3^:to
"V/V
Jb--^^
~V\/
a^ ü r in 0 r t
%i bicfcm ä^onbc übcigcBcu tuir biet 5tüdc bei
Cficntlidjfcit, füi bie bei Stoff nllcm ^^Iu|d)cinc
nacfj OoUltäubig boilicgt, füi bic niitfjiu eine lüejerit-
Itcfjc Seicidjeiung be3 ^Jtateiialä ^\\^ bei plati=
nulBiöcu Umfinge nac^ Sutfjciljanbfcfjiifteu nidjt ju
eilnaiteii ift, buid) Jncld^e bic ^omniiffion W 16iä=
f)eiigen 9iacf)foifcf)UU9en 311 cigöii^en 6efcf)Ioffen Ijat.
Si^cit füi iJ3aub Wl uub XI, immciitlicf) füi beii
(e|teieu no(^ maudfjc ^•igön^uiig bey Stoffe^ iiieljt
iiui irünfc^enShJcitf) tuöic, fonbcin quc^ im SScicid) bei yjiöglidjfeit liegt,
finb bcibe boiiäufig ^uiüdgcftellt tüoibcn. @§ ift iiidjt iätt)(id), bn» (5if(^eiueii
iDcitciei 33änbe unfeici '^(U'^gnbe füi Beftimmte -ocitpuiifte in 3luöfid)t ^n
fteEen, beboi bie (Sigebniffc bei Umfiage uoUftänbig noiUegen. 5id) begnüge
mic^ bat)ei mit bem .Spintüciö, ^^o!^ ^nnnrfjft SSanb VII abgefdjtoffen lueiben tüiib.
2)ic biei in bicfem 33anbc ücieinigten Stüde I)a6en gcmeinfame 6nt-
ftc()ung§3eit: bei jebem Oon if)nen eiftiectt fie fid) übei bic ^^^'a()ie 152;; nnb
152 1. öö ift a(fo angemeffcn, it)nen in bei ^eitlidjen ^olgc nnfeici ^luygnbe
eine ©teile jtoifdjen bem onjulücifcn , tüa» jebem bei bciben '^^{)xt allein
Qngel)öit. 2)a obci ^anbXIH mit feinem ^^tw ^l^aljien 1524 fg. angel)i3iigen
0\nl)alt bcieity 1880 ausgegeben tuai, fo blieb nui bie ä'i}al)l, biefe biei Stüde
\\\ einem ^anbc XII, 2 obei \\\ iBanb XIV untei',ubiingen. 3)ie @ntfd)eibung
fiel füi le|teic ^JJtöglidjfcit, tücit bic fo fi(^ cigcbenbc gciingfügigc 5t6tneidjung
öon bem (Smubfatje bei ,5citlid)cn ^Inoibnung citiäglidjci fd)ien nlä bie
cdjaffung cincy ::Banbeö XII, 2, ^u bem cy n\\ XII, 1 uidjt gegeben ()ätte.
IV SortDort.
Übci'^aupt Ijobcn bicic 3tricigctl)ciltcn S3änbc if)X Wi^liä)z§, unb man foßte gu
tf)nen niu- gicifcn, \vo c§ iotiüid) feinen anbcin ?ln§lt)eg giBt. 3)ay lüirb
bei S5anb X ober XI ber i^aK fein, lueil ber Stoff für biefc Beiben Sänbe
einen bcbeutenben S^itoaäyi bnicf) fiüf)cr nnbefnnntey ^Jiateriol crfat)ien I)at.
3n 3u!unft tüirb hmä) bie noEftonbigeie ^elanntfdjaft mit bem öoi'fjanbcnen
I)anbfc^iiftlid;en ^JJtaterial, bie mittele ber oben ertüöljnten Umfrage an-
gcftrebt toirb, eine 2i5iebcrfe()r foldjer 9iot()tuenbigteit, Juenn ancf; nidjt qu§=
gefctjloffen, fo bodj anf einen (i)rnb ber Untuatjrfdjeinlidjteit gebracht fein, ber
ebenfo gut ol§ Unmöglidjtcit in Ükdjnung geftellt lüerben barf, toie felbft
ber yj(Qt()emati!er Stnnäfjerung^töertlje in gleidjer ©eltung mit 3^oIItüertf)en
öertüenbet.
(^y finb 3h3ci 5prcbigtreif)en unb eine U3orlcfung (ber nid)t OiJUig 3U=
treffenbe 5lu§bru(f mu^ nmngely cineS befferen geBraud)t Inerben), bie unfer
3^anb bringt. 5tIIe brci tjabcn oudj eine litternrifdje ScT)anblung crfal)ren:
bie ^Prebigten über 2. $petri unb 3ii^nc fotuie bie über hai crfte f8nä)
5Jlofe burdj ^<Jlnbere, bie 3}orlefung über ba^j l^euteronomium burd)
ßut^er felbft. 3i'n foldjen i^äUcn loirb e§ im ^^lUgemcinen angemeffen
erfd)einen, ben gebrncften lejt mit ben unmittelbareren Überticfernngen ber
^rebigten ober ä>orIefungen an einer Stelle unferer 3Ui§gabe ^u Oereinigen,
unb naturgemäß lüirb bicfe Stelle in ber Siegel burd) bie ^di ber gel) alten en
^l^rebigten unb 3)orlefungen beftimmt Inerben. 3ft ber 2)ruc£ erft nadj
£ut^cr§ 2^obe erfolgt, ift jcbc ^F(i3glid)leit an§gef(^loffen, ha^ ßntljer an
bem barin gebotenen 2ej:tc irgenb einen fei eä aud) nur ridjtnnggebenben
^2lntl)eil l)abe, fo lüirb e» uicitg auSmadjen, ob auc^ ßntfte^ungöjal)r unb
S)rudia^r ber ^rebigtcn, ber 33orlefung burd) einen längeren, bielleidjt fel)r
langen Zeitraum Hon einanber getrennt finb. ßiegt ba gegen haß '^xnä-
jal)r innerljalb ber ^ebenyjeit Sutl)cri3, fo toirb bie ^Bereinigung bcibcr
Überlieferungen an einer Stelle fid) nur unter beftimmten 3>orauyfetjungen
empfcl)lcn. Siämlic^ erften§ au§ ^löedmäfsiglcitägrünbcn, hjcnn fid)
beibe Überlieferungen fo nal)e ftel)cn, ha'^ ^lueimalige 9JUttl)eilung al§ eine
unnbtt)ige äßiebcrljoluug erfd)einen müßte, bie obenbrcin für ben, ber bie
llnterfc^iebe beibcr !cnnen lernen h)iE, biel tueniger bequem ift al§ bie ''MiU
t()eilung be§ fpätercn S^cjtc» in i^e»artenform. ^U)eiten§ au§ iuueren
förünben, locnn Gntftel)ungyjal}r unb !l)rudjal)r nal)e bei einanber liegen.
X)ie 3u Iliutljcry l'eb.jeiten erfolgten litterarifd)en ä>ei1riertl)nngcn Oon i()m
ge()altener ^^^rebigten unb SSorträge tragen, glcid)Oiel ob fie burd§ i^n felbft
ober bmd) ?lnberc erfolgten, 3umeift mel)r ober minber ben 6l)araftcr nid)t
bon äßiebcrgaben , fonbcrn oon Bearbeitungen, ^^ft bann bie feit ber (Snt-
ftel)nng üerfloffene ^eit irgenb er(}eblid)er, fo lüirb es immer lüaljrfdjeinlid)
Sottoott. V
ober bo(^ idä)t mögltdj fein, bo^ in biefen SSearbeitungen tttc^t nur ticr=
änbei-tc ^Uifiaffungcn uiib ^uftd^ten, fonbern an^ anbcre 5(B[td)ten unb !^\dc
!lHitr)cr§ 3um Sdtsbutd fommcn. Siegt nun bie innere Sebcutung bcr 3eit=
iidjcn ?tnorbnung bcr Srf^rtften eine§ ^JianncS borin, ha^ jie beffcn 6nt=
rtidüing nnmittelbar t)or klugen [tcEt, fo tüürbe fie ha, njo bem 3eitlitf)en
Unterfdjiebe ein in^oltlidier entfpric^t, burc^ 9}ereimgung ber Beiben £)o!u=
mente an einer unb berfelöen SteKe ber ^uagoBe empfinblic^ ge[ti)rt hjerben.
S)entgemä§ Imirbe ben ^lufjeiifjnungcn ou» ben ^prebigten ü6er 2. $petri unb
Subae (Einfang 1528) ber gebrudte %e^t (Einfang 1524) unb benen qu§ ber
S)euteronomiumt)ortefung (1523/24) hk Einfang 1525 erfc^ienene 5lu§gal6e
beigefügt, bagegen Bei ben @enefi§prebigten (1523/24) ber 2;ei-t be§ erft 1527
erfdjienenen Srucfe» für bie fpötere ©teile aufgefport.^) ©egenüBer ben
.^ritifern, bie au§ ber ^iluffpürung tüirf lieber (töie tnären folcfje Bei einem
umfängticf^en unb öielfeitigen Unternehmen, an bem meljrcre mitmirfen, ganj
ju öermeiben?) unb tiermeintUrfjer ^i'n^onfequenjen unferer 5tu§gaBe ein öeU^erBe
mad)en, fc^ien eine fo auäfüt)rlid)e ^egrünbung unfere§ 3>erf)alten§ erforber=
ixä). ^xniiä) nac^bem einer biefer ßritüer bie treue äßiebergoBe ber Sutf)er=
t)anbfc^riften in SSanb IX a{§ ein 33erlaffen „be§ @eban!en§ einer fritifc^en
S^ertauSgaBe" Be^eii^net ^ot-), o^ne mit einem Sßorte ber bort im ^öorlnort
gegeBenen Segrünbung (fei e§ auc^ mipiltigenb) ju gebenden, ift nic^t mit
6i(^er^eit barauf ^u rechnen, ha% bie oBige SSegrünbung einen anbern ©rfolg
f)aBen toirb. %btx ben, ber nic^t ben ^J^eifter .Flügel 3U fpielen, fonbern
unbefangen ^u urt^eilen gelnittt ift, hjirb fie baju in ben ©taub fe^en.
3)ie 5prebigten üBer 2. $Petri unb ^ubae, fott)ie bie üBer 1. ^Utofe finb
öon 2)ia!onu§ D. @. SSud^hJolb, hk ä^orlefung üBer ha§ S)euteronomium ueBft
ben Aunotationes öon ^aftor Lic. (5j. c^iloffmane BeorBeitet. §anbfc§riften
unb S)ru«fe finb gemä^ ben förunbfä^en unferer 5tu§gaBe mit mijglidjfter
Streue iüiebergegcBen , bereu 5JkB Bei ben an ^Ibfürjungeu überreicf)en f)anb=
frfjriftlic^en ^Inf^eic^nnngen naturgemäß ein geringere» ift als Bei ben 3)ru(len,
hk ficf) in ben ähjonjiger ^ia^vcn be» 16. 3at)vf)unbert'3 bocf) fc^on eine große
') S^afiir liiBt firi) im üovttegcnben ^aüc anä) bcv vcin iiu^ertid)e ßJnmb cjcltcnb madjcii,
ba\>j bn^ •^lin.yitrctfit eiiicy jo üict umfdnglidjcrcn bvittcu unb l)icrteit 2crtc§ 311 ben 2 — 3, bie
of)nc()iii \d)on int t er cinauber 311 geben lunvcn, bie Sdjtüierigfeit einer angemefienen 5ycr--
t()eihing onf bie cinjelncn Seiten faft uniibcrhjinblid) gemadjt i)atk. 2) (S>3 gitt immer
nod) l'ente, bie c? für bie .^anptanfgabe eine? f'ritifdjen .^eranSgeber? (jntten, mit bem le^-tc
irgcnb etlün? Uor.ytncfjmen, 'iHbfiir.yingen nunnlöfen, Sdjrcibnng nnb 3i-''i"t)'-""fi'l5""fl .V önbern,
l)ie nnb bn eine .K'onjettnr iiii',ubringen nflu. Tnf] bie pI)i(oIogiid)e ivritif nnter Umftiinben
i()re .önnpfanfgabe mit ;tied)t bnrin crbliden barf, bie Über liefernng gennu fefl,',n [teilen
nnb meiter jn iibevliefern, nlfo SnbjeftiDc^ möglidjft fern 31t Ijntten , ift für fie eine nod) nn^
gefnnbene 9Bal)rt)eit.
VI Sortüort.
^efc^ränfitng im @eBraii(^ Don 3t6!ür3ungen auferlegen, '^lurf; tno für bcn
S)ru(fer gcfdjrte6cn Hurb, ift bicfc ^cfd^ränfung suttjeiten beutlid) 311 mer!en,
in I)o^cm ©rabc 3. ^. in bcn S)rncfmanuf!riptcn Sutf)er§. — 3)er 21e?:t bcr
.Spanbfc^riftcn ift ooEftänbig lüiebcrgcgcBcn, nur t)on ben ^Hanböemcrfungcn
(3n§Qlt§angabcn ufiü.) ber 3l^ic^t^"c^' 3)euteronomiumI)anbf(^rift r)atte JAc
.^offmane einen 2I)eiI aU untnefentlii^ unb fpätere 3"t^at eine§ UuBet^eiligtcn
ü6ergel}cn 3U bürfen geglauBt. 31>ic ficf; nacf;^er geigte (ögt. S. 745), mit Unredjt.
iBcjügUdj ber 3>nterpun!tion ift baran fcftgel)atten trorbcn, bnf^ fic
bem :^eutigen Sefcr bos 93crftänbni§ erleichtern foKe. S)a^ bicfer ^\vcä bnrd)
einen 5lu§gleid^ jJüifcfjen alter unb neuer ^rt ber ^eirf}enfe|ung nidjt erfüttt
toerbcn tonne, l^at ber frül)er in unferer 5lu§ga0e genmdjtc 23erfud) Belniefen.
''Mü^ic alfo baüon abgegangen lüerbcn, fo tonnte e» fidj fragen, 06 hie alte
^eic^enfclmng Bei^uBeljalten ober burc^ eine heutigem ©e'braud; entfprcd;enbe
erfe^t tüerben fotle. 2^ tjobe mid) für ha^ le^tere entfc^ieben (ögl. ^anb XII,
6. VI)^) mit ber ^Jla^gabe, baf3 ber gcgcnträrtige ©elnaud) Befolgt, oBer ein
^iiöiel unter alten Umftänben Oermiebcn toerbcn muffe, (^nnc foldjc allgemeine
^egel lä§t natürlich bem ber fie antpcnbct, and; bann mandjcn Spielraum,
menn ergän3enb nod^ einige yvinger3cigc für Beftimmte 3^äEe ^in3utretcn, unb
tüirb in ^o^ge beffen Oon Ocrfdjicbcnen '4>L'vfoncn and) Ocrfdjieben angetocnbet
Inerben, ^dj ^onn ha?^ um fo toeuigcr bebauern unb trage um fo Uienigcr
ä^erlangen, c§ 3U l)inbcrn, aU \a and; mit bebingungslofer 5tnnal)me be§
Ijeutigen @e6raud;cy eben nid}t mel)r erreidjt luerben tonnte. S)enn bicfer
öJebraud) ift teincgtüegy fcftftel)enb , unb mäl)rcnb bie fdjulmäfiigc Sel)re im
"•JlUgcmcincn auf rcidjüdjc ^(nlncnbung Hon 3ntcrpnn!tion§3eic^cn ausgebt, fann
man bentüd) beobadjtcn, bafj 3d)riftftcller, bic fid; über einen rein noiOcn
föebraud) bcr 6prad)e erl)cben, oft mit bcn 6atj3etc^en red)t fparfam umgeben.
Unb öon biefer Seite erluortct nudj bic für bie 3eidjcnfet}ung unferer ?(u§-
') yiirfjt aU ob id) bic ncrluTitctc '•JJtcinung t()citte, bnf; bic im IC. 3ii()vl)iiiibcvt iililicf)C
3ficf)cnfct!iin(\ (^viinbfaiUoS imb toirr, iiiib baviiin lüiifoitfd}nftliri)cv i^cadjtiiitfl iiuUicxK) fei. (S^
ift mit il)v C[in iticfjt üict nnbcv? nlv mit bcr liliccijtfctjvcibmu^ jciicv ^i'it, bic luiv hod) in unferer
^tu^gabc ((eiber mit einer im föriinbe cjan,^ lüiUtürtictjen, aber nncf) nidjt er()eblic()en Vlii^natjme)
fefl (galten, obgteict) fic jn jUicifetto^ bem ber ötteren Sprarfjc Unfnnbicicn c[ax mnnrfjes .ipinberiii^
cntfle(ienfle((t. 'Ülber bicfc ift für bie S).n-nri)tiiiffenfd)nft bod) Hon Uiet cr()eb(id)erer ^^ebcntnng a(5
bie 3''irf)''"f''iii'"f!/ ""!> ^'ii^ fiJnntcn fic bcr ;Kiir(iiii)t onf bie l'aien in Sndjen bentff()er Sprndic
nid)t opfern, o()ne bcr ^liK^gabe i()ren Uiiffenfd)nftlid)cn fi()nrattcr \n rauben. Gian,', abgcfcl)en
bnVion, bnf; fid) einer ''JJtobernifiriinci bcr Sd)rcibnng iiniibcrliiinblid)c Sdjloieriiiteitcn in ben
ailcii fteücn, \mc bie (frlangcr XHuÄgabe l'ou ^'nt(;cr'5 äl^erfen jcbcu Ictjrcn fann, bcr c-:-. nid)t
fonft fdjon lüiffen foüte. Siei bcr Snti'vpnnttion ift bic Sdjiüicrigtcit bcr 9Jiobernifiruncj t)ic(
(eic^ter ,vi iibernjinben, iinb fo borf bic originatc ber iHücfficIjt nnf heutige 8cfer txiol)( um fo
e()cr 3um Opfer gebradjt toerbcn, a(^ i()rc iyeibc()altung in ben Ztxkn i^rc 58criirffidjtignng auc^
in ben l'e^arten bcbingcn unb biefcn bomit eine neue fel)r er()cb(id)c l'aft aufbiirbcn inürbc.
Sortoort. VH
gafee oufgefteKte allgemeine Siegel \[)xc 9?ec^tferttgiing. 33emer!en tottt ic^ nocf),
ha^ in ben 9lac^f(^nften, toeldfie bie ©ebanfen oft nur ganj !ur3 anbeuten,
eine jnlänglic^e ^nterpunftion 3utDei(en gan,] unmijglic^ ift.
3ni Übrigen nmg bav 2]erfa^ren ber Bearbeiter für ftd^ felbft fpred^en.
3u fparfam finb fic tnofil mit 5lnmerfungen fadjlid^en ober )pra(^(i(5§en ;3n=
^att§ getoefen, hk aud) bie tateinifi^en 2erte öfter nötfiig f)ätten. 5lament(idj
^ätte trof)! ani^ ha§ ^eft^alten an ber Überlieferung öfter eine? rec^tfertigenben
äßorteS beburft. — Sotoeit beutfc^e Serte ober in bie lateinifc^en eingeftreute
beutfc^c SBorte unb Sä^e in Bctrad)t fommen, r)abe ic^ loie in früt)eren
Bänben mein 'D3lög(i(^fte§ getf)an, um trenigften§ 9üiffäKigercv I)ert)or]ubcben
unb feine Grflärung 3U Oerfudjcn. Station l)at manc^e-5 in ben 5iacf)trägcn
untergebracht tnerbcn muffen, tneit bie 9iücffic^t auf angemeffene Unterorbnung
ber 3U)ei bi§ bret berfd^iebenen Sejte bie ©infi^iebung tion 5tnmer!ungen au§
räumlidjen Ohiinben be§ öfteren Oertnefjrte. Befonbere ^tufmcrtfamfeit tiaBe
id) bie§mal ben Don Sut^er angefü()rten beutfc^en 5prid)loörtern 3ngemenbet
unb fie burcf) 2?e3ie^ung auf äBanber^ beutfcfjey SpridjhJörterteriton f)ert)or=
gef]oben, ba^ tro^, manrf^er ^JJcänget bod) bie öottftdnbigfte Sammlung unfere»
6pric^mörterf(^a^e§ bleibt, bie tnir befi|en. £a§ gebenfe idj and) fernerl)in
fo 3U galten.
Dii^t 3um er-ften DJhle überf)aupt bringt unfere ?lu§gabe im t)or=
liegenben Sanbe umf önglidjere ^anbfc^riftüd^e ?luf3eic^nungen üon 5^H-ebigten
2ut§er^. ?lber abgefcf)en Oon einigen ,Q^ird)cnjaf)r§prebigten Oon \'>2'^, bie in
58anb XII nad; ber 5hd)fd)rift Stephan 'Itotfii. mitgetl)eilt mürben, ge()ören
fie (Banb I, 'S. 18 fg.; IX, S. 314 fg.) einer ^eit an, bie öor bem 3al)re
1522/23 liegt. (5rft mit biefen 3al)ren beginnt eine, man fönnte faft fagen,
orgonifirte Überlieferung ber ^^rebigten 5utl)er-3. S^ie Überlieferung gefc^ielit
im ^a§re l.')22 oortüiegenb burd) ben S^rucf — au5 feinem anbercn ^uiljre
befi^en tnir fo oiel in 6in3elbruden erfdjienene ^prebigten — , 1523 nimmt
beren ^ai}i etlra? ab unb fc^on 1524 finb bie 6in3elbrucfe t)erf)ältni§mäBig
feiten getoorben unb bleiben fpärlid) aud) in ben meitercn 3'atH"en. Xie t)anb=
fdjriftlic^e Überlieferung fe^t l.ViO ein unb 3iebt fid) mit einigen 'ilMm, bie
too'^l ber 3ufott geriffen ^at, bi§ faft 3U ßut^er§ 2obc bin. Ten großen
Umfang biefer l)anbfc^riftlic^en ^srebigtenüberlieferung baben Oornebmlid) bie
S^emübungen D. &. 23ud)n)atbc' in ben legten ^"sabren fennen gclcbrt. Xie 93er-
U)ertl)ung biefer bisher faft ungefannten unb ungenützten Überlieferung tuirb
eine genauere unb flarere Grfenntni^- ber 3Btr!li(^feit l'ut^erfd^er 5Prebigt
anbabnen al§ fie bi§i)n möglid) tüor. ©5 bürftc nid)t 3U oiel gefagt fein,
ha^ bem tüirtlic^ gefproc^enen 3i>orte ßutl)erÄ nid^t nur (mic felbft-
oerftänblid)) bie unmittelbaren 9tadjfdjriften, fonbern audj hk l)alb ober
VIII 5ßovtDort.
gang (ateinifrfjcn ()anb)d)iiftlid)eii Bearbeitungen — le^tcrc tücnigflcn« inl)alt=
li^ — mcift nii^ci* )"te()en aly bic gang bcutfdjcn 2;cj:te, bie in glcidjgcitigcn
!3)ruden [ci c» burdj ?(nbcrc, fei cy burd) ^utfjcv felb|t DeröffcntUd^t Inorben
finb. S)entfd;cn JiJortrag nadjgufdjvciOcn fdjeint bcn ^eitgcnoffen Sut()evv faft
nur fo bentbar geluefen gu fein, ba§ fic hk G)eban!en mi3glid;ft lateinifdj, ha^j
tt)a§ burd) y^orm unb 5(n§brud auffiel, ungeföf)r fo tnic eS beutfdj gefpvodjcn
tüar, 3U ^Papier brad)ten. @ing man auf ©ruiib foldjer iHufgcidjnungeu an
eine Bearbeitung, bie ba§ l'oteinifdjc al§ §auptmittel be§ 5tuc^bruc!e§ bci=
bef)telt, fo U)or offenbar bic @efot)r -^rcnibeg ^tncingubringen inel geringer al»
im anberen fyalte, fdjon beS^alb, Jücil man eine foldjc ?lrbeit nur für fidj ober
für einen engen ßreiS untcrna!)m, e§ alfo nidjt fo fefjr auf einen gut lc§-
boren, gufammenfjängenben %cii al» t)ietmct)r barauf an!am, ha^ Sßefentlidjftc
be» Bortrageö feftgulegen. äßenn mau bagcgen fold^e ^^ufgeid^nungen beutfdj
bearbeitete, gefd;af) e» lüo^l au§naI)myloy in ber 5{bfid;t fie brucfcn gu laffcn.
2)iefe ütterarifc^e ^^bfic^t aber mu^te naturgemäf; mcift ha^ Streben t)erbor=
rufen, ba» 03erip|)e ber Ö)eban!en mit ^(eifd) gu betteibcn unb mit Blut gu
erfüllen. 9hir ber 6tümper ober ber l)aftig für bcn d)laxtt 5Irbcitenbc tnirb
e§ anbers gcmadjt unb fid) mit einer Berbcutfd;ung beffen, tt)a§ if)m feine
Duelle bot, begnügt ()abcn. ©§ gibt and) foldjc bcutfdjc Sej:te l'utt)crfd)er
^rebigten, aber fie finb in ber yjiinbergaljl. 5lu§ biefem ©runbe finb bic
bcutf(^en Bearbeitungen immer fo fel)r btel umfänglicher al§ bic lateinif(^=
beutfc^en ober blof3 latcinifc^cn. @. Budjtüalb iuirb bal)cr feine 5lnnal)mc,
ha^ 9totf) eine ^Inögabc ber föcncfiyprcbigtcn plante (f. unten ©. 94), mefcntlid)
auf bic fc^r umfäuglid)cu, gang bcutfdjcn 'iluyarbcitungen 9totl)y ftütjcn bürfcn.
Hub ein Bcrglcid) biefer bcutfdjcn ^luyarbcitungcn Stepl)an 9iotl)y mit bcn ent=
fprcc^cnbcn 5lbfc^nittcn be3 1527 im S)rud crfdjiencncn 2;ej:tcy ber ö)encfi§=
prebigtcn, tonn un» eine beutlid)c Borftellnng baüon geben, \va^ unter t)er=
fdjiebcnen .^änben au» einer unb bcrfelbcn ^prebigt 2utl)cry Inerben fonnte, unb
luie fel)r tt)ir, h)o nur foldjc Bearbeitungen dorliegen, mit biefer X^atfadjc
gu rc(^nen ()aben.^)
Unb ni(^t aUgu öicl anber» ift e», lücnn Suttjcr, mie er ja mcl)rfadj
getrau, felbft eine feiner ^prebigtcn in bcn 5)ruc! gibt. S)enn tno bicy gcfd;icl)t,
gcl)t Sutl)er ni(j§t fotüof)l barauf ou», bic gel)altene ^rebigt möglidjft getreu
micbcrgugcbcn, aly lnelmel)r barauf, bic in ber ^^rcbigt notf)gcbrungcn lürgcr
angcbeutctcn ^cbanfengängc möglidjft biy am (inbc gu burdjmeffcn, fidj „Incljter
') ^Bcfnnntc bod) ^o^)' ^Iflricola in ber SBibinimg 311 ber „^üistcgititß unb S^eutnnc^ bc?
f)ci(. UJatcrunierC'" (151'*^): . . . tniu conlci^i, tum rcscripsi, piinciila ctiiMu rpinccLuii, qiiao
condncero videhantur, ad icf'i addidiquo. ot nt i^orniatia linirun h\<T o r o t n r, pü'oci
rUnf. %\i^. IX, 124, 18 fg.).
5öoth)ort. IX
3U öorcicrcn", "mk er fclbft c§ ouybrütftc, aU er bem bort 3>o^- ^Xgncola
Ijcrauf^ßcgcbcucn 2crtc |ciner 5prcbigten über ba§ 3>atcrunfcr, einen eignen
gcQcnübcrfteate (Unf. ^u§g. II, 80, 9; 10). Wdi nnberen äBorten, er mad)t
au'3 ber ^Uxbigt meift eine (Itjcnn ouc^ öolt'Mtjümticfj gehaltene) 5{b()anblnng.
Satübcr unb über bie ©rünbe bafür tnar er fie^ frü^e liax. „6» i[t ein
gro^ unterid)cl)t , etU)a§ mit (eBenbiger ftl}mme abber mit tobter fc^rifft an
tag jnbringenn" erKiirte er (Unf. ?tu§g. II, 16G, 10), a(s 1519 eine Don
anberer oeite erfolgte S>criJtfentlid)nng feiner 5]]rebigt nom e^elid)en otnnb
(t)on ber er urtf)eilte „e§ ift nit l)n btje febbern Brad^t, als j^ott glet)c^ Inere"
II, 1G6, 5) burc^ einen eignen Sert nnfdjäbtii^ ma(^en tooHte. S^a()cr Snt()cr
oft an^ mä)i einmol änfierlic^ hk ^rcbigtform feftfjält. Wan Inirb gclnif^
bieg Icbcnbige iBetou^tfein Sut^er» öon bcn Derf(^iebenen 6rforberniffen miinb=
lid^er unb fdjriftlidjer 9iebe aU ettoa-j für feine Erfolge fe^r 3Bid)tige» an=
erfennen muffen, aber man toirb bo^ nidjt um^in fönnen jn bebanern, ha'^
Müd) altebem auc^ er !ein getreuer Überücfcrer fcincc^ gefprorfjenen äi>ortev
ift. S)amit bürfte erlüiefcn fein, mo§ oben auögefprod§en tüurbe, ha^ hk
Oor^anbcnen 5ta(^fc^riftcn unb lateinifc^=bentfdjen 5cieberfdjriften üon 2ut^er§
^^rebigtcn un» ein jtüar aurf) getrübtes, aber im -allgemeinen bod) richtigeres
S3ilb öon ßut^er-ä ^prebigttucife geben tonnen al» bie meiften ber gebrudten
Überlieferungen.
^ifj biefem ©runbc finb jene 9lac§fd)riften unb Dliebcrfc^riften tion
5|>rebigten, ßird)enjal)ryprebigten unb 9tei()enprebigten tnertljOoll unb unferc
5luögabe fann fie nidjt miffcn. Sßenn hk nämlichen 5prebigten in mel)rfadjer
l)anbfc^riftli(^er Überlieferung Vorliegen, mie bkv hd ben ©enefisprebigtcn in
biefem ^anbc ber ^alt ift, fo tüirb gu fragen fein, ob einer üou i^nen ein
entfdjiebcncr 3]orrang jufomme; anbcrfeitä ob eine fi(^ öieltcic^t al§ abgeleitet
auy einer gleic^faU?^ üorlicgenbeu unb fomit alä fritifd) lDertl)lo§ erlueift. ^m
i^alle ber föenefiSprebigten bürfte mit S3ud)tt)alb angenommen tnerben bürfen,
baB (näc^ft ben unmittelbaren 9ladjfdjriften natürlidj) 9(örer§ !Iej:t (R) ha^
gefproc^ene Sut^crtüort am treuftcn miebergibt.') äßeiter läge hk 2lnnal)mc
naf)e, ba^ bie eine ber burd} 9iotf) überlieferten 5Jieberfd)riften, bie fetjr !ur3
unb faft au§fd)lie^li(i^ in lateinif(^er Spradjc bie öanptgebanfen barlegt, ni(^t§
fei al§ eine auf ber anbcren Raffung 9iotf)S bernl)enbc ^"^uljaltsangabc. ;l^er
.S3erau§geber l)at fid) bie genauere Ermittlung be^ ä>erl]ältniffe0 ^Inifdjcn ben
einjcüien f)anbfd)riftli(^eu Überlieferungen für hk Ginleitung ^u bem Srudc
') ^latürlid) nur im ^tügemeinen, nirfjt auä) in jcbem (finsclfaüc. (Sin foldjcr, in bem
i\ unb *i\ genanev finb n(§ R, ift oben ©. X angeführt. 5tod) ein nnbcrcv fei ^icr ^crüov^
gc()obcn. 5üon bcn .^intücifcn nnf bie ^anbfnrtc (talinla\ bie .^ttcifeÜo-? beibo edjt finb (Ucvgl.
in bcn ''Jiadjtvägcn ,jn 5(!<i, 22), finbct fid) bcv eine nur in U, bcv onbcve nnv in K.
X 2?orh)ort.
Don 1527 t)or'6ef)alten. 5(6er ba§ (ä^t fidj leidet crfenncn, bo^ anä) jener mc()r
nur fura ben ^ntjait angebenbe %Q^t 9Jott)§ für bie ßriti! nirfjt ju entbel^ren
ift. So beutet 3. S. 393,(3 R nur an, ha% Sut^cr ^cifpiele angeführt fjoBc,
K bringt bereu eine gro^e Vtn^a^t, *K bereu 3tt)ei, eines, ha§ in H fe()(t unb
eines in ÜOereinftimmung mit K. Unb eine fidler ed)te S^e^ugnatjme auf
5:^üringeu finben U)ir 437,10,34 in K unb K, tüä^reub [ie in bcr '^aä)--
fcfjrift K^ feiyit.
Gegenüber fo((^en S^otfac^en !ann an bie ?tu§icfjeibuug eine§ 2erte§ aU
ixiii]ä) lnertf)(oien nic^t gebadjt tüerben'), uodj loeniger baran, ettüa au'^ ber
gefammten Überlieferung einen fritifi^cn Sert fjer^ufteÜen. 5l6gefc^en baoon,
hü^ ein foldjcr aucf) unter giinftigeren Umftänbcn meift ein .^iun[tftücf nou
fe^r bebingter objettiüer 2Bar)rid}eiutidjteit bleibt, abgefcf)en aud) baOon, bat3
hk ^tncifpradjigfeit ber Überlieferung bcr 5lu§fü()rung iinübcrtüinblid)e
Sc^n^ierigfeiten in ben äßeg [teilen tnürbe, feblen 3U ."perfteEung einey
fritifdjcn lerte-^ gcgcultiärtig alle .*oanbl)abcn. S)iefe tonnten ja nur beftcl)en
in einer au§ beftimmten günftig liegcnben /yäUen gefd;ijpf ten , einigermaßen
fieberen 23orfteltung oon ben .öauptdjaratter^ügcn ber !|^rebigth)eife ßut^er§,
folt)ie ber ^^Irbcitolneife feiner ,^örrncr, ber 8tepl)an 5){otl), ÖJeorg 5)iörer unb
anberer. ^2lber eine fold;c S^orftcllung 3U gelniunen toirb erft möglid; fein,
tüenn hav ^Jkterial in unferer 91n§gabc tücnigfteuy .^um größeren 2^eile öor-
liegt, unb bann ift e§ für biefe felbft 3U fpät. Ah-itifd)e 9lu§gaben, bie ein fo
umfangreidjCy Material 3U belnältigcu l)aben h^ic bie Sutl)erau§gobe,
ein ^J)caterial, ioeldjeS öon öorn^erein faum 3U überfe^en gefd;lt)eige benn
burd)3uarbcitcn ift, leiben ja ftet§ unb uotl)ti)cnbig an einem er^eblidjcu
^J}langel, über ben man fid) freilidj nid^t immer 5}fed)enf(^aft 3U geben fc^eint.
?ln bem ^3kngel nämlid), baß eine .^ritit ber ein3elncn Stüde unb Stellen,
bie il)ren ^JJiaßftab aui? ber befonbercu ^Irt bey Sctjriftfteller§ unb bem
befonberen Um unb ^Jln entnimmt, mit anbern äßorten bie .^ritif, bie
eigentlid§ allein ed)te .^Mti! ift unb l)eißen barf, anfangs faft unmöglich
ift, unb erft tnenn ha^ Unternel)mcn feinem ?lbfd)luß 3ufc^reitet, gan3 möglid)
toirb. 9Jian beUiegt fid) l)ier in einem ^h'eifc: auf fid^ern yyüßen ftel)cnbc
(yin3el!ritit toäre nur möglid^, tnenn bereits bo§ gan3e 53bterial übcrfid^tlidf)
vorläge unb burd)forfdjt tDäre, aber erft bie 5lu§gabe felbft foE biefeS DJiaterial
Oorlegcn unb eine fefte förunblagc für hk y^orfc^ungen fd^affen. äDo biefer
^JJJangel als unoermeiblid^ anertannt n,ierben muß, iDirb cS als oberfte fritifdje
') "Jim in einzelnen ^Ibfdjititten (3. 58. 5k. 34) bcr ©cnffiäpvebiflten ftimmcn TJ unb K
jo tin'^f jufnmmcn, bnp, iDCiiit^ftciU' eine gcnicinfnmc QucKc bctbcv angenommen luerben
muß. (5in Ö5leirf}eä ift bei V nnb r ber S^cntcronominmüortefung bcr ^nÜ. 'Stber bo6 Söcr=
f)ältni^ beiber ift boff) nid)t fo, baß bcr eine lert qau] entbetjrt ttierben tonnte.
9?orh)ort. XI
$)5fli(^t erfi^einen, bie Üöerliefcrung tnögücfjft ju fc^onen iinb 311 f(^ü|en, ft(^
lieber bamtt 311 6cicf)etben, boS 53ktenal unbebingt 3iiöcrlöi|tg t)or3utegen,
aU eine fvitii^c ^e^anblung 3U hangen, bic fortic^rcitcnbe ^clanntfrfjaft iinb
3)uvrf)Qr6ettung bc§ Stoffeä nur 311 leicfjt al§ ncrfc^U evlpcifen tann.
<Boiä)Z lln3ulängli(j§!eit tritt anä) naä) anberen ©eiten f)erlJor. 60 3. ^.
naä) ber Seite fprac^lit^er (Sr!lärung fc^tüicriger ©teilen. (?ine ^e()anblung
oon £ut()er§ Satein in grammatifrfjcr ober lerifalifc^er ^e3iet)nng mangelt
gän3(ic^. 3}on einem bentfc^en Sut^erlüörterbnc^e kfiljen Inir nur ein S^rudj^
ftütf, eine beutf(^e Sut^ergrammati! ift nur einmal in ungcnügenber ?tu§=
tüf)rnng unb einmal al^ !ur3e Sfi33e öor^anbcn.') (^rft Uicnn imfere ^In^gaBe
ein gut Stücf lueiter fortgefd^ritten ift unb für hk Cöfung biefcr IHufgaben
bie uncnt6ef)rlid)c fidjere ©runblage geiüäfjrt, Itjerben fie crfolgrcid) angegriffen
toerben fönnen. ^n ber ^l^iff^cnjeit muB fiel) ber (?r!lärer 6e()elfen, fo gut
e§ gel)t. Unb ha \a Sut[)er§ 6pracfjc öou ber fonftigen beutfdjen Sprad^e
niäjt burd) einen Samm getrennt ift, fonbern in i^rem ?yluffe nur einen
lUbfdjuitt bilbet — allerbing§ an einer Stelle gelegen, an ber ber fylu^ feine
^Kidjtung änbert, ^ fo Bietet un§ ha^ übrige S)eutfd) unb feine lr)iffenfc§aft=
Ii(^e ilserarbeitung in GIrammatifen unb 2Börterbü(^ern 3alitreitf)e .lianbl)aben,
um bcn Sc^tnierigfcitcn in Sutl)er§ 5prad)gebraud) bei3nfommen. 2^a§ ha?-'
aber nidjt überall au§reid)t, 3eigen rec^t beutlid) bie in ben legten täuben
ber „3eitf(^rift für beutf(^c ^^^ilologie" gefüljrtcn Erörterungen über ein3elne
fpradjlid)e Sd)tinerig!eiten in 2utl)er§ Sd)riftcn. ^n biefcm 3"fai"^iie"f)anflC
möge nodj auf eine Jyrage tjingetniefen fein, bereu Scanttüortnng für eine fritifd;e
JBc^anblung ber Überlieferungen Cutljerfi^cr 5pvebigtcn mit ä.sorau§fei}ung tuäre.
^d) meine bie ivrage: tnie oerl)ielt fic^ 2utl}er§ gefproc^eue Sprache
3u ber, bic er fd^rieb, \üax fie öon il)r erl)cblid) Uerfdjieben unb
tüorin Ibcftauben bie ?lb meidjungen? ^Mne§ äöiffen'^ ift biefe i^rage
überljaupt faum anfgetnorfen, noc^ tüeuiger eine ä?eanttnortung Oerfuc^t tüorben.
®o§ ein Unterfd)ieb Oor'^anben getucfeu, barf tion öorn^ercin al§ fidler an=
') Somit finb frciliri) bie unmittelbaren .^itf^mittet für bic .iTenntni-? ber Spvatfje
Cutf)er§ nirijt eridjöpft, nber nllcö übricjc ift cntnjeber in bev "Jlbficlit ober in ber tf)ntiäci)lid)en
''J(u?.fii()rnng befcfjviinft. S^n« gilt and) üon bev iilteflen 2nv|tcllnng bev 'i'ut tjerf pvadje, ber
(iraniiiiiitiea lino^uae Gprmanifao (1578) uon 3io^- ^^l^ji''-': fie beviirffidjtigt lueienttid) nnr bic
iyibel bon 1545. fjür bcn 2öortjcf)at ber ^Bibelfpradje tonnen anfecrbem bic syibclfontorban.^cn,
obg(eid) ,pi gan^ anberen aii fpradjlidjcn ^ifccfen angelegt, gnte 3:ienfte (eiften. ^n ben aü--
gemein nenf)od)beiitid)en Gkammatifcn nnb ilHirterbiid)ern ift l^ntf)er.S Spradje, abgefe()en Don
manchen 2f)eiten be^ öriinmidjen ii>örterbnd)eÄ, gon.] üorUiiegenb bnrd) ii^etfge an'? bev ä^ibot
Dertreten. ^Ta^ ()nt ja aUerbing^ feine innere ii^evedjtigung in bev ()eniorvagenben fpvadigcjdiidjt^
iid)en iyebentnng ber 3^ibelfpvad)e l'ntt)ev§, e§ tnivft obev mol)l aud) ber Umftanb mit, bafe bie
Äonfovban5en bic 5Ae)d)offnng uon ^.i^elcgen ani ber iöibel evleidjtevn.
XII fflottoott.
genommen tüerben, bcnn ouc^ Bei fo gefefteter ©c^viftfprad^e, tüte ttiir fie I)ciitc
tjabm, hjeic^t Me gefprocfjcnc Sprache ah. äöic öiel me(}r bamaly, tüo eine
©c^riftfprac^e crft im äßcrbcn Uior. 2)cnn tnenn fic§ aiic^ ^oBinn i^rang!
Bereits 1531 mit feiner „CrtI)ograp()iQ" an bic Jüenbet, bie „rcd^tformig
f(^rei6en obbcr rcben" tüotten, unb tno^l quc^ tüafirfd^einlitfj ift, bo^ manche
5In{)änger Sutfjerg in ber ^rebigt ficfj bay (utf)erifd)e Si^riftbentfc^ ^oBen
angelegen fein laffen, fo ift öon £utf)ery frif(l;er 5iotürIi(f)feit !anm an3n=
nel)men, ha^ er fid) im ©precf;cn an feine gefrfjrieBenen S3nc§ftaBen gcBnnben
unb ni(^t bielme^r fo gerebet l^aBen foEte 'mit feine UmgeBung. 6§ ift oud^
nicf;t nnmöglii^, ha'^ fein oBen angefiU)rtcy 2Bort öon bem großen Unterfdjieb
ßlüifi^en bem S>ortrag „mit IcBenbiger ftljmmc" unb bem „mit tobter f(^rifft"
3ug(eic^ auf bie 6pradjc ^u Bejie'^en ift unb nid^t allein auf bie 3}ortrag§=
tDeife. äßenn lüir nun nad) Spuren bon Sutljcrö gefprod^ener 6pra(^e
fuc^en, fo merben tnir gunädjft baUon al§ eine Befonbere Unterart fein öoit§=
bcutfd) üBtrennen muffen. §icrt)ou fönnten fid) Spuren erl}alten f)aBen in ben
SSriefen, bie er an Sltern, grau unb «ftiuber geri(^tet f)at, aBer eine S)urd§=
mufterung bcrfelBen (fie finb freilid^ nur 3um %^di im Original crtjalten)
Bringt !eine gro^e ^uSBeute'). Söeitcre Spuren ber ,^auyfpra(^c tDÜrben fid)
bieUeidjt in hm Xifdjrebeu finben laffen, menn mau forgfam bie nerfc^icbenen
^) ?lber ciiiigc'5 finbct itd). ©o öor allem bic i?ofcformcn auf -djen (Sö^nicficn,
.^cnficften, DJiarc^nvctljigen, 2enid)eit; S^cin ßiclirfjeit, luic ficfj ^ittfjer met)x-fod) in
SBiiefen an Sicii{)c nutcr,]cid)nct), bic, )x)k and) jonft fd)on fcftgcftcüt tuovben, in feinen ©c^riften
nid)t Uorfommen. S^aran müdjte id) bie Ötäfin 3(H)i;id)t§ (neben ©raf 211 brecht) fd;(ie§en,
bic in einem nic^t im Criginat crfjaltcncn ^Briefe (bc 2Bcttc, 5, 792) begegnet nnb t)crmntT)lid)
bie ttiefenttid; niebb. 23i(bung^fi(0c -fe ent()ä(t, tucldje fonft in ßntf)er§ Sdjriften nidjt 3n begegnen
fdjeint. S>on ein,',c(ncn älHirtcvii gc()öreu \vol)l l)ierl)er buffen — füffen (be 2Bette 4, o4;5) ;
tvinferüd) (ebcnba) nnb (cbcv-Ud) dJ, 270j = ti-inf-, Icbeneluftig; ©übt, tion ben 2Bogcn
bcv anSgetretenen ©aatc gcbraud)t (5,781); qnah = böfe, fd)(imm (5,792); id; l)offe (>:S
fei) üetfeumct (6, 272), alfo () offen oijne ben fonft barin liegenbcn 9?egtiff ber angencf}mcn
ßrluartung, faft — „bcfürdjtcn", loie nod) !)eute f)ie unb ba in ber 23Dl!^fprod)e ; ^^^^itipp?
ift hjibbernmb fein inorben (5,298) = „Qcfnnb gclnorben", h)o lool)! locniger, iüic in
6)rimm§ 2Btbd). (unb and) bei Sici?) angenommen ift, fein = gcfunb, aU tiielmctjr loerbcn
ot-j „I)ergeftcl{t Serben" (üoIföt()ümtid) noi^ ()ente: ber Traufe Inirb (tüicber) nflü.) nnli
fein ats Stblierb ,yt netjmen ift; über be,',al)len (33urf(). :557) = tjinjät^ten (ügl. nb. oliertcllen).
3(ni njcnigftcn begegnen begreiftidjcrloeifc Spuren einer lion SntljerS fiautbe,]eid)nung ablncid^cnben
3lu&fprad)e: ein pf(Dfd)cn beincö 33icr§ (4, 553). Dicfc mit pf ftatt f anlautenbe fjoi-'i«
^at ßut^er in früherer ^eit 3. SB. au^ 1. a«ofe 21, 14. 15. 19 in ben Stuggaben bc§ 3t. 3:cft. T
Don 1523 unb 1525, uad)t)cr ift fie aufgegeben, fiier aber erfdjcint fie nod) in einem 33riefe Dom
29. 3u[i 1534 (Driginnt erf)alten) unb befunbet fid) lDo()[ oud) burd) if)r o af? gemiit()(id)e
©pred)form. 9(1^ ebenfo(ri)e borf luol)l gelten bernod) (33urf(). 357) in einem SBricfe Uom
2.3u(il540. 5lud) ba-J 3lDcimatigc becbc (0,271; Original). Statt trcften, serneft (5,788),
bie fonft oucb I)ierl)er 3U 3ict)cn hjärcu, t)ot boS Original (nad) freunblid)er 3JIittt)ci(ung be?
Stabtbibliotl)efar§ .^ocrrn ^-Prof. Dr. 9JJavfgraf in 5BrcSlnu) tvoftcn unb l)rrcft.
SotlDort. XIII
ÜBcrnefciungen erit3ägen tnoUtc.^) 3ic6cii bcr ."ÖQUäipiad^c Ijaben totr getoi^
eine iDicbcr ctWa^i anhcx-j gefärbte i^an3clfprac(jc anjiincfjiiicii. ]yiix nüf)cre
^cftftctluiigcu ü6cr bicfe luirb oiic^ bic gcbnicftc Übciiicfcvung bcr ^^vcbigtcii
f)in unb luicbcr 3tuybcutc liefern, befoubery in 3j}i3rtern unb äi^ortformen,
gelcgcntlid; aud^ in ßautcn. ^ä) IjaBc Bereit« in einigen '^nmcrlungen 3U ben
^Uebigten bcö XIL 33nnbC'3 (ögt. 3.33. ^n (511,19; (515,9; 61(5,11; 625,20;
627, 1;5) onf berartige« I)ingctt3iefen, 'mai in 2utf)ery Sdjriftbentfd) nidjt tiot=
3ufommen fdjcint, tüeitere« für bie ^^H'ebigtcn über 2. 5|}etri unb :Cvwbae ift in
bicfem ^anbc 6. 9 jufammengeftellt. S)arnQC§ fcfjeint IHitljery Ä^an^clfpradje
ftärter nieberbcutfd) gefärbt gen)efen 3U fein als fein «Scfjriftbeutfcfj. Unb
'ba» toärc ja fcf)on aVj S^iQ,citänhni5 an feine Sßittenbcrger töemeinbe nidjt
auffaEenb. ;3n biefetbe 'Jiicfjtnng lueift ber llmftanb, ha% fidj in ben ^lady^
unb ^Hebcrfdjriften Stcpf)an 'iRoiiyi unb Öeorg Üiörcry, hie hod) 'hübe !eine
9Iieberbeutf(^en tuaren, bennoi^ nieberbeutfdje äl^orte unb Saute finbcn. Örnbe
bcr llmftanb, ha\^ bcrartige« fid) uerljältniömäfsig feiten in bie fonft t)odjbeutfd)c
(mb.) ©pradje eingcftrcut finbet, niadjt Cy töal)rfdjcinlic^, baß tuir eö mit
Überreften am bem Original — ha^ ift alfo I)icr ba^ tüixliiä) gefprodjenc
SSort 2ut()er§ — 3U tljun l]aben. 5iäl)crc llntcrfud)ungen luerben bicfe 5ln=
nal)me beftätigcn ober einfdjranfcn muffen, fie finb aber erft mi)glidj, iücnn
unfere ^^luögaBc ba^i 5JIaterial in annäfjcrnber S^oUftänbigfeit gcBradjt !^abcn
lüirb. ''äüä) ba^ 2)eutfd)e, beffen Suttjcr neben bem l'atein in feinen S5or=
lefungen fid^ 3iemlid) reidjlic^ bcbient 3n l)aben fdjcint, Inirb bann mit in
Setradjt 3U 3iel)en fein.-) (^nblid) mirb audj eine llnterfudjung bcr 'Jieimc
Sut^erg tooi)l noc^ einige» lehren lönncn, 3. S. fc^cint tu äffen : getroffen
bie in ber 5lnmertung ertuäl)nten pflofc^e, bernot^ 3U Beftätigcn. 9tatür=
Ud§ mü|te bie i^rage nadj Sntfier3 3pred;fpradje in ^ufammenljong mit ber
*) ^ä) lüüßte gegeittDdrtig nur ctlca fronid)cu (5örftemamt=3?inbieit 3,301); mir f.
toir CAnal. Luth. et Meknchth. tjio,. ö. S^öfc^e, 1892, 9Jr. 53, 65(2), 125, 151 u. 5.); an
f. ü^ne (ebenba 5lr. 34, 117 u. ö.) aU biclleidit '^er9el)örig an^ufü'^tcn. Sediere O"0tni
finbet fid) in Sut{)er§ Sd)riftcn nur anfangs, nat^ ^ranfe <B. 47, nur hi^ 1521. *) (5» fei
auf einiges f)ingclDieien, boa ous ben ©enefi-Sprebigten I}icrf)er gcf)öreu fiinnte: babeu 138,30;
tnerdet 247,1; brannic^en 329,10; ruffen 333,18; ubertjoten 334,38; in ber Stnden
429,15 (i. ha]n 'Jiadjtr.); genefet 450,60. 5ht-> ber ScuteronüiniumDorleiung (V) ,3. 3?. nempt-S
549,5; grufen 553,5; gm] am 568,19; I)ujcroirt, mulaffen 587, 3, legiere beibcn formen
ganj OcfonberÄ bcadjtenämertl); fei) (= öeigc) 571,1. güUieit bic äBorte in r überljoupt Viox=
tjauben, 3cigen fie bie glcid)e gorm. ^n v finb niebb. Saute nodj Diel t)äufiger, bcfonbera i f. ei,
aber if)r Sdjreiber ift ber ^}iieberbeutfd)e ^Bngenljagcn, fie fönnen bat)er l^ier nidjt IüüI)I gcttcnb
geinad)t luerbeu. Tafj Sutljer übrigen-? ba-i 'Uieberbeutidje aU audj tiüu feiner münblidjen 'Jtebc
ücrfd)ieben empfanb, 5eigt saxonice grotte itarl 568,15 neben teutonice grufam
568,19. Süuftige nid)t grabe nieberbeutfdje Sprcdjformen !L'utI}er» finb üiel(eid)t locr = toerbc
337,35i*K); 339, 2 (R); 362,15 (K); bin für br in 450,18, ügl. bobcn für brobenmi2,
530, 13. 17; 542, 2.
XIV 5Borh3ott.
QtlntQ^lic^cn Befreiung feiner 6c§tift|>rad^c bon gciriffen (Elementen be^anbcU
tüctben.
S)ie (SilDägung, bo^ Bei einem ^JJangel tnef entließet .f)anbr}a6cn für bie
ßriti! bie öorfic^tigfte ^ef)anblung ber ÜBerliefernng ha?^ Befte a>erfal)ren fei,
i)at auä) boö 2Serf)Qlten be§ ^erauggeBer» ju Sut^er» eigner 5iieberfd)rift be§
Deuteronomium Mosi cum annotationibus Beftimmt. ^a% ber Driginalbrutf
einer Schrift Sut^erS auä) gegenüBer ber erf)altcnen .öanbfd;rift beö 3)erfaffer§
feinen !ritifcf)en 33orrnng Bef)Qupten muffe, glauBe iä) in bem 33ormort jn
SSonb IX üBer^eugenb borget ()an 3U fjoBen. 3lnd^ barüBer bürfte ßinöerftänbniö
]^errfd^en, ba^ Bei einem lateinifi^en Xejte bem '•JJlafee ber ^eacf)tung, auf
h)clc^e§ bie .^anbfc^rift ncBen bem Urbruc! ,ih)eifelIo§ 5Infpru(fj Ijat, genügt
fei, lüenn oEe tnirttidjen -^IBtDcidjungen ber .^onbfcfjrift (l)ie unb ba aud) B(o^
ortt)ogrQpr)ifc^c), fotoie i\?orre!turen unb ^ini^tragungen (am Oianbc unb üBer
ber 3cile) in Seyartenform mitgetf)eilt toerben.^) 3)agegen bürftcn bie '^tn^
'ganger ber 5lnfidjt, ha^ lluterfc^icbe jlüifc^en Driginalbruct unb .^anbfdjrift
£utt)erö faft gan^ auf ^lerfinung ber Selber ober Äorreftoren 3U fe^cn feien,
einen tneiter reic^enben (5inftu§ ber -öanbfdjrift auf ben %cit berlangcn. 5)cr
.^erau»geBcr l)at ficfj mit Siecht auf ^ätle Befcf)rän!t, in bcnen ba» 33erfct)cn
bc§ 5)ru(fey .^tüeifeUo-^ fdjien. £er 9iad)it)ei§ für bie yiidjtigteit jener '^{nfid)t
ift I)eute nodj cBenfoluenig gefütjrt tnic öor einem ^aljre, aU id) im 5ßortuort
äu SSanb IX für bie gegent{)ciligc ^ilnfid^t bie größere äÖaf)rfd)cinIid)feit in
3lnfpruc^ naf)m. ^F(u§te id) aud) bamaly auf bie 3)arlegung ber förünbe ber-
gierten unb ift ey mir Biy je^t nid)t gelungen, bie 'ÜcuBc für eine foId)e ]n
finben, fo ift bod) nid)t nur nid)ty jur 6rfd)üttcrung meiner ÜBer^cngung
t)orgeBrad)t iuorben, fonbern fie erfiält grabe au§ bem 3)euteronomium mand)c
neue 33eftätigung. S)ie Don bem .Sjerrn .^cransgeBer (6. 405) angefüBrten
^ätle finb nur aly iÖeifpiele gemeint unb luürben nod) einige 33ermc(jrungeu
^ulaffen. 5Iud) möge barauf ()ingemiefen fein, hafj gleid)3eitig mit bem deutero-
nomium ]{d) ber 3U)eite !Il)ei( ber Äird)enpoftilIe im 3)rud Befanb. .^ix ber
„3?orrcbc unb ^öermafjuunge an bie 3)ruder", bie nad) ben Befannten S?orfälIen
biefem streiten Zi]äk t)orangefd)idt lüurbe, erllärte ^uttjer: „Xenn l)m cor=
rigircn muy id) offt felBy cnbern luay id) l)nn mel)ncr t)anbfd)rift l)aBe uBer=
fel)en unb unrcd)t gemad)t, baö auff mel)ncr l)anbfd)rift e^-emplar nid)t
') ^ie ?lrt, luie über beravüflcä SBaitb IX, 180 ffl. bcricijtct Juovbeit, erfc^ien bei ber 'PfMe
ber ()ier bortomineubeii {^äüe ,511 uinftnnblid), bie iBniib IX, 229fg., 717 fi]. gchjntjlte Ijier iiid)t
QiiJueubbar, ircil ja nid)t luie bort ber 2ejt ber -finnbjdjrif t initi]et(jciU ift, fonbern bie '"^üt:
c^abm über bie .fionbfdjrift naf ben lexi bcS Srurfei' ja be,ye()en loaren. Ik i3elüäl)üe 2iVife
ber SJerjcidjuunfl ift baö (^rgcbiti^ forgfnltifler (^rtuäguui'j; fie luill Würjc mit jDcutUdjfcit Der:
binben unb foU oud) fpiiter in gleidjen i^iiütn angetuenbet lucrben.
SSortoort. XV
3U trauen ift". 6tn Beftitnmtcrer ^tnger3cig ift taum hcntbax, er fcf^etnt
afier t)on benen, hk fi(^ Bisher ü6er tiefe ^rage geäußert, ü6erief)en tnorben
5U fein, ©eltung für bie ^eit, ber er ongcljört, lüirb man i^ni unbebingt
jugefte^en muffen, boc^ tüirb man nirfjt nöt^ig f)a6en, fie auf biefe 3U 6e=
f(j§ränfen. 3ebenfoIl§ alfo bürfen tüir i^n auf unfere .öanbfcfjrift antoenben,
unb bai ift teljrreic^ genug. 6» ^eigt iiä) nämlicf), ha% neben 5lnbcrungcn,
hk tüix Sutfier Bei3ntegen nic^t umt)in fönncn, auä benen Inir alfo nac^
9iie^lö 5tu»bru(ie lernen fönnen, tüie ber ecfjriftfteüer ficf) fclbft Bcurtf)eilt,
folc^e öorfommen, hk ebenfo beftimmt i()m nic^t angetjören fönnen. £abur(^
tüirb jUjeierlei jur 6elüiBf)eit, lua§ man fret(icf) bd ruijiger ßriuägung ber
grage fc^on öon öorn^erein at» töa^rfc^cinlic^ annehmen burftc. 6inma(,
ha^ ba» Quandoque bonus dormitat Homerus auä) für Sutl^er» ,^orre!tur=
lefen feine Bei biefer S3ef(^äftigung getuifferma^en berechtigte ©eltung f^atte.
Unb ferner, ha^ Sut()er t)ermutf)Iicfj cbenfo t)erfuf)r, tnie tüoljl meift Ijcutige
6c^riftfteKer, tüenn fie bie Äorrcftur eincy eigenen ©cifte^cr^eugniffc» lefen.
2jer S)ruc! luirb nic^t äßort für Sßort mit ber §anbfc§rift öerglic^cn, fonbern
Bloß burc^gelefen unb bie ^anbfc^rift nur ettoa ha ju Statine gebogen, tüo
cttoay auffällt, ober ßitatc oorfommen, bereu ^Hid^tigfeit nachzuprüfen ift.
Unter biefer ä>orauyfe|ung — unb cö Inirb nid^t geleugnet locrben fönnen,
ha% fie au^ mit Sut§er§ gauäer 3Irt in ßinüang fte^t — Inerben hk ftefjen
geBlieBenen 33erfe^en be» S)ru(fer§ (toie 3. 35. 725, 6,7 hk falfc^e 33erBefferung
eincy im ^Jknuffript ftef)cnben ©cf}reiBoerfc^en§) nic^t aU GJrunb gegen £ut()cr§
Äorrefturtefcn geltenb gcmadjt tüerben fönnen, ja aucf; baö Übcrfe()en ber l'üctc
(692, 28 fg.) toirb begreif (id^. SßieEeic^t lüar im ßorrefturab^ug bereite hk
^anbfcfjriftlic^e ßrgän^ung angebracht, loelcf^e (Jrempfare öon A aufloeifen, unb
Sut^er fonnte bei fcbneEcm Übcriefen toot)( annc()mcn, mct)r aly baö 55ci=
gcfc^ricbene fei nic^t au-^gcfaUen. 5lamentlicfj luenn (luie hd bem lange fic^
^in^ietjcnben 5E)rucfe leicht möglich) jloifd^en ber 9Heberf(^rift unb bem Äorre!tur=
lefen eine längere 3eitfpanne lag. ^^entbar, aber tueniger h:)at)rfrfjcinlid) toärc
and), ha% er fctbft au§ bem Stegreif hk äßortc beifc^rieb ober fid) burc^ fie
mit bem einmal gefc^et)cnen S.^erfef)en abfanb - er bad)te ja bcfanntlic^ bd
ollem öoEbercd^tigten fdjriftftetlerifdjen Selbftbetoußtfein, nidjt übermäßig Ijod)
öon bem einzelnen, hJUö er fc^ricb.
S)ie ertüäfjute 2üde nadj ber .Sjanbfdjrift aui^^ufütlcn Inar ber .Socrauy=
geber Bcredjtigt unb oerpflidjtet, ha nur ein Unfall in ber Xruderei it)r
©runb fein fann, bie'^luätaffung öom SScrfaffcr fidler nidjt gclüollt, Qllcr=
l)öc^ftcn5 gelitten fein fann. S)er Betreffenbe ^2lbfd;nitt ber .Sjanbfdjrift l)ättc
alfo nidjt fein öoUc^ '}vcd)t crf)alten, loenn er unter bem Icxk mitgetl)cilt
lüorben tüärc. Unfere '^lu^gabe Ijat bamit einen in allen früljcren -iluc^gabcn
XVI SorlDort.
fe^lenbcu '^Ibfcfiiutl ^jiim crftni IHnlc ^ugiiiißlicl) qcmadjt. Überhaupt ift bicfc
i'ut!^cr(janbfdjrift in luifcicr ^ilusgabe jum crftni llcnlc Bcniiljt U)oibcn. £)b^
c[ic\d) an ciiicv bod) tjcluif] iiidjt atu'\ctcgeueu ober licrborgcucii Stelle auf^
bcluatjrt, fdjcint fic in beu Alfrcifen ber .^utljcrforfdjcr Biyljcr unBctaiint ge=
blieben 3U fein nnb ift erft bon mir fo ju fngen entbeut lüorbcn. 5hu- ber
bcibcn in 5]3ribatbcfitj befinblidjen S3Iätter lunr biijljer (in ben ©tubicn nnb
Äiritüen 1882) öffcntlidje (^vtuätjnnng gefd)el)cn.
Um hüö \va5 ]nx (5r!lärnng biefcr Süctc in A beigebrodjt loirb, bnrdj
ben 5tugenfd)ein einlendjtenbcr ^u machen, 3uglcid) auä) um bamit eine 5probe
öon £utl)crä .f)Qnbfdjrift qu§ bem ^Cil)xc 1524 ^n liefern (tigl. ^nnb JX,
©.XI fg.), l)nben Juir bie beiben ©eiten ber .^nnbfd;rift biefem ^^nnbe in
5iQd)bitbnngen beigefügt, ©clbe finb gleid) hm in Üianb IX befinblid;en nnb
gleid) bor^üglid; burdj bie nnter ber ^eitnng be» .^errn ^4^rofeffor 9iöfc fteljenbc
djQltograpIjifdje ^ilbtljeilnng ber SJeidjybrnderci in ^orn^odjQtjung auf Tupfer
l)ergefteüt Inorben. 3)em ©eneralbirettor ber Äigl. 23ibliotf)ef ."perrn föel).
■Dberregiernngyrntl) Dr. SiJilmanny fpredje idj Ijicr hcn ge3iemenben 3^nn£
auy für bay frcunblid^e (Sntgegenlommcn, burd) ha^i ber Steidjybrnderei bie
.sjcrftetlung ber beiben ^aefimile ermöglidjt iuurbc.
"^n ben l'eyartcnber^cidjuiffeu nnb ben 5lnmer!ungen jum lerte ift
nunmel)r Alnrfilifd)rift in bem 23nnb IX, ©. XIV angegebenen Umfange
angcluenbet, ebenfo and; in ben jenen gleid}ftet)enben 5iad)trägen nnb ib'e^^
ridjtigungen. — 2)en bibliograpljifdjen ^efd)reibungcn ber 2)rnd;e finb in
biefem ^anbc -Eingaben ber -^unborte beigefügt. (SS ift nid)t unmöglid), baf3
bicy ^Jiad)geben gegen anögefprodjcne äBünfdjc mir grabe Don ber münfdjcnben
©eite ben SSorlunrf ber ^nfonfeqncn^ ober „^lanlofigleit" ^njie^en iuirb.
^ag tonnte mid) natürlich nid)t abljalten, meiner üeränberten ^2lnfid;t über
biefe reine 3^^ccf"iÄ^igfeityfrage ^olge 3U geben. (Sy l)at fid) Ijerauygeftellt,
bo§ bie 5>eri3ffentlidjnng ber 2utl)erbibliograpl)ie bod) nodj ettüay länger
auf fi(^ h)artcn laffen tnirb, aly iä) bor brei ^al)ren Ui (i-rfdjeinen beö
XII. S5anbe§ annal)m.
ßine fur^e Ütcdjenfdjaft über ben ©taub ber Slrbeiten mag fidj nod) an-
fdjlie^en. 2)er öon 5Pforrcr D. ^. ^noatc begonnene SSonb VII lüirb oon
^rebiger 6. 3:l)iele (^lagbebnrg) 3U ßnbe gefütjrt, ber 5Sanb X (AHrdjen-
poftitle öon 1522) öon 5|>aftor Dr. fö. 33offcrt (^iabern bei .ftird)l)eim u. 2;ed)
beorbeitet tüerben, nadjbem D. ,ftnaa!e auy ©efunbl)eityrüdftd)ten fid) ent=
fd;loffen l)at, feine meitere *'J3Htarbeit auf bie Inidjtige .S^erauSgabe ber Briefe
3U befdjränfen. 23anb XI (©djriftcn nnb ^prcbigten öon 1522; ©djriften öon
Anfang 1523; ^JJadjtrag ^n ben ^Hebigtcn öon 1523) liegt in ben ."pänben
iBoriDott. XVII
Don '^^aftor Lic 6. Äoffmane (^uni^) unb Jiafonul D. ©. ^But^toalb
(^eipjig). Xk ^carBeitung ber Schriften bon 1524 ^ot ^aftot C. 311 brecht
(5^aum6urg a. S.), ber Don 1525 ^niftor P. (?. 5. ßnberl (Cberrabi. ber
Don 1526 27 ^rofeffor D. 3i.\ SBalt^er (3ioftocfl, ber Don 152S -^^rebiger
6. S^^iele (5]ihgbe6urg) unb ber Don 1529 5j>rofeffor D. 5. ^omma^ic^
(SBetlin) übernommen. Sfieilroeife finb biefe 3tr6eiten fc^on er^ebüc^ geförbcrt.
Dr. koffert lüirb and) bie fpäteren 2f)eiie ber .^irc^enooftiEe für unfcre
•2Iu5ga6e bearbeiten; D. 3?uif)h)alb wirb im 3lnfc^UiB an bie Ö€rau-3gabe ber
3iac^fc^riften ber ©enefi^prebigten in biefem ^anbe, fpäter audj hk .söerau^=
goBe be» Srutfes Don 1527 beforgen. ^lußerbem i)at er bie ßirt^enjatjr^^
prebigten Don 1522 fg. übernommen unb ift, biefe 3Iufga6e al-5 ©an^e? an=
faffenb, baran gegangen, für fie einen feften 6runb ]u legen burc^ öerfteüung
einer genauen Überfielt über hk gefammte ^anbic^riftüi^e unb gebrutfte
Überlieferung ber ^prebigten Sut^ers. Lic. ^^offmane ^at ftc^ bereit erflärt.
hk 5?orlefungcn ber ^afire 152*3—30 ^u überaeftmen, fotoie bie mit iftnen im
^ufammen^ange |tef)enbe lateinifc^e 3?ibelüberfe|ung Sutlierc'. %ud) für bk
Ireitere 3u^unft ift butc^ 5|}rofeffor Lic. ^. 2)reto§ (3ena) unb ^^rofcffor
D. Äatoerau (Q^rec-lau) cinigermaBen Dorgeforgt, Don benen erfterer hk $c^
arbeitung ber a!abemif(f)en Disputationen unb 2l)efen ?utt)er-3 {hk erft nacf)
1530 in griJBerer 3ln5al}t auftreten), le^terer bie ber aifc^reben übernommen
l)at. 5omit bürfen toir roo^t fogen, boB toir genügenb (?ifen im ^ucr
^aben, um eine fc^netlere ^ö^^^^i^nS ^^^ ^luf^gabe, al§ fie hw^cx möglich
mar, trenigften? Don 1896 an Derfprc^en ^u fijnnen. Tiefe mirb Derbürgt
fein, toenn e§ 5uglei(^ gelingt, einige ^TJtdngel in ber Crganiiation ber 3lrbeiten.
bie bi»f)er Dielfac^ mit ^emmenb tDirften, 5u befeitigen.
SSerlin, ben 18. ^yebxiiar 1895.
Dr. '^a\ü ^Mctftf),
$Tofeifot an bet Unirc:'.:;: i"- vciflniali.
^iac^f c^rift. 3111 bicfcr ^Banb bem 3lbic^luife nahe mar, fanb Tiafonul
D. 35uc^tDalb in einem -öanbic^riftenbanbe ber .^gl. 3?ibliotf}eE 5u 'v^erlin unter
Schriften S5ugenl}agen5 eine Don biefem f)erTüf)renbe Slufjei^nung am ^uttier?
XeuteronomiumDorlefung. Sie fonnte ^trar noc^ ^erücfncbtigung finben.
ober boc^ nur in ber ^orm cinel Üiac^trage^. iaburdi mürbe ha-2 Gridl)eincn
bes SBonbes um einige meiterc 3Bod)cn Der3ögcrt.
SScrlin, ben 1. 3lpril 1895. ^, ,,,
£ut^er# 3SeTfe. XIV. II
S n i) a 1 1
©citc
Sortoort III
S)ie anber ßpiftel @. ^etri unb eine ®. Suba§ geprcbigt unb au§=
gelegt. 1523/24 [S3u(|lüalb] 1
5prebtgten üBer ha^ erfte Sud§ ^Dlofc, geTjalten 1523 luib 1524
[Sud^toalb] 92
iiberfld^t be§ Snl^alt§ 95
SSorlefung über i>a^ S)euterDnoiiüuin. 1523 24. Deuteronomion Mosi
cum annotationibus. 1525 [Äofftimne] 489
^kc^trag ,^u ber 33Diiefung über ba§ 2)cuteronDmium .... 745
TtQ(^träge unb Berichtigungen 754
^Beilagen.
^ia(f)6ilbungen öon 33t. To^* unb 73'^ ber 33ertiner A^xmbfdjrift bc§
Deuteronoiuium c. annotationibus.
Sie anber @)3iftel ®. ^ctrt nub eine ®. 3wba§
ße))rebtgt nub an^gctcgt
1523/24.
^ie 9tufftnbung be§ 9iörerfd§en i5anbfc^nften)cf}a|e§ in ber Uniüerfitäty^
bibliot^ef ju ^ena ^) ermöglicht bie genaue 3eitlid;e ^eftimmung ber ^4-^rebigten
ßutl^ers über ben erften ißrief ^;petri, bie 58anb XII ©. 249 f. unferer Sluegabe in
ba§ Sa|r 1523 gett?iefen tüurben, fotoie bie ber ^^rebigtcn über ben streiten 33rief
^etri unb ^ubä.
S)er Cod. Bos o. 17-^ ber Uniöer[ität§bibIiot^e! 3U ^ma enf^ält in Oiörerfc^en
Tiad^f^riften bie ^rebigtcn Sntf)erö üom ^al^re 1523. 3?I. 1 — 16 fef)ten; 2?(. 17^
beginnt mitten in einer ^^^rebigt über 2.';petri, bie ^I. 17*^ icf)Iiefet. ^^ierauf pi^t
(331. 17^) eine ©öangetienprebigt, überf(f)rieben : Do post Sebastiani quae erat dies
Pauli Ev. Ma. 8 (= 3. ©tg. n. ßpip:^., b. i. 25. ^an. 1523). 2)ann folgt m. 19=»
nur überf Gerieben : Post prandiuni ex epla Petri (atfo bom jelben Xage) eine Uieitere
'^rebigt über 2. '^I^etri. ebenfo ober ä'^nlid^ bezeichnete 4-^rebigten über 2. ^^Nctri
folgen auf bie Äirc^enjatiröprebigten Dom. ante ferias purific. (= 4. Stg. n. Gp.
b. i. 1. Sebr.); In feriis purif. Mar. (= 2.g^ebr.); Do. Sexages. (= 8. ^^ebr.). S;ie
^,»tnfänge berfelbcn fielen «t. 21% 23^ 25^ 3tuf Do Invoc. (= 22. ^febr.) folgt
331. 28* eine ^^-''i-'ebigt übericf)rieben: ludae Ep interpretatio unb auf Do Reminisc.
Mat 15 (= 1. mäx^) folgt auf »I. 36'': P. P. [b. i. post prandium] ex Ep. ludae.
S)ie ^^rcbigten finb atfo post j)randiuni geljaltcn, toie mit einer '^(u§nat)me
ftetö bemerft ift. ^'gl. ^'oactie 33cmcrfung: „£en 5iad)mittag tjatt er bie crfte
önb 2. epiftet <B. '^dxi bnb ^ubae geprebigt". S^ie im Cod. Bos. 0. 17-^ übcr=
lieferten ^rebigten enf^alten bie grftärung öon 2. ^^etri 2, 1 bi§ ßnbe unb öon
ber ganzen Gpiftel ^ubae. SBenn £utt)er biefe lerte in 7 ^4-^rebigtcn erlebigte, fo
njerben für bie (Jrftärung bon 2. ^^etr. 1 nact) bcm ^Jlafiftobe beg Umfangeö ber
gebrncften Slustegung d)xia 3 ^^rebigten anjuneljmen fein. 5ln tücldjen lagen biefe
gel)alten, lä^t fid} nic^t beftimmen; ba aber bie batirten öier über 2. ^petri ol;ne
') Sgl. J'^eol. ©tub. u. ßrit. 1894.
2ut^ct§ 2öctfc. XIV.
©. 374 ff.
2 2)te onbcr Spiftet <S. 5Petri unb eine ©. :3uba§
Unterbrechung an ben auf einanber fotgenben <&onn= unb S^efttagen gel^alten finb,
]o liegt e§ tt)ot)l am närfiften für bte unöollftänbtge ^rebigt ben 2. ©tg. n. 6pipTj.
(18. San.) unb für bie öermut^eten brei anbern ^^rebigten ben ©tg. n. ^Jteuja'^r
(3. 3an.), epipl^. (6. San.) unb 1. ©tg. n. (Spip:^. (11. San.) anaune^men. S)a
bie 9i5rerf(^en ^rebigtenja'^rgänge ftet§ mit bem crften SBci'^nai^tStage fccginnen, fo
l^aBen bie fel^tenben 16 331. fi(^er auc^ hk Äirdjenja'firöprebigten bon 2öeit)nad)ten
1522 6i§ 3um 2. ©tg. n. ßpipl). enf^alten. i^gt. „Spoadjö ^bfct)r. Sammlung
ungebrutfter 5]3rebigten ^utt)er§" ]§§g. ö. &. 'Mä)m\h 1 (1884), ©. XVI; mit ben
eingaben biefe§ S^iegifter^ ftimmt 9ii3rer§ eigenes ^er^eic^ni^ (©ad)f. @rneftinifd^e§
©efammtarc^iü ,3u SBeimar, Reg. D. pag. 311—317. CiG. 4) 't)ier genau üfcercin.
©inb ^iernad) bie ^^rebigteu über ben jWciten ^4>etiuöbrief unb ben ^rief
Subae, etlüa 10 an ber ^a^l, bon 5tnfaug Sannoi" bi§ 1- ^Jtär^ 1523 getialten,
fo traben Ujir bie — auf ettua 23 beredieubarcn — ^prcbigtcn über ben erften
^petruöbrief in ba§ Sa^i-' l'''>22 3U berU^eifen ^). iBcrücEfict)tigt man noc§, ba^ l'ut^^er
in ber SBod^e äUjifc^en Cculi unb l'ätare 1522 „täglich" über bie gc'^n ©ebote^)
unb bieUeid)t im 5(nfdjluffe baran, mie er e§ 1523 f^at^), über ©taube, 33ater=
unfer unb 3lbe 5}laria prebigte unb ba^ er Cuafimobogcniti unb ^JlifcricorbiaS
bomini nid^t in Söitteuberg weilte, fo üjürbe ber Einfang biefer ©piftelprebigten
ntd)t bor Subilate (11. Mai) 1522 anäufe|en fein, förlüägt man ferner, ba^
fiutl^er am 12., 13., 15., 16. unb 18. ©onntag nad) 2rinitati§ berreift üjar, fo
ift 3U erfennen, ba^ bie etn?a 23 9tac^mittag§prebigten über ben erften ^setru§=
brief bie 3eit öon 5Jtai bi§ Scjcmber toot)! aufgefüllt f)abeu !5nnen. S)amit
ftimmt böttig überein, inenn Störer in ber S3orbemerfung ju feinem „9iegifter"
fagt, ba^ Sutl^er „balb 5lnno XXII, ba er au§ feiner ^satlt)mo tüihn gen 3Bittem=
berg fomen, angefangen bie jmo ß^piftet ©. ^>etri fainpt ber ©. Snbae ^u prebigeu,
S5ig auff ben ©ontag pubica be§ XXIII iarö, S)a er gcnefim fürgenomen ]§at 3U
^anblen."
©rft im Sa'^re 1524, fpäteften§ im 2(prit, - ein ©rt. 9lu§g. S3b. 52 ©.212
aufgeführte^ (Sjemptar trägt ben Qjermerf: Anno MDXXIIII. die XXVI. Apiilis
25 V'*) — erfc^ienen bie ^^rebigten über 2. ^^etri unb Subae im S)rud, mif^in im
?lnfd)Iu^ an ba§ 6rf (feinen ber über 1. ^etri ge'tiattcnen , njie biefe, fo bielleid^t
aud^ iene bon (^afpar Grucigcr bearbeitet.
9{örer§ ^Jtad)fd^riften geben nur bo§ bürftigfte (Serippe ber bon 2ütf)n ge=
l^aÜenen ^prebigtcn unb e§ ift lua'^rfdjcinlid), ba^ bem ^Rebaüor be§ 5£)rude§, menn
über'^aupt bie 9törerfd)e, bod) neben if)r nod) anbrc 5iad)fd)riften borgetcgen ^abcn.
SCßenn man aber bie ^J31ögtid)feit einer 5JtitUnrfung iiutf)erö an ber iKebaftion beö
gebrudten 2;erte§ abtetjut, fo merben unter alten Hmftänbcn bie ^nt^aten beS 93c=
arbeiters alö feljr erl^eblid) angefet)cn U-ierbcn muffen. -Korcrä 5fadjfd)riften crtjalten
baburi^ einen bebeutenben SBcrtt), ha^ fie beutlic^cr at§ bie für ben Srud rcbigierten
^rebigten ba§ gefprod)cne, im S)rude l)äufig gemilberte SQßort be§ ^>rebigerö ent=
>) Sgl. 93b. XII ©.249 unferet ^tuögoBe. 3:ic bort ntti^efü^rtc ^Jiotij ^soaä)^, ber fid)
ouf 9iörer§ 33^anuffriptc ftü^t, ift foitnd) für ben 1. ^pctribrief uuiicnnit. ^) 5yrieftcfcl)fel
be§ 33eatu§ 9i^cjtanu§ "^erauSg. l)on .^^artfelbcr <B. ;503. ') i^iidjlcnlb, !ii:ie öntfte'^uiig ber
Äatecf)i§nien l^utl)er'j iiub bie föruublage bc'> großen .ßatcd)ismu'j. ßeipj. 1894. S. V. *) yjgl.
aud) %xä)\\} für ©efc^id)te be§ beutfdjen a3ud)I)aitbelä Sb. XVI 6. 29.
ge^rcbigt unb aufgelegt. 1523/24. 3
'galten. S){efer S3ebeutung finb toir burd^ ÜBerorbnuiig über beii gebrudten 2ejt
gerecht getoorben.
Söie bte 3tu§Iegung bev 1. ßpiftel ^ztxi fo {)Qt ^ucer audf) bie ber ^lüciten
unb ber ©piftel ^ubä in§ ^ateinijc^e üBertragen, l)ie unb ha etUJQö üir^er. Semerft
fei, bo^ er bie '33orrebe' auSbrüdlic^ aU Praefatio Martini Lutheri bejeidinet,
ttä^renb bie ßingongSbcmerfungen ju 1. 5petri (Unf. 5Iu§g. XII, 259, 2 fg.) biefer
SSeäeid^nung entbel^ren. S)od^ :^at ba§ tool^I feine SBebeutung.
3lu§goben.
^1 „S)ie anber ©piftel || ©anct $petri, || S3nb eine ©. Suba§ || geprebigt ön
aug-- 11 gelegt burc^ 1| maxt. Sut^er 1| SSuittembevg 1| " gjtit 2itet-
einfaffung; Xitelrüdfeite bebrucft. 36 Blätter in Cuart. 5tmi£d)Iu^:
„(Sebrudt ^u Söittemberg burcE) ^^iicfel <Bä-)t)xUn^."
3ut liteleinfoffung ögt. ö. kommet S. 242 Dir. 83 A. fflor'^anben 3. 95. in
aBerlin, ßgl. 93ibaotf)ef; «reelau, llnit).=g3ibIiotf)ee; ^toicfau, 9{Qtt)öfd)urbibaotl)ef.
Ä^ S)erfelbe <Ba^ me Ä\ aber 33Iatt ^lif 3. 1 : „erfcntnig" f. „er!entui§";
3. 10: „erfeuffet" f. „erfauffct"; 3. 18: „6t)riftu§" f. „6^riftn§":
331. 3tiii'> 3. 2 t). u.: „©. ^-Petru§" f. „®. 5]3etru§"; »l. 3l4^ 3- 19:
„©intemat" f. „©intenmal".
5Bor^anben 3. 5B. in »ertin, ßgl. SBibaotf)ef.
JB „2)ie anber H epiftel ©. ^etri 1| bnb etjne <B. \\ 3uba§ ge= || prebigt H önb
ausgelegt || burc^ maxt Sut^er. H SBittemberg. H M. D. XX IUI. ji"
Wii Xiteleinfaffung. 48 Blätter in Cuart; bie brei legten Seiten
leer. 3Im S(^tu|: „©ebrudt 3U Sßittemberg burd^ || <&an§ Sufft 1524. Ij"
3ur Jitelborbüre t)gl. ü. 2:ommer ©. 243 5ir. 86. 2]ort)anben 3. 93. in
aSerltn, %t. 93ibliot^ef ; S^reebcn, itgl. Sibliot^ef ; Sßernigerobe, @ot{}a, SOeimar,
3h)icfau. (Sri. 9lu§g. 935. 52 ©. 212 9tr. 1, mit ber Eingabe, ha^ boS benu^tc
(Sjemptar ben ftaufüermerf trage: ^Anno MDXXIIII. die XXVI. Aprilis 25 o."
C „S)ie an= |1 ber ©piftel ©. 1| ^^etri önb eine H ©. 3(uba§ geprebigt 1| bnb
ausgelegt |1 bur^ maxt. Sut^er. H Söittemberg. 1| M. D. XXIIII. [|" mit
Xiteleinfaffung. 60 33Iätter in Cftab (^^ogen g aö^It nur 4 Slätter).
Slm Sd^tuB: „©ebrurft 3U äBitteniberg burc^ || .g)Qnö ßufft 15 2 4. |i"
93Dr^Qnben 3. 93. in 93erlin, %t. Sibltotf)ef; Srec^ben, j?g(. Sibliotf)ef; ^qHc,
ÜJJarienbtbltotfief.
D „®t)e anber @pi= jj fiel ©. ^^Vtri önb a{= 1| ne ©. Suba§ ge= H prebiget
önb II auB ge-- || legt. || ^uxd) maxti. \\ Sutt^er. || M. D. XXIllI. {i" 9Jiit
2:iteleinfaffung. 40 ißlätter in Cuart. %m ©d^tuB: „©ebrurft önb
bolenbet auffben aljlfften H tag be§ Mal)en. Sm 3ar. 1524. ||"
aBDrf)Qnben 3. 93. in 9^er(in, 9Jlünd)en, .^^0]-- unb Stoatöbibtiott^ef, SIBcimor,
aJro^'^er3ogL »ibliot^ef, (i5ot()a, eer3ogl. S3ibliotf)cf. a^gt. ^^an3er «Jk. 2150.
ert. 5tu5g. 93b. 52 S. 213 ')h. 3.
E^ „S)ie 5tnber || e^^iftel S. ^etri, |1 bnb cljnc f. ^ubaS, || geprebigt önb aufa ||
gelegt burc^ max. \\ ßutt)er. 1| Sßittembcrg. || m. X. Mnil 1" ^it
Jiteteinfaffung. 50 S3Iätter in Cftaö (93ogen 3^ ^at nur 4 5ölätter);
bie legten brei Seiten leer. 3lm ©df)(uB: „©ctrucEt im m. S). XXini.
iax. II • . • II"
1*
4 3^ie onbet ©giftet <B. 5Petri unb eine ©. Suba»
9Zürnberget S)ru(f. S^ie Stteleinfajjung biejeS S;rurfe§ ftnbct fic^ in 2)iuc!en
,^ans §ergott§ unb ©eorg 2BQcf)tet§. a>orf)Qnben 3. 95. in Srcöben, %l. 3?ibliotf)ef.
E^ %M toie E\ hoä) in ber 1. 3eite bee Xitel§ „3(iiber" f. „^tnber", in ber
5. Beile „m." f. „«Dlar.". S)erfelbe ©a^ tuie E^.
U^or^anben 3. S3. in gtuttgatt, %I. ö. SBibl.; ^hjidau, 9iot^ä|c^ulbibao%f.
%(. aöeücr, eupplement I t)tr. 298. 5ßan3er 5ir. 2152.
i^ „S)ie anber 1| ©piftel ©. 5|ßetri |I önnb e^ne ©. Suba§ || geprebigt bnnb
anB= 11 gelegt. |1 burd^ max. 2üt^a \\ äöittemberg. H m. 3). iTttii. !|" 53ltt
3:iteleinfQffung; Xitelrüdffeite bebrucft. 45 33Iätter in Quart. %m
<Bä)\u^: „©etrudft 3Ü Strapurg burc^ ^an§ || ^-prüffen bff ben. i-rbiii.
tag be§ ?Ote^ H gen, 9lnno bomini. M. S). .^'Xiiij. H ^ax. "
Sor^anbcn 3. S. in aJhincfjcn, .^of= nnb ©taatöbibltotfief; äöoifcnbüttel,
§er3og(. Sibliot^ef. SSgl. Qxi. 5lu2g. S^b. 52 ©. 213 5ir. 4. Ungenau aSeller
5{r. 2989.
(r „S)ie anber ©piftel || ©. ^etri, bnb eine ©. ^n jj ba§ ge^jrebigt önnb ||
aufgelegt burd^ || ^Jtart. 2u-- || tl^er. || m. S). XXIIII. li" g)Kt 2:itel=
einfaffung. 40 33Iätter in Quart; le|te§ Statt leer.
SDrucE üon Ulricf) 5Jiott)art in 3;übingcn; bic Sitetcinfaffung loic in ber
■JlnSg. D be-^ 1. ^4.^ctruc^bviefc§ («b. XII, ©. 251), nur bafi ber ©c^ilb, ber bort
bie 33u(i)ftabcn V. M. fiif)rt, ^ier leer ift. Süorljanben 3. S8. in 33erlin, ilgl.
SBibliot()cf; Dlünt^en, ^of: unb ©toatabibliof^ef; 33re»tQU, ©tabtbibliof^ef. S3gl.
grl. 3luäg. f&h. 52 ©. 213 ^Jlr. 2.
fi" = Unf. 9lu§g. XII, ©. 251, E.
J = Unf. Slu§g. XII, ©. 251, F.
ßatcinifc^c ÜBerfe^ung ^J^ortin S5ucer§.
a i c = Unf. 3tn§g. XII, @. 252 a, b, c.
^n ben ®efommtau§gaBen finben h)tr unfere 5prebigten : SBittenberg Sb. I
(1539), 331. CGXXX^-CCLX''; (1551) 331.550^-575'^; i^ena 33b. II (1555),
331. STl^'-SQS"; mtenbnrg 33b. II ©. 464i'-491''; Scipjig 33b. XI ©. 546-604;
3öa((f) 33b. IX ©p. 832-905 (2. 5|^etri) unb 1322-1339 (^ubac); ßrlangen 33b. 52
©. 212 — 287. 33ncer§ lateinifd^e Überfettung ging über in bic SBittenb. 3lu§g.,
Tom.V ber lateinifd^en ©cftriften 331. 485=^- 504 '\ r^ m c» ^ *s.
93on ben brei SöittenBerger 9lu§gaben n?irb bie öon ^JZidEel ©d)irlen^ gcbrutite
QuartauSgabe Ä ben ^eittid^en 33orrang '[)eonfprncl)en bürfen, aber ber Vorrang in
tejttic^er 35e3iel^ung !ann il)r l^ier eBenfo lüenig 3ugefprocf)cn loerben mie Bei ber
5(u5tegung be§ erften 5petrueBriefe§ (ögt. Unf. 9tu§g. 33b. XII, ©.253). Söä^renb oBer
bort bie ftitiftifd) geglättete unb forgfättiger gefetzte 9tu§goBe in £)!tat) fC] gleid)=
faÖ§ öon ©d^irten^ !§crrüt)rt unb auf ber ©djirten^ifdjcn CnartauSgaBe [A] Be=
rul^t (ober ttienigftenS nidE)t5 Beftinunt gegen eine fold^e 2tnnat)me ju fpred)en
fc^eint), rül^rt in unferm Stalle ber üBerarBcitete 2ej;t B öon einem anberen
Sirurfer, .^an§ fiufft, tjer nnb bas> 3]ert)ältnifi, in bcm B 3U Ä fte"^t, ift öiet
geptebigt unb auc^gelegt. 1523 24. 5
weniger f(ar. 2trt unb 9(bfic^t ber ftiüflifd^en 3tnberungen, bie B gegenüber A
nufineift, ift ungefäl^r biefelbe, irie fie in [C] gegenüber [A] ^eröortritt, bagegen
finb bie rein fprac^üc^en ','Ibtreic^ungen (in !i;?auten unb Crt^ograpf)ie) in B jum
x^eit anbrer 9(rt ai^ m [C]. Slußerbem aber (egt bie gan^e .^onftellation ber
5tu§9Qben bie 5Inna^nte na^e, baB B nic^t auf A, fonbcrn auf einer bearbeiteten
-Öanbfc^rift berul^t. 3ur SSegrünbung mu^ 'i><x^ lA}ai\a6)iiä)t in einiger 93oII=
ftänbigfeit üorgetegt Uierben.
SEem lerte .4 fte'^en alle übrigen, bie beiben Sufftfd^en S!rudfe, foujie fämuit=
lic^e ^fiac^brucfe, bie toir ber Äür^e l^alber unter ber SSejeid^nung *B 3ufammen=
faffen, mit einer langen Otei^e i'^nen gegen A gemeinfamer !^e§arten gegenüber.
3{ber eine reinli^e SIbtettung biefer Srude au5 einanbcr mill nic^t gelingen. 9iur
für C, h'n Sc^irlen^ifc^e Cftaöaueg. barf B fieser als 5?or(age angenommen
werben: C weicht öon B im 2erte feiten, etwa§ öfter in ber Schreibung ab unb
feiner ber anberen Srucfc t^eitt biefe 3(bn?eicf)ungen. 3)ielfac^ ift gauj f(ar, ba^
bie ^inberungen ben ^tusgteic^ gemiffcr Ungleichheiten bejioedfen, bie in B noc^
üerbüeben waren. So f)Q.i B einigemate ^i^ f. bae A (26,25; 30,13), an
anbern gteüen (19,5; 28, 19) l^at erft C bt§ f. ba§ AB eingefe^t. t^ntic^
36,15.17 orben A orben BC unb 20,19 orben AB, orben C. B fe|t
meift Wi((^er, bifer f. welcher, biefer A, C l^ott 9}erfäumniffe bariu (3. 33.
18,22; 91,5) nac^.
S?ei D beginnen bie Sc^wierigfeiten. ^er Umftanb, ha^ B mit B (unb
3War 3. I^. allein mit i^m) fo be^eici^nenbe (5igent^üm(id}!eiten t^eilt wie l^abenö
fie§ geteftert 45, 29; e§ nid§t§ ift§ 78,28, fc^eint .^erteitung öou D au§ B
na'^eäulegen, mit bem B auö) in allen feinen lertabweic^ungcn ftimmt. 5(ber e§
gibt anbereö, voa^ bagegen fprecf)en !önntc. B, ba§ fonft uicf)t Diele Sonberle§arten
bietet, alfo bie 23a^rf(^einlic^feit jiemlit^er 2reue gegenüber feiner 93orIage für fic^
^t, berührt fit^ barin mit!/, "ba^ beibe ben S)atiö be§ rücfbej. g^ürWorte» nacf)
^^räpofitionen burc^weg burc^ jm, jr, in(en) geben, wä^renb bie übrigen 3:erte
3War übereinftimmenb ben nic^t uac^ ^UäpofitiDncn fte^enben refler. Statin
burcf) ben £atio bee [yürworteä ber 8. 5|>erfon auebrücEen, nai^ -|^räpDfitionen aber
ftd§ fe^r öerfc^ieben ber'^atten. 5lm meiften fc^wan!t A, Wo 3 fingularen, 8 pturalen
fid^: 4 ti'^m, 1 ti^^r, 10 t)^n gegenüberftel^en. 33on A weicht F nur baburcf)
ob, "to!^ e5 bie pluralen \)^n bii auf eineg burt^ \i6) erfe^t l^at. BC^abm ba=
gegen (bie auf 29, 23; 41,26; 50,26 27; 57,20; 65,16) fic§ na^ tpräpofitionen
burciigefü'^rt unb biefer Staub !e!§rt in EGJ Wieber, nur ^o.'^ 57, 19 E {= DFH)
jnen für fid^ unb 57, 20 EGJ fid^ für tjtjn ^aben. 3(ngeftc^t5 biefer Sachlage
gewinnt bie Übereinftimmung jwifcfjen B unb H an ©ebeutung, aber fie lä^t fid^
burcf) anbere Sesarten nur fc^Wad^ unterftü^en. S)o(^ ügl. 3. 2?. 17, 16; 22, 6;
36,13/14; 72,17 ufw. unb Weiter unten bei iJ.
6^ unb J" finb burdf) eine greisere 5(n3a'^( gemeinfamer SonberIe§arten 3U einer
öruppe berbunbcn. Sie flammen au§ benfelben SrucEerwerfftätten \vk bei ber
9(u5l. be§ 1. ^l^etruebriefes [D] unb [F], J bilbet mit [F] bibliograpl^ifd^ ein
®an3eg, wie fc^on ber Xitel ausweift. 5lu(^ [D] unb [F] erWfifen fid^ al§ na'^e
3ufammengef)brig unb Unf. 'Olusg. 23b. XII, S. 253 Würbe angenommen, bo§ [D]
bie ^öorlage öou [F] gewefen fei. 3<f) laffe bie Üiic^tigfeit biefer ?lnna'^me ba]§in=
6 ^'te anber ß^iiftel ©. 5petri unb eine ©. Sfubo?
gefteltt fein, für bQ§ ä^erl)ältni^ t)on (r unb <7 trifft fie fieser nic^t ju. S)a jeber
ber beibcn S)rudEe eine 9f{eif)e ©onberlegarten -^at, fann n^eber J au§ 6' noc^ 6r
QUO J" geftoffen fein, 2Bir muffen für fie eine genicinfame, ni(^t öort)anbene 5ßor=
tage anne'^men, ber G wä^n gefeiteben ift al§ J. S)iefe Vortage fönnte au§ i?
geftoffen fein, n)eit GJ in bem @ebrauc§ öon fic§ unb jm, jr, jn nac^ ^^räp.
mit B faft übereinftimmt (f. oben), ©ie l^atte aber bereite eine 9tci]^e eigner
Stbttieid^ungen öon bem gemeinen ^eiie, öorne'^mtirf) an ben ©teÜen, an benen
GJ gemeinfame ©onberte§arten aufnjetfen. ^^tber auc^ fonft, 3. S. mu^ 48, 26 ber
fc^on in ber S^orlage auSgelaffen gemefen fein, G gab biefe einfad^ »lieber, J fud^tc
3U beffern. ©tatt tüir (nos) fc^eint bie SBorlagc mir ge'^abt 3U Traben, togt.
82,29, tüo J" mir l^at, unb 25,25, iuo G ein mir {= mihi) fätfc^tid^ burd)
n)ir erfe^t ^at.
33ei E liegt bie ©ac^c nocf) njeniger einfac^. E l^at eine Stetige bon (Sonber=
legarten, f^eilt bie meiften Slbttieidiungen be§ %^k^ B bon A, 3. i^. aurf) in
©ac^en be§ Oiefleyitopronomenä, n?ie ©. 5 bereite ge,5eigt ttiurbe. 3tber an einigen
Stellen ftimmt e§ gegen B 3U A. ©o 3. ^. abgotter .-1^] gbtter 57, 19/20;
getrungen ^i?] bebrungen 59,19; auff ber erben J.E'] auff erben 72,26;
barml^er3ig!eit, fribe AE] b. bnb fribe 75, 10. 3lud^ in fpracfilid^en
O^ormen, 3. 35. gebogen ^E"] jogen 49,9; bnfere geiftlid^c J-E"] önfere
geiftlid^en 57,25; bie anbern ^yx\U\ AE] b. anber @. 75,18. «ßgl. aud§
nod^ 69,24.27. 3ufättig tonnen biefe 33erü'^rungen nid^tfein, 33enü|ung öon ^
neben B ift ^ti ber ©eringfügigfeit ber Slbmeic^ungen öon B toenig lual^rfc^einlid),
bo(^ ift ba§ nät)ere ^ufammenfte'^en einiger bon i'^nen ju bead^ten. — 5lud^ mit B
berül)rt fid^ £". 5Bemer!en§n)ertl^ ift toeld^ er Z) h)elrf)§ er E] toelc^er 27,21,
meil l^ier E grabeju bie S)rud£ungenauigfeit in D borau§3ufe^en fdieint. ^?gl. ferner
ba§ DE felilenbe ba 32,21 unb follii^e u. fold^ei) fold^e u. foldje E] fold)e
u. fotd^e 35, 19. <g)äufiger al§ mit D attein berül^rt fid^ _E mit Di/: erfantni§D
er!antnu§ EH^ er!entni§ 15,25 u. ö.; tru^lid)-ig DEH] tro^lid^-ig
24, 11; 42, 12; 46, 7; l^od}ften BEH] Ijo^iften ^o^^eftcn l^o^cften 27, 6;
41,21; felb§ DED] felbft 37,12; t^n BEH] gett;an ^ tl^an b. übr. 37,12;
'^euc^leret) BEB] ^euc^ele^ 40,15; bie finb(fünb)flu^ DE'D^] ber funb =
flü§ «7 bie finb(fünb)flut b. übr. 67, 16fg.; berbrinnen DEÜ] berbrennen
70, 12; 3er- BEH] 3U- 3ur- 70,10—72,12 öfter, u. bergl. ^^on ben gelcgcnt-
lidtien 58erü'^rungen EH fei nur grofte JE"^] groffifte groffeftc groffefte
18, 1. 22 ertbö^nt.
S3ei F unb H finben mir tioij ber allgemeinen Übcreinftimmung mit B
Neigung 3U A, befonber§ beutlid^ in F, feltner in H, öfter toieber in FH gemeinfam.
1) l)ielteftyl -ift F] l^eltift BG l^elteft l^altcft b. übr. 17,29. -
gefd^murft AF\ gefd^mudE 20, 17 (bgl. FH 52, 21 unb t)ier loeiter^in ge=
fd^endt). -f ollen ^F] f ölten 32, 7. — bertragen ^i^J ertragen 50,19.-
gefd^endt^FJ gefd^end ( = fd)cndeD') 76,26. - nic^t nu^e AF] nid^t§
nü^e 77,21.
@§ ift ferner borauf ^in3Utoeifen , ba^ F in ©prat^e unb Drf^ograbllie A
näl^er fte'^t al§ irgenb ein anbrer au^erioittenbergifdjer 2)rud, in ein3elnen 3ügen
fogar näl^cr al§ BC. 2öir finben in F beifpielsmeifc ba§ Drtl)ogr. ie unb ba§
ge^rebigt unb ausgelegt. 1523 24. 7
S)e^nung§4 ^uttteilen; gelten, [teilen, e^e ift burcfigetü^rt, cBenfo Begegnet nic^t
feiten bas i ber (Jnbfilben unb u al§ 93e3eirf)nung be§ Unilaute§ bon u (neben ü),
öfter ift anii) ber Umtaut unbe^eic^net. 3}gl. aud^ crfur JLBC erfür i^] hierfür
66,32; 67,13; 81,23. Wit Ä im Sefonberen berührt fid^ F in ben Schreibungen
eüiuer, neüftier, feümer, bie in i^ faft burc^gefütjrt finb, in ^ neben etüer ufto.
begegnen (nic^t in BC). g^erner ^eigt F autoeiten i für ei, befonberg ^äufig ift
jngang, jnfüren (76,20), aber anä) trt)ben (3nf.) 24,24 unb ebenfo ftnben
loir 65,9 angriffen^, angrl^ffen F da ^nf. i>on ©in^er^eiten fei noc^ er=
tuä^nt entfc^Iofft Ä -fd^Iofft F] entfd)leff t ^CCr -f(^(afft DGHJ2b,2;
blir, btiret^i^J bli^, bli^et (bürget J) 67,21.22. Sefonber§ ju beod^ten
ift noc^, ha^ 16,6 F mit Ä^ erfauffet (erfeuffet Ä'^ u. b. übr.) unb 19,26
fintenmnt (fintemal A^BC; f e^t(e)(n)mat b. übr.) gemcinfam f)at. ^n
A ftef}t fonft f internal unb in F begegnet neben fintemal auc^ fonft
fintenmal.
2) mirb^-li?] merbe 69,27. - Q^ottlo^ AH] ©ottlofig 85,25. —
''äuä) fprac^Iic^e ^Berührungen finb nid^t eben ^öufig: felb§ AH] felb 38, 10;
muffiggang J.ifJ müffigang 44, 25fg.
3) nid^t gret)ff et AFH] nid^t futet 22, 25. — ^ieret)n AFH] herein
28, 12. — ermanung ^i^ifj öermanung 32, 2. — S)a ^i^lf] S)a§39, 14. —
ijl^enem AFH] ij^ene B -en 49, 28. — ba§ ba fd^medEt AFH] ha^ ha
f(^mec£ 50, 27. — ©prac^Iid^e S3erü'^rungen: gepotten ^J'i/^] gebotten 40,11;
geboren vlFif] gepornoO, 29; getiebbe (^:prät.) .4i^i^] geliebte 55, 28;
fold^en ernft (^om. Sg.) AFH] fol^er ernft 65,8; ho AFH] ha 67,17.
4) 5(ud^ FH berühren fid^ julueilen, ü^ä^renb A mit ben übrigen ^e^-ten
gel^t: gefcf^mudEt F -fdjmucEte H] gefdE)mucE 52,21. — fliegen FH] fliegen
60, 17. - Raffen FH] topff 83,20. - |)äufiger au^ '^ier fprac^Iid^e 33e--
rü:§rungen: ^altift - c^t FH] ^ettift -eft 16,11. - ^u F ^n H] Zf)n %f)n
Z'f)m Z^ü 37, 15. - getüdf^en FH] gen^afd^en 64, 15. — faret FHJ]
fer(e)t 78,29.
Sßon naiveren iöerüljrungen ^mifdfieu FH ober einem bon i^nen mit aubercn
2;ejten al§ A feien ^unäd^ft bie l^äufigen i^äUt ermähnt, in benen F (iH) eine
(Figent'^üm({(^fe{t öon B(C) micberfpiegett, bie toeber A nocf) bie anberen S)rudfe
aufmeifen. .^^^iertjcr gefjört befonbcrs ba§ i ber ©nbfilben, too e§ A nid^t f)at,
fonbern Uo^ BCF i.^. 16,11.15; 17,29; 18,1.4; 23,19; 24,5.11. Sßeiter
3^]^en, 3i^en BCF] 3ief)en 16, 1; 90, 17. 20 (ögt. ai^en F] aiel^en 78, 16);
tDet)Be jßCF] toet)§ 22,19 u. bgt. ?Iud^ ba§ bereits angefüljrte TjabenS fie§
BFDG 4:b, 29. - ^üx BFH: en- 1| toorben ^F enu^orben i/] enttoorben
61, 23; für J5Z? fielet mir !ein S3eleg 3U ©ebote.
S5on anberen Herten berührt fic^ nur G^J" mit i^: einen tauff i^7] el)ne
tauff 35,26; fc^utbig geben ^(9/] fdjulb geben 82,10; Joannes i^(7
;3amne§ J"] ^anneS 84,20. — 2(udl) i/, beffen 23erül^rungen mit £" fd^on oben
ertoäfint tourben, jeigt fotd^e mit GJ }^. 33. gefd^minb HJ] fdfitoinb 24,4; er=
trinft (x ertrendft //J] erfeufft 43,14; jlrerdE) (rJ" jtoer, ^Xotxl) H] quer
71,8(2). Über bie burc^ ben ^tusbrucE be§ batiüifd^en Steflejiöpronomenö nad) ^^räp.
gebilbcte ©ruppe BU ift oben bei ber Sefpredtjung öon D ha^ 9löt^ige bemerft.
8 2>ie anbet ©piftct ©. ^ßetti unb eine <S. 3itba§
©onbetle§arten l^at i^nur toentge unb nur bon geringem 33elang: lt?cber F]
lDib(b)er 19,11; ]ä)ül F] f^tüg 56,18; gett bmb gut i^] g. bnb g. 80, 30;
H I)at bereu eine lange 9iei^e, Sütelaffungen nnb ^jlnberung öon Söörtern treten
barin ftar! !§eröDr.
Überbücfen mx bie öorgefü'^rten J^atfadien, fo leuchtet bie Unmöglic^feit
ein, FFH au§ A ober B aB^uteiten; ba^ I) auf B BeruTjt, ift an fid) ntöglid),
bann muffen bie 33erüt)rungen 3n)tfd)en DFH jufällig fein, ba ficf) nieber E nod)
H auf D ^urürffü'^ren lä^t. 2)ie S^orlage öon GJ fann au§ B gefloffcn fein.
©anj fidler ift C au§ J5. 5£)ie öori^anbenen S5erüt)rungen öon 9lngelf)örigen ber
©ruppe *^ mit J. burcf) Senü^ung be§ (enteren neben B ju erüären, ift Wotjl
au§gef(f)tDffen; man mü^te bann einerfeits für E, anbrerfeit§ für eine 33orlage öon
FH unb für F toie H befonber§ felbftänbige 9Iebeneinanberbenü^ung öon B unb Ä
annel^men. @§ Meibt atfo nur bie ^Inna'^me, ba^ toenigfteng BEFH mittelbar ober
unmittelbar auf einem Xerte beruljen, ber öon ben (5^igent^ümli(^feiten be§ 2;erte§ A
manches ben?a{)rt Tjatte, ma§ in B felbft nic^t me^r öorljonben ift, ber aber aucf)
f(i)on alle bie 2tbn)eid)ungen öon A aufn?ie§, bie BBEECtHJ gemeinfam finb.
^l^ieüeic^t barf man fii^ ben -Hergang fo beulen. 3)ie ^anbfc^rift n)urbe gteid^ ber ber
Stuölegung bes 1. ^NetrusbriefeS an 9iicEeI (Si^ivlenli gegeben. S:ie öielen S)rucffe'^ler,
öieüeid^t aud^ bie fe'^r fd^toanfenbe Sef)anblung ber Sprad)e unb 9ied)tfd)rcibung in
A, riefen baö SSerlangen nad^ einem befferen 9(bbrud '^eröor. S)ie ^anbfc^rift mürbe
ba'^er einer ^Bearbeitung unterzogen, bie bie zahlreichen /:? CZ)i?i^G 7/-/ gemeinf amen
i'e§arten §ineinbrad)te, aber öon ben Gigenl)eiten be§ urfprünglic^en Wertes nod)
mand)e§ beftef)en Iie§. Um fidlerer ^u gel)en, übergab man ben 3)rurf biefer burd)=
gefe'tienen 5(uf(age nic^t ber ©c§irten^ifd)en, fonbern ber ßufftfdjen 5]3reffe. Seim
2)rude felbft mnrbe ba§ 5ßerbefferung§merf meitcrgefü^rt unb befonbere bie Crtl)0=
grap^ie no(^ me'^r auf ben Söittenbergifc^en {^u^ gebracfit. So entftanb B unb
burc^ nochmalige 3)urcE)fid)t C. ^ene öerbefferte |)anbfc^rift aber tourbe 33orIage
für bie au^ermittenbergifdien S)rude, menigftenS für EFH. 2(m treueften bürfte
fie F miebergeben, minber treu 11 nnb am menigften E\ F zeigt me^r Uberein=
ftimmung mit A atö E unb H; F \)ai fe^r löenige gonberlcSarten, E unb II
fel^r biele. S)er öerbeffertcn .g)anbf(^rift l^ätte man bie ©efammt^^eit aller ber ße§=
arten unb fprad)lid)cn Überetnftimmungen mit A beizulegen, bie fid) in E-\-F-\-H
finben. 2)er Umftanb, ba^ E in ganj anberen ^^Urnftcn mit A ftinimt al§ FH,
unb F nic^t immer in benfetben toie II , mürbe fic^ mol^I am bcften burd) bie
^Inna'^me erftärcn laffen, ba^ bie 2{bfd)riften jener öerbeffertcn .ipanbfdjrift, cl^e fie
in bie ^änbe ber S)ru(fer gelangten, nadE) bem unterbe§ erfc^ienenen B (öieÜeidfit
aud) na(^ 7)?) forrigirt mürben, aber nid)t gteii^mäBig unb übereinftimmenb, ober
ba^ bie SrucEer felbft Slnberungen nad^ B (unb D?) öorna^men. 9}tög(ic^ auc^,
ba^ in bem einen Statte jeneg, in bem anbern biefe§ ftatf^atte. 5ür biefe 3Innaf)me
öon ^anbfdjrifttic^en i^ortagen für BEFH laffcn fic^ o.\\6) einige ?(bmcicf)ungen in
biefen 2)rucfen gcltenb mad)en, bie ben (^inbrud madE)cn, als feien fie burc^ anbreS
J^efen einer .^anbfd^rift entftanben. ©o 3.35. fe^n fel)e i?] finb fein J. 27,19;
Porten 7.^] i)atten A 45, 29; f)euttig§ tag(§) B\ Ijeutt bt§ tag§ A 68, 33,
mo A ba§ urfprünglidf)e bemal^rt 'i^ohzn mirb: menigftcnS fd^eint wq.6) ©rimrn
SStb. IV, 2, 1297. 1298 f)eut be§ tage§, :§eute§ tage§ ber @prad)e Sut:^er§
gemäßer atö l^eutigee tage§; gelt ömb gut F\ g. önb g. 80,30,
ge^rebtgt unb auSgelegL 1523'24. 9
^lan(^e§ frfieitit barauf ^in^utüeifen , ba§ bie urfprüngtii^e 5tteberf($rtft f)k
unb ba nieberbeutfc^ gefärbt tuar. 93gL bie ©. 6 unb 7 augefü'^rten y^ormen an=
griffen Qnf.) ^^i-', trtibcu Qn\.) F, geliebbe {^xät.) AFH; folc^cu ernft
(5i. ©g.) AFH; S)u (fac) FH; ferner gcfp^et ^ 64,14; öei^eüc^ F 89, 15.
SBenn 31,15 A toie bietet, *B Uio, fo ift bieüeii^t an,5une'^men, ha^ A ein
niebb. = mb. n?o ber Urfdjrift richtig in lüie ücrl^odjbeutfd^tc, tnä^renb B es bei=
bel^ielt, toeil auc^ too = si einigermaßen ^u paffen fcf)ien. SBenn l'übben, mittele
nieberb. @rom., @. 88 mit feiner Eingabe, baß ^Jlangel bce Umlautet bon a in ber
2/3 Sg. 3j^x). :3nb. boö ©etoöl^nüc^e fei, ')?ecf)t l^ätte, fo fönnte man au(^ bie fyormen
'^alteft AFH 16, 11; (äffet ADFGHJ 73, 28; f aret i^^,/ 73, 29 ufro. a(ö
nieberbeutfc^e iRefte aus ber Urfc^rtft anfe^en, ferner euttier, neuujer, bouföen,
bautoen ^-li^ ufro. neben emer, trciue, bamn ufir. Unb trenn hu Urfd^rift 9lieber=
beutfc^e§ ent'^ielt, ba§ .4 ,5U befeitigen fuc^te, fo tiefte fid) üte((eid)t aud) tt)tel)t^
87, 15 nict)t alö Srudfe^Ier, fonbern als irrige 3]crt)od)bcutfd)ung üon titet (aU
ti-lel) nehmen. — £em gegenüber linrb 1^ äffen FH für topf nid)t in« (SetDid)t
fallen, bie Grfe^ung bee mb. 2Borte§ burc^ ba§ oberbeutfc^e tvirb natürlich nict)t
ber Urfdjrift ober ber Bearbeitung bcrfelben, fonbern erft einer ber 5lbfd)riften 3U=
3ufd^reiben fein.
Seiber ift bie 9iörerfc^e 9ta(^fd)rift nid)t geeignet, über bie 3?efd)affenT}eit ber
Urfc^rift be§ gebrudten 2ertey 9(uffd)IuB ]u geben. &§ ift nicf)t eben ma'^rfcfieinlid},
baB fie bei ber 3(u§arbeitung für bcn £ru(f er^ebtidj benü^t tinirbe; bie beutfdjen
iBeftanbt^eite in i^r finb feiten unb finben fid) im Srucftej-t nieift nic^t toieber.
©0 toirb e§ auc^ feine n^eitere 33ebeutung beanfprud^en bürfen, n^enn bie ^cac^id)rift
34,4 burc^ Inter haec noniina bie ?e§art bon B unb 39, 5; 52, 3 burdj monicf)
unb iuncf^ern hk Sprac^form Don B ju beftätigen fc^eint.
2öie meift in öertoicfelteren g^äüen ge^t aud) in bcm unfercu bie fritifdjc
i)tecf)nung nic^t o^ne 5Reft auf; aud) mein '-Berfud) ^ebt nidjt alle Sdjiuierigfeiten
unb bie ^^(nnat)me, ba^ ben Diac^brucfern nic^t 2Bittenberger Srurfe, fonbern -öanb=
f(^riften borgelegen, fönnte all^u gehjagt erft^einen. ^ä) möi^te jur ©tü^e barauf
^inn?eifen, baB bie fritifci^e Grroägung ber Überlieferung mic^ aud) bei G^in3et=
prebigten 5ut^er§, bon benen SBittenberger 2^rucfe borliegen, 3ur ?lnuaf)me fe^Ienber
^Rittelglieber genöt^igt f)at, unb ha^ man hn biefen tt)enigften5 jumeilen mit me^r
2öa'^rf^eintid)feit an ipanbfcfiriften aU an 2;rucEe ju benfen '^abcn ttiirb. i^gl.
Unf. 9lu5g. 5J3b. XII, S. 553. 566, befonberä aber 525 fg., le^terer S^all ^at mit
bem unfrigen bie meifte 2if)nlic^feit.
©emäB biefer 5luffaffung be§ 2ertberf)ättniffe§ fönnte c§ angcmeffen erfdieinen,
nid^t A, fonbern B ober bielmeljr C unfrer ^^luägabe ju ßruubc ]n legen. SBenu
bennod) A borge^ogen lüurbe, fo njill ic^ mid) nidit auf bcn allgemeinen Ö)runb=
fa| unfrer 3lu5gabe (35b. I, <B. XVlIIj berufen, ber bie SBiebergabe bes erften
S)ru(fe5 forbert; id) ft)ürbe mic^ natürlich nid)t fc^euen, bon iljm ab.^uge'^en, menn
ftare innere Srünbe biee für einen befonberen Jvall forberten. 5Iud) in bem
äußeren Umftanbe, ba^ bie 5(uelegung bes 1. ^^etrusbriefeö nac^ bem erften £cf)ir=
len^ifcfien 2)ru(fe in 4" unb nid^t narf) ber berbefferten Cftabauögabe in 23b. XII
bereits gebrac!^t rtiorben, nnirbe icl^ eine 9iötl)igung ^n bem gleidjen 2>erfal)ren
nic^t anjuerfennen bermbgeii. "Jlber biefe§ iiJerfa^ren f)atte bort feine gute 23e-
10 2;ie nnbev ©piftct ©. 5petti imb eine ©. 3uba§
red^tigung unb ^at cö aitd) Ijicr. '^lan mu^ f(f)ai1 unterfc^eibeu 1) bie üon
S^ut^cr toivflid) gel;a(tcucn '-^reb igten, üon bencn uu§ ein t^eiltoeifeä unb
in feiner Söeife gctriibteö Si(b bie iRcirerfdje ^Jiad)fd)rtft getoäljrt, unb 2) bie 53 e=
arbeitung biefer '4>rebigten, hie bon einem anberen, üermut^Iic^ bon ßruciger,
beut t)c,5eugten 9?earBeiter ber ^^srcbigtcn über 1. ^-petri, ^errü^rt. @§ ift !(ar, bafi
für ben fritifc^en .^crauögeber ber Söcrfe i3nt]^er§ bcrjenige lert ber iöearbeitnng
ber n)ertf)üoUfte fein utu^, öon bem an,^unerjmen ift, ba^ er ben tüirflid) ge'^attenen
^^rebigten in ^n^alt unb 5(u§bruc! t)erf)ättni^inä^ig am nöc^fteu geblieben ift.
S)a§ ift aber ^tneifellog Ä, nic^t B ober C, bie nur Jueitcre '^(uSfeilnngen ber
Bearbeitung finb. 5Da^ A biefen 3>Drrang öor B unb G in ber 2§at bean=
fpruci^en barf, aeigen im ßinjetnen nod) ©teÜen toie baö oben ©. 8 ertoälinte
l^eut bi§ tag§ A] l^euttigS tag(§) *B, ferner fel^r greifbar ^ambre§ A]
9Jtambre§ B, bie erftcre ift bie bon !S3utt}er 2. lim. 3, 8 bon Anfang
an gebrauchte unb beibehaltene O^orm beö ^Jtamen§, bie le^tere bie ber ^ulgata.
3ubem ift e§ in fotdien ^tbeifel^aften Quöllen immer ant geratt)enften , bom
ätteften lert auö,5ugef)en unb '^ier im 58efonbcren, U)ei( bicfer ficl^ aud) in jüngeren
S)ruden nod) fpiegelt. ^^(u§ biefen 6rmägungen ift .4 ,^u ®runbe gefegt, feine
offen!nnbigen 2)rudfe'^(cr finb beridittgt, bie Jsieäarteu ber 3)rude B unb C, and)
bie fprac^Iidjen im 91tlgcmeinen mit ben befannten ©infd)ränfungen (33b. XII, ©. X)
ber,5eicf)net. 9(uö ben nid}ttuittcnbergifd)en S)ruden finb alle Icrtabmeidiungen ber=
merft, au^erbem aber finb aud) bie mciften fprac^tidjen Lesarten bon BC burd)
fämmtlid)c S)rucfe berfolgt unb au§ ben nid)ttDittenbergifd)en S)rucfen ^a^Ireid^e
fprac^Iic^e gegarten angefüf^rt, boc^ o'Eine 9tnfpru(^ auf äußere S^oEftänbigteit.
2Barum jumeiten fd)einbar ©leidiartigeä balb angcmerft, batb übergangen ift,
mirb ber ©pradjfunbige meift leicht berftel^en. ©ewiffe fleinere ä5erfd)ieben|eiten
(n?ie ettüa ü unb u für umgclautete§ u) finb bei Se§artcn, bie au§ einem onberen
©runbe angeführt tüurben, meift unberüdfic^tigt geblieben, befonber§ bann, tüenn
biefe i?erfc^iebenT)eiten nad) ber ©efammtfialtung ber betreffenben S>rude (bgl.
toeiter unten bie .^ufammenfaffenben 33orbcmerfungen) felbftberftänblic^ finb ober fie
3U benen geljören, bie grunbfä^Ud) au^er y3etrad)t bleiben, toie 3. S. ber 2öed)fel
bon i unb t). S)ie für metjrere 5Drude angegebene O^orm ift bann immer bie be§
juerft genannten.
Hm bie (Sin^elber^cidjnung gteidimä^tg toieberMjrenbev 9lbtücid)ungen ^u
bermeiben, ift julueilen hn einem ber erften ^äUt in ben JsjeSarten bemerft :
'fo (meift) and) Uieitertjin"', loaS für ben ganzen lert, ober 'fo aud^ im folgenben',
U)a§ nur für ben unmittelbar anfdjüe^enben 9(bfd)uitt beö Xe^-teä gilt. 9(u^erbem
füT^re iä) im ^yotgcnben eine 9ln,5a()l me'^r ober minber burd)ftel)cnber 5tbu>eid)uugen
bon A auf. 5Dcr etmag jmiefpältige fprac^(id)c (^l^araücr ber 3tn§gabe A ') lie^ e§
ange.^cigt erfd)einen, biefe jufammcnfaffenben 58cmerfungen Tjicr metjr auf cinaelne
3Bortformen ,^u befc^ränfen aU hk^ anbertbärtö unb im 33efonberen bei ber 9lu§=
legung beä 1. ^etru§bricfe§ gefd)ef)en loar.
') (S§ ftnbct fid) bcifpictstDcife: folc^, fot(l)id}, fiiM); hjeldjer, h)tld)cr; fotiber,
fonbcrn; nu, nun; bcunod), bennod)t; ijtiUd), l)gltd); Dutcr, tnbcr; fr 11 11t, from;
fornmen, fummen; arbeit, crOctt; ^toeiiljig 44,7 uiib 3tucl)n|itg 57,23; on(e), anc;
tüollcn, hJoUen; 311 = , 3er = ; i)^e, i)e; efje, ec ufiü.
ge^jrebtgt unb aU'Sgefegt. 1523/24. H
f^ür hk öorfommenben O^ntle bc§ Umlaut § ift auf bie SeSarten 5U öer=
loetfcn. SSe3eid)uuug be?^ Unilautö bou a ä burc^ a I)at 7) uur im anfange
einige male (ndmtii^, tdglid}, üdttev, '£)al^[tdrrigcv, fc^dljcu; tf)dtig,
fc^todr, gebdrf)tnQ^, tüdre ufiu.), F nur I)ie unb ba (tdglicfj, ditcr,
ödtter, dfc^en u. e. m.); GJ i)'dü^% unb meift übereinftimmcnb fonjo^t für e
aU and) für «. ^tls ^cifpicte ju ben oBengenanntcn feien nod^ angefü'^rt:
Idfterli(^, 6ef($dbigen, öergdngflic^en, fd)dfftig, ,^dmcn, gdftc, mdnner,
md(i)tig, ftdnb C^^Iur.), frdffte, dngften, l^dnben, fd^dntlic^, erbdrmlic^;
berfldren, nddifter, mdffig(!eit); rdtl^e (jjSIur.), carbindt (^(ur.), önber=
tranig ufU). ^n J ift ,^un)eitcn ha^ d nieitcr burd)gefü^rt aU in (r, bo§ 3. ^.
erfdntni^, ftdtt(e) (^^lur.), Idftern nur neben ben Scfjreibungen mit e auf=
toeift. Slud^ H jeigt imgefä^r benfelbcn ©taub ttiie GJ, bod; aber manrfje -Hb-
n)et($ungen irie einerfeit§ befd^ebigen, fi^efftig, frefftig, meffig, anbrcrfeitS
aber gefdlfcf)t, V^'^c^tig, jdrtlid) unb f)inldffiger, gefd^, 5)taieftdt,
ftrdffüc^. 3tu^erbem l^ot // met)rfad) d, ttio GJ unb bie übrigen a '^aben: tdg
(^ptur.), geiüdttig, fdnft. ikn-iuenbung be§ d für anberes e l^aben nur Cr J, wo
fdlen, fdnen, trdffücf), fc^dlten unb t^dt(en) al§ 3nb. ^^rt. fid^ finben.
9tnberfeit§ ift ba§ Umlautä-e aurfj burdj b anegebrürft in erttiolen, -ung, moften
J)GHJ (einjeln auc^ F), nur in // auc^ (oftern, ftDbt(e) C|Uur.). (3n H auc^
erfc^rodlid) 36, 13 unb fönen 25,14 neben fenen 25, 15.) - ^n ^ ift ber Um=
taut beä a meift burd^ e, ]^in unb toieber aber burd^ bie um biefe ^t\i noc^
feltene %tj)?i ä gegeben, i^gt. bäter ol,5fg. ufm.
Sie Se^eid^nung be§ Umlauteö öon u, foroeit öortjanben, ift in ABC meift u,
in BC aud^ ü, in BGH ü, in E ü, in FJ meift ü, bancben u, in J au(^ 3U=
tüeiten i. — S)er Umtaut öon 0 ift aud^ in ABC öfter bc^cid^nct burc^ 0, ebenfo
in ben übrigen S)ruden. — S)er Umlaut öon au toirb in ABC burd§ eu ett) ge=
geben, bie 3ugleic§ aud) für alte§ iu ftel^en. ßbenfo in I), tro fid^ boneben eü
unb E, xoo fidE) eii (tt?ie e§ ft^eint, nur für alte§ iu) finbet. 3" FH tjerrfdjt eü
für beibe Saute (ob aü in erfaüfft i*"" 69, 8. 16 Umlaut bc^eic^nen foll, ift frag=
Iid§); in G/bagegen ift ber Umlaut öon au fe'^r t)äufig burd) du, dra au§gebrücft,
tt)ät)renb für iu meift eü, feltner eu ett) ftel^t. 3)a§ 58b. XU, (5. 255 erttjö^nte eib
^at // ebenfo n?ie bae jugc'^örige [E] ber 5lu5tegung be§ 1. ^etru§briefes. i^u
H aber audfi jumeilen an anbrer ©teile: eroig, fc^eror. — 3}er Umtaut öon
altem uo ift aucE) ba, roo te^tere§ buri^ u gegeben roirb, faft auöna'^mSloS burd^
Vi be,^eid^net, bod) finbet fid^ julöeiten auc^ ue in A unb ü in B.
©onftige ä^eränberungen einfacf;er totale f. Se^arten. <*pingeroiefen fei nur
auf ü für u, 0 in EFGJ, bod) nid^t in gan^ gteicfimä^iger 33erroenbung. ?tm
auSgebe'^nteften in E, ttio roo'^t ftet§ nü(n), ferner fün = filius unb fün =
sol (26, 11. 17), roäf)renb in ben übrigen ^roar nü(n), fün (filius), aber
fonn(e) = sol fte^t, baö ü alfo nic^t für gemeinbeutfdjeS o erf(^eint. S)iefe§
:^at E auc^ fonft 3. 33. in gefügen 26,28; muckten 73,22.
S)ie alten Sip'^tl^onge. 1) 3Jn ^J5CZ*' finbet fid^ nur ei, ebenfo \\\ G
neben öerein.^eltem d^(rodl)fen = orphani). 5tud^ 7^"" ^at neben ei nur l^ie unb
ba ai, "häufiger J, boc^ ol^ne Äonfequen,^. 3n J ai'(^ .yiroeiten di: mdinen,
gemdin, berdit ufro. 2)agcgen tjerrfdjt in DH ai (aud) ain, fain). 2) 'Olnx
12 2^ie anber (Spiftel ©. 5petri uitb eine S. 3uba§
J" bietet ftrii^ttieije ou ueBen au. 3) S)er S)tp'^t(}üng uo ift in BEGJ Xoo^l burd)=
tneg burcf) ü (fe(ten ü) auggebrüdt, ebcnfo in FH, too jeboc^ nieift 311111, ^iir
fteTjt. ^n U finben tuir au^erbem auc^ bcn 58b. XII, © 255 befproc^enen 333cd)fcl
bon 3Ü unb ^u nac^ ^Jittlgote ber 33etoiiung: 3.33. on aUe§ jüt^ün 14,11,
^ügelaiiffen jüm tcitffel 3Ü 39,23, jüge^^Ia^t ujlü. neben e§ ift timbs
gelbt 5utl}ini 40, 25; juf djreiben, ^uBalb, gulangfam ujiD. — 3)ie neuen
S)ip^tI)onge. 1) Ssn ^-P" Begegnen einige i, bie oben ern)äf)nt tüurben, in J 3U=
njeilen jngang, ingefe^t \\\m.; 2) in .F ift bff burd^gefü'^rt , in J" begegnen
bff öB Wn-
ßängenbejeidjnung ber 33 0 feile. S)ag DrtIjDgrap^ifd)e ie ift in B, be=
fonber§ aber in C nic^t feiten befeitigt, namentlich fe^en BC oft bifer für
biefer J.. SSon ben anbcrn S)vn(fen l^at F noä) am Ijäufigften biefeö ie belüal^rt,
aber audf) bie anberen 3un)ei(en, bgl. 3. 23. aiet 20, 19 DEFGJ; trieben 47, 18.
19 GJ; fpiet 49,7 FGJ. — S)a§ S)e§nung§4 '^at öon ben nic^tnntten=
bergifd^en S)ru(fen in einigem Umfange nur F, tjk unb ba and) E (3. 58. el^re,
melj(e)r). SSerbopptung (nur ee) finbct fid) in allen Srucfen ifed^fctnb mit
e: teer(en), m eer ufln.
S)a§ \) in ge^en, ftet)en, et)e ift in GHJ tüol)! ööltig befeitigt, mäfirenb
BEF e§ nidf)t feiten betoabren. 2öo ^ e§ fehlen lä^t 3. 58. 39,"l8; 46,27
finben mir e§ nic^t nur in BC, fonbcrn and; in E öfter eingefe^t. — t)^e cr=
fdieint in ben au^erluittenbcrgifdieu 2)ruden al§ l)e, bagegcn ift j (jener (il^ener,
l)t)ner) meift bemal^rt.
S)ie 5ßerbDpptung bb ift in DEFGHJ buri^meg aufgegeben. — S)a§ i ber
(?nbfilben ift in i?C 'häufiger at§ in A, bon bcn übrigen SDrudcn 3eigt nur F e§
Ijäufiger, H gan3 öereinjelt. — 3tu§faII ber ©nbfilbenbufate finbet fid^ am |äu=
figften in E. — Ä meift 3U-, BCFGJ 3U-, 3ur-; BEN 3er-. — ^ür -ni§
l^aben EH -nu^.
@in3elne Söorte, SBortbilbungen unb äBortformen, fomeit fie in
ben SeSarten nid}t berüdfic^tigt finb.
folten 3cigt in E eiii3etn, in H (läufiger 6, befonbcr§ im ^piur. ^rf. ;3n^-
aber aud) er foi 37, 14 ü; (ögl. 58b. XII, ©258 über [BE]). - moUen :^at
in Ä einige o-O^ormen, in BC bereu metjrere, in BEFGHJ l^errfd^en fie. —
fi) für fie ift \nJT\a\i burdjgefü'^rt, etmn§ fettner ftetjt e§ \n F, nod) fettner in
G, l^ie unb ba in J. — ^ür me((^ (mitd)) ^1 in BC faft nur mild), in Z) oft
melic^. — 5ür fold^ (folid^, fuld^) A in BC fold^, in B öfter fol(l)t4
in 7?fDlic^, f6l(l)id). - 1/3 ^ur. ^rf. Snb. bon fein lautet in BGHJ meift
feinb, in E oft fein (feinb), in ben übrigen finb. — ^n 7) bann, mann
mo^l burdjlneg, in EH 'bann, aber menn, aud^ nebeneinanber 3. S. 17,29; 20, 28.
— i5^ür ba ^ nur in E öfter bo; für mo in BH meift ma. — für ABC (ber=
eiii3elt baneben bor), in F faft ftetö für, in ben übrigen S)ruden bertl^eilen
fid) für (für) unb bor mül)l meift in befanntcr 2ßeife (bgl. Uiif. 9lu§g. XII,
© 258). ©0 3. 58. für (für) BEFGHJ 15, 2; 49,26; 90,30; bagegeu für F
bor BEGHJ U, 8. 27. S)od) aud) 9lu§na^men mic 3. 33. für (^ix) BEFH
bor GJ 18,25 unb bar für EFGHJ, baruor 7). — Sn ben 3ufaminen=
fe^ungen mit ie nie übermiegcn in A bie Spornten mit einfachem 58ofal: t)glid;.
geprebigt unb ausgelegt. 1523/24. 13
^tHc5; t)ber, Q^t, (n)t)mant, (n)5mmer, (n)t)rgent BC l^aBert fie aBgcfe^eit
öon ^eber, (n)ieniant tnol^l buri^gciü'^rt, f. ?e»arten. Sie übrigen Betral^ren nur
^mmer unb meift (n)t)rgent (wofür ^.^.84,17; 87,32 nur i:r //> (n)i) c r g c n t
bieten). 3n i^ finbet ^tDar ^ie unb ba Qglic^, t)^t ufn?. , aber e§ überfliegen
bo(^ hxt fyormen mit t)e-, je-, bie in ben übrigen burc^n?eg fte^en. 5ieben tjglidj
^ot A ^ie unb 'to. t)t(3)Ii(^, öon ben übrigen befonber§ E oft ^etltd^. —
;3n A überttjiegen barburd^, baruon, barju ufn?. über baburi^ ufin., auc^
tüorfur finbet fic^, BC toei(^en äulüeilen ah (f. .!^e§Qrten). S;ie übrigen Srucfe
geigen !einerlei bufcfige'^enbe Steigung, nur erfc^einen bie ^yormcn mit r oft ouc^,
too fie A ober BC nicEit '^aben. 6. Lesarten, IDO jebod) nur in ben fällen, baB
BC bon A abtt?eici)en, fämmtüdje S^rucEe bergli($en finb. — S)ie öollen O^ormen
barumb, barauff ufto. !§errfd;en in A unb bie anbern Srucfe toeid^en baüon
nit^t erl^eBIid^ aB. ©. Se§arten. — fintemal ABC , ebenfo F neben öftcrem
fintenmal; feite(n)- D, feite- EGJ, feitmal H. — fonber (fonbcrn)
A; BC l^aben fonber n burc^gefü^rt, öon ben übrigen ^aben nur EG öfter
fonbern. — E l^at nü, nu (nun, nun), G nu, feiten nun, in DFHJ übn=
n?iegt nun bebeutenb. — BCGJ liaben nic^t, H nit (biö auf toenige 3lu§=
nahmen) burc^gefü'^rt. 3in Z)isF üBcrtpiegt ^luar nic^t, aber nit begegnet baneben,
namentlich in D, rec^t l)äufig. äöie es fc^eint, ift nit an fa^tonlofer Stelle, alfo
i)efonber§ in ber Stellung nai^ bem 5>erbum beöDr^ugt. — ^yür -ig!et)t J. liaben
BC ftet§ -icfeljt, "bQ.^ in ji nur feiten begegnet: cnugfeljt, gere(^tigfet}t,
meffigfegt ufm. A, elriicfet)t ufn?. BC.
%u lateinifdjc Überfe^ung i8ucer§ ift öon D. S^uc^tnatb bauptfäc^lic^ ,5U bem
3tDedEe, bie 2lbf)ängigfeit 33ucer§ öon B ju ertöeifen, herangezogen tDorben. Set)
^abe einige n^eitere Stellen ^in.^ugefügt, an benen Vit Überfe^ung uns. bie 5luf=
faffung eine» ^eitgenoffen öon einer im beutfc^en lerte nic^t oöEig burc^fic^tigen
Stelle !ennen tel^rt.
%k SBiebergabe ber 9iörerfc§en 9Za(^fd§rift ift bnc^ftabentreu, fomeit
bie§ bei einer an ^Ibfür^ungen reichen ^5anbfd)rift möglid^. § ift burc^ ae (oe)
gegeben, p burd^ prae, fonft ift e unb ae narfj ber .^anbfc^rift gefegt, ausgenonunen
in Gnbungen, too narf) heutigem Sraui^ ae gefegt lüurbe.
Dr. '^awi i^ietfc^.
14 S;ie onber ©giftet ©. 5ßetri iinb eine S. 3uba§
^k aitbct (£))iftcl Sanct ^ctri unb eine S. ^uba^
ße^Jtebigt mib aufgelegt.
35 0 r r c b c.
'T^3e|e ©piftel ^at 6. 5petruB batumb gefc^riebett, hav n fo'fie, h)te bte i-cd)t=
frfjafiene retjne lere be§ glatüBen» tnuibe gefelfd^t, öcibunc!elt unb unter= 5
bruc!t irerbcn. Unb ^at tüoUcn 3tt)et)erle^ ^ittjumb Begcgcnen, fo auy unrechtem
öerftanb ber lere be§ glalrSen» böigen, unb Quff bet)ben fe^tten tüeren, nemltd;
hüQ man nic^t ben tüerrfcu gebe bie trofft frum unb angcnem für ©ott ju
madjcn, bie bcm glalnben geboret, Unb tüibberumB ba» nii^t i^emant mel)ne,
ber glaiübe muge on gutte Inercf fctjn. S)enn tnenn man öom glatüBcn :prebigt, 10
ba» er on aHe§ 3utf)un ber lüerc! rechtfertig unb frum maifje, fprec^en bie
leutte, man burffe fe^ne merrf t^un, töie tüir an tcglic^er erfarunge feigen,
unb tpibberumb, tüenn man auff bie tünd feilt, unb fie empor I)e6t, fo muS
ber glalübe barnibber tigen, 5IIfo, ha^ bie mittel ftraö fcljloerlic^ I)l)ert;nne
äuerl)alten ift, tüo nidit rec^tfdjaffene prebiger finb. 1«,
5lu §a6en mijr ^mmerbar alfo gcleret, ha'5 man bem gtatülien alle§ mit
e^nanber geben fol, ba§ er alle^nc für @ott rechtfertig unb Ijel^Iig mad^e,
S)arnad^ !^t)n, tüenn ber glatüB ha ift, ha§ au§ bem felben gutte Jüertf üolgen
folten unb muffen, f^ntcmal c§ aucf) nicj^t muglicf) ift, ha^ \vl}x auff biefem
leben gar muffig get)en unb fel)n toerci t^un folten. 5llfo lüirb S. 5petru§ 20
i)nn biefer ßpiftel auc^ leren unb benen begegenen, bie biellcid^t au» ber öorigen
C^piftcl mochten et)nen unrechten Ocrftanb genomen ^aben, e» tüere gnug am
glalüben, toenn man gleich fctju tocrd t^cttc. Unb luibber biefe gc^ct fonber=
lid; boy erft ßapittel, barljun er Icret, bn§ fid) hu glelubigen burc^ gutte
tüerd bruffen fotten unb t):^re» glaU)ben§ geloiä inerben. 25
£ay anber Gapittel ift loibber bie, fo bie luerd ftrady auff toerfen unb
ben glatoben untertruden. 5)arumb luarnet er für ben äutunfftigcn falfc^en
1/2 TJberschrift dem Titel entnovimeji 3 SSortcb, auff bie 3(nbcr S^jiftet ©. 5Petti H
4 Sifc *B gefd^riben *i> 4 5 rec^tgld^affnc BJ 5 tüurbe noürbe Ituvb) *B t)er=
tuncfelt *B biß öntergebrudt C bnbertrudf t DFHJ G rtoücn *B atoainerlet) // bc=
gcgnen BC 7 »Beeren BCFOJ 8 ftom DGJ angcneme BCGJ 10 ntüge B niugc(e) EJ
mÜQie) <rJI 11 front 6'./ 12 burffe C borff ^ büxf{t FGIIJ U\)n CH 13 feitet
(faUet JJ} *B 14 barnl)ber i>' berniber E 15 red^igcfc^affene GJ Iß 5)htn DEFGJ
ben glauben -1 18 i)))n fe/i/t II fetben] felbigen iiJ 19 muffen *i^ fetjten- J9
fet)tc- EGJ fe^tmal // ntuglid^ (müglid^) *B bifem *B 20 muffig CDEFGHJ
21 begegnen *7J biüeid^t *i>' 22 modjten *ü 23bife*7i 24 grfte i>'C'/>/'' lehret -B 6'
gläubigen y^/iZ/ 25 :>)rufen (^jfrufen ii^) *Z.' 27 bntterbruäen -ßC bnbcrtrucEcn (-trucien ^)
DEFII ünbcrbrudCen GJ
geprebigt unb auSgetegt. 1523 24. 15
lexetn, inelc^e bur(^ menfc^en lere ben glotoBen gan^ t)etbt)Igen tourben. S)enn
er ^at JdoI gefe^en, h)a§ no(^ für et)n greult(^e öerfuning hjurbe t}nn ber inelt
tüerben, tote e§ fid^ fd^on bajumal anfieng, lt>ie 8. ^\iulu§ fagt 2. S^effa. 2.2J[kii. 2, ?
'(5» regt fic^ fc^on Beretjt ba§ ge^eljmni» ber Bo^^ct)t'. 5Ilfo i[t un§ btefe
5 Gpiftel 3ur tüornung gefdf)rie6en, bo» tütjr ben glatoben biirc^ gutte tüercE 6c=
ttiet)fen, qIjo bo(^, boy tn^r nic^t auff bie Wcxd tratoen.
Xa§ erfte ßa^ittcl.
Cl;3won betrug, el^n fnec^t unb 5tpoftet S^efu ß^rifti, 5)enen,i,i
bie mit un» gleichen gtatüben uberfomen ^aben tjnn ber ge=
10 rei^tictet)t, bie unfer ©ott gibt unb ber l)et)tanb ^^efu» ß^rift.
£)a§ ift aber bie unterfc^rifft unb uberf (grifft biefer ©piftel, S)a» man
totffe, iüer ha fc§ret)6t unb ju tnelc^en er ft^reibt, 5lemli(^ 3u benen, hu
@otte§ iüort get)ort ^aben unb t)m glatuben fielen, äßa^^ ift e« ober für etjn
glalübe? 'tjxin ber gered)ticfel)t (fagt er) bie 6ott gibt". 5^a gibt er eben bie
15 re(|tfertig!et)t oEetjue bem glatüben, tüie ©. ^aulu§ auä) jun 9tomern 1. '^matöm. i.n
Guangelio toirb offenbart bie gered^tig!et)t bie für Sott gilt, toitc^e lompt
üu» bem gtatoben, toie gefdjrieben fte^et: ber gerechte loirb fet)ny glatoben^
leben'. 2)a mit toil fie ©. ^etru§ öermanen, bog fie geruftet fet)en unb
bie lere be§ glatoben» nic^t l)^nret)ffen laffen, bie fie nu gef äffet ^aben unb
20 tool toiffen.
Unb bamit ba§ er Ij^nju fe|et 'l)nn ber gere^tig!et)t, bie ©ott gibt',
f(^eibet er ab aEc menfc^lic^e gerec§tigfet)t. Sjenn burc^ ben glatoben finb
tot)r oUeQne für @ott gerec^tf ertig , barumb au(^ ber glalobe e^n Qöoikv ge=
red)tig!eQt ^et)ffet, benn fie für ber toelt nic^t» gilt, ia oud^ berbampt toirb.
25 ©nabe unb fribe me£)re fic^ be)^ euc^ buri^ ha§> erf entni§i,2
@otti§ unb 3^efu G^rifti unfer§ ^errn.
S)a§ ift ber gru§, loie man pflegt öorn an hk brieff ]u fc^retjben, unb
toil olf 0 tiui fagen : ^ä) tounfc^e euc§ an ftat met)ny bienft», ha^ t)i)x an ber
gnabe unb fribe junemet unb ^^e reicher unb reicher toerbet, toelc^e gnabe
30 ou§ bem ertentni» @otte§ fompt unb be» öerrn (iljrifti, ha^^ ift, loilc^»
ntjemant l)aben fann benn ber ha^ erfentni» ©otte^ unb i^^efu 6[)rifti ^at.
1 toitd^e (so auch weiterhin) BC bertiigen *B 3 ©.] ©ant DE jaget C
4 bife *B .j geicörtkn CDEFGEJ 6 öertrauwen D 8 ©^mcon *B 10 (S^viftiil EHJ
11 übetgid^rifft J 't\\tx*B(so aurhireiterhininB ineist,indenübrifiendnrchire<j) 12 \ä)Xt\)btC
in fehlt E ]S)xi\)bt C i:} ©ottt§ A'C 15 rct^tfertigfeljt .1 3if)om. ÜC am \. H
17 gef^ribcn *B 18 %dtx H 19 nun DFGHJ 21 geret^titeljt B gerec^ticfeit C 22 ge--
ved^ticfetjt BC 2:J red^tfertig *B @otti§ (so auch weiterhin) BC 24 t)^a BC \%ü F
25 @nQb*i>' erfantnife (>henso im folgendenj 1) ct!antnu§ (ebenso i. folg.) E (ebenso i.folg.
neben etfdntnußj // bie cttentni^ (ebenso im fohjenden) J 27 grüß B grufe DEFGH
öotnen D Dorn // 28 n)ünf(i^(e) BE tounfd^e C hjünfd^e DFGH 30 leerten *B 31 benn
fehlt A
IQ 3^ie anbcr ^ptflcl <B. ^dx'i unb eine ©. ^uba%
£'a§ er!entni» ©ottes 3ief)en bie 5tpo[tet unb aud) bie ^prop^eten t)nn
5.f. n, sber fdjritft l^mmerbar an. ^l§ @iaia§ 11. '8ie Inerben nirfjt fcf}abcn nod)
loiirgen auff iiiel^nem ganzen Berge, benn ba^S lanb tft erfuEet mit ber cr=
fentni§ @otte§, tüie ba§ lanb mit iDaffer bebedet loirb'. S)a§ ift: fo uber=
fc^kiend(tcf) tüirb bie erfentniS @ott§ auabiec^en, aly tücnn fi(^ c^n tuaffer 5
crgeufjt unb auSret^ffet unb etjn gan^ lanb crieuffet. S)arau§ tüirb benn el)n
folc^er frib öolgen, ha^ !et)ner ben anbern mirb 6cfd}cbigcn noc^ Iet)be tt)un,
^o§ f)ei)fjet aber nid)t (Sott erlennet, ha^j bu glcliVbcft, iüie bie S^urdcn,
;3nbcn unb ber S^euffel glembt, ba§ @ott alle bing gcfdjaffcn l)at, ^tcm ha§
(if)riftu§ bon el)ner iundfranjen geboren ift, gett)ben ^at, geftorben unb auti= ^^
crftanben ift, ©onber ha^ ift bo» red)t er!entni§, tüenn bu bo furt)alteft unb
lüc^ft, ha^ ©ot unb 6t)riftu§ bet)n Oiott unb be^n 6l)riftu§ fe^, Jticld§§ ber
5leuffel unb bie falfd;en (£t)riften nid)t gleiüben lunben. 3llfo ift ba§ er=
!entent§ nid§t§ anber» benn ber red;tfd)affene (st)riftlic^e glambe, benn Jüenn
bu ©Ott unb (5(]riftum alfo erlenneft, fo tüirftu bid; auc^ mit ganljcm l)er^cn 15
auff l)^n tterlaffen unb t)l)m öertraftien l)n g(ud unb unglud, t)m leben unb
fterben. 6old§ öertratoen tunben bie bofen getoiffen nid^t l^aben, benn fic
erfennen ©ott nic^t tüeljtter, benn ha'i er ct)n ©ott 6. 5]3eterö unb aller '^eljligen
X)m l)l)mel fei). Slber für l)t)ren ©ott erfennen fie ljl)n nic^t, fonber (jalten
t)§n für t)l)rcn ftodmeljfter unb zornigen rid)ter. 20
©Ott [}aben ift aEc gnobe, aUe barml)er^idel)t t)abcn, unb altc§, tüaS man
gutö nennen fau. (il)riftum ^aben ift ben l)eljlanb unb mittler l)aben, ber un§
bal)ljn bradjt l)at, ha§ ©ott unfer ift, unb un§ bei) t)f)m aEe gnabe ertrorben.
S)a§ muftu alfo Ijnn e^n anber fled^ten, ba§ 6t)riftUö be^n unb bu fe^n
Inerbeft, fo i)aftu elju rec^tic^affen erfentni§. @t)n JDeQb, boS on e^e lebt, !an 25
iDol fagen 'boy ift cljn man', aber ha^j tan fie nidjt fagen, ha^ er ^l)r man
fe^. 5tlfo tünnen tütjr aEe h)ol fagen, ba§ bi§ e^n ©ott fet), ober ba^ fagen
lDl)r nid)t aEe, ba^S er unfer ©ott fei), benn \v\)x fnnben nic^t aEe auff l)l)ii
tralücn nod) un» fel)n trbften. S^i biefem crfcntniö gcl)oret anä), baS bie
fdjrifft l)e^ffet '^ociem et üultum 2)omini', be§ §erren angefic^t, ba öon bie 30
^ropf)cten nicl rebcn. ^Lkr ©otte-j angefi(^t nid)t fil)et, ber fcnnet l)t)n
Sgl. 3er. 18, 17 nid)t , fouber fil)et aEe^n fernen rüden, baä ift el)n zornigen unb un=
gnebigen ©ott.
1 ät^en BCF 5ipofteIn BDFGIIJ 3t^oftetcn C 2 9(e)fd§rifft DJ 3 hjurgen BC
lüih'dfn IXillJ rtuvgen E 4 fiebecft *B 6 ergeuffet BCDFGHJ cvfauffet .VF crtrcncEt H
8 Qlüubz\t faitch sonst Siels qiauben) DFFGI/J 'S.uxdin BC 9 Rubelt C 10 gehören i't'Z>^
gelitten *i>^ U <S>oniixn BVG xiä)teBClKT barfur (-für) ficltift (^attift i'' ^teft ß^EJG/
:^alteft B) *B 12 h)i(c^i BC lüeld^ö DEFGHJ 13 nit BDEFGIIJ !ünbcn DFGHJ
lunnen ^ 14 rcc^tfcf)Qffne i>'/>/'Y^77/ -fc^affen i? Vo \xnh fehlt D er!enni[t ^C'i^
1 7 fonncn BC tünnen l> f unnen E f onnen F f onben GJ tünben // 1 9 jonbern BCG 2 1 gut
(gut) *B 2h rtetbift BC 27 funben BC fünben DH tünben EF fonben GJ 28 tonnen BC
tünnen /> tünnen E tonnen FH fonben GJ 29 bertratuc D ge:^6rct C 30 gefd^rifft E
31 fic^t (2) D 32 fonbern (so auch weiterhin) BCG tudEen BC
geptebigt unb au§gelegt. 1523,24. 17
Unb t)t)c fie^efti:, hü§ l)f)m l)tc 6. ^ettu§ nii^t fonbciiirf) furn^tnpt
t)om glatoBen 3U f(^rei6en, fintcmal er baffelB gnugfam l)nu bcr erjtcn Gpiftel
tf)an ^at, ©onber tüi( ct)ue öermanung t^un an bie glelüBigcn, baS fie t)t)i-en
glatnlben buxcf; gutte toercf eineiigen foEen. S)enn er rt)tll nic^t ben glatoBen
6 on bie gute inertf noc^ luibberumb lt)ertf on glalnben, fonber ben gtotnSen
3ut)or unb gutte tüerd auff unb aus bem glatnben. £arnmb fpricfjt er
nu alfo:
9iac^ bem allerlei) fel)ner ©ottlic^en !rafft (h)a» 3nm leBeni. 3
unb göttlichem tnanbel bienet) nn» geBen tft.
10 2)a§ i[t bog er[t [tuc£, ba $petru§ anfef)et 3U f(^rei6cn, Ina» m^r für
gueter burc^ ben glatüBen öon (Sott l)aBen entpffangen, Dlemlic^ ba^ un§
(fljntemal tüt)r @ott burc^ ben glaluBen erfent tiaben) geben ift allerlei) gott=
lidje trafft. Si^t» ift eö aber für eijue frafft? 5olctjc frafft ift^?, bie un§
jum leBen unb ©ottlic^em manbel bienet, ha^ ift: menn toljr gletoBen, fo
15 uBerfommen Inljr fo öiel, ha§ unc^ Sott allerlei) fel)ner frafft gibt, bie ift bei)
unb l)nn un» alfo: toas to^r reben unb loircfen, baä tf)uu lül)r nic^t, fonber
©Ott t[)ut e» felb. @r ift t)nn un» ftardf, !refftig unb al(mecf)tig, menn li)l)r
fc^on lel)ben unb fterben unb für ber melt fc^lnac^ finb, alfo ba§ !el)n Irafft
nocf) bermugen l)nn un^ ift, mcnn n)l)r biefe ©ottc» trafft nidjt l)aben.
20 5lber biefe ©ottey frafft, fo ^nn un» ift, teil S. ^etru§ nic^t alfo
gebeuttet f)aben, ha^ lx)l)r and) niugen l)l)mel unb erben f(^affen unb folc^e
Inunber t^un folten, toie (5)ott tl)ut, benn ma§ toer un« bamit bet)olffen?
©onbern fo fern §aben lt)l)r Sötte'S Irafft bei) un§, a[§ e^ nn§ nu|e unb
nott ift. 2)arumb fe|t ber Slpoftel ^^n 3u unb fpric^t ' 3Ba§ 3um leben unb
25 ©otttic^em luanbel bienet', hiVj ift: lDl)r ^aben foli^c (Bottiy frafft, baburc^
löQr uberfc^mendlic^ begnabet finb gutt» 3u tl)un unb einig leben. ^)
S)urc^ hie erfentni» beS ber un» beruffen bot. 1,3
Sollte ©ottel frafft unb groffe gnabe fompt nirfjt anber§ b^v benn
bon bifer erfentni? ©otte^. £enn lueun bu i)t)n für ei)n Öott t)ielteft,-) fo
30 t^ut er auc^ bei) bt)t aU e^n öott. 5tlfo fagt auc§ ^oulu» 1. ßorin.l. '^^ri(>ov.i,
fel)t l)nn allen ftuden rel)cf) gemacfjt an allerlei) U^ort unb crfentniS, mie ba»
bie prebiget öon G^rifto l)nn euc^ fvefftig n^orbcn ift, alfo, ha^i l)l)r nu fort
1 fic^ft bu D 2 feljten- /> jetjte- EGJ feljtmal // (so in DEGHJ meist auch weiterhin)
3 etmanung GJ gläubigen DEH 5 guten IIJ 7 nun DEFGHJ 8 gotlii^cn *B
9 Qfiii\^im*B geben] te6en E 1 1 gutter BDEFGH.T gütter C 12,13 ©ottlic^e CDEFGH.T
\i (&hii\ijtm CDEFGHJ Ib tu BDEFG/IJ IG toüxäen DH 11 \ilU E 19 öer=
mugen C üevmügen DEFGHJ 21 mugen B nüigen DGHJ 22 loerc (' gel)otffcn *B
22 ionhex DFIIJ e§] et // nu^ BE nu^ ('DG nü^ FH 25 ©ottüdjem *i>' botburc^ X»
27 betufft B beruffen EFG beruffet HJ 29 einen BCDFGHJ ^eltift BC ^alteft DGHJ
getieft E ^iettift F 31 ba§] befe BVDEFGH, fehlt J 32 ^irebigt BCDEF ^jrebig ö///
nun -£6? (so auch weiterhin meist) DFHJ
*) Bucer: ad bene agendum ac vivendum perpetuo atque beate. -) Bucer:
cum agnoscis eum.
2ut§er§ SBerfe. XIV. 2
lg S:ic onber Gpiftet ©. ^^ctri imb eine ©. ^u^ci?
fernen maiigel l]aU\ S)a» ift nu bo» QÜcr groffeftc, eblifte unb notigcfte,
ha^ un§ ©Ott geben tan, bar für lt)t)r nidjt alley, toay t)nn I)t)met unb auff
erben ift, nemen foHen, benn hjaS f)nlff c», Uicnn bu gleich bur(^ fcur unb
tuoffer gc^en unb aücrlet) ttntnber t()un funbcft, unb I)ctte[t hü§ nic^t ? äÖerben
boc^ anä) Diel leut, bic |otrf)e Inunber tl)uu, Ucrbampt. 2)a» i[t nbcr über aEe &
tüunbcrtrertf, bQ§ un§ (Sott foEidtjC !rafft gibt, baburd^ aEe unferc junb licr=
geben unb öcrt^Iget, ber tob, teuffel unb bic (jcllc ubcrtminben unb licr|cf)lonbeu
tuivb, 'Sjüv \v\}X c1)u uneridjVüdcn getuiffen unb etjn frolid) I)eilj Ijaben unb
un§ für !et)nem bing furcf)tcn.
h'-i S)urrf} fet)n I)crr(ic!cl)t unb tugcnt. lo
2i3ie ift bcr bcvuff gcjcfjefjen, barburcf; 'm\)x bon (iJott beruffcn finb?
5tIfo ©Ott ^Qt bo» ^et)Ug ©uangelion Ijnn bie h)clt qu§ ge^en unb öerfunbigen
laffen, bavunib I)at felju mcnfc^ ,]ulun- gcarbcljtct norf) t}t)n erfu(^t unb ge=
betten, Sonbcr cl)C c§ ijrgcnt cl)n mcnfd} gcbadjt, \}at er \uV^ foId}e gnabe
ongcbotten, geldjcndt unb über alle mag ret)d;lid) auffgoffcn, %n^ ba§ er 15
aEeljue ben rl)um unb brct)§ ha bon f)nbc, unb tinjr t)i]m ntlcljue bie tugcnt
unb frafft 3ufd}rcljbcn , bcun c§ ift nidjt unfcr, fonbcr fcljn Incvd aUcljnc.
2)Qrumb fljntcmal bcr beruff nid)t unfcr ift, foEcn \vt)x nuy nidjt nufflucrffen,
aU ()etten lnt)r§ tljon, fonbcr t)t)n barunib brcljfcn unb bancffagcn, ha§ er
un§ ba» ©uangction gcfi^cndt t)Qt unb bavburd) !rafft unb mndjt geben toibber -'o
^lenffcl, tob unb oEc^ nnglurl.
1,4 S)ur(^ tx)eld)c» uns bic tljcurc unb nllcr groffcften berljcljffnug
geben finb.
S)a§ fe^et 6. 5^ctruy borumb Ijtjugn, bQ§ er bic natur unb art bc§
glQtt>ben§ berfterc. äßenn lot}r \)f)n für @ott crlennen, fo l^aben \vt}x burdj 2f.
ben gtatnbcn bn§ einige (eben unb ©ottlidjc frnfft, ha mit n.il)r tob unb teuffel
nberlDljubcn. \H6cr luljr fctjcnö unb grcljffcuö nidjt, cö ift nn-^ aber bcri)cljffcn.
3Bt)r §aben luol alles, bod} f(^ct)net e§ nod) nid)t, aber om iungften tage
n)crbcn tnljrv gcgculucrtig fcl)cu. .^ic fer)et e§ an t)m glatnben, h)l)r t)abcn§
aber nic^t bolfonicu, bic bcrl)cl)ffung l)abcn \vi)x aber, ha^j tt»l)r l)ie l)nn gott- 30
lid^er frafft leben unb barnadj ctüig fclig fcl)n tnerben. äßer nu hav glelubt,
ber l)at e§, Jücr cS nidjt glcUibt, bcr l)at c§ nid^t unb mu§ ch)ig bcrlorcu
toerbcn. äßa^o nu ba§ für groc^ unb tl)ctijr bing fei), ftrel}d)ct ^4-^ctruS tneljtter
au§ unb fpridjt:
1 grojftfte B groffiftc CF civ&f)eft(e) DGJ gvoftc h'Jf ebelft(c) I:GHJ n6ttt9ft(c) *B
2 t)m :^^mel C'GJ :', fc)ocr BCEF fcültet O fcitiv 7/ 4 funbift BCF 5 ött *7>
G jotc^c BCIXI.I barbuvcö i> 7 teuffel] ber Seuffel 7> üex-fcfjlungen BCEFIT ber-
fcOIunben 7>6'./ 8 eijn (ror froti(3ö) fehlt *B 10 fcl^nc CDEFGJ 11 tcfc^el^en 7^
babuvc^ /? Derufft 7) beruffcn EFG.I tieruffet 77 12 %t\){\(;^ fehlt J ir> angeboten /.'/;;
gefÄjencfct 7?C7>7''Ö./ 20 luiber 7>' 21 Dngtucf CT? -gliid 7)7^r/77 -gticf ./ 22 iüitd^cg C'
groffiften BCF grüffcftcn l>G.I grofte /•; groftcn // ncr^etjfdjung BCK 2ß ©ottlic^e /.'
27 unb grcijffcnS ./r-///^ A' 28 f)Q'6enö */.' jungftcn /.'C iihtgftcn 7.'7'1/// iungften A'
2d ^aijtt J'FGJI./ -.iOl-Ai got(icf)cr 7,' ^i-i ti)e'mn BCEF t^em B
gcprebigt itnb nuSgelegt. 1523/24. 19
5lemltc^ ha^ t)^v burcfj ha§ felb mitgenoffig tt3crbet her gott-i, 4
Ud^en natur, |o t)f)r flieget bie öcrgenglic^en lüfte bcr tnclt.
2)a§ ^aBen \üt)x {fagt er) bitrc^ bie Irafft be§ glato6en§, baS irt)r
tel)U)affttg jtnb imb geiclfdjafft obbcr gcmetjnfc^afft mit ber @ottUd)en natur
5 ^oben. £ay ift el)n folltc^er fprurfj, bc§ gleichen nirfjt |te£)ct l)m neinen unb
otten 2:eftament, tote tnol e§ 6et) beii unglelüBtgen el)n gering bing ift, ha§
iDtjr ber @ottIi(^en natur feto gemet)nfc^afft folXcn ^abcn. 2Bay ift aber
@otte§ natur? @§ ift etnigc JoarI)et)t, gcre(^ti(fct)t , liict)J3f)ct)t, einig (eben,
frt)b, freube unb luft unb tua§ man gutt nennen fan. Sßer nu @otte§ natur
10 teiyif)afftig tnirb, ber ubertompt hci§ alte», ha^ er einig lebt unb einigen fribe,
luft unb freube ^at, unb lautter rel)n,\) geredet unb almed^tig ift luibber
teuffei, funb unb tob. S)arumb Inil 5petruy alfo fagen: 5ll§ Inenig man @ott
!an nemen, ha§ er nic^t hivi einig leben unb einige lnarl)el}t fei), fo Inenig
!an man» anä) euc^ nemen. Sl)ut mau euc^ ctlua^, fo mu§ man§ l)l)m t()un,
15 benn Iner eignen (S§riften untertruden Initl, ber mu§ ©ott untcrtrutfen.
©olc^» aEe§ begrel}fft ha?^ Inortlin '@ottey natur' l)nn fi(^, unb er l)at
e§ aud^ barumb gebraucht, ba§ er ha^ al(e§ begriffe, unb ift Inarlid^ grog
bing, Ino man^ glclobt. S)ay finb aber, Inie iä) oben gefagt t)abe,"^) atlefampt
unterluel)fung, bamit er nid)t e^n grunb be§ glalubcnS legt, fonber auyftreljrfjct,
20 lna§ lot)r für groffe rel)(^lic§e gueter burc^ ben glalnben ubcrtomen, barumb
fagt er: ha^ merbet t)i}X aEeS ^a6en, Inenn l)f)r alfo lebt, ba§ l)l)r ben glalnben
belnet)fet, bamit bai l)f)r bie Ineltlii^c lüfte flie()ct. 6o fpric^t er nu mcl)tcr:
6o tnenbet allen elnrcn flei)y baran unb rcl)c()et bar ijuni, 5
elnrem glalnben tugent.
2r. §ie grel)fft nu ©. $petruy ju ber bermanung, ba§ fie ben glalnben mit
gutten loerden follen belnel)fen. ©intemal euc^ folc§ groy gut burdj ben
glalnben geben ift (mil er fagen), ba§ l)l)r lnarl)afftig aUey l)abt Ina? G)ott
ift, fo t§ut nu ba ju, fel)t flet)ffig unb nic^t faul, rel)(^et bar l)nn clnrcm
glaloben tugent, ba§ ift, laffet elnren glalnben ^erfur brechen für ben leutten,
30 ba§ er bienft()afftig, fc^efftig, frefftig unb tlicttig fei) unb nicl locrd tlnt, nid)t
faul unb unfruchtbar bleljbc, ljl)r ^bt elju gutt erbe unb gutten acter, fc()ct
ober 3U, ba§ ^^r nic^t laffet bifteln obbcr nnlraut borauff Inadjfen.
1 fettig *B 2 lüfte B tüfte DFGJfJ lufet E 4 ober Ji 5 Sag] 2)if§ C
]olä)n BCEFGIIJ ß tmqiauViqcn DEHJ 10 etoige G/ 1 1 tuft, frcübc .7 min F
U tf)uen B tf)üen FF \:, enterbrucEcn 12) BCG ünberttiicEen 12) DEFIIJ 16 'üegreuftt E
VohxiUmBCDFa tDortlin //./ tohtiit E ficf)] Xjm Dir 17 barum'6 auä) E 19 leget CT;:
20 glittet B gutter C 23 el»ern BCDEd eiitucrn FJ eüloren IL 23/24 veidjet 'tax t)nn
(bartn EJ bat^mie D) ertern BDEGJ crorcm H 25 greüfft E 26 ©internal ÄU^' 28 etterm
BCDG cüwetnt F erorem H etretn E euniexn ./ 29 ettjetn BCEG mxw D cüUicrn FJ eraten II
30 binft- BC (alle übrigen bieitft -J Dil VDEFGIIJ t^ue BC t^ue />./ t^üc G tf)ü // 32 ober BC
*) Zunsclien lautter und rel)n fehlt ein Komma in allen Drucken, während Bucer
purus, sanctus, iustus übersetzt. Für die Absicht des Verfassers ist weder das eine noch
das andere entscheidend, doch tvird ivohl Bucer Hecht haben. P. P. *) S.17, Ifg.
2*
20 2)ie anbet ©ptftel ©. 5petrt unb eine S. SubaS
1.5 Unb t^nn bei; tugcnt h^\ä|^t)h^ni)^t)i.
'35eid)et)bent)et)t' obbet 'erfentniS'' ^) i[t 311m cijtcn, ba» man hav cuffeiiid^e
leben unb beö glattiBen^ tugent füre mit ücinunfft. Senn man fol bcn Iel)6
alfo fern jlningen unb jemen, ha^ er nu(^tern, tüotfer unb geic^icft jum gutten
I)Iel)6e, nid^t hav man l)I)m (al§ etlid^e totle ^ctjligen) 3U h3ef)e tl)nc unb er= :>
lüurge. S)enn ob @ott bcn fnnben gleid) feljnb i]"t, bie Ijm fletjfc^ b(cl}ben, jo
toii er bennod§ nt(^t, ba§ bu ben Iet)b barumb ern)urgeft. ©el)ner i(^alc!et)t unb
mntlüilten foltu lücrcn, fott t)^n aber barumb nid^t ncrberbcn noi^ lj()ni fc^aben
ttjun, fonbcr fcljn futtcr unb notturfft geben, haii er gejunb unb lebenbig b(cl)be.
3um anbern I)el)fiet ba§ aud) beicf)cl)ben§cl)t , bo^ man el)n feljnen be= 10
fc^et)bencn Juanbct füre unb mit üernunfft farc l)nn eufferlid)cn hingen, a(y
t)nn fpel)fen unb ber glel)d}en, S)ay man bamit nidjtö mit unüernunfft l)anb(e
unb bem nef)iften !el)n ergerniy gebe.
1.6 Unb l}n ber befd)el}ben(]cit meffigfeit.
'5J^effigtel)t' ift nid)t aUel)ne Ijun effen unb trind'en, fonber el)n mafje ir.
^nn oEem mefen unb inanbel, luorten, iDerden unb geberben, haS^ man nidjt
3u !oftli(^ lebe unb mel^be ben uberf(u§ an gefdjmncft-) unb tleljbern, ha^
n^mant ju I)er(id) ^erauS bre(^e unb ju I)od) prange. Xarauff lüil aber
'S. ^etru§ !el}n regel, mai? obber jiet ftellen, als fid) bie orben unterftanbcn
()aben, hk e§ altey ^aben mit regel InoEen faffen unb gepott brauff gefdjiagen, 20
bie ha folten burc^ unb burd; gefjen. (^ö leljbct fid) nidjt l)nn ber (?()riften=
t)el)t, bau mauv mit gefeljcn faffe, bav el)n gemcljne regel fei) auff bie me)figtet)t,
benn bie leut finb untereljnanber ungleid^, el)nö ift ftard, el)n anber§ fd)n)ed)er
uatuv, unb feljnci allerbing alle,3et)t gefd)idt tuie ha'i anber. ^^arumb foU el)n
l)eglid)er fcl)n felbö Inarnemen, tnie er ge|d)idt fei) unb lua» er ertragen funbe. 25
1,6 Unb Qnn ber meffigfe^t gebult.
5ltfo U)il 5. 5petru§ fogen: luenn l)f)r el)n meffig unb befd)el)ben leben
füret, folt t}i)x nic^t bencten, ba» l)t)r on aufed)tung unb Herüolgung leben
tüerbet. £)enn Inenn t)^r gletobt unb el)n gutten (il)riftlic§en lüenbel füret.
2 ober B extantni^ 1) -nu^ ER 4 fcrr Dil uuc^tevn BDEFdJIJ nüc^tcvn C
5/6 etrtjürge B erhjurgle) CE crttJÜrge DGHJ 6 gott %\z\)ü) ben junben fe^nb *B 7 bennoc^t
GHJ erhJÜtgeft iiC errtücgeft /-»fr 77;/ ertouvöcft A' IC gepevbcn i?C'i?Ö.7 17 am GJ
gei^mudtt AF gejc^mucf die übriijen 18 l)erfur breche C 19 ^vii H orben CEII
önber- *B 20 bie c§ aüS mit regeln Rotten h)6llcn E »nöüen *B gebot CDFHJ 22 ge=
fa^en D ba§ . . . jel)] bie . . . jei)en C 23 ift fehlt E jc^h)acf)er *!.' 25 igUc^er^C
tjegiDtic^er DFGHJ tjetlid^er E 29 »anbei *B
*) T>;V yi'Maty. Bncer s^etzt der Yiilgata folgend scii^ntiani und gibt 5Öefd)et)benf)Cl)t obber
gar nicht wieder. Wie hier mit erfentni'5, so gebrmicht Luther andericärls befcljeibcnl;)et)t
synonym mit bcrftnnb obber Ijcrnunfft. Die heutige Bedeittuug ist ihm tioch fretnd. P. P.
*) 9c|(f)mucft als Druckfehler anzusehen, verbietet wohl gefcfimucf t (e) FH 52,22 tind ge--
fd)encft A 76, 26. Eher könnten Lesefehler für gefcfimurfe, gef(f)endfc iwliegen, wie wohl sicher
in A 46,28 (lnfcf)off t) ; 57,15 (gabt). Doch kann em *gesniuckede, *geschenkede nicht als
unmöglich gelten vgl. geschüehede neben geschüehe u. dergl. P. P.
geprebigt unb aufgelegt. 1523 24. 21
fo tüirb e» bte toelt nic^t laffen, fic mu» tnä) Derfotgen unb teQnb fetjii,
bartjnne muft t)fir gebuU trocjen, inelc^e cl)n fnidjt be5 glalubcne tft.
Unb ijun ber gcbult G)ottfcügfei)t. i,6
5)a§ tft: bQ§ tr)l)r t)nn aüem euffcrltc^em leben, tna^j tx)t)i* t^un obbci
5 Icl)ben, un'3 alfo l^olten, ba§ tni)r Gott bart)nnc bicncn, nic^t unfcr ef)rc unb
nut; fudjen, fonbcr bac^ GJott allct)nc babuvcf} gcprcijfet toerbc, unb ba^ \x>\}x un»
a(fo [teilen, ba^ man metdEen funbe, ha^j ItJtjr alte§ umB ©ottey tüitten t^un.
Unb Ijnn ber @ottfe(igfei)t 6ruber(td;c Hebe. >'7
Xamtt berbinbct luhj 5. 5^^etru§, ha^ \üt)x unS aät untcrcijnanbcr toic
10 bruber follen I)anbrcl)cf}cn unb et)n§ ftc^ be§ anbcrn annemen unb !et)n§ bem
onbern feljnb fetjn noc^ öerac^ten obber 6e(er)btgen. 2^05 ift quc^ ct)n 6e=
h3et)fung be^ gtatübenc-, bnmit lDt)r bezeugen, hai tt)t)r bte ©otfeligfetjt f)a6en,
baDon er gejagt f)at.
Unb ^nn ber bruberlic^e liebe gemet)ne Hebe. i-?
15 2)te 'gemet}nc liebe' gcfjet betibc über freunbc unnb fet]nbe, auc^ über
bie, hie fic^ nic^t freunblic^ unnb bruberlic^ fegen unc^ f}a(ten. "M^o [)ai nu
l^ie @. 5]}etru§ mit !ur|en tnorten öerfaffet, tüoö .^u et)nem 6t)riftlic^en leben
geboret, unb tuaS beB glatöbeuij toertf unb fru(i)tc ftnb, beicbetibenfieit, meffig-
feit, gebuü, el)n gotfurd^tig leben, bruberlic^e liebe unb ijeberman bolb feQn.
20 S)arumb fprid^t er nu tüet)tter:
Xenn ino folc^s reljc^lic^ bet) eu(^ ift, h)irb e?' euc^ nic^t fauli,8
no(^ unfruchtbar fetjn laffen ijnn ber er!entni§ unfer» öerrn
^fiefu e^rifti.
2)a§ ift: tnenn t)l)r folc^e lüerrf füret, fo fet)t l}^r auff ber recfjten han,
25 fo ^abt t}i}x el)nen rec^tfc^affenen glatüben unb ift ha^j erfentcnis (5[)rifti tl)ettig
unb fruc^tbor l}nn euc^. Xarumb fef)et ^u, bal t}^r folcb^:- nic^t t)nn tninb
fc^toget, 3^i"9t etüren lei)b unb tl]ut ctorem ne^iften oucf) alfo, tuie i)fir
toiffet, ba§ euc^ Cbnftus tl)an bat.
äßelc^cm aber folcf)? nic^t i)nn bercijtfc^afft ift, ber ift blinb, i,9
30 tappet mit ber l)anb unb oergiffet ber reljuigung feljuer oorigen
funben.
3i^elcf}cr nic^t fo((^en öorrabt l)at oon be^ glatübeng fruchten, ber tappet
hJte eljn blinber ^l)n unb l)er, ftel)et t)nn folc^em leben, baö er nic^t met)»,
toic er baran ift, l)at ben glatüben nic^t rec^tfc^affen unb f)at fon bem er-
1 müft C mußt DEFGHJ 4 ottent AJ aüen BCDFGH aüe E euffcrlid^en C
8 brüberltd^e C btüber- DEFGHJ 10 firubet C Bruber DEFGUJ 14 Brubcrlid^e CDEFGH
firüberttc^e ./ 15 freunb Dnnb ii))nb DEH IG brüberlid^ C bruber- DEFGHJ 18 ge=
^ort BC gebort DEFGHJ früd^tc /3F fruchte C fruc^t J> T'rüc^t ^IT früd^te G./ Beidöcben-
^e^t i>' 19 brüberücfje C bruber- /viS'FC.^//./ tjbertnan //C 2\ n\ä)t fehlt G 22 ber
fehlt GJ erfantntß /> 24 füret i>C' 2.5 rec^tgictjc^affenen (ebenso iceiterhin) HJ er=
fantniß -nuß (so meint auch v^eiterhin) DE 26 wx^i fehlt GJ 27 fd^la^ct *-ß ertem
(eiiloem i^7) *5 t^ut fehlt G erterm BCDEG eüwerem FJ erorem /7 30 foringcn /
32 fru^ten B fr^ten C früd^ten DEFGHJ 33 toa^ßt Z)C//// 34 bran *^
22 2^ie anber G^piftet ©. ^ßetri unb eine ©. 3uba§
!entnt§ (S^rifti nid^t me^r, benn boS er fon [agcn, tüte crg gebort ^at. £)atumb
ge!)ct er ba^l)n unb taflet lüic el)n blinbcr am tuege, t)nn eignem ungetüiffen
leben unb neigif|ct, ha^j er gctaufft unb ljl)m bie funbc beigeben finb, unb
tüirb unbanctbor unb et)n faulei; ^ijnleffigcr uicnid), ber l)^m nid}ty leffet 3U
()ei-^cn gef)en unb folt^e groffe guabe unb gueter uii^t gveljffet uoc^ fc^mcdet.^) 5
2)ay i[t bie üevmanung bie 6. 5|.^etrui5 tf)ut, um bie tulji; gtetüben, ju
i-elj|cn unb gu tretjben auff bie Juerct, bamit lotjr belücljfen foUen, baS ber
gtnlüb fearljafftig l)nn uu§ fei). Unb bleljbt Ijmmer barauff, baö ber glalub
a\ic\)n rcdjtfertig madje, tüo benn ber felb i[t, ba muffeu hk loerct öolgcu.
2ßQ§ nu tüetjttcr folget, h)irb jur ftertfung gef)oren. 10
1,10 S)arum6, lieben Bruber, tl)ut befte mel)r ftet)§, ch)ren beruf f
unb ertüelung feft 3U machen.
S)ie ertnelung unb elüige berfel^ung ©otte» ift gtuar für fid^ felb feft
gnug, baö man fie nidjt fefte barff matten. 3)er bcrüff ift auc^ ftard unb
feft. ^cnn lüetd)er ha^ ßuaugclium l)oret unb baron gletübet unb gctaufft 15
h)irb, ber ift beruffen unb luirb feiig. äi3eit Inljr benn nu aud) ba^u beruffeu
finb, foUen lütjr fo üiel fleljy furh)enben (fagt 5Petru§), baä unfer bcrüff unb
erlüclung audj bei) uu5 fefte fet), nic^t al[cl)nc bei) öott.
S)a§ ift nu ct)n folc^e tpet)§ ber fdjrifft 3U reben, luie ©. ^aniuö rebet
Gvf). 2, isßp^efi. 2. '^Jj^r Iraret gefte t)nn bcn Xcftamcntcn ber t)crt]el)ffung, baljer ^^r 'jo
!cl)nc l)offuung fjcttet unb tüarct on Öott tjun ber toclt\ 3)enn ob glcid)
tcin mcnfd) loibbcr boy uod) gutt ift, über loctdjcn ©ott nidjt .S>rrc fetjc,
ftjntemal alle creaturn fcl)n finb, bennoc^t fagt ^^auluS, ha§ ber leljnen Giott
l)abc, tueld^cr l)l)n nidjt crlennct, lieb f)at unb auff l)l)n traloct, lüicluol er
an l)l)m felb Öot bicljbt. 5llfo audj !^t)e, toic lüol ber bcrüff unb bie cr= 25
tücluug für fic^ ftarcf genug ift, fo ift fie boc^ nic^t bei) bl)r ftard unb feft,
loel)l bu nod) nic^t gelüiö bift, ba^:i fie bid) betreffe. S)aruinb luil 5pctruö,
ha^ h3l)r unä fotdjcn bcrüff unb crtuclung mit guttcu Inerdcn fefte mad)en.
^2ltfo fict)cftu, Inay biefer 5lpoftel ben frud)tcn bcy glaloben§ gibt. 2Jßie=
tnol bie fetben bem net)iften gel)orcn, ha§ l)^m bamit gebicnet lucrbc, fo blel)bt 30
bodj and) bie frudjt nidjt auffen, haio ber glalnbc baburdj fterdcr lüirb unb
l)mmer niet)r unb mcf)r guttc iDcrd t()ut. ^^Ifo ift bay gar biel el)n anbere
frofft benn bie lel)blid)e, benn l)^ene nl)mbt abc unb luirb ber^cret, lücnu
3 junb (fünb junb) *ß 4 Icifift B teffit C lafet D Icfet E laffct FGHJ r, fotc^
(]oüä) D) BCEFH guttct BDEFGH.T guttcr C 9rel)ffct AFll] fittct (fütct fulct) BCDEGJ
9 muffen B muffen CDEFGHJ 10 folgt *B 1 1 befter GJ cWeiu (eüttjetn FGJ) *B
bcrüff VjC' bcrüff (so auch i. folg.) DEFGHJ 12 crlüotung (so auch weiterhin) DG HJ
14 barff fcftfc) *n bcrüff BC 15 ^oret CDEFGHJ 16 beruffen (2) BC beruffct (2) D
beruffen (2) EFGJ berufft (2) H 17 bcrüff BC 18 allel^n *B 19 hje^ße BCF gfc^rifft ./
21 Rottet ßC'i^Ö/ 22 bog C tibtr^ 23 bcnnocO V?(;A' bannod^t X» 25 bcrüff /?C
28 bcrüff BC 29 fi^cftu *B fruchten BCDE fruchten FGHJ 30 gel^oren *B
') Bucer: neque sentit neque olfacit quidem.
gcptebigt unb aufgelegt. 1523,24. 23
man el)n btng ^u mel braurf^t unb tret)6et, 5l6er hk']c geiiftlicfjc !rafft tj^e
mefjr man fie übet unb ttct)6t, t)I)e ftcrcfer fic tnirb unb nt)mpt abc, tüenn
man fie nicfjt tvel)bt. S)arum6 i)ai &ott bie 6t)ri[tcnl)ci)t jum elften alfo
flcfurt, getrieben unb geubet mit bem famptf bec- gtatobeny, l)nn fc^anbe, tob
b unb blut tiergicffen, ha-:^ fie red)t [tartf unb frefttig tüurben, unb t)()e nu^x
fie gebructt mürbe, ij^c metir fie über fidj gienge. Zab meinet nu o. ^^etru»,
ha^ man bcn glonjben niäji fol (äffen runden unb ftill ligen, tüctji er alfo
gefcf)icft ift, ba^ er oon trel)ben unb üben Dmer mebr unb mcfu" frefftig mirb,
fo lang bie er ber bernffung unb crnielung gcmii: lüirb unb nicf}t feplcn fan.
10 Unb l)ie ift au^ el)n 3iel geftadt, ioie man mit ber oerfeljung Raubten
fol. G§ finb niel leiic^tfertiger gcijfter, bie nicfjt üiel oom glalüben gefulet
l)aben, bie fallen l]ierei)n, ftoffcn oben an unb befümern fic^ 3um erften mit
biefem bing unb tnoHen bind) bie üernunfft ergrunbcn, oö fie berfel^en finb,
auff ha^ fie gcn^ic' toerben, lüoran fie fet}n. Saoon ftel)e nur balb ab, e» ift
15 nict)t ber grQff ba]u.\) äöiltu aber gemi'3 loerben, fo muftu burc^ ben toeg
ba3u fumen, ben bl}r l)ie 3. ^dubj furfdjlec^t. 5ii)mftu eljnen anbern für
bic^, fo l)aftu fc^on gefei)lct, Cy mu§ bic^5 bet)n eigene erfarung leren, menn
ber glatöb h)ol geübt nnb getrieben tüirb, fo lüirftu .^u le^t ber fac^ gelniy,
ba§ bu nic^t fei)left, inie nn Ineliter öolget:
20 S)enn toenn t)i)x folc^» t^ut, tucrbct t)l)r nid§t fallen. i.i"
2)a§ ift: l)l)r tocrbet feft fteben, nicfjt ftrauc^en noc^ funbigen, fonber
richtig ^erburc^ unb frifcfj oon ftaten gel)cn, unb tnirb fic^ aÜ'cy felb-^ rec^t
fc^itfen. 5onft tnenn l)l)rc^ mit eloren gebancten tüoKet ausrichten, h)irb mä)
ber teuffei balb ftur|en tjun ber3tt3ei)flung unb f)av (Botte^.
25 Unb alfo toirb ciid) rei)d)lid} bargcretjc^t Serben ber ei)ngangi, ii
3u bem en}igen xttjä) unfers f)errn unb fiet)lanb§ ^l)efu d^rtfti.
2aä ift bie ftraffen, burd) ineldjc man l)nc' f)t)melrel)(^ gcl)et. 5^arumb
fol i)t)m nijmanb i)nn fqnu nemen, burc^ foldjcn tralum unb gebancfen oom
glauben, ben er felb l)nn fernem ^er^en erbic^tet l)at, ^i)nei)n 3utomen.
30 öö muä e^n lebenbiger, iuolgeuBter unb getriebener gtatnbe feijn. .öilff Sott,
2 ttbet BC uBent G tretjBet BCDF'rNJ i getreten BDEFGH geuBt B geübt C
geübt DEFGHJ .5 lüurbe B tourbe C roürben DEG 6 hJÜtbe B toütbc CE loütbc DG
7 rügen BC rügen FGJ rütoen DH rüen E 8 t)emeer bn meer // 9 beruffung DGHJ
berüffung A'i^ feten (so auch v:eiterhin) DFIl faten (so auch veiterhin) GJ 10 l\)i*B
geftecft*i> Dorie^ung £" l^anbetn ^ 11 gefutet] emj)funben 7/ 12 l^ercin (^erretn -£^)
BCDEGJ betummern B bef ümmcrn C befummern E befümmcrn FGll beftmmern •/ 1 3 loollen *B
ergrünben BL'E ergrünben FGH crgriuben ■/ 14 fetjcu BCDFGHJ lö barju *B
16 barjü DEFIIJ fomen *B für jd^tegt BD FGH 18 gelawb C geübt C geübt DEFGH
geübt./ %tix\)hm DEFGHJ \^ \iX\i\\i BC \tU\i D \ti\\i F \aU\i GJ \ttk\i H folgt *1J
21 ftrauc^ien C 23 eh3ern BCDEH cüroer(e)n FGJ tnolt BDFGJ toolt CEH 24 ftürfecn
BEF ftür^e C ftür^en DGB 27 ftraß H 29 erttd^tct C 30 geübter CDEFGH gc--
übtcr / getrt)b(e)ner DEFHJ
*) Bucer: Hac curiositate impia vide, ut citra moram te abstineas, nequaquam
hac via assequeris, quod venaris.
24 -if anhn 6pifte( ©. ^üxi unb eine ©. Subas
tüie ^aBen unfere berfurer iütbber biegen tcrt gcf (^rieben , geleret unb gefagt,
tuelc^cr aud) bcn minften grab unb nur cl;n fundlin öom gtatübcn f)a6e,
n)enn er [terben fo(, ber tüerbe feiig. SCßenn bu c§ ba ^tjn tüilt fparen unb
folc^en glolDÖcu |o unberief)en§ unb fc^tüinb u6er!omen, fo totrftu ]ü lang
ge^arret t)übcn. .*pore|tu boc^ h)oI, hau bic bo ftnrcf finb, genug jufc^icfen s
!§aben, toiehjol man bo(^ an foldjen fcf;lüacf}en nidjt öer^lncljffeln fol, bcnn e§
fan aurf) tnol gc[d)et)cn, bal [ie ()l)n burdj fomen, c§ iöirb aber fatner unb
fc^iüer tücrbcn unb öiet niulje !o[ten : )t)er ey aber Irol ijm (eben übet, ba» ber
glatübe mit guttcn tnercfen getrieben unb ftard lüirb, ber inirb e^nen rel)dj=
liefen eljngang ^abcn unb mit guttem mut unb juticrfidjt f)t)nctjn gel)en l)nn lo
t)]^ene§ leben, alfo bay er trü^lid) [terbc unb haQ leben öeradjte nnb gteidj
mit prangen ba^tjn fare unb mit freuben f)l)neljn fpringe. ^f)ene aber, h)u
fte anber§ l^ijnetjn !ommen, lüerben nic^t alfo mit freuben ^t)n faren, bie t^ur
mirb t)^n nid^t fo tüel)t offen fte()en, inerben audj nic^t fold;en rcijdjlic^en
eQngang Ijaben, Sonber Inirb t)i}n eng unb fatur löerben, ha^ fie päppeln unb 15
lieber ^^r lebtag fi^iüac^ fet)n hjolten, benn fie etjn mal folten fterben.
M2 2)arumb inill ici^g nid^t ou§ ber aä^t laffen, euc^ alle ^etjt
fold^5 5uert)nnern, njie tüol l)l)rö tuiffet unb gefterdet feljt tjun ber
gegentüertigen toaxijttji.
2)aö ift, ha§ iutjr ouc^ offt gefagt l)aben, toietuol @ott l)|t eljn folc§ 20
gro§ liectjt t)at auffgel)en laffen burd) bie Offenbarung be§ ßöangelii, ha^i trtjr
toiffen,^) tt)a§ eljn red;tfcf)affen 6l)riftlic^ leben unb lere fei), unb fe()en, hjie
bie gan^e fc^rifft barauff bringet, bennod) fol man nic^t ablaffen, fonber hai
felbig teglic^ tret)ben, nidjt umb ber lere, fonber umb ber er^nnerung millen,
benn e» finb ^toetjerlel) ampt ijnn ber 6^riften§el)t, tüie 6. ^Pautuö fagt 25
ibm. 12, 7.8 9ioma. 12. 'ßeret ^manb, fo tüaxte er ber lere, (Srmonet t)mant, fo tüarte er
bey ermancuy'. 'Seren' ift, tnenn man ben grunb be? glambeng legt unb
benen Oerfunbiget, bie nic^ty barOon tüiffen, 'ßrmanen' aber obber, Inie f)ie
^dxu^ fagt, 'erinnern' ift benen prebigen, bie ey t)orl)l)n tuiffen unb gebort
l)aben, bay man anl)altc unb fie aufftrede, bay fie eö nid^t auy ber ai^t :'o
laffen, fonber fort faren unb ^unemen. äBljr finb aße mit bem alten faulen
1 ^crfurer E 2 fünctün DFGJTJ func£[cin ß 4 gfc^totnb //./ tange C
5 ^ortftu BC .öoreftu DGJ ^örftu E §oti[tu F .g»ote[t bu // 6 ücvähjetjfflen FIl 7 ouc^
fehlt H inburc^ E 8 mu^e BCDEFdJ mite IL aÜct fehlt II lo jngang F
1 1 t)^eni§ BCF tro^Iid^ BCFG ttu^üc^ DE truöttt^ E troftüc^ / 1 2 Brangctt D f prengc (U
hjo BCEFGHJ toa 1) 13 ^^n] hinein // t^ur BCEF tpr DGH.I 15 fotoer BCEF
19 gegentüittigcn ./ 20 ^e^t DEFGJ \)t^ II folcfjS BCEFGIU foIii|§ D 22 leer EH
23 gfi^iifft (so auch weiterhin) J bennoc^t GH 23/24 baffelb *B 24 traben F
leet(e) BCFH 26 2cetct U t)emanb *B er fehlt G leere BCDF leer H.T
tjemanb *B 27 Secren BCDFH 28 berfunbtgt B öcrfunbigt CE bertünbtgt DFG H.T
nx^i *B
*) Bucer: quamquam magnara t'ecerit Deus oriri lucem, tanta Euangelii mani-
festatione, ut iam sciamus. . .
geprebigt itnb ausgelegt. 1523,24. 25
fotf Beloben, mit unferm f(et)icfj unb 6(ut, ba^ tütl t)mnterbat ben ^ol^toeg,
5euc^t un§ t)Tnmcr ^u fic^ t)eruntcr, hai hk fcel Iel}(^tli(^ entfc^Iotft. -TarumB
muc^ man ijmmer treijben unb ant)alten, toic el)n tjauöDcittcr ba-ö [)au5 gejinb
tret)6t, ba§ e§ nic^t faul tücrbe, oö fie gletc^ tool toiffen, tüa§ fic t^un fotten.
5 ®enn lücijl man fo(cf)ö um"6 3el)tlt(^er lüarung lüiticn tf}un mu§, t)ie( mcf)r
mu§ mauö t)tc t()un l^nn gctjftlic^cn fachen.
Senn iä) aä)i^ e» biUtc^ fct)n, fo lange idj l)nn biefcr fjutteuMa
Bl)n, cuc^ 3U crtüerfen unb erijnnern.
2)a nennet B. ^etru§ feljnen (et)6 el^ne 'fjuttcn', barljnne bic fcele tüonet,
10 unb ift Qktjä) et)n folc^c rebe, tüte er l}nn ber erftcn C^piftcl etjn tücijbUdjen
Ut)b nennet etjn 'geie^^' obber 'ruftjeug'. -^((fo rebet auc^ S. ^^au(u§. 2. (Sorin. 5. i ^e. 3, 7
'SÖtir lDt}ffen, fo unfer Ijrbtfc^ liauy biefer fjuttcn ^ubrodjen 'mixh, ha^ it)t)i- 2 aor. 3, 1. 2
etjnen batü ijabm fon (Sott erbamet, c^n t)auy ntdjt mit tjcnben gemacht, ha^
en)tg ift ^m ^tjmel, unb über bem felben fef)nen rntjr aud^ un» nac^ unfer
15 Bef)aufung hk tiom f)l)mc( ift', benn 'bie tüeljl tütjr tjnn ber f)utten finb, fef]nen t>. i
lt)t)r un:5' JC. 3tem 'mt)r finb aber getroft unb iinffen, baö bie luetjt lüljrö.s
ba^eljmen finb t)nn bem Iet)6e, fo n^atten h3t)r ijm abmefen tion bem .sperren',
'mt)r ^aben aber oicl me^r luft auffer bem (el)b ]n toaüen unb ba t]et)menD. s
3U fein bei) bem .sperren'. Xa nennet ber '2lpoftet 5pautu5 ben (ct)b auc^ et)n
20 !^au§, unb machet 3lt)et) ^eljmot unb gtüo tnolfart. 5{(fo f)ei)ft ^ie $petru§ ben
Iet)b et)ne ^utten, barinne bie feel rüget, unb macfitä gering gnug, )xii[ e»
nic^t ei)n f)auf§ nennen, fonber ein t)eu§(in unb fc^elücr mie bk t)irten tjaben.
©rofö ift ber f(^a^, aber !tein ift ba^ ge^emfe, bartjune er ligt unb tnonet.
2)enn ic^ tüet)y, ba^i id) met)ne l)utten bolb oblegen muf», toui.u
25 mt)r benn aud) ber .'perr 6f)riftu2i eröffnet l)at, ^ä) toxi aber 1,15
ftet)f» t^un, ba^ l]i)x ollentI)alben ^abt nod^ meljnem ou^gong
fuld^e» t)m gcbec^tni» ^u^oUen.
.^ie ^euget ^\^tru-3 öon i)fim felbS, ba^ er be§ elüigcn leben§ fieser ift
getüefen, unb X)t}m Öott ^uoor offenbart ()at, tnenn er ftcrben folte, bac^ ift
30 ober umb unfer unb unfern glotnben-j tniClen gefc^e^en, benn e§ muften etliche
fulc^e leut fein, bie bo getüif^ iniften, ba-i fie ertoelet mcren, bk ben glamben
folten legen unb grunben, ba^j man ttjufte, ba^i fie nic^t menjc^en lere prebigten,
fonber ßotti» Inort. ^ilber e^e fie ju futdjer fid)crung fommen finb, ^ot fie
©Ott öor^^n tDol üerfuc^t unb gefegt.
2 fic^] t)m BB, fehlt ./ ^inunbet // cntfc^Iefft BCE cntid^tafft DGEJ cntfc^fofft F
h i^mn B eil BDEFGUJ S jüuerWecfen D 11 ober V ruftjeug BE ruft jeug C
ruft- DFGHJ 12 jer- DEHJ aüfirod^cn FG 14 über] ob D fcncn DE fanen GJ fönen H
bn§ auä) BCDFGHJ bnfere Cr'/ 1-5 jenen Z) £"77 fanen G./ 17 l^errn i?CG
18 meer BDEFGHJ 20 ^a^mat ZfG/ ^aimet U 21 atnen 7/ rüroet DH rüget i:,'Fö/
q,tn\XQ,B(JDFGH 2^ mtjr] ftir G 26 t^uen -ßC'i^ 27 fol^eg BCFG HJ \om<i)t% D
ioCt^ä £■ 28 bon ftc^ itm BCEGJ 29 offin bar t i?C' 31 fotc^e i'C'i^GÄ/ foHid^e Z)
folc^c i; hjüftcn I>Il :5'2 grunben iJC'i7 grünben DFGHJ roüftc DGllJ »ufte £"7^
leere ./ .3:3 jolc^er *i>
26 2ie anber @piftel ©. ^ßctri unb eine ©. Subae
Ufo fagt Uli ^etruö: ^(^ ^^^ cuc^ nidjt aHcl)n mit leBenbiger fttjm
ertjnnercn, jonbcr folc^-j aiirf) l}nn fdjrtfft faffcu unb eud) buid) anbete be=
feU)cn, bo» ijfjVy 6clj incljui leben unb uacf) meljuem tob tjuimei l)nu gebecfjtniö
behaltet uub nidjt laffet faren. 2)a fit)c, tok groffe forgc ber '^tpoftel für bic
feelcn gcfjtibt I)nt, nod) bat e§ Ict)bcr uidjty geljolffeu. s
1,16 Xcnn tulji (jaben uid)t ben f lugen fabelu gcfolget, ha lütjr
cu(^ !unb t^an ^aben bic fraftt uub äu!uufft unfcrö öetrn S^cju
1, nG^rifti, foubcr tubr finb anfrfjatDcr getücfcu fet)ucr utal)c[tet, ba er
cntpftug öou (^ott bem bater ef)rc uub preljö burd; eljuc ftbmme
bie 3u t)t)m gcfdjad^ bou ber gro§pre(^ttgcu ^erUg!et)t, ber moffeu: lo
1, i.s'2)iö ift mebu lieber fou, ou bem id) iüolgciartcn l)abe', Uub biefe
ftljmme Ijabcu inljr gel)oret bom l)bmcl bradjt, ha loljr mit b^m
toaren auff bem ^etjUgcu berge.
S)a ^züä)i 6. ^dxn5 etjue ^iftorieu an ^m (^uangelio bcj^riebeu,
?Kntti).i7,29^Jtatt^e. 17. Sßie ^sticfnö brel) bou fe^uen iungcru gu \)i]m uam, ^V'tium, i^
^acobum uub ^oljanncm unb füret fie befebt^ auff ebnen l)o()en berg uub
vertiert fid) für bl)iien uub fetjn augefid)t glauljct toie bie fouue unb febne
tlebber tüurben WcXy:: aU ebu liec^t, unb erfd^iencu b^)" ^3Jlofe5 unb (^lia^, bic
rcbten mit bl)i"/ i^i^ ubcrfdjattet fie ebu liedjte luoldeu, unb ebu ftbmme au§
ber tüolden fprac^ '2)a§ ift me^n lieber fon, an toild)em i^ molgefallcu f}abt, 20
gel)orc^ct \]i}m\ 3)a ha^j bie iungcr l)üretcn, fielen fie auff b^)^" angefidjt uub
crfcl)rarfeu feer, :;3^cfuy aber trat gu \)[)mn, rurt fie au unb fprad) '8tet)et
auff, furd)t euc^ uic^t'. 3)a l)ubeu fie b^^" i^nö^" Q'^ff """^ \^¥^^ nbmant
bcun 3l)cfum allcbue, unb ha fie bom berge l)erab giengen, gepot er \)i)n, ba§
fie hah gefidjt ubumnt fagcu folten, bii er bon beu tobten aufferftunbe'. 2.^
^2llfo mil uu S. 5^^etru§ fogeu : baö ic^ cu(j^ bou 6t)rifto prebige unb
Oou febner ,^ufnufft, hau (vuangclion, ba-J mbr berfuubigeu, Ijaben lobv nid)t
aibj beu fingern gcfogcn^) obber fclb'? erbadjt noc^ bou tlugeu fablern l)er=
gcnomeu, bie bon allen biugeu pradjtig luiffcn gurcben (tuic gu ber fclbeu
jebt bie !ried)eu maren.^) 2)enn ha'ö finb ebtel fabelu unb mcrlin unb unnu^ 30
gefd)h)e|, ha§ fie bod) flngtic^ furgeben unb moUeu bariunen locbfc fcbn, fold^c
2 ertjnncrn BCDECJI.I '■', iiicl)|n ('io) Ji mctjneu C mcijm J>F(!.I meinem EH
4 fcc^alten ./ 9 cmpfieug /-<// 10 grofjtircrfjtiöcu />/•> 11 jün (ebenso im foUj.)
EFCJ \m\ (ebenso im fobj.) II 12 geboret */.' (ebenso im j'vlij. DEFGHJ stets ^oren^
14 1)t]{i]xi^in BCDFUII.J gcfc^iificu E 1.', brc^c BClXi-J iüngcrn i>6' iüngcrn DGH.J
iungern^ iungerii i-' l^riml \\6)BCEGJ 17 q[t\\^titß(JE %\(xn^tit DFJ glantjete Cr
jun (ebenso i. fohj.) E 18 crfi^tjncn FA}UJ cvft^eincn F 21 3än9cr B(J junger DFH.
iungcrn E jünger GJ l^oretcn BG 22 erfci^rodcn BGE 23 nt)emanb *B 24 gebot F'GH
bü§] bt§*-B 2.5 mjcmanb*!.' aufferftunbc 7^6' -ftunbc i^^i^G//./ 27 berfunbigen ^
üerfunbigen GE »jctfünbigeu l>FGHJ 28 gefugen E bon bcn f(ugen *B 29 jut
feiten *-B 30 Ixxi^tn A bnnu^ i>'A7'' ünnfilj C bnnü^ />(/// imnutj ./ 31 flügtid^
BCEFGHJ «üg(itf) l) rtjoücn *B bartjnne BGDEGJ
') Bucer: non e tligitis suximus, ut in proverbio est apud Germanos ... '^) Bucer:
quales tarnen graeci erant
geprebigt unb auegelegt. 1523;24. 27
^aben m^c nic^t geboret noc^ t)£)nen gefolget, ha5 ift: tüi]r prebigcn n{cf]t
menicf)cn tf)anb, Sonbern M)x finb gctüiv^, ba^ e^ öoti föott ift, unb finb e»
mit äugen unb orcn i}nncn Iporben. 9lemlid), ba trljr mit ütirifto auff bem
berge toaren unb feljne f)erligfel)t fa^en unb t}6rcten. ^k ^erligfei)t aber inar
5 bie, boö fei)n angefleht trie bie Sonne leuchtet unb fei)n f(ei)b fcf)ncmci)>3 tnar,
bar^u ba-ä toijr el)ne ftijmmc tjoreten Oon ber ()of)eftcn lltaieftet, hit fprnc^
'S)a» ift metjn lieber fon, ben folt X)i)x i}bxm\
So geiüifö fot nu el)n l)^lic^er prebiger fet}n unb nid)t baran ]iDel)ffeln,
ha^ er G)ottt§ triort i:}abc unb prebigc, hV^ er aucf) barauff fterbe, fijntemat
10 e» un§ ha^i leben gilt. 9hi ift fet)n menf dj fo t)ct)Ug, ba» er fterben burffe
auff bk lere, bie er fclb» gelert ^at. £)arumb ift l)ie befc^loffen, ba» bie
3lpofteln üon ©ott getuifS finb getoefcn, ha^^ iilir Suangelion Öotti» loort tüere.
Unb i)k ift and) bciDei)fet, ba» hai (?uangelion nic^t anber» fct) benn el)n
prebig Don Gbrifto. Xarumb fol man fet)n anbere prebtg l)oren, benn ber
15 Pater toil fetju anbere t)aben. 'Xa§ ift mein lieber fon (ipridjt er) ben l)ort,
ber ift emer £octor', al» folt er fagen: raenn tjt)r bicfen t)orct, fo ^abt i)i)x
mic^ geboret. £arumb fagt nu ^etru»: totir ^oben mä) Pertunbiget unb funbt
tban ben (s^riftum, ha5 er eljn ^err fcp unb l)erfc^c über alle bing; unb alte
trofft finb fein, unb tocr an pf)n gleubt, bo» ber alle jolc^e frafft and) Ijabe.
20 6olc^» ^aben h)ir nic^t felb» erbad)t, fonber bur(^ öotte» Offenbarung gefeben
unb gc[)ort, P^clc^er un» befolt)en l)at, ba^ inir ben (vtiriftum füllen boren.
äßarumb f(^el)bet aber ^^etru» Pon epnanber 'bie frafft unb ,]ufunfft
(5l)rifti'? 2)ie 'frafft' ift, ioie Inpr oben gel)ort l)aben, bav er mec^tig ift über
aüe bing, ba^ p^m alle» mu» ^u fuffen ligen; bie tüirb pmmerbar tüeren, fo
25 lange bk P^elt ftel)et: pjepl hipr flepfc^ unb blut finb unb auff erben leben,
fo lange get)et (E^riftu» repd) pm fc^P^ang, bp'3 auff ben iungften tag. 2)arnad)
tüirb cpn anber jept angeben, ba tüixb er Sott bem Pater ba» rcpc^ übergeben,
baPon 3. ^pauluÄ. 1. gorin. lö. fagt 'Xcr erftling ift 6f)riftu», barnad) biciGor.i5,23f.
G^riftum angeboren, loeldje fepn Serben ^u fcpncr ^ufunfft jept. Xarnad}
30 ha^ enbc, toenn er ba^ repd^ @ott unb bem oater über anttoorten toirb' n\
intern 'menn aber allec- pbm untertban fcpn loirb, al» benn trirb anäj ber fon 0.28
felb» untertban fepn bem ber p^m alle» untert^an i}aV.
1 geboret BC 2 finb es] finbä BIT fcinbä DCillJ ieinä E 3 Ijnnc BCEFG
5 Sonn BCDFGHJ Sun /: teic^tet J 6 Röteten BF ^o^iftcn B ^o^iftcn C ^h^iitn DER
bie] bie \i^ */>' 8 igtic^et BC jcgflic^er febemo weiterhin) D tjegf- (ebenso weiter/iin) GHJ
jegtic^et /•' ^ctüd^er (ebemo veiterhiu) E 10 burffe B burffe C bürffc DFGJ butff EH
11 leere *iJ qeUtxtBVFGJIJ Vi mi^il BCDEGHJ \fqtBC]>J U prebigt £CZ>
^orcn i>'C' lö fi'oxit BCUEFGJ 16 bifem i3C ^otet BC 17 geboret iJC t)er=
funbiget BE berlunbiget C berfünbiget DFGH.T 18 l^eer I) ^'^r\^t BC l^errfd^e GHJ
19 finb fein] fe^n \t^t BCDFGJ fe^n iti) EH 20 offinborung ZJC 21 föelc^ ex D
Kdd)^ er E ^oxi BC 23 gef)6rt DEFGHJ 24 fuffen DEGJ fuffen FH liegen BC
25 finb] i'eijn BCI>EF(r.f fcinb Jf 26 iungfte BC iungften DJ iungften E iungften FGH
29 angef)6ren BC 30 obir BC
28 2)te anber @j3tfte( ©. 5ßetri nnb eine S. ;3ubn§
äßte? ift benn ba§ rctjd^ \)^i ni(f)t ©otte§ be§ öoterg? ift t)^m mi^t
alle§ unteftf)an ? ^)(nttoort: 8. ^pauluy legt fid^ fcllj§ au§ am fclBcti ort unb
1 eor. 15, 28 fpricfjt 'iHiifi baä 0)ott fd) alte» tjnn allen', ha§> ift: tuay eljn ijglidjcr loirb
bebiiiffeii unb t)aOcn fo(, ba§ h)irb @ott fe^n, h)te ©. ^etruy bi'oBen {)at
2 iJc. 1, ! gejagt, bay luljr 'mit genoffig' foEen tücrben 'ber Öottlidjen natur*. 2)arnmb
hjerbcn Juljv alleS bivi öott f)at, audj f)a6en, unb atlcy iüoy uuy not ift,
hjerbcn \v\')x an ljl)m t)aben, n)el)§t}el)t, gerecfjtigtetjt, fterc!e unb leöen, Inclc^y
tt)l)r t)t!t gleloben unb allel)u mit oven faffen unb Ijnn bem lüort föotteä
^obcn. 'Über benn iüirb bay lüort auff^oreu, ba h)iib fid) unfer fecl auff
tt)un unb fotdjö allcy gegentüertig fel)en unb fulen. ;l)o§ meljnet nu 6. ^Pauluy
unb 5|3etru§, ba§ bic trafft be§ ret)c§y 6t)rifti \)^t gcf)et, Ijtjt füret er bay tüort,
unb ba mit regieret er bnrdj feljne menfd)et)t über tcuffel, funb, tob unb aÜe
bing, aber auff ben iungftcn tag lüirb eö offenbar toerbcn. 3)arumb Uiieluol
©Ott tjmmerbor regiert, fo ift ey boc^ un§ ni(^t offenbar. 6r fi^et uuy hjol,
tübr fcl)cn aber bf)n nid;t. 3)arumb muy lj()m C^f)riftuy bay rcljcf) uber=
anthjorten, bay töiry and; fel)en, ba lüerben iDl)r (5,i)rifti bruber unb ©ottey
finber fetjn. ?t(fo ^at 6f)riftuy 'öon @ott e^r unb pret)§' genomen (fagt ^ie
©. 5petruy), ha l)f)m ber batcr aEe bing untcrtrarff unb 3um .^^crrn mad^t
3JtQtt(). 17, 5 unb t)^n üertleret burd) biefe fttjm, ha er fagt '3)aS ift melju lieber fon, t)nn
bem iä) et)n tüolgefaEen t)abe\
3)a mit 'mit nu 6. ^^eter fet)n lere unb prcbig beftctigen, ha§ man tniffe,
h)o fie t)cr!ome. ^^bcr bamit ift l}t)m nid)t mcl)r tnibberfarcn, benn ha§ er
folc^y ge()ort t)at, unb ()at babon funnen prebigen. 2)er ^et)tig geift muft
aber auc^ tonten unb t}^n fterden, baS er baran gleubt unb frolic^ prebigt
unb befent, beniö gef)ort altebn ha^ prebig ampt an, nid^t bic feetc. ^ber bi§
gel)ort 3um gebft.
1,1» 3St)r ^aben el)n feft§ prop^etifc^ tuort, unb l)f)r t^ut tuot, ha§
1){}X brauff ad)tct alö auff ebn liei^t, bay ba fdjetjnet l)nn ebnem
tunctetm ort, bljy ber tag an bredje unb ber morgen ftern auffge!^e
bnn eiürem '^er|en.
3)a grebffet ©. 5]3etruy red^t 3U ben fad^en unb tt)il fo biet fagen:
2)orumb ift ey atlc<j ]n tt)un tüay id) prebige, hau etüre getniffen fieser fet)
1 ba§ rctjdö Jjfet] ^fet (je^ JJJ t)e^t EFGH) ba§ teid^ *B 4 bcbütffen BE bebürffen C
tebürffen DFGIIJ 5 mitgenoffen D ©otlic^en *B 8 jc^ (ebenso weiterhin) 1) ^e^t
(ebenso weiterhin) EOII te^ (ebenso weiterhin neben ic^tj ./ 9 auff^orcn BC fcele BCFGJ
10 fulen J)EF füten 6'./] em})finbcn // 12 regtret BCDE 18 iungftcn BCE iungften DJ
iungftcn FGII offinbar BC 14 tcgirt BCDE offintar BC 16 \vi\)x] Wir benn (bann) *B
Btübet 7j hxubex CDEFGJ/J 18 getreu *^ l'J Xa§] 2)i§ C 23 lünben (tünben
DFGILJ funnen E) bauon *B mufte BC mufte DF müft i; ntufte GJ 24 glahjbte ^i:?
f totig E 25 fcelennet C Bcfante H ))vebtöe ant^jt BCDFGJ 27 feftc§ BCDFGHJ
t^uet iiC t^üt 7A7 tfiut A'F*:;// 29 tuncEctn BCDFGJ bundein jC buncften // 16i§ bo§
ber (r/ 3ü cttjcrn (eülücrn FJ) *B 31 grcufft E 32 cttJcr (eünjer FJ) *B
geprebtgt unb aufgefegt. 1523,24. 29
urtb etoer '^er| fefte brauff ftel^en funbe unb fic^ nic§t loffe baoon rct]ficn,
auff hai^ olfo Beljbc icf) unb i)f)r gctnic^ ]et)n, bQ§ iDl)r ©otteö inort tjabcn.
£cnn e§ ift eljn ernftlidjer tjanbel mit bem ßuangelio, bo:? maiü telju unb
lautter on 3u[q| unb folfc^e lere tafje unb Begatte. Slarumö fe^et nu 5t^etru§
i> furt§t)n an tnibber mcnfc^en lere ju fc^reibcn.
äs}arum6 fpridjt er aber 'äi>i)r fjaben eQn feft-^ pro|3^etifc^ Inort'? 5lnt=
lüort: ^c^ f)a(t lüol, WXjx tüerben furt^ljn folc^e Propheten nic^t ^aben, Une
öor 3et)tcn hu ^i^^i^et^ f)atten l)m nlten 2e[tamcnt. Gt}n -^"roptjet aber fo(
et)gentlt(^ ber fet)n, ber iion^f)cfu 6()rifto prebigt. Sarumb toie h)o( öiel
10 ^4-H'opf)eten t)m alten Seftomcnt öon jufunfftigen bingen gciudjjjagt t)a6en, fo
finb fie boc^ et)gentlicf} barumb fomen unb öon Sott gefd^idt, ha^ fte ben
d^riftum üerfunbigcn foltcn. äöclc^e nu an 6f]rtftum gtctübcn, bie finb aEe
Propheten, benn fie l)aben hai^ rcdjte tjauptftucf, ha^:' bie '^k-opt]etcn ()aben foUen,
o6 fie gleich nid^t aEe bk gäbe ber lüet)ffagung f)aben. S^enn toie töt)r burc^
!:> ben gtaluben be§ -öerrcn (5{)rifti bruber, fonige unb prieftcr finb, alfo finb
tül)r auc^ burc§ G^riftum alle ^^^ropbeten. 2;enn h)ljr tunbcn alle fagen tüa»
jur fetigfel}t unb 6otte§ e^r unb 6t)riftlic^cm leben geboret, ba^u and) non
3u!unfjtigen bingen, fo öiel une not ]u Iniffen ift, a(§ ha<^ ber iungfte tag
fomen lüerbe unb tutjr üon tobten auffcrftetjcn lucrbcn: baju üerftet)en lin)r bie
20 gan|e fc^rifft. £aPon fagt auä) ^aulifj 1. Goriu. 14 '^l)r funbt alte ti)et)ffagen i ^ov.u. si
e^ner nacl; bem anbern'.
So fagt nu 5Petru§: M)x t)aben et)n folrfje^ ''^-Uopljctifdj luort', bac^ ift
an l)^m felbs feft, fe^et t)^r nur, ba^ e§ euc^ feft felje. 'Unb t)l)r t^ut tüol,
bo5 t)i}X barauff achtet", ?ll§ folt er fagen: G? Jnirb Don notten fel)n, ba^ t)f)r
25 fefte baran Ijaltet. Tenn ec^ ift eben umb ba-i (?uangelion getl)an, al^ toenn
eQner ijnn epm l)auö gefangen tnere mitten t)nn ber nad)t, ba c^j ftocf finfter
toer. 2)0 töere Don notten, ba^j man eljn ll)djt an3unbet, 6i)C' ber tag angling,
ba^ er fe^en lunbe. ^^Ifo ift ba?^ (?uangclion eiigentlid) mitten l}nn ber nad)t
unb finfterni'3, benn aller menfc^en uernunfft M ift etjtcl ijrtt]umb unb blinb=
30 ^et)t, fo ift bk tuelt auc§ nic^t» anber§, benn et)n xzt}d) ber finfterniö. ^nn
biefem finfterni§ ^at nu 6ott el]n lied)t ange^unbet, ncmlid) bai? C^uani-(elioii.
1 fünbe BC funbe E fünb(c) DFGHJ 2 jetjen BCDFGBJ 3 ba man? E 4 faf)et
DFGHJ 5 fürt^in DGHJ fortbin E 6 \t\i\% BC fefte§ DFGB.T 7 furttjin E fütt=
iiXin FGHJ \oi<i) E SiiMenJ^EB abex fehlt GJ 10 jufunfftigen -t'A' -fünfftigen
DFGHJ 12 Dertunbigen -ߣ -imhi^in DFGHJ 13 '^eubtftucE i>'t' ^aubtftüif i:
15 ^ertn BCDGJ fonige B<' fünig(e) DFGHJ funig E IG fünbeu B funben VE fünben
DFGHJ 17 geboret BC 18 3ufünfftigen B -fünfftigen E -fünfitigcn DFGHJ
Sungfte BE ^üngitiel DFGJ ^ungft H 20 funbt BE fünbt C fünbt DFGHJ 23 X)\]x
(hinter \t\)ti) fehlt H e§ fehlt A bj er euc^ D tf)uct B t^ut DJ t^üt EGH t^üet F
21totxt*B %a*B üt6)i BC angiengi^'C 28 jed^en / 29aa(e)*/j 31 biciem]
bifer J nun CDFHJ nü E onge^unbet BCE ange^ünbet DFGH onge^inbet /
') Bucer: onioiä Humana ratio
30 S^if nnbet ©piftel ©. 5ßctri imb eine ®. 3"ba§
bor^nne tt)^r funben fe^en unb lüanblcn, fo long M)x auff erben ftnb, 16^§
bie tnovgentüte anQc()e imb bcr tage f)eifur Bredjc.
5(lfo ift bieicr tcyt aiid) ftaid tDibber oKc mcufdjcn lere. £>enn fintemal
ba§ tüort GJotteS ba§ liecj^t ift an el)nem tundcln unb finflern ort, fo ift
Befc^Ioffcn, ha'v alle§ onbcr finfterniö ift. Senn luo el)n anber Iied)t on ba» &
niort Incre, Unirbe S. ^^^etruy nidjt alfo fagen. 2)arnmb filje nidjt branff,
iüic öernnnfftige leute cS fetjn, bie ha ctnia§ anber§ leren, inie gro§ fie e§
furgcbcn: mo bn nidjt OJotteC' mort fpnrcft, fo ^tucljffel nidjt barnn, ha^ e§
eljtel finfterniy fei). Unb la§ hiä-) nidjty anfedjten, baö fie fpredjen, fie Ijaben
ben l)el)ligen getjft. SÖie lunben fie @otte§ ge^ft Ijaben, loenn fie @otte§ iüort lo
nid)t Ijaben? 5)arnmb tf)nn fie nidjtö anbcrS, benn ha^-' fie bie finfterni§
3c). 5, 2oliedjt tjeljjfen nnb 'bni? [kä)t jnr finfternia mndjen', luie (SfaiaS fagt ont .5.
S)q§ ift @otte§ Jüort, ba^i (vnangelion, ha§ tntjr bnrdj 6f)riftnm erloft finb
öom tob, funb nnb beÜ: Iner boy ^oret, ber ^ai ba§ tiedjt nnb bie lampen
l)m I)ert?en ange,]nnbet, ha Bet) tt)l)r fel)en fnnben, haS- un§ erlendjt nnb leret, i:-
\va5 rat)r tnljffen f ollen. äi>o baS aber nidjt ift, ha faren Inljr ^n nnb tnoEen
mit felbS erbac^tem locfcn nnb luerden ben Ireg gum ^^mel finben. Saöon
fanftn bnrd^ bet)n licdjt nrtcl)lcn nnb feljen, ba§ ey finfterniy ift. Üiarnmb
n^etjl fie bay lied)t nidjt Ijabcn nodj annemen loollen, fo mnffen fie Ijm
finfterniö nnb ijnn bcr blinbljeljt bleljben. S)enn ha§> liedjt leret nn§ otte§, -'o
may tüljr Iniffen foÜcn nnb Uiay ^ur fcligteljt not ift, meldjy bie tnelt bnrd)
lj§re flngljcljt nnb ncrnnnfft nii^t crtennet. Unb bay liedjt mnf Jen loljr fo
lang ^ahen unb baran Ijangen 6l)y an ben ^""öftcn tag. S)arnad) tnerben
h)ljr bey tüorty nidjt meljr burfen, tnie man ha^ natürlich liedjt au§lefd)et,
toenn ber tag anbridjt. 25
1,211 Unb ha§ folt tj^r für ha§ erfte tniffen, boy !et)n Inetjffogung
l)nn ber fc^rifft gefc^idjt au§ eljgcner auSlegnng. 3)enn e§ ift noä)
nt)e !et)nc loeljffagnng auy menfdjlic^em tüillen erfnr bradjt,
fonber bie Ijcljligen menfc^en ©otteS ^aben gerebt, getrieben bom
Ijeijligen geijft. 30
.f)ie greljfft nn ^petruy bie falfdjc lere an, loet)l l)l)r bay iniffet (fpridjt
er) bay loljr C^üttey loort l)aben, fo bleljbct branff, nnb laffet endj nidjt licr=
fnren bnrdj anber fal)dje lerer, ob fie gleid^ !ommen unb furgeben, ha^ fie
1 !unben B7'J fünbcn DCJI.f filnbcn F Joanbetn Ji 2 tnorgenrot *B tag *B
c, jictje /) 7 Uwt *B fe^cn B(']>FGH ft)en ./ teeren BCFHJ 8 j^iucft (' \\\\xt\i D
f^jureft EFGIIJ 9 fcl)e ItCDFü.l nicf;§ ./ 10 fiinbcn BC tünbcn J>GJl.l lunben h:F
11 t^uen BÜ t^fm DKFUIl tljue J 1:3 2a§] S)if§ *B 14 Hon BCDU Dü F.I I)ovct BC
Itcötii 15 angetjunbet />'C'A'-3ÜnbetZ>i^G//./ \td)m.J IG whUen CDEFUIIJ 19 l\ä)t B
tooüen (»Beüen ./) *i>' niiijfcn 6' ijm] l)n ^ 20 \)nn fddiBCDKFGH 21tvtlc§e§6'
23 Sunöften BCE Sünöften FG ^ungftcn DH 24 bürffen B butffen CE biirffen DFGIIJ
notürlid) DFGIU natuvlid^ E außlofdöt II 26 erft *B 28 l^crfär DTJJ evfuv EFG
:il gveufft E fatjcä^en *i' 33 Utxix BFII itxexn GJ
gejDrebtgt itnb auSgelefit. 1523/24. 31
auä) ben ^^e^ligen get)ft f)a6en. S^enn 'ha^^ folt t)I)r aui^j erfte Unffen (benii
ba§ anbei* \üxxh er ^ernadj fagen) ba§ !et)n Ineljfiacjung Ijun bcr fd)rttft butd)
eljgeue auf^Iegung ge|d}id;t\ ba xidjtet eud) nadj unb berietet nidjt, ba§ t)!^r
bie fc^rifft QU§Iegen U-ietbet biirdj et)gene öernunfft unb !lngf)ctt.
5 §ie mit ift nu nt)bergclcgt unb gef^tagen aller öetter et)gene au§Iegung
ber fd)ritft unb ift öcrpottenM auff foIcf)e aufölegung ju batnen. §at Cy
.^ieronl}mu§ obber ^^(uguftinuv obber l)rgent ber netter el}ncr fel6'3 ausgelegt,
fo lüoEen tüljr felju nidjt. ^Netru§ ()att öerpotteu: bu folt uid}t felby au§=
legen. 2)er ^et)lig get)ft fol e§ felby au§legen obber fol unaufgetegt bleljBen.
10 äBenn nu ber t)e^ligen üetter ct)ner beUjel^fen !an, ba§ er fetjue au^legung au§
ber fc^rifft '^at, bie ba belueret, ha^ e§ alfo foüe aufgelegt luerbeu, fo ift§
rcc^t, lüo mä)t, fo fol id) \)f)m nidjt glatoben.
5llfo gre^fft ^dxihj and) bie bapfferften unb beften lerer an. S^arunib
f ollen tüt)x geh)t)f§ fet)n, boy nt)entant ^u glehjben fei), Inenn gleich eljner hk
15 fdjrifft furlegt, Inie er fic felbS beultet unb auflegt '■^). 3)enn Cy !an feljU
rechter derftaub burd; eljgene an^Hegung troffen Inerben. §ie l)aben nu alle
lerer unb öetter, fo biel tj^r t)or!§anben ift, bie bie fdjrifft aufgelegt tjaben,
geftrau(^let. 911» tnenn fie hcn ipxnä) G^rifti 9Jcattl)ei. 1(5, (Xn bift ^^etruy, ».\iiti..iG,i8
unb auff biefen fely Inil id) bainen metjue gcmcljuc") auff ben Stapft beulten.
20 S)a§ ift et)n menf(i§lid)e felb§ erbac^te aufy legung: barumb fol mon t)§n nidjt
gleloben, benn fie lunbeuy nic§t au» ber fdjrifft ertneljfen, ha§ ^etruS tjrgent
ber S)'apft l)et)ffe. 5tber buy lunben tntjr betneljfcn, bay ber fely ß^riftnö ift
unb ber glatnbe, tnie $]3üuluy faget. S)iefe auf^legung ift redjt, benn bey ftnb
totjr gelniy, bo§ e§ nic^t Dom menf(^en erbadjt ift, fonber auy ©ottey inort
25 gebogen. 3öa§ nu tjun benn prop^eten gefc^rieben unb öerlunbigt ift (fagt
^etruö) ha§ §aben nic^t nienfdjcn erfunben nodj erbadjt, fonber hk frumme
'^et)lige lentt ^abeuy auy bem l)el)ligen get)ft gerebt\
S)a§ ift nu bay erfte (sapittel, bartjune S. 5|>etru§ ]\m\ erften geleret
^at, tnelc^ey bie redjtfdjaffene, guttc Inerd finb, ba mit luljr unjern glalnben
30 belüeljfen follen. ^um anbern, hai man ijun ber 6t)rifteul)eljt nidjty prebigcn
foll benn atlelju ©ottcy Inort. S)ic urfadj tuarumb e§ alfo fel)n fol, ift kt)n
anbere, toie lü^r gefugt Ijaben, benn baS man clju follidj luort prebigen mu§,
2 gefc^rifft J> .". üater BDFUII.I bäter /; (ehenso Z. 7. 10. 17) C ift nicfjt Ucr--
}Jotten .1 öerbotten */^' 7 Ijcrgent /v 8 beröotten *7' ni(^t§ *ii 9 aufigdcgt 6V
11 ift e§ DE 12 gte»u6en BC 13 gtetjffet BCFGIIJ greiifft E 15 ioic] »uo Oua l>Jl) *B
19 bifcm BCDFG.I 20 jm E 21 fünnen c§ E fünbcnl J>F(1 fonbcnS 7/ Ijcvgent E
22 fünbcn B !unben C !ünben FGHJ fimncn E 25 gefc^iiticn *B ücrünbigt ./ 20,27 bie
f)cl)üge (^eilige ■/) fromme tett3t *B 27 gerebct BÖFG.l 29 iuil^c BC ml\^^ I> Wd^t
EFGHJ 31 foüc BCliFG.I 32 ford) BCFGIU
') Biica". atque vetitum est -) Bucer: etiam si pro se scrii)fnr;iin iulducat.
si eam ipse interpretetur et enarret.
32 ^ic anbcr Gpiftcl ®. 5ßctri iinb eine ©. 3»ba§
ha§ ha etüiglic^ Blet)6c, babiirc^ bie fceten öcrfioltcn tmigen toerbcn imb etoig
leben. 5hl folgt el)n tteiüe ennanung, Ineldjy aiid) (5f)i-t[tu§ imb 5paiilu§ iirib
alle ^^poftcl ttjQii (jaben, ha§ man ficf) furfc^c unb Ijute für falfrfjcn prebigern.
S)a§ ift im§ fonbeilirf) not Inol 3U f offen, ha§ U)t)r un§ bog recfjt nnb hu
getüatt lüclrf)e aÜe (Sijiiften t)Qben, ntc^t laffen f)l)nteljffen, 3U nrtct)Ien nnb
xic^ten nbev alle (eix, nnb ni(^t bat)t)n fonunen laffen, ba» UH)r eift loarten
f ollen, b^§ bie ßoncilia ftfjlieffen, tuaö lrH)r gteUiben foEen, nnb bem felben
folgen. 5Day tootlen Inljr nn fet)en.
2,1^6 h)aicn aber ancf) falfd^e propl)eten nnter bem öold, loie and) 10
nnter endj fel)n inerben falfc^e lerer.
S)a§ toil 6. ^etru» fagen : 3llle proptjecet) fol Hon bem l)el)ligen get)ft
gel)en bl)y ,pim enbe ber iüelt, h)ie fie öon anfang ber tnelt gangen ift, hav
ntdjtö geprebigt tucrbe bcnn föottey Inort. 3)o(^ ift e§ Ijmerbar alfo gangen,
ba» neben ben re(^tf(^affenen Propheten nnb @otte§ toort falf(^e lerer getriefen 15
finb, nnb löirb and) alfo blel)ben. Sjarnmb Ineljl iyl)r nn @otte§ iDort l)abt,
folt l)l)r end) be» Oerfcl)en, baö l)l)r and; falfdje lerer l)aben tuerbet. 5£)ay ift
gnugfam getrarnet nnb tan anc§ nid§t fet)len, tno man ©otteS tüort red^t=
fd^affen prebigt, ba^ baneben and) falfdjc ^.irebigcr nnff ftel)en. llrfadj ift bie:
benn nidjt ijbevnmn bay loort faffet nnb haxan gletobt, ob e« gleidj aEen 20
ge|)rebigt Irtirb. S)ie ba baran glemben bie folgen l)l)m unb bel)alten§. ^^ber
baä grofte teljt lueldjcS nic^t glelübet, nt)mpt el)ncn falfdjen öcrftanb baHon,
ba lücrben benn falfdje lerer an§. S)a» find Ijoben \vt)x aber lel)ber nic§t
gead)tet noc^ biefer Inarnung Iriargenomen , fonber finb l}l)ngel offen, nnb töa§
man prebigt l)at, baö l)aben \v\}x gett)an. S)a finb tnljr 3ngepla|t nnb branff 25
gefallen nnb l)nu bem man l)l)n gangen, alö tunbe ber Sapft mit fel)nen
Pfaffen nnb mnndjen nid)t ijrrtjen. So finb, hk foldj? gemeret folten l)aben,
bie erften getuefen, bie cö ijnn nng getrieben ^aben, barnmb finb lDl)r nid)t
entfdjnlbiget, ob )x)\.)x nnrei^t glemben nnb folgen falfdjcn leren, e» lüirb nn§
nidjt Ijelffen, ba» mijrö nidjt gelünft l)aben, fljntemal Inljr ,]nt)or geloarnet 30
finb. 3)a ju l}at un§ @ott gepotten, ba§ et)n ijeglidier nrteljlen fol, toaS ber
ober biefer prebigt, nnb red)enfd)afft baöon geben: tl)nn mir§ nidjt, fo finb
1 feien CE ermatten *B mügen BC mügen DGJI tnugcn EFJ 2 üermanung
BCDEOJ tüit^e C 3 man fie üei;fct)e E l)ütc BPH ^uit DFJ -^üete E C i:)ot)l)n A
7 ioUixi BCD EG UJ 8 tohUtn BCDEGIIJ rtüEen i'' J2 5peter 7/ ben .1 21 ba
fehlt de: 22 nlitjmpt A 23 ftucf E 24 r)ijn9clQiiffcn *li 25 t^an (t^on DEII) *B
26 h)a^n E t)l)ngc9angcn C lonbe BC !ünbe J'GJf tiinble) EF finbe J 27 monc^en BC
münd^en DFGIU müncf;cn E ^rven (irren jrren) *B 29 entf($utbigt (u E) *B \v\)x] mir /
Uzxtv. BDF'HJ -iO q,fm\)'^iDEGHJ QtXoü^iF 31 gcbotten *^ Ijglic^er 56' tjcttic^er A'
32 t^nen B tl)üen DGJ t^ün EF
ge^^rebigt unb Qu§gelegt. 1523 24. 33
1 . (^ruc^ftücf) 2. ©tg. n. epip"^. ; 18. Januar 1523.
Ex his venerunt omnes praedicatores, quia pntantur in scholis inveniri
qni cloceant et praesint 2C. Öer3tt)tfelter btng ift Tttd^t !^umcn quam ex scolis
tnir beiioren. SJarumB gilt e§ etjnem t}egli(^em feljuer fcelen feligfel^t, ba»
er h)t)ffe, hja§ @otte§ h)ort unb folfd^e leren fetjn.
5 ©ol(^e Inarnung für falfi^cn (erern ftnb nu biet mel)r rjljn unb f)cr
t)nn ber f(^r{[ft. ©. ^aulu§ 3(ct. 20. t^ut aud) etjn folc^e öermaniing nac^
ferner prebiget, bamit er bie bon 6p!^cfo gefegnet unb l)^n bte letic gibt, nnb
fpric^t alfo '^ä) \vclß ha^ naä) mcljnem aBfc^eljb lücrbcn unter euc^ lomeuatpg. 20, 29f.
fd^JDcre tüolffe, bic ber ^erbe mä)i öerfc^onen tücrben, Qucf) Inerbcn auy mä)
10 feI6§ Quft [teilen menncr, bie bo öerferete lere reben, bie tunger naä) fi(^ fetby
3U 3te^en'. 6§riftu§ öerluubigtS quc^ mal 20. 'SÖenn tjemonb 3U mä) Irirb ^^''"'g^j.^"'
lagen (fprid^t er) ©i^e ^ie ift 6^riftn§ obber ha, fo folt t)l)r§ nic^t gletoBen^
benn e§ Serben falfc^e ß^rifti unb falf(i)e Propheten Qnffftel)cn unb groffc
3etj(^en unb hjunber t^un, ha§ üerfuret iüerben ^nn bcn l)rtl)um6 {Wo ey
15 mugli(^ Inere) aiiä) bie nusertneleten'. Unb InibbcrumB ^nmluy 1. 2:imotl)ei. 4
'jDer get)ft fagt beutlicf; , ba§ t)nn bcn legten 3et)tcn Incrben ctlicf) non bem 1 itm. 4, 1
glainfeen obtretten unb an'^angen ben ijrrigen getjftern unb leren be§ 2:euffe(§
bur(^ bie, fo t)nn gletjfneret) lugcnreber finb' k. So ftartf al§ nu fold}c öer=
manung finb gangen, folten W\)x l)l)c )t)i|ig fe^n gcinefcn, notf) t)at c^ nicf)t§
20 ge^olffen: bie üermanung finb gef(^n)igen, fo finb Jntir tjmmer l)t)ngangen unb
l^oBen un§ öerfuren faffcn.
9hl las un§ feljen, toer fie finb, bie falfc^cn lerer, bation l)ie 5petruy
rebet. ^sä) met)ne, ha^:^ e§ @ott au§ fonberlicfjcm rabt Ocrorbnct l)at, ba»
unfere lerer §a6cn fottcn 'S)octore§' ^el)ffen, ba§ man ia fe'^e, tnelc^e ^ctrn§
2.5 met)net. S)enn er eBen ha^j tuort ^ie Braud)t 'i^alfi boctore§\ 'falfdje lerer",
fagt nic^t, 'falfcf)e propl)eten' obber 'fa(fd)c 5Ipoftcln\ 5)amit er eöen bic
V^en fc^nlen trifft, ha man folc^e leut machet, bor au§ fommcn finb olle
prebiger l)nn ber Inclt, ba§ auc^ !cl)nc ftatt ift unter bem ^apftnm, bie mä)\.
folcl;e lerer ^abe, ijun bcn liol)en fd)u(cn gemattet. ^) 3)cnn alle Uiclt mdjnct,
30 ba§ ba§ bie brunne finb, barau§ quellen folten, bie ba§ öold foHen leren.
S)a§ ift et)n öer3tt)et) ff elter prt^umb, ba§ auifj fet)n greulid^er bing nie anff
3 tiislHäjem B iQiiä)in C tjctiiäjin /■: jctcn f 'A' 4 UixmBDFH }t^m JJC'DFa HJ
7 prebtg *B 8 abfc^^eb /:-' 9 ^erb l^eibt A') *n 10 idb BÜDFGILI junger BC
^ÜMix DFGH fi(|J in A»// Uji^cn/' öevf ünbtgtä C -funbigtä A; -fünbigtg i>i^(r'Ä/
l.j mnliä) B muglic^ 0 mügtid^ DFGJl.J m; Miä)i BCDFGJ 18 lügen- BC'E Iügen=
tebet OJ 22 lofjt ./ 2G %poM H 2)pmit BCEG.T 28 ftab BC ftabt DE
30 btunne E Brünne J brunnen H
') Biicer: ut nulla urbs sub Papae regno sit, quae non huiusmodi magistros
habeat in academiis creatos.
£ut^er§ Söctfe. XIV. 3
34 S^ie anbot ßpiftel ©. 5]3ctri unb eine ©. ;^uba§
2, 1 et cenobiis. 'Qiü inclucent sectas'. Ego libenter teufc§ Qcmo(^t 'orben', et Nominat
''Dixhnbiiä)\ quia qui in eis sunt, damnati sunt, *cinfuret^ quia iis dicuut
palani: noli credere Christo: sunt falsi doctores qui servant verbum dei,
fidem, charitatem, sacramentum, Inter haec nomina aliquid statuunt quod
falsum est. Discrimen est magnum: ego praedico contra hoc et tiefen bem. s
lUi dicunt: verum est, quod fides iustificat JC. verum hie status est communis
populo, perfectiorem statura incipiemus, ego paupertatera profiteor, virgini-
tatem. Ille praedicat laudes sanctorum, de Barbara ?c. Ille laudat votum
1 ain Bande non ausus eram 4 über Inter steht neBeiT
erben !omcn ift, beim auy ben l)o^en fd[)ulen. 2)arum6 faßt ^^etru§, ha^
|otcf)e cl)tel falfcfje lerer fc^n tüerben. äßa§ tüerben fie ober tfjun? folget iüetjtter: lo
2,1 ^ie neben et^nfnren tuerben öcrberBltd}e fecten.
(Sr nennet fie 'öcrberBlic^e fecten' obbcr 'ficnbe' nnb 'orbcn'. S)arumb,
ha^ tüeldjer l)l)nel)ngcrcbt, bay ber fc^on berloren ift. 2)te felben tncrben fie
'neBen el^nfnren' (fagt er): nidjt, baS fie alfo prebigen f ölten, ba§ hai 6uan=
gelium unb bie §el)lige fc^rifft falfcf) h^ere, bcnn btvS toere gan^ baiinibber is
geftreBt, fonbcr tüerben biefe namen: ©ott, (Sljriftuy, glalübe, Ürdje, Sanff,
Socrament Belialten unb ble^Ben laffen; 5t6cr unter biefem nomen Ijerfaren
nnb etlDaS anffridjten, ba§ ber ort nti^t ift. S)armnb ift eljn groy unter=
fc^eljb, U)enn id; fage: biefcr prebtgt 'Inibber has^ obber prebigt 'boneben l)er\
2öenn iä) olfo prebtge: (Sl)riftu§ ift @ottey fon nnb toartjafftig nienf(^, unb -»o
lüeli^er an l)l)n glclnbt, ber inirb feiig; bny ift eljn redjtfc^affene prebiget unb
bay red)t (Suangelion. äi^enn nu eljner prebigt: (iljriftuö ift nidjt ©ottcy
fon nod) lüorljafftig menfc^, Stent: ber glatüB mndjt nid)t feiig; ha§ ift ftradfS
borlniber gefagt. £)n öon fagt ©. ^\'truy nidjt (benn bQ§ t^un unfere fjofjen
fd)ulen, Pfaffen unb inund;en nid)t) fonber Don ber neben lere, bie fie bei) 'js
ber redeten lere eljufnren. %U Inenn fie alfo fprec^cn: toar ift§, bay 6l)riftuy
tnar gott unb mcnfd; ift, für unfer fnnb geftorbcn, nnb ba§ niemant feiig
tan locrbcn, ber nit an t)^n glelubt. Ulbcr hai gcl)6rt nur junt gemeljuen
ftanb, lüljr töoUen aber el)n Dolfomenery auffrid^ten, ha§i man lenfc^eit, armut
unb gef)orfain gelobe, fo Dil fafte, ftifft k. Iner ba§ tt)ut, ber iDirb Don munb 30
auff gen l)t)mel faren^). äöo man nu folc^y prcbigt unb l)6ret, ha^ Ut)n
10 ittxtx BII.I ^olit BCDFGHJ 12 orten A' 13 gerot // ja^on -B
17 bifcn*i^ 19 loibet^ 21 pxthiQt Jiü \,tibiq DJiFGJIJ 22 xiä)te BC'FGJ
23 machet BCDFGJ 24 t^ünb H 25 tnondjen BC mmä)t DH tnond^ E münd^en FGJ
26 ift§] ift C 28 uid^t BCEG.T gebort Bö 29 hjoücn B 30 ftifte *B 31 nun C
:^oret B
') Bucera Übe^'setzung recta ab afflatu spiritus coelmn ingredientur bestätigt die
Herleitimg dieser von Luther öfter gclyrmichten Redewendung aus der mittelalterliehen
Anschauung, dass die Seele den Körper durch den Mund verlässt. Dies ist auch oft
ge^Jtebtgt unb ouSgetegt. 1523/24. 35
paupertatis, virgiuitatis 2C. Dum hoc praedicant, Christum non uegaut, sed
iuterim neben in per suara praedicatiouem obedientiae de vera via veuiuut.
Ita creduut sicut nos, Christum uos liberasse, verum bie JUöerfic^t [tet)et Quff
(Jf^riftum ntc§t. Ita uos ad opera adhortati sunt, a matrimonio ad celibatum,
5 ad clericatimi. Tandem quaeque civitas habet suum patronum. lam tam
multae sectae ex hoc veneruut. Verum praedicandum esset omnes nos habere
unum Christum per idem verbum, salvari per nnum baptismum, tum non
7 dum
Befier unb feltger bing fei) benn ;3unc!frotüfd§Qtft nnb gel^orfam, nnb hai^
mun(^ unb ^foffen t)n etjnem t}o§ei;n unb öolfoniern ftanb fel)n benn ber
10 gemel)n man: S)a tüirb nid^t ftratf» toiber bie xel)ne (i^riftlicf}e lere gejagt,
nod) ber glaub unb bie tauff geleuiJuet ic. unb baö (^"Ijriftu» bcv feiigmac^er
fet). 5l6ei- bennoc^ fürt man fold)» barnebeu et)n unb öerfuret bie leut Don
ber rechten ftrafg, hüv fie auff t)^x toefen unb h)ev(f Batüen, ha^2 fie nic§t mef)r
öon Gl)rifto galten benn biefe tnort: 2Bl)r glalüben, ha^ 6t)riftuy ©otti» fon
15 unb menfc§ fet), geftorben unb anfferftanben, unb bie tuelt feiig mac^e k.
5lber t)f)r öextratüen fe^en fie gar uic§t auff t)t)u, benn tnenn fie ha^j tt)etten,
tourben fie !et)ne ftunb auff t)^rem tiefen b(el)ben.
5(Ifo ^aben fie oui^ unter bie tet)en prebigt unb gefagt: "viijx fel)t io
(S^riften, e§ ift aber nii^t genug, muft auc^ folc^e unb foli^e tüerd t^un,
20 5^ir(^en, Softer batüen, ^J^teffen, Sßigilien ftifften 2c. 2)a ift ber gemel)n ^auff
!^erel)u geplumpt unb f)at gemet)net, e§ fet) recf)t. S)amit ift bie (sf)rifteuf)et)t
jertrennet unb getet)tet t)n folc^e fecten, ha^ t}i)X fixier fo üiel finb al§ ftett
unb leut.
2((fo folt man aber prebiget unb gelert ^aben: ifyx fet)t fcf)on 6§riften,
25 unb eben al§ Inol ol§ bie über f)unbert met)Ien, xfyx l]aU atte e^nen (S^xiftum,
et)ne tauff, et)nen glatuben, et)nen get)ft, et)n tüort, et)nen (Sott, barumb r)ilfft
!et)n mxd, n^a» man t^un !an, et)nen G^riften ^umadjen. So betjielt man
bie leut t)nn et)nem gemet)nen glahjbeu, unb toere !et)n unterf(^ct)b für ©ott,
fonber et)ner tnie ber anber. 3)iefe et)nig!et)t l)aben fie 3uriffen ba mit baö fie
30 fagen: ß^riften biftu, aber ioerd muftu tl)un, ha§ bu felig toerbeft, unb füren
9 monc^ B monc^ V nüinc^ DFdHJ tnun(^ E \)o\)ix\\ *B boltoiiimern A'6V öoI=
!omnetn 7/ ytt^m BDEFGH.I \Q ittxM BCEH.T lltauffcC' ic. fc/ilt 0 12 ban=
Tioc^t />• bennoc^t G htmnaä) II fürt DF.FGJ fürt // 14 glcwten BC 19 gnug (gnüg) *B
muft BVDEFG.J müft JI foütd^e 0. foIcf)e V f ol(^e U. f oti^e A' 2 1 ^evt)en ^1 gc^jtum Vfft 7/ M^
fehlt G.T ]t\)tBCFGJ \\i fehlt C 22 getetjlet] geteitet ift C 26 einen tauff 7'/ eJjnencn
©Ott A 29 jcrriffen UHJ jütiffen EFG 30 g^tiften biftu] bu 16ift ain ß^rift 7/ rtetbift BC
bildlich dargestellt icorden. Vgl. z. B. J. Grimm, deutsche Mythologie *III, 247; Carl Meyer,
der Aberglaube des Mittelalters (1884), 362 fg. Der Zusammenhang unsrer Redensart mit
jener AnscJuiuung war bisher nicht erkannt. Vgl. noch m. Bern, in Uns. Ausg. Bd. IX,
S. 802 (zu VI, 158, 23). -P- -?•
3*
36 ^ie an^er 6pi[te( <B. 5Petri unb eine <B. ^nba^
esset secta et discrimeu personarum. '5leBenn cin\ ui(i)i contra. @§ tüerben
f^umen ^od^jd^uten, ^ifc^off, monacbi, illos iutelligit cei-tissime, ue dubitate,
qui omnes certo credunt paupertatem suam, votum esse viam ad vitam:
quod si non crederent, in cenobio non manereiit. Ita scripsit Thomas et
alii. Qui tandem sunt ^Abnegantes'. Tuuc dicent: nos non negamus Christum, s
credimus esse natum e virgine, passum 2C. Tum si ego dixero: quare conaris
per opera et obedientiam salvari? dicit: fides sohmi non facit jc. Servant
ergo Euangelium manifeste mit bem verbo, intus negant. Sub eo esse debeut
tanquam sub domino. Tenent quidem euni pro domino, sed suum dominum
esse non credunt, quia putant peccata sua debere penitere per suam bonam lo
vitam et per hoc negant Christum. Iccirco iste status spiritualium cum
4 maueret 8 am Rande dominum aLne:
un§ otfo boni glatüben auff bte toercf. 5DarumB fngt 6. 5petru§ (toenn
mong rec^t tüil beutten) inrf)t anbcr§ benn fo Uiel: 60 tucrbcn !omen {jo'^en
fc^iilcn, 3}octore§, Pfaffen unb muncf) unb hai^ bolrf alle fampt, hk tüerben
öcrbevbüd^e fecten nnb orben el)nfurcn nnb bie toelt mit falfc^cn (ecren öer= 15
füren. S)a§ finb fie eben bte er mel)net. S)enn fie !)alten§ aHe bafur, ha§
l)I)re ftenb unb orben feiig machen, unb marfjen, hai^ man brauff balnct unb
tratüet, bcnn lüo fie cy nic^t barfur (jielten, blieben fie tnol f)crauffen.
2,1 Unb lücrbcn berleutfen ben ^errn, ber fie erloufft "^at.
D, fagen fie, h)t)r nerleutfen ben t)erren nichts über al. Si^enn man 20
benn fprirfjt: trenn bn burc^ ßt)riftum erlofet bift unnb feljn blut beljnc funbe
bertiiget, InaS tü^ttu benn mit bet)nem tuefen tilgen? ©o fagen fie: e^ ber
gtatübe t^ut e» aüetjne nic^t, bie \vcxd muffen and) bar^u tt)un. '?Ufo be=
fennen fie ben Ferren 6"()riftum tDott mit bem munbe, aber mit bem I)er^en
berleutfen fie ^^n gar. 25
©if)e trie treffliche iüort S. 5petru§ fe^t. 'Sie berleucfen ben Ferren
(fpric^t er) ber fie erfaufft ()at', fie folten unter l}I)m fcl)n al§ unter e^nem
■^erren, be§ fie eljgen loeren. 9iu aber, ob fie Inol glelüben, ba§ er eljn ^err
fc^ unb aüe lüett ertaufft tjabt mit fet)nem blut, fo gletnben fie boc^ nid^t,
ba§ fie erfaufft fein, unb ha^ er t)^r ^ere fei), unb fprec^en, (?r l)ab fie hjol 30
ertaufft unb erloft, aber ba mitte fei) e» nic^t gnung, man muffe bor mit
tüerdEen hk funb buffen unb barfur gnug tf)un. So fagen tüljr: lüenn bu
13/14 i^oijt fd§ü(en J> ^od^fc^ülen H 14 monc^e IJC münid^ J> mund^ EH tnütid^e FGJ
lö orben *ü jnfutcn -F leren C' 16 \h fehlt (ij borfur C borfür /// 17 orben *ß
borauff *7>-' 18 fie» niäil BFG 19 öerleugnen (ebenso im foli/enden) 7^7/ öerieügfncn
(ehensv im foly enden) OJ 20 ^nxw. BCIXJJ 21 erlofet 7>0 erlogt JiG fimb (fünb) *7>'
22 hJilt bu D 2.3 allein BCDFGIIJ 24 l^errn (^errn./) *7i 24 3lber] 3ll)cr ttol E
2G brefflic^e F treffeüic^e ./ fetjet *B 29 fet)e BCDFGJ bad^ Ä 30 finb BCF
•iixnt) BGHJ 'i\ ix\o\ii BC nXh\ü J>FGI]J hamii VUFFGHJ ]e\)t BCBGJ gnug
(gnüg) *B 32 tuffen B buffen CDEGHJ büffen F genug BC genüg D
geprebigt unb au^getegt. 1523/24. 37
Christianoriim statu non potest stare. Quiciinque ergo suis meritis salvari
vult, Christum negat jc. 6()n|tum fol man allein fein (äffen, qui peccata
auferat. Qui igitur conatur peccata sua per opera auferre, Christum uegat:
Christum coufitetur esse dominum, naturam et conditionem Christi non
5 cognoseunt, bie ^ulfen erfennen fie, ben !eren nit. Opus Christi est delere .
peccatum, illud nein, nein dicunt, per opera mea illud fit, Christo honorem
do, dominum scio esse, tamen operibus, quibus salver, est mihi opus. Iccirco
bene dicit mat. 24 "Ego siun Christus" plures dicent'. Quisque religiosus aKatt^. 24, 5
iustitiarius id dicit et credit, et id officium soli Christo gehört ]U, et \'indicas
10 tibi. Illud omnes coufiteamiui ita in mundo esse. Possibile quidem inter
monachos et vestales esse C[ui salvautur, sed ii oportet, ut opera sua uou
3 aber auferre steht delere 4 5 am Hände quod solus ipse saluet sine nostrorum
operum respectu
bet)nc funbe felBft tücg ntjmbft nnb tt)Igft, inaS 'i)at bcnn (5^riftu§ gct^an?
2^'U fanft t)c nicfjt ]\üm 6t)riftU'j machen, bie hk funb ^ijntneg nemen. G()r
fol unb tüt)l aEel)n fei)n ber bie funbe ablegt, ^ft hai^ tvax, fo fan ic^ mic^
15 nic^t unberftefjen fel6§ bie funb ^u tilgen. %i)u iä^^ aber, fo !an ic^ nic^t
fagen nocf) gletüBen, ha^j er [ie lit)ntt)eg neme. 2^o§ i)et)fet benn 6f]r-iftum
üerleutfnet. Xenn 06 fie g(ei)c^ 6f)riftum für et)nen fierren galten, fo fer=
leuden fie boc^, ba^ er fie erfaufft ^at. 6ie gletoben inol, ha§ er bobcn tim
Ij'qmd fi^et unb et)n f)crr fet). 5lber haz- feDn cngcntlicf) \vnd ift bie funb
20 ^t)ntüeg 3U nemen, hai nemen fie i}t)m unb fc^rel)beni: t)l)rcn ttiercfcn ]u. 5Ufo
laffen fie t)^m nic^t me^r benn ben namen unb tittel. 516er fet)n toercf, fel^n
frafft unb fet)n ampt moHen fie felbS f)a6en. 2^arumB f)at (sfiriftu^ rec^t
gefagt 'G0 toerben oiel fomen unter met)nem namen unb fagcn: id) bin (It)riftu:?,i^nnö- 24, :->
unb toerben biet öerfuren'. £)enn bie ftnb e§ eiigentlic^, bie nic^t fagen: iä)
25 !^el)ffe d^riftul, fonbcr: iä) bin§, benn fie reiiffen eben ba? ampt 3U ficf), hai-
G^rifto ]u. gebort, unb ftoffen alfo t)l)n Com ftul unb fe^en fi(^ felb^^ barauff.
©olc^» fif)et man für äugen, ha^j e§ alfo gef)et, ba^ e§ niemanb leucfcn fan.
S^arumb f)et)ffet fie S. 5petru§ tool öerbampte obbcr 'ocrberblic^e fecten", benn
fie lauffen alle ftracfy ,^ur ^cHen ^u, ba^ i^ baue, ba^ unter taufcnt !aum
30 el}ner erf)a(ten mirb. Xenn melc^er baxXjxi erf)a(ten fol mcrbcn, ber mu-3 alfo
fagen: 5)tet)n ge^orfam, mepn feufcf}et)t k. mac^t mid) nic^t feiig, metjnc
inerd nemen ml)r fet)nc funb bl)nmeg. 3i>ie oicl finb t)()r aber, bie biefc
me^nung fjaben unb i)nn foldjcm öerbampten ftaub bleiben?
\2 ii\)n BCDEGJ \tlls, DEH t^fgeft *i3 ii)ün (i^on D EH)* B 13 gt*^
14 aUe^nc £CVj,/ funb (fünb) *JB 15 öntct- ^C funbe jBC bilgen /'] ücrbifden iT
2f|ue BC 2f|ü DE.I Su F 2^u G 2;ü // 17 ^erm BCDEGJ 18 baoBen // 19 fi^e *B
21 nte^er C 25 fic^] jn DH 26 juge^ott BC ftuel BC [tut DEFGHJ braouff ^
brauft BCDEGJ 27 fic^t H teudEnen E leugnen EH (eügfnen GJ 29 ^ett // fartmet E
33 me^nug A uetbanHjtem E
38 2)ie nnbet gpiftet ©. 5ßetri unb eine ©. ^ubas
respiciant, sed dei misericordiam. Abnegant officium et opus Christi non
2, 1 confitentur. 'Celerem interitum' reperiunt plures et maior pars qui diu non
m. 55, 24 vivunt. 'Viri divitiarum non dimidiabuut dies suos', praeter opinioneni citius
moriuntur quam credidissent omnes religiosi, non enim credunt. Credentes
non inviti morti obeunt. Quicunque ii sunt, celerem mortem et improvisam s
3fi. 38, io?habent, ut Esaias dicit 1. est mors tarn celeris. Quanto sanctiores sunt, tanto
mors illis horribilior, quia mors exuperari non potest nisi fide. Qui credit,
mors huic tardissime venit, incredulo venit nimium frue. Huiusmodi con-
scientiam omnes religiosi habent: quis novit, an deum propicium habeam ic.
3 am Rande luxta illis fsoj
2'i Unb iüerbcn über fic^ jelbö füren etjn fc^nell üerbamnt?. lo
2)a§ ift: t)^r öcrbamni^ tüirb |ie balb über etjlen, o6 e§ fid) qkt)ä) Qn=
fe^en leffet, ha§ (Sott lang ber^i^e, fo tüirb er bod^ halb gnug tomen. 6§
ge^et aber nic^t leiyblid) ju, ba» man§ mit ougen fe^en funbc, fonbcr al[o,
^i- 55, 24 lüie bcr ^fa(. 54. fagt, 'Sie tüerben t)^re tag nidjt gu ber tjctfft bringen', ha^
ift: ber tob tnirb fte ergrcl)ffen, e^e fie fidj» berfe{)en, ba§ fte fprecfjen toie is
3ef. 38, iogge(^ia§ fagt ßfaie. 38. '^ä) i)ab gefogt, l)nn bem mittel me^n» leben» mu§
icf) ^t)runter t)nn bie ^elle faren'. 5i(§ folten fic fagen: .^err @ott, ift ber tobt
bere^bt haf Sienn tücMje menfc^en ntd)t l)m glainben leben, bie iricvbcn be§
lebcn§ nt)mmer metjr mube: ^^e lenger fte leben, t)^e lenger fie leben toollen,
nnnb l}^c ^eljliger fie fc^el)nen, t}^^ fd^redlic^er tnirb \)i]n ber tobt, fonberlic^ 20
benen fo ba jcrtlic^c getoiffen l)aben nnb fidj fctjnbtlidj mit n^erden tretjben
unb engften. S)enn ea ift nid)t mügltc^ beit tobt ,3n nbertninben mit menf(^=
liefen frefften. 2Bo nid)t glaube ift, bo mnö ha^ getüiffen gappcln unb Oer=
gagen. äßo ber glatnbe ftard ift, ha tompt ber tobt gu langfam, luibberumb
iompt er bem unglelobigen t)mmer ju balb, benn bo ift leljn aufff)oren ber 25
beg^rbc unb tuft 5U leben.
2)a§ mei)nct nu ^ie ©. ^etru§ : Diefe leutt, bie foldje fectcn auff ri(^ten
unb 6()riftum olfo berlcuden, irerben muffen fterben mit groffcm nntüitten,
^gappeln unb Ocrgagcn, benn fie funnen nid)t anberS bcndcn benn alfo: tuer
lt)et)y, ob nü)r öott gnebig fet) unb mcl)ne funbc Oergcben tootle? unb bletjben so
i)mmerbar l^nn foldjem .^toeljffet, iucr iüel)§ e», toer tnep e§'^ unb tüirb l)^r
getüiffen nljmmcr fro. ^J)^e lenger fie nu barl)n blet)ben, t)l)e fd^redlic^cr l)l)n
ber tobt h)irb, benn ber tobt fan nic^t e^r über munbcu merbcn, bie funb
\(i\iXbBCDFGJ \2 \o.\\ti DFGHJ Mix^ift D EG IJJ genug (genüg I /)'r'Z>i;i^
13 fünbc BCEF lünb(e) DGHJ 14 54. ^fatm C tag H ^elffte C 3. b. t)elfft] jum {)arb=
tati 7/ 17 :^^nunter*i>' 19 ntübe C xohMznCDEFGHJ 20 erfcä^rectaiet (erfd^tod--
\\ii)txJI)*B 21 aortUc^e TT gehjifle i^ ix'cibtn F 2Z laUln H 25 lum^it ^
öngtolBbigen *B 26 luft BCE 27 @. fehlt *B 28 muffen *B 29 aa'beln R
jagen *i? !unbcn jBjEi^ lunben C fünben Z'ö/f/ 30 watj^l (ebenso im folgenden) DGHJ
32 bar^nnen CE 33 e^er BC'DEF ee GBJ
geprebigt unb aufgelegt. 152324. 39
ergo laeti in morte esse non possunt. lugati proniores sunt ad moriendum
quam spirltuales. 'Et multi sequentur\ Illud pessimum est. Xulla mater-i, 2
fuit, quae non voluit habere mouachum vel presbiterum. Quia fidem uon
habuerunt, putarunt inatrimouinm esse conditionem miseram, sed clericorum
5 esse felicem dixerunt a\ Hoc est: bte inelt tütitt bot moni(^ HTtb pfaffen
toerben, quare hoc factum est, ha^ gleifen. Tum phires reperti sunt, qui
vitam cum meretricibus multis annis triverunt et tandem venerunt ad hanc
conditionem religiosorum ic. 'Yia veritatis" 2C. quid est 'Ie|tern' ? cum 2, 2
damno, öerfllK^, fc^ilt, quando statum Christianorum esse heresin dico. Cum
10 dico Ulorum statum esse contra euangelium, dicunt ipsi: bu leugft 2C. quod
1 am Bande propter afflictioues quae sunt in matrimonio 8 am Bande in ea
peccata auxerunt
unb bog B6§ getotffen fe^ benn 3ut)or ^tjn tüeg. 5lIfo toirb t)f)r berbomniö
et)(enbt über fie fommen, ha^ fte etoig t)m tob blet)Ben tnuffen.
Unb btel h)erben nacf) folgen l)i)rem berberBen. ^
£a fi^et man nu für äugen, ha'^ e» eben alfo gangen ift, h)ic c§
15 6. ^petrug ^ubor bertünbigt i}ai. @5 ift !et)n batter unb mutier gehjefen, bte
nic^t fiat tnollen et)nen Pfaffen, ^Pcunc^ obber 5lonne au§ bf]rem finb fjaben.
-2Ilfo f)at eQn nar ben anbern gemacht, bcnn n^enn bte leut gc|ef)en l^aben baä
unglutf unb ben tamer ^m eelid^en ftanbt unb ntc^t geteuft, h)ie e^n feiiger
ftanb e» fei), .S^aBen fte t]l)i'en ünbern teoücn l)elffen, hav fie gutte tage
20 mochten ^aben unb folc^er unluft on fein. £arumb ^at l)te ^etru§ nt^t»
anber» berfunbigt, benn ha^ bte teeKt tütrb bolter Pfaffen, munc^en unb
nonnen teerben. '^a ift bie iugent unb ha§ befte t)nn ber \mili mit f)auffen
ju gelauffen ^um teuffei ]u, '^a^^ S. 5|}eter tet)ber ai]u tnar fagt, ba^ l)f)r biet
biefem berberben teurben narf) folgen.
23 S;urc^ meiere teirb ber toeg ber h)ar{)et)t berleftert inerben.
jEa§ ift auc^ et)n ftud, ha^ man für äugen filiet. 'Heftern' Ijebft fdjelten,
berbammen unb berfludjen. 311» tnenn man hcn 6l)riftlic^en ftonb berbampt
al^ t)^rtumb unb feieret). 3Benn man nu prebigt unb fagt, bo» ^^r tueg
mibber ba» Guangelion fet), barumb bav fie bie leut bom glatebcn ouff bic
30 teere! füren, ha faren fie ,3U unb f(^rebf)en: Xu bift bermalebcijt, bu berfureft
hk teelt. Unb leftern nac^ teol mefir, ha^j fie ha^ umb feren, tea§ (5t)riftuy
1 1 Bofe C 12 muffen BC 14 S;a] i>a^ BCDEGJ fid^t DH 1 5 betlunbigt BCF
-fünbtgt DGHJ 16 tooUen *B mon(^ BC münd^ DFGHJ mund^ E nonnen C 5Runnen H
nunm E.T 1 s öngtucf c JS ongtücf e i-Yr-/ ongtüdE /^iTT//^ ti^dxi^in BCE qmi^t BCDEGHJ
gewußt F 19 fe^e BCDFGJ tag BCDEFGJ tag 5" 20 feiu J feljen BCDFGHJ
ontüft i/ 21 oettünbigt 6' -lünbigt D^i^GÄ/ tourbc C mon^en i>C' münc^en i^jPG/
mon^ i^ mundo H 22 nünnen -£^ nunnen H 23 gefagt G/ 24 hjurbcn ^ 26 ftüdE E
29 enongelion ,1 \t\)t BCDFGJ W fehlt *B ZQ \i^xi\tn BCEFGHJ \a)x\tn D bet--
mait^ftiti BCDFGHJ X)tx]ux\\i BC -\\xx[t)\i J^EFGHJ 31 noc§ *£ meiere G
40 2ic anber ©piftcl ©. ^etrt unb eine ©. 3iuba»
a«att^.5,2off. Christus mat 5. praecipit, illi consilia faciunt, quod Christus peccatum esse
non vult, ipsi peccatum statuuut, et tarnen dicuut: credimus in lesum Christum,
ut symbühim habet. Hoc fecerunt nostri ^undfjern 30 anuos et phis etiam
et vulgus imperitum seduxerunt. 'Via veritatis' est fides, hoc nihil est: oportet,
2, 3 ut facias bona opera. '^ontiren' 2C. ihud est btc alt omnium falsorum docto- 5
rum, !ein me^, bigilien gratis est gehalten, al» ir bing huc ordiuatum est, ha^
gelt bnng, (juia ubi fides praedicatur, get ob btc hjalfai't ad S. lacobum ac.
Quantum credis bonorum iusumptum fuisse huiusraodi peregrinationibus, quae
oninia in usum clericorum venerunt, fictis verbis sie dicentes: si dederis
Mariae vel alteri Sancto centum florenos, ingeus opus feceris, peccata de- lo
5Wattf).l5, 11 1 am Bande Ut mat 15 quicquid in os K. 9 am Bande non pauperum jc.
watu&off. Qc^aflt Ijat, unb fagert net^n ha]n. %U ha ftc auy bcnt, bQ§ ß^riftuy gcBotten
l^at, nid^t nicl)i- bcnn retf)e macfjen, 3t^"i ^^^ fic fcrbietcn, haä 6l)ri[tuy frct)
tütll ^aben, unb funb mad^cn, ha er !e^ne mattet, öerbatnnen unb öerbvennen
ba3u tüer ha tnibber ^rebtgt. 2)er 'Ineg ber n)arl)el)t' ift et)n i*c(^tf(^affen
leben unb tüanbel, ha kt)n glet)ifen nod) ^cu(^clel) ift, h3eldjer ift ber globbe, 15
l}nn bem alle (S^riften tüanbeln. 2)en funben fic ntd)t Icljbcn, leftern unb ber=
bammen l)f)n, auff ha§ fic t)l)r tücfen unb fccten breljfen unb fcbulicn ntugcn.
2,3 Unb burd) gel)| mit erbi(^ten tüorten toerbcn fic an cudj
l^antieren.
£)i§ ift etgentlid^ aUer falf(^er lerer ort, ha^ fie öom get)^ prcbigen, 20
auff ha^ fie l)()ren bauc^ futten, tüte man ft^ct, ba§ t)l)r leljncr nidjt ctju
mef'j obbcr öigilten umb fonft geljolten l)at. ©0 ift anä) nie !cl)n flofter
nac^ ftifft gebeinet, borauff nic^t gnug jljnfe gefallen muften. 60 ift aui^
!ein flofter ^n ber melt, ha^ ber inclt umb (Sotte§ tniHen bicnet. 6§ ift
oHe» allel)n umb-? gcEt .^u tl)un. SBenn man aber recl)tfc§affen bcn glomben 25
prebigt, ha§ bringt nic^t öicl gelt, bcnn ha muffen abfallen alle tualf arten,
abla» brieff, flofter unb ftiffte, ba^l}n man mel)r bcnn ber tnelt gut bic Ijclfft
getnanb unb geben l)at, baöon niemanb fe^n nu^ gehabt bcnn attcljn bfaffen
unb munc^e.
2Bie tl)un fic aber, ha^j fie gellt ju t)l)n ret)ffen ? "'NU erbirfjten tüorten 30
(fagt ^etruy) Serben fie umb cucf) [)antiercn\ S^enn fic l)o6en Inort barnad)
crlcfcn, ha mit fie bie leutt umb» gelt bringen, aU tnenn fie fagcn: SSenn
bu unfer lieben fralncn unb bicfem obbcr ^l)enem l)eiligen fo üiel ^unbert
n ii\)otknBCIJEGJ 13 öerbammen *i? li bat^u BC'EFGHJ bor iuibber *i?
Ib 'iiiuiiilixi\) JJßH Iß toanhhn B CD FGJIJ U^teun BOU n \(^ü%tn B \äju^en VE
^^ü^tn DGIIJ mügen i^C mügen DG77 muQtn JSF mögen./ 18 cttid^ten jS? an]
tjmhJ 19 Ijanbf^icren 7) ^anbieten -E '^anf^teten (ehenno im folgenden) GJ 23 gebatnet
(-paloct !■: -baurtct ./) *B cjung A ntüftcn BG muften CDEFHJ 26 bring A
27 ttoftcr VEFGIIJ bic ^elfftj ben tiatbtatl II 28 gctoenbt D 29 mond^e BC
mündjc DFGILJ mund^ E 30 jne U\ fid^ BCEGJ crti(|tcn F
' geprebigt uiib aui-gelegt. 1523 24. 41
lebis 2C. Haec fietu verba siuit, aljutimtur verbis 'ecclesia", 'gratia', 'missa' 3C.
h)a§ tft brauB tüoxben? ein 3ormar(f . Urteil tuiib ficf) nit fernen', bagirortta
Irir auä) , e» get anä) fc^on barljcr. Paulus 'iguorautia eorum palam erit'. 2 2im. 3, 9
Status religiosorum iam palam fit deceptiouem fuisse. Status clericorum an
5 im felber est pessimus, potus loannis non potuit a quolibet ebibi, quia per
se malus fuit, setl ipse solus. Ita quamquam quidem reperiuutur iu statu
clericorum qui salvautur, tameu Status per se est damnabilis.
gulben gibft, fo tf)uftu ein gro§ treif(i(^ gut lt)crc!, ücrbienft fo bil aBIo»
unb Vergebung bcr funb unb er(6ft fo öiet feien qu3 bcm fcQTetor 2C. S)i§
10 unb ber gletjc^en finb ctjtci ertefcnc, erbic^te hjort, baxumb ba» man nur
gelt öon un§ iä)abc, benn ba ift tüarf)afftig !el)n Derbicnft naä) gnab obbcr
funb öcrtitgen. dlaä) bcutten fic bie eblen mortt nHc baf)t)n, ha^i fie ha mit
gett iarmarcften. "Mio ift auc^ au§ bem fjet^tigen gnabeu rcljcfjcn Sacvamcnt
nic^t'j anber» benn e^n iarmardt töorben, benn fie ^anbeln nic^tl anberä
lö bamit, benn boS fie ben (cutten ha5 maul fc^mcrcn unb gclt üon t}t)n
fc^t)nbeu. Sa fi^e nu, 06 nic^t o. $pctru5 unferc geijftlidjcu vecfjt troffen unb
abgcmalet ^a6e.
über Inelc^e ha^ urteljl üon langcft I]cr nic^t fcumtg ift unb.'.s
t)i)X öerbomnig fc^tefft nidjt.
20 Sie toerbeng bie leng nic^t tret)6en nacfi f)l)nau^ fureu (inil er lagen)
mcnn fie e» am t)ofieften trel)'ben, fo toirb l)f)r urtcl)( unb tierbamni:^ über fie
falten. Ga ge^et t)^i fcfjon bat)er, fie h)erben t}()m nic^t entrljuncn, hjie auc^
6. $au(u^ fogt 2. 2^imo. 3 'f)^r tor^et)t h)irb offenbar Inerben ijberman', 2 ztm. 3, 9
auff hüv fie ju frfjanben toerben. (Sott gebe ha^ fie fidj beferen unb au» bem
25 ^et)lofen leben fomen, nicnn fie cc^ ^oren unb erfaren. Xenn ob niot etliche
finb, hk t)n bem ftanb nirf)t Oerfurt toerben, fo ift er bocf; an t)f)m felbö
niä)t5 me^r benn eijttel oerberblic^e fecten.
5tlfo l)at S. ^pctrui? angefangen ]u bcfrfjretjbcn bac' fc^cntlic^c gottlofe
leben, hai ha folgen lourbc nad} bcr rcdjtfdjaffncn lere bec^ Guangclij, ba-j bie
30 Slpoftel prebigten. 5hi fcret er nicljtcr unb f)elt un§ bret) fc^rec!lic^e erempel
für bon ben (Sngeln, oon ber gankn niclt unb don Soboma, tuie fie ©ott
terbampt l)at, unb fpricf)t alfo :
3)enn fo @ott ber ßngel bie gefunbigt l)aben nidit berfc^oneti,-i
^at, fonber ^at fie mit fetten ber finfterni'5 ]ux lielle tjerftoffen
35 unb uöer geben, ha'5 fie auff-ä gerieft bef)altcn loerben.
8 ttdfftid^ GJ roerct, önb üerbienft *B 9 ertoft BC fcgfcwer BCEFG 10 er=
iiiiit EG llnod^*/.' 12 *JJoc^ *L' 13 iormätcften 7:: \i iiawtUn BCDFGHJ
1.3 \<i)mmn BCEFOJ \iim\txn I> fc^mitben // 17 ab(ütvn.aii BCDEF 18 foromig /•>
19 ic^Iaffct DFGHJ 20 m^ *B 21 fie§ BDFG fi es ./ ^6f)iften BCF ^od^ften DFH
^o^eften GJ 20 l)at)((ofen // 27 ntd^tS fehlt GJ 29 rec^tic^affne BDFG rcdjti'c^Qffenc C'E
rec^tgic^oficn // rerfjtgi'c^annc ./ 30 faret H bteii H jt^vecf lid^ BCDEFGJ
42 2:te onber ©piftel ©. 5pettt unb eine ©. 3iuba§
2. 3. ©tg. n. epip^.; 25. San. 1523.
Post prandium Ex Epistola Petri.
Tarn durus sermo, ut iu novo testamento reperiri similis non possit.
Tria exerapla i)roponit. Terret hie Petrus qui secure vivunt, quia qui ad-
herent populo papistico, securissime vivunt. Angeli fuerunt quondam, tarnen
quia nobiles creaturae fuerunt, tarnen deus 'non pepercit^ eis, multo minus 5
2, 4nobis. 'Cathenas' vult Petrus daeniouiorum iuditium dei, quia üerfaft fein
\iä)^) ut non possint confugere iuditium dei. Ex hoc vides diabolos non
finaliter habere poeuam, sed sicut nequam homo jjedetentim malam viam
2, 5 ambulat. 2. exemphim 'non pepercit superiori seeulo', terribile exemplum est,
*) ftc6 scheint für fie zu stehen, lüie umgeJcehrt 60, 4; 82, 5 fie für fic^ Vgl nodi
54, 32 J und 48, 27 H. P. P.
^\t btefen trotten fc^retft 8. $Petru^3 bte fo fiet^ unb fieser et)nf)cr teBen, 10
lüic n)l)r fe()en, bog bie tf)un, bie an bem fangen, ha^i ber 58ap[t auff gerichtet
^Qt, bog fie fo tnt|ig unb unöcrf(^empt finb, at§ tuolten fie ijberman mit
füffen treten. S)anini6 tnit er otfo fagen: 3ft Cy ntd|t ct)n groffc oermeffen=
^e^t oon t)t)n, ha'Q fie fo turftig el}nl)cr faren unb aEe§ mit bem fopff ^l)nau§
hjollen füren, gle^i^ al§ folt t)!^n @ott h)ei)d^en unb t)^r berfd^onen, ber bod^ 15
ben Gngeln ntd^t öerfc^onet ^at. 5lly folt er fagen: ^iefe crempel folten aud()
biEic^ bie ^etjügen erfd^reden, menn fie fold) ernftlic§ urtet)l fef)en, haä @ot
ben fjo'^cn ge^ftern unb ebetn creaturn, bie öiel flüger unb tnetjfer finb benn
tütfx, nic^t berfdionet f)at, fonbcr fjat fie geftoffen t)nn hk fetten ber finfterni§,
ba§ ift hai ftrengc urtcl)l unb bie berbamniö, baju er fie öerorbnet ^at, ^nn 20
n)i(ct)em fie gefangen unb öerfaffet finb, ba^ fie nidjt au§ ben l^enben @otti§
OTnttf).2s,3oentfIicf)cn funbcn, auff hai- fie !)l)n getüorffen Ircrben t)nn 'bie eufferften
finfterniö', tnie Gt)rtftuy l)m Guangelio fagt.
Unb ^ie 3et)gt 6. ^cter anä) an, baö hk S^euffel no(^ nid^t enblid^ ^!^re
pcl)n fjabcn, fonbcr alfo fjljn gcl)en t)nn el)ncm berftodftem öergtoeljffeltem tnefen 25
unb alle augcnblig! auff l)l)r gcridjt haarten, iüte e^n menfd), ba§ ,]um tobt
ocrbampt ift, ganlj öer^locljffelt öerftodft unb ^mer l)e bofer tnirb. 5ibcr t)^re
ftraff ift nod§ nid^t über fie gangen, fonbcr fie finb ^^t allel)n ba^u öerfoffet
unb belialtcn. 3)a§ ift bo» erft crcmpel, folgt nu ha§ anber:
2,5 Unb l)at nicl)t berfdljonet ber borigen trelt, fonbcr betnarte 30
^loc ben prebiger ber gercd^tig!el)t felb ad^te unb fürte bie ftjnb-
flutt über bie toelt ber gotlofcn.
11 t^unb// 12 ixo^ii BCFGJ tru^ig />n trü^tg ^ \)nuet^ä)am\)t BCDEFG
-fc^ombt HJ 1.3 fuffenL'C S^tumb BCFG 14 tfiuvfttg A' t^ürftig UJ bürfttg H 15 füren
^C'] farcn // 17 fiüticf) .1 18 ebtcn *-ß ftuger £ Uüqtv C'DFHJ Huger jBJÖ
21 todi^inF 22 funbcn A' fünben i''6'//./ cüfferftc 6'./ 23 finfter Z) 27 bofer *^
31 fürte />i^^;./ furtc /; füret // 31/32 bie fünbflu| DH finb- E; bie fünbflut F f^nbtflüt 6^;
ben fünbtftüä ./
geptebigt unb auigelegt. 1523 24. 43
e§ fol einer frfjir betragen, si saltem hoc audiret, ut saltem 8 personae salvati
sint ex tot milibus, non terribilius exemplum est in tota seriptiira. Dicit
Noe fuisse praedicatorem iusticiae, cum 500 anuos fuisset, praeceptiim est
ei, ut ben coften ^auet, fuit verus Christiauus, credidit deo et iu veutm-um
5 Christum, ergo confessus est eum, fide et operibus 'praedicator iusticiae', an
multis locis praedicavit et eerte nisi protectus fuisset diviua dementia, ut
Petrus ait, occisus fuisset, cum diu praedicasset, tamen dicit deus 'Spiritus » 2»oi. 6, 3
5 eam
S)o§ tft auä) et)n erfc^recEüc^ crcmpel, ha^ aud) feQn graufamer^ tinn
ber fc^rifft ift. 6» folt etjner fester bafur öcf^agen, ber aud) ftarcf i)m
10 glatüben toere. 3^enn iDenn folc^e fpru^ unb @ottc5 uttel)l bem menfcficn
3u ^et|en gcf)en, unb er baran gebencft, fo er fterBen fol, mu§ er jappeln
nnb jngen, tüo er nic^t h3oI gerüft ift, ha§ unber fo biet ijnn alter luett
niemanb benn otle^n bie ac^te behalten finb toorben. äBo mit ^aBen fie e»
aber berbienet, hai ©ott mit toterem ftrengcn urtct}t hk tuelt erfcufft attc
15 mit eljnanbcr auff eljm tjauffen, man unb Jnetjb, tjerrn unb tnecfjt, iung unb
alt, f^ier unb ooget? S^arumb ha^ fie foId§g Bo^'^afftig» teBen fürten. 9ioe
mar eljn frumer man unb el)n prebiger ber gerec^titfetjt unb ^atte funfff]unbcrt
iar gelebt für ber finbflut, ba t)()m ©ot befalf) ctjncu faften ]n balüen, haxan
er barnac^ I)unbert iar bamet, unb §at tjmerbar rccfjtcn gottücf)en manbet
20 gefurt. 3^a6el) tanftn bendten, mag er für et)n creu^ getragen f)abe, unb t)nn
mal forge unb angft ber frum man geftanben ift, ha er ^at muffen bezeugen
mit morten unb toerifen, ha^ er et)n (if)rift mere. ^enn es letjbct ficf; nict)t,
ba§ ]iä) ber glamb berberge nnb nidjt l^eraul Breche für bie leutt mit prebigen
unb moItt)atcn. 5tIfo tjat biefer atlei}nc t)ieltct)(^t lang barfur, e()e i)^n Öott
25 ^ies ben faften Bamen, ha^ prebtg ampt nnb tnort Öoteö nicfjt an etjnem ort,
fonber on jtoetjffet buri^ biet lanb getrieben. SarumB mu» er aud; gro§ unb
biet bcrfolgung erübten f)aBcn, baS er fonbertict} (tute ''^^etru^i fagt) bon ©ott
erhalten unb 'bcniarf ift, fonft mere er balb umb fonn^i unh crmurgct morben,
benn ba mit f)at er biet nct)b unb ^as muffen auff fid) laben unb tj^m ju
30 fel)nb malten audj biet f)ot)e, met)fe unb Tieitige Icutt. iSv ijat aber nidjt ge=
^olffcn, benn hk mett t}ai ©ottc-^ mort beradjtet unb ift nur ijmmer bdfer
morben. £a fie nu ^t)re boc'fjetjt lang trieben Ratten, fprac^ ©ott '9Jlel)n i too*. e, s
ge^ft tüirb nicfjt l)merbar rid)ter fe^n unter ben menfdjen, bie Ineljl fie f(et)fc^
8 ix^i^xhäiiäf GEJ 9 botfur {- uox DB -für ^' -^v FGJ) *B 10 \pxu^ BC
\pxüi^ DFG II 12 geruft BC flerüft DFGH.I 14 erfaüfft F^ ertrindt G crtrendt /7.7
16 "oho^zi DEFGIIJ iuxtcn DFII fürten ATr./ 17 tnar aier ein '^'.Z frommer*/)
^n^ DEFGHJ 18 ber ftnbflu§ D -flüß /;,- ber f^nbtflüt G; ber SünbfluB //; bem fünb--
ftu§ / Befald^Z)./ 21 forg *i^ from /VCA/ früm £" muffen C 24 bafur ^C -for />
-fur^e -für/'"6'./ boruorif 26 ^xnmb BCFG 27ertitten*£ 28 ertoürget iX/Ä/ er--
hjürgt ./ 32 Rotten F fetten //
44 3:ie nitbev (^piftcl S. !petii imb eine S. :3iii»f»§
1 !DJoi. 6, 3 mens nou iiidicabif Gene. 0. Quid fecemut? Moses scribit: in con-
cupiscentias caruales cecideruut, 'cum videreut filias pulchras esse' ^c. ut
illic vides, quidaiii dicunt eciaiu cum sororibus et matribus dormivisse. 3"'"
Gac* jß^49 exemplum : 'Gomorracorum', 'Sodomorum'. Ezech. 'delictum fuit Sodomae,
sororis tuae' ?c. ita loquitur ad Hierusalem, fertilissima fuit terra, ein go^=
atfer, nemo credidisset unquam perituram hanc regionem ic. Ubi otium et
4 Gomor: So: 5 am Bande et ^(i^mat^gtut
1 aj!o). 6, 7 [inb. 3<^ "^^^ ^^^ "fl<^ f^'ift Qe'Bcn :^unbert unb 3ttien^{g iax\ Stent "iö) tuil
bic Tncn|(^en bte trf; gcfdjaffcn IjaBe, üerttlgcn öon ber erben, öon bcm ntcnfd^en
an, bil auff ha§^ gctourmc' ic. 3)iefe lüort I)at er geprebtgt nnb tegltd^ gc=
trieben unb f}ub an bcn faften ^ubatnen, aU l)I]m Befoüjen Wax, nnb ntad)ct lo
baruBcr ^unbert iar. S)ie leut aber tierlad^ten ^'^n unb iourben nur befte
T)alsftnrrigcr unb öcrftodter. 2ßa§ oBcr bte funb gelüeft fe^, barumb ®ot bic
0. 3 nic(t öcrtilget ()at , fagt ber tejt @cn. 6. ha^j 'bic ünber ©otti§', ha^i ift bic
Hon bcn f)ct)ltgcn öcttcrn !omen unb \)m glatnbcn unb (Sjottt§ cr!cntnif§ unter=
tt}cl)ict unb auff erlogen iuarcn, 'gcicl)cn f}abcn naä) bcn t6d)tcrn ber nicnfc^en, is
Inic [ic fcfjon tüarcn, unb ^n nictjbern gcnonicn ttii(rf;e fie nur U)o(ten\ S)ar=
naä) tüurben getr)aUigc tljranncn brau§, bic ha aüeS tl^ettcn tüol ftc h^oltcn
naä) lj()rcm mutnjiKen, barumb ftrafft @ott bic tüclt unb öcrtilgct fie mit
ber fljnbftnt.
2,6 Unb ^Qt bic ftette 6obonia unb ©omorra ju afc^cn gemacht, 20
umfcret unb öcrbaml^t.
3)aö ift ha§ brittc crcmpct, n)ie bic funff ftette öcrttjlget finb. @cn. 19.
eicc&.tG,49f. 2)Qt)on Quc^ ber propf)ct (Jjcdjiel fngt am .16. gn ber ftatt ^ernfalem 'S)t§
ift gemeft bic funb foboma, betjncr fdjtncftcr: .^offart, bc§ brobS bic fuH, uber=
füi§ nnb muffig gang, nnb ba§ ftc bcn armen nic^t bic f)anb gcrcl)rf)t f)abcn, 25
unb ()a6cn firf; crl)abcn unb foMjcn fdjcnbüdjcn greumd gctnirrft für nU)r,
barumb ic^ ftc and) Dcrtl)lgct ^abe\ S)enn (goboma hjar clju lanb 'mic et)n
1 awoi. 13, 10 ©otti§ garten' (aU Tlo^cv fpridjt) nnb cl)n fdjmallj gruben Hon loftlidjcm 6I
nnb tuclju unb allen bingcu, ba§ ijbcrman meljuct, ba luonct ©ott. 3)arumb
itjoren ftc fidler unb fureten fo c^n fdjcubUd) tücfen, tnic c§ 5Jlofe§ befd)rei)Bt. 30
2)icfc funb bratet niemanb auff bcnn ber furlüi^, ha§ fie ^ufrcffcn unb fanffen
7 nod) *J> jtüoijn^ig 1)K(}HJ 8 ben G.T 9 gehjurme C geit)ütm(c) DFGHJ
gclüurm 7v' pxchiQt JiCKFai/J 10 tefotd^cn .7 11 nu Ö nun .7 bc^kx D EH J
12 {jatfeftarriger /> 13 bcrtittget i> 14 famcn *i> 15 auffgcjogen ^ Ifi ]ä)on*B
\t)tt)Ux n(JI>FJI 17 ba fehlt GJ 19 ber yünbfluf? 7)//; ber jtjnbflüfe E; ber ft)nbtf(ut r;,-
bcm jünbflii§ .7 20 a]ä)in FIfJ 21 berbamVt, bamit eljn cj-cmpct gefegt bcncu, bic 3U=
tunfftig gottofig icl)u werben. |1 3;a§ ift bQ§ 6' 22 iünü D EEG BJ ftcbte 5C' 23 ftab -BC
24 fuUc JiC foUe />// fuüc A' füüc FGJ 25 mufjigang BV ntüffigang (so auch i.fol;/.) DEEGJ
niuifiggang Cw auch i/o/;/.) J[ 26 Qxetod BCDEGJ greühJcl i^ gtcftet Ä" 28 l6ftli(|em CE
od BCDG 31 funbc C
geprcbigt iinb auSgetcgt. 1523,24. 45
öol f reffen bnb fauffen haX]U. Ita legimus in etlmicis historiis: quanto plus
est fertilitatis in regioue, tanto plus peccati. Petrus ei)gcnt(i(^ loquitur de
statu papistico et de iis, qui eis assentiuntur : ipsi angeli deberent esse.
'Angelus' enim nomeu ofBcii est, quia non suum verbum et nuutium, sed
5 dei aiferimt, quid autem faciunt? sicut priores angeli desciveruut a suo
officio et elegerunt proprium. Ita diabolus princeps muudi dicitur. Ita
officium non habent, quia verbum dei non praedicant, sed noraen habent,
sicut angeli mali dicuntur angeli. Non videmus ista longo tempore uostro
genug unb bte fuÜe f)atten, nnb bancBen ntufftg gang ba]u. '}[ii M]x nod)
10 fe^en, t)e re^i^ere ftett finb, t)f)c fc^enbücfjcr leben man baxt^n fnrct. ^-Il^o aber
f]unger unb !umer ift, ha finb aucf) bcftc loeniger funb. 2:arum6 Icffet (Sott
ben fet)nen t)^re narung fanier nierben, ba^ fie frum habet) b(el)6en.
S)i§ finb bte brel) f(^redfü(^e erempel, bamit B. $petru§ ben ©otlofcn
bretoet. 3Bet)I er nu anff fie bringet, muffen \vt)i§ barfur ()alten, hai e§ t)ie
15 auc^ alfo ge^e. Unb ift eQgcntlic^ ouff ben gel)ftltd)en ftanbt gercbt, ^apft,
ßorbinel, S5ifd§off, ^Pfaffen, mund^e unb nonnen unb aüe, bte an t)t]n fangen.
3)ie finb Inie bte Gngel an ber 5(poftel ftatt, ba]U gefehlt, ba-^ fie ©ottt>? mort
prebigen unb üerfunbtgen folten, benn '',)lngeluÄ' ift eljn botte obber gcfcfjicfter,
ber ha munblic^ fet)ne botftf^afft h^irbet. ©arumb ^el)ffen bte prebiger iinn
20 ber f(^rifft '^ingeli', ha^ ift ßottis botten. Solche '©ngeC folten untere getift-
li^en fet)n. 5lber tok t)^ene ßngel öon @ott abgefallen finb unb ficfj über
@ott festen unb t)^re et)gene §errn toolten fetin, alfo t^un biefc aiiä) nnb
bef)alten ni(i)t me^r benn ben nomen, ha^ fie 'botten' I)ei)ffen, mie t)()eite aüeiin
'ßtigef l)et)ffen. So n)erben biefe nn auä), )net)l fie öon @ot abgetretten finb,
25 mit bem leuffel öerfaffet l)nn banben ber finfterniS unb 3ur Dcrbamnig be=
polten, tüie er oben gefagt l)at, ha§ 'l)^r urtet)l nic^t feumig ift unb t)l)röer=2, 3
bamni§ nidjt fc^lefft', mie tDol bte ftraffe no(^ nii^t über fie gangen.
3um anbern finb fie n)ie bie oorigc melt, tnelc^e, tuie n)o( fie propf)eten
unb ha§ h)ort @otte§ liotten*), l)aben fie e§ bod^ geleftert unb gefdjenb unb,
30 tüte ^)iofe§ fdjreibt, '^abcn nod) i)brem Uiolgefallcn niel)bcr geitontmen, tneli^e i woj. e, 3
fie nur tüolten', unb fel)n groffe gewaltige tljranncn morben. Xa filjc, ab e^
9 foüe />// füüe £■ füüe i^GJ Tnujiiganfl i? müifigang C lOfteb^r 11 beftct
DEJ befttteniger i/ WHit BC la'üit J.>FHJ lai\itG 12 iren 1/ ^om DO Vi iä)xöd=
üä^t IT 14 brahjet G browet 7/ braüroet ./ nu ha§ ouff *B müfien C muffen DEFGJI
muffen./ bofut £C' -iuxE -fütG i>ax\üx UIIJ -für i^ IC ßarbinat {-alFaJIJ)*B
aSifc^offe BCEGJ mm^tn BC münd^e D mond^en E münd^en FGJ münd^ // 17 ftab B
\io.'i)iEGJ IS oerfunbigen /iC gefc^icfter] gefanbtcr // 19 munbücf) i^C'A' münbtiid)
DFGII munbtic^ •/ 22 fe^en V 2:J oEein j^ene OJ 24 ^eljffen fehlt E 26 fartmig J>
27 fd^rofft Z^i-'G//./ gangen \\i.*B 29 Ratten] t)otten (\)oxüm C ^oxitn E) * B ^oBen§
\\tS,BDFG bac^.l geloftext // 30 nac^ *i.' 31 finb L'/' feinb y^-t//// gehialtig Ä"
') Bucer: qui licet prophetas et verbum domini audirent.
46 S^it ßJiber (Spiftel ®. $etri imb eine ©. 3fuba§
magno damno durasse. Item Mosis verba omnia possunt intelligi de nostri
seculi hommibus, qui eciam eligunt quotquot volunt mulieres, fic f)a6en JU
famen gefd^Iagcn f)eit{gfait tinh gepot. Sieut fuit temporibus Sodomorum, ita
2/3 avi Rande ut est in Gen G cum vidisseut filii dei jc. Et viri faniosi jc.
nid§t t)|t oEcö alfo geT)c, tuaS 5Jtofey üon l)t)cncn fc§icl}bt. 3)i§ finb bie ^
groffen ^anfcn, leBen Ijm foufe, untevtrucfen bie Wli biivc^ l/^rc tl)rannet), 5
imb barff fic niemniib f (gelten, ba^u tü()rcn fie, Uiein fie tüoHen, fein W\]h
unb todjter ncmen, trolj hai- c§ ^emoub !lage: beim Itienn man fi^on brnber
üagt, fo finb fie felbft nd)ter, unb !an l)^n niemonb nic^t angetüinnen.')
5Dai-nn(^ ti)a§ fie mögen erbenc!en, mit fd)inben unb fc^a^en ju t)l)n bringen,
bay ttjun fie auc^. Unb tücnn mnn fie angreljffen tüil, fo fpredjen fie: e» 10
ift gel)ftü(^ gntt ber .^irc^en, ha^ ift gefrel^t, barumb barff man« nidjt an=
taften. llnb lücldjc (5Jottc§ mort prebigen, fie umb Ijljr leben ftraffen unb
föotteg nrtetjl über fie öerfnnbigen, bie bertadjcn fie, moEen§ nidjt f)oren unb
Verfolgen bie felbigen prebiger ber gere(^tig!el)t unb blet)ben groffe gemaltige
]^errn, moKen ben namen bef)alten, Wi fic gel)ftlid;c l)cl)ffen, mic l)()enc @otte§ 15
ünber, unb regircn mit boUer gelüalt nac^ aUcm muttoillen: bod) muffen fie
äu left untergc[)en unb bertiiget inerben, 3)ie anbern aber, Vit ©ottcy iüort
:prebigen, beluarct unb erl)altcn merben.
■;-^um brüten, mie ha?:> lanb ha bie ftette ©oboma unb C^iomorra tüaren,
et)n fdjmalljgrubcn gctncfcn ift, unb aüe§ gnug tjotte, ma§ bie erben tragen 20
!unbe, babon bie Icut muffig gicngcn unb fid; bol fraffen unb fnffen, reljdjten
!el)ncm armen bie Ijanb: ^2llfo ift cy auc^ Ijun unferm geljftlidjen ftanb, W
t)abcn liberal ba§ bcfte lanb, bie befte fd)loffer unb ftette unb bie groften
reuten unb 3l)nfe, fo l^aben fic au^ 3U f reffen unb fauffen genug. 6§ ift
au(^ !et)n muffiger bold auff erben, W^ on aEe forge unb arbel}t lebt unb 25
fidj nur Don armer leut fd;met)§ crncret. äl^aS aber ber muffiggang bringe,
ba§ fi^et man für ougen. £)er Sa|3ft berbeut, bay fie l'cljn celidjc h)el)ber
ncmen, Incnn fie benn Ijurcn bei) l)T)n l)alten unb ünber l)abcn, fo muffen fie
öon ijglidjem tinb bcm Sifdpffe gelt geben, bamit lüoUen fie beut bing rabten
5 bnbctbtucfen DGJ 6 ffturen BVG tt)üren D fluten A'i''J borffen H t^^uxffen ./
njotten CDEFitlJ.T l truij Dil tru^ /:; bavubet C baiüficv D y \dU ÖDE \dl H
m^is,D abgclüineni/ 9 jä^a^cn X>i^6?/?/ intn Dl^ \i^ BCEGJ U q,t\xi'iiti BCDFGHJ
)iXUX(A BCFG.J 13 bevhmbtgeu C ^hxzn*B \1 U^iBCE lzi\iGHJ 20 jiijmQtö=
fltubc Bö -grüfie DFGJ -grub /;: - grub // l^etten E erbe BCDFGJ eib EH 21 lünbe /•'
Tnujfig CDEFGILJ joffen BGDGIU jüffen F 23 befte ./ fd^l6||ex *B grofte BGDGJ
25 müjfigci <J muffigci; DliFGIIJ erbetjt (/ 2C muffigang D muffigang C 27 fid^t 1)
c^elirf)c liVIC 28 l)utn BC f)üvn DEG \){)\\\ \xS) BCEGJ 29 bem] Ij^retn C SJijd^offt A
S3iid;off *B bomit BG.I bomit Jl
*) Bucer: ipsi iudices sunt, nt frustra queratur.
ge^Jtebtgt iinb ouSgelegt. 1523;24. 47
nostris temporibus, non praebeiit manum pauperibus, verum ipsi in omuibus
deliciis vivuut. Couversatio fuit illorum pessima. Ut legis in Geuesi de 7aii'c>|.i9,iff.
duobus angelis, describit crucem, quam tulit Lot. S)a !UnQt e§ aber ein mal,
quod deus servabit Sodomam et Gomorrara in extremam diem. Si nou
5 imb ben funben tüexen. .^t)e tüit iä) nic^t jagen öon anbeten ^etjmlic^en
funben, bie man nic^t tüol ruren t§ar.
©umma fummaxnm: §l)e fie^eftu, ha^ ©. ^dxn§ ben gcljftlidjcn ftanb
nic^tö anber» ijtU ben für ©oboma nnb ©omorra, bcnn [ic [inb aÜe folc^e
leut, bei; ntjemanbt genljeffen !an, bie ntjemant bie ^anb relj^cn, fonber alle§
10 tDo§ fie tonnen, ju Ij^n retjffen unter fol(^em f(^et)n, ba§ fie furgeBen, e§
tüerbe @ott ge6en toa» man l)!^n gibt, nnb (äffen fel)nem ge^olffcn tücrben,
ber ba not Iet)bet. 2)arum6 Ujie l)I)ene finb umbgcfert unb ju afrfjen tnorben,
alfo muffen bie auä) öertilget lüerben auff ben ^ungften tag.
Unb ^at ertofet ben red)tferttgen ßot, ber über teubet tnar^, 7
15 t)on bem unjud^tigen tüonbel ber greultcj^en.
äßar e» nid^t et)n groffcr gretnel, ha§ fte nirfjt alletjn f)urerel) unb
eebruc^, fonber fotd§e funbe, bie nic^t ^ufagen ift, offentUrfj unb nnt)erfc^empt
trieben? ba» fte aud^ ber ©ngel bie ^u Sot !amen, ni(^t öerfc^oneten, unb ha^
trieben betjbe ^nng, unb alt, t)nn allen iüinct'eln ber ftat. 2)arn)ibcr l)at ber
20 fromme ßot teglii^ |)rebigt unb fie geftrafft. ?lber e§ :^at nic§t§ gel)olffen,
fonber ift t)on ^^n über teubt iüorben, bay er l)at muffen ftit flehen unb bem
übel nid^t lunben rabten : tük unS tj^t aui^ gcfd)i(^t, beun uu fcljue l)off nung
me^r ift, ha^ bem gretnlii^en lüefen ia^ bie tuelt füret, 3n rabten obber 5U=
^elffen fe^.
25 £)enn bie tt)et)l er rechtfertig unter t)^u tüonet, ba§ er» fel)en2,8
unb Ijoren mufte, queleten fie bie gereifte feele öon tag ju tage
mit ^l)ren unredjten tüerden.
2)a befc^rel^bt 5petru§ ha§ 6reu|, ba§ ber l)el)ligc mau l)at muffen
tragen, tüeljl er ben Icuten geprebigt unb feljue tod^ter ^) l}m glamben auff
30 gebogen l)at unb alfo mit l}l)n 2) öon @ot erlialten ift. 9iu befc^lcuft ©. 5petru§,
lüie bie ©otlofen bef)alten merben jur ftraff auff ben ^u^öftcn tag.
•Der ^err mei)§ bie ©otfeligen au§ ber öerfndjung ju crlofcn,-^,«
bie ungerechten aber bel^alten jum tage be§ gerid^tS ^upel^nigen.
G t^ar] barff // t^arff •/ 9 9em)ffen BC 10 lunnen I> lonncn EF funben GHJ
11 jncn Jy\ fic^ ßCKG.I 13 ^ungften IW ^üngften DFGlll iunftcn /v 17 eT)ebvucf) BCE
t)nueifc^aml)ti3C'/>A7<U/ -jcOanHJt // 18 triben 7^^i^//" 19 tvt)kn y^/t-7'7/ iDinctien ^
20 friim /v aeprebigt D 21 übertautt D tjatt er GJ 22 tünbcn /''/ üinbcn GH
26 tage BCGJ 27 ungeteilten H 29 ge^jtebiget BCDEFH ^)rcbiget GJ totster EG
ih^ittnlT 31 SungftenC'/!; 3üngfteni)/''6!// Stngftcn ./ \i2 xoaX^liDGJll jucttojicn -B
•) Bucer: filias suaa. ^) Biicer: apud ipsos.
48 2;ie nnbcr Gpiftet <B. 5Petri itnb eine ©. SuboS
2, 9. 10 pepercit his, qui fuerimt in novo seculo, multo plus hos piiniet, qnibus Euan-
^''"g^J^'IJgelinn) annunciatum est 7C. Mat. xj. 'Capernaum" 2C. Non intellige hunc
textuni de Episcopis et papa. Christus in novo testamento non instituit
principatus, sed servos. Itaque loquitur Petrus de seculari principatu, ut
2,10 %i[n meljft aber hu, fo bo Juanbeln natfj bcm ttct)fc§ t)nn ber 5
(ii[t bcr unrel)nigfeljt.
S)a§ ift t)e et)n groffer 30111 iiiib ein[t öon bem Slpoftel. §Qt @ot bet
jungen unb netücn iDelt ntdjt üeric^onet (ipvicfjt er) lüie niel Ijertcr unb
gretolic^er lüirb er fie ijl^unb [traffen, naä) bcm boi? L^uangcHoii offenbart unb
geprebigt ift, unb 3ut)or nt)e !el)n folc^ gro§ liectjt ift auffgangen, tuie (£l)riftuy 10
®^23V'^"<^ Oerfunbigt 93iatf). 11 '2Bef)e bt)r Csapernaum, bic bu bift ertjabeu h\ß an
ben l)l)mel, bu loirft h\ß i)nn bie f)eUe ^l)runter geftoffcn loerbcn. S)enn fo
3u 6oboma hk t()atten gefc^e^en teeren, bie bet) bt^r gefcfjc^en finb, fie ftunbe
nod) (jeutige» tagcö, bod) ic^ fag eudj, e» tüirb ber ©obonter lanb trcglidjer
crge()en am ^ungftcn geridjt hcnn bt)r\ ^^Iber folc§ breiten l}i(fft bod) nic^t», 10
hk Öottofen feren fid; bo(^ nid)t brau.
'^nn luft ber unret)nigfet)t tüanbeln' ift olfo (eben, trie et)n unOernunfftig
tt)ier nac^ et)genem ft)nn unb aEer luft. ^JKfo ift esi aEe§ gefeilt t)nn be^
Sapftö gefeiten, tüic e» t)()m ()at gefattcn, unb I)at olley muffen bienen 3U
t)l)rem muttniHen unb tijrannet), unb !^aben» gclencfet unb gebeuttet, luie fie 20
ee gelüftet, unb barnod) gefagt, ber l)el)lige ftul 3U 9tom tunbe nid)t t)rren.
Xa ift nidjt et)ncr, ber ettoay 00m glainben obber öon ber liebe geprebigt
^ette, fonbern ^ahm nic^ty gelert on tt)a§ fie felb§ erbac^t ()aben.
2.10 Unb hie l)erfd)afften oerad)tcn, t()urftig, l)od) üon l)()n l)alten,
2. 11 nidjt er3ittern bie maiefteten 3U leftern, fo bod) bie ßngel, bie bod^ 25
ber fterrf unb trefft groffer finb, nid^t ertragen ha§ lefterlic^ ge=
rirf)t tüibbcr fid) üon bem .Sperrn.
',s>rfd)afftcn' nennet er ^lonige, ^^urften unb Ijcrrcn unb oEe treltlidje
uberfet)t, nicf;t htn S3apft unb ^ifdjoffe, benn biefe f ölten !et)ne t)errn fe^n,
fi)ntcmal (iljriftuö t)m netucn Xeftament nic^t tnet)r benn fuedjt eljugefetjt ()at, 30
bu'j et)n Cil)riften bem anbern biene unb t)nn el)ren ^alte. 3)arumb met)net
^4^etru§ alfo, ha» fie ben tüeltlid)cn uberl)crren folten unbertt)enig unb gel)orfant
5 ha *n G bnia^Bbertetjt *B 1 1 tcrfunbtgt CJ'J beveünbigt DFQH.T 12 f)t)nuntef BC
^^ininbct DEFÜHJ 13 ftiinbe B ftunb(e) CDFFH ftunbe <iJ 14 fjcttigtl ,1 ^cuttig^ BCDF
f)cuti9c§ LY//// \a%i IICDFGJ lanbe BCJFGJ 15 tungftcn 7>'C'A' jüngftcn /)/''ö/
17 önfan3t)et£el)t *7>" 18 oüem tuft ./ 21 [tuet i?6' \iU DEFGTIJ 24 \)h\^a^im BC
^erric^oftcn ./ l)^n] fic^ BCFOJ 25 toftcrn // 2ß bev ftcrd] fterd G, in fterd J
27 fic^] ft) // fQtxxin BCDEF 28 ^irfd^offten BC ^errfa^aftcn ./ er] ber D fonige BCGJ
fünig (u E) DEH fünige F j^errn BC 29 ober- DF.J oberfeit EGIT Ferren CEGHJ
'?/) tnti)\i BCFGJ jngeje^t ./ 32 ober- />/'./ 6(jet()errcn AV// witx- BCH
geprebigt unb aufgelegt. 1523/24. 49
siut reges, principes, cousules et qui gladium gestallt. Verum iinpudentes
adeo sunt episcopi et papa, ut patiautur se dominos appellari ic. inio dicunt
se dominos celi et terrae. 8 decretalium lu capitulo Solitae ^). Sicut celum
est altius terra, ita status religiosorum , altiorum clericorum. Et tarnen
5 Christus inferiorem se faeit Pilato iudice et principe in Galilea, cui dedit
3 SoUde
1) Deo-dal. Gregor. IX. Lib. I. Tit. XXXIII. c. VI.
fctjn, auff bn§ ha?^ f(^tt)evb bur(^ @oti§ orbnung et)ngeie^t t)nn ford)t ftuiibe.
©0 t^un fie c6en ba§ it)ibcr]pic(, {)a6cn ficf) felb» ^erauS gebogen unb jagen,
fie fet)n ber toeltüi^en iiBerfet)t nic^t unterlDorffen, ia nic^t aUe^n !^aben fie
ftd^ !^erauy gebogen, fonbcr aiiä) hu fclBer unter fic^ gcluorffen-) unb mit
lu füffen getretten unb lafjcn fic^ unüerfc^empt '^errn' I)e^fjen au(^ Don Königen
unb turften, Inie ber ^Qpft üon t)fim fd^ret)Bt, bQ§ er et)n ^err fet) f)t)me(§
unb ber erben unb ^ab Bel)be get)ftl{(^ unb toeltlic^ fc^lnert t)nn fetjner {]aub,
boy t)^m t)bermau muffe ju fuffen fallen.
U6er ha^ fagt 6. 5|}etru§, boi fie auä) 'ntt erbittern bte maiefteten 3U=
15 leftern\ S^enn e§ ift bem Bapft et)n gering unb fc^lci^t bing gelDefen, ha^ er
!onige unb furften folt ijnn 6ann tf)un, öermalebel)en unb t)om ftul entfe^en,
^tem, ha§ er unter t}t)n folt ungtud anrichten unb bic furften auff ctjuanber
!^e|en, Unb tt)ilcf)e \\ä) bartuibber gelegt t)a6en, bie ^ot er 6alb uBerteubt unb
unter fic^ getretten, nidjt barumb, boS fie tüibber ben glatüben ober lieBc
20 t^an IjaBen, fonber allein, ba§ fie bem 9i6mtfif)en ftul nirf)t t)abcn lüolLcn
untert^an fel)n no(^ bem Sapft hk fü§ !ufjen, barumb ba§ t)^x geioalt foötel
groffer fei) ben Ineltltc^er l)errn, fofiel bie fou über ben monb^) unb fo ^oi^
ber l)t)mel oon ber erben ift, tnie fie lefteren unb liegen. So fie boct) l)t)cnen
unterlDorff en *) unb getjorfam ^ufe^n fti)ulbig finb unb fie ju benebe^en, unb
25 für fie bitten folten, tvk fic^ ber §err 6^riftu§ ^^ilato untertoarff unb
bem Äeljjer ben ^l^ns grojcljen gab. Sie folten barfur cr3ittcvu, hau fie bie
G bog ha^ E ingefe^t J furcht BC ftünb(e) BEFGIIJ ftünbe C 7 t^ünb H
iDtbbetjptet i' lüibetipif 6'/>/v// S litten BCDFGH.J welttt^en -4 ober- />/•'/ oberleit /^^'G//
^^aiiC'j^a/' ^ ioQ,enB('DFGHJ h\)C \iile BL'DFGIIJ ]dh E 10 fuffen 7?C'
Dttuerfc^ompt -BC'/>jE'/''6''.7 -fc^ampt ^ fonigen i^C'-Fö/ fünigen />i/ fungen A' 11 i)t)n]
\\^ BCEGJ v:i \\x\\in DEGJ \\x\\in FH li ni(i)t BüDEGJ l.j lefteren iiC'/)
16 fonige BCFGJ füntg X»// funig A' ftuci i^C \iUJJEFGHJ 18 batoibbet i^C'A bat--
Wiber DFH.r battjibet 6? 1 9 obber BCE Uefi BCEFGJ 20 ftuct AiC [tut DFGHJ ftüeü A:
iDoüen*/; 21fu§i^r; 22 gvoffer*// \i))z BCDFG.T mm EHJ 2 :j Wienern JF//
t)eneii tjtjenen C7>»/:,Y/J 24 ^u /f/i/i*B 2'i bitten] jubitten .1
*) Bucer: sed ipsum [»i«MjfoV,7i iiiagi.stratum prophanuni] etiam sibi subiecerunt.
ä) Vgl. Innocentii III. lib. I. Ep. 401. ad Acerbum: sicut luna Innion .suum a sole sortitur,
quae re vera minor est illo quantitate simul et qualitate, situ pariter et efFectu: sie
reofalis potestiis ab auctoritate pontificali suae sortitur diffnitatis splendoreui.
*) Bucer: Nani subiecti ipsis esse debebant.
Sutfierä Sßerfe. XIV. 4
50 -Tic (iiibcr Gpiftel ®. *4>ftri luib eine S. Sitbaö
tributuru. Interim Papa quos reges et principes eciam potentissimos iion ^)
aiulet coDculcare et diris devovere iion ob incrediilitateni, non ob aliquod
peccatum, Sed quod Rhomauae sedi inobedientes .sint, (luod clericos non per-
2, 12. 13 niittant suo more vivere, quod aliquod tributi detraxerint spiritualibus. Hie
textus obscurns (quaedam animalia rapacia sunt ut fuc^y, lupus, niilvus) k. ■>
2, r>potest tarnen dupliciter exponi ('Natura genita in capturani^ K.). Sunt enini
animalia quaedam rapacia ut vulpes, lupi, milvi, haec nihil aliud faeiunt
quam ut ceteris iusidientur animantibus K. Ita facit ordo ecelesiasticus k.
\e\ quaedam animalia mansueta sunt et in hoc genita, ut occidantur, ut
oves, gallinae, anseres, lepores ic. Ita et hü homines impii rescrvantur lo
venturo iuditio generali cruciandi eternaliter, iam inveniente tempore suae
occisionis. Potest uterque scnsus verus esse, verum jirior mihi plus arridet.
Judas rem aliter tractat in sua Epistola. Maledicum iuditium, (juod ipsi dam-
uant (juod eis placerc non potest. Item observa (juoque ponlificcs suis decretis
et legibus coufirmassc contra scri|>tui'am onniia vicia, non soUuu liliidinem, ir,
sed et ftnmia Nilioi'um gcucra, ut ceruere est in sanctis decretalibus jc.
G— 8 am lUinde oues, galline, anseres, lepores sed prior meli<ir est.
") Dieses non irlrd rar olj incrediilitateni riochmah aufgenommen.
maieftetcn teftern folten, fo finb fic uiicrfc^vocfcn unb bui[tit^ bn,]U unb leftern
fie mit öoUem fvcDcI unb inutloillen, £o bod) nud) bic [tevctftnt (fn^el nid)t
öertroficn tonnen baö c\cridjt luibbcr fie lioni .^^crrn unb bod) Uerftotft finb,
(eftern unb Uevfludjcu ba» felbiqe, beni fie uidjt ent(nuffeu fuuuen, tuie Inolicn» 20
benu biefe e(enbe lent eitvacicn?
2, r.' 'Jlbev fie finb tuie bic unöevuunf ftigen i\)\ix, bie natuvlid) ju
fül)en unb ,^u lüurqen c^eborn finb, Derlefteru bav fic nic^t er=
2, i;!fcnnen, unb l)nn l)t)veui iDuri-^cn Uicrben fic eriuuviict Utcrben unb
beu (on bcr uncicred)ti9fel)t baöou briucjcu. 2.-.
'UnDernunffttge tt)ier' nennet fie ^4^etru§, al§ bie gar fel)n fundlin t)nn
l)[)n ()aben, W» ha fdjuicrft narfj beni gel)ft, trel)bcn tel)n gcl)ftUdj nmpt, ba-:^
fie füren folten, fonbev leben Une bie feulu unb finb gar l)m flel)fd)lid)em
tnefen cvfoffen. S~av er aber fagt 'bie uaturlid) ,]u fat)en unb luuvgen geboren
finb', mag 3Jt)el)evlel) tueljc Uevftauben tDcrbcn: ^\]\\ mal alv bie ba fal)en unb ;iü
Univgen, mic ba finb Indlff, Intticn, bereu, fperbcv unb ablcv, '•■^llfo biefe ,^u
17 tf)ürftici /' tf)uvfli9 r/; tfjürftig V'/V///./ 19 ertragen W/>/iV;//,/ tünnen 7>
luiincn A'/' fünbcn 0'./ tonben 7/ 20 fonneii -7iC7s/' fünnen X» tünben ^///./ n)6üen§ t'
22 »nucrnunfitige Bf'D -nunftigc E -nünftigc FOll -nünftige ./ natürlich DEFGILJ
1-\ iDÜvgcn (>io fntrfi ;. fofi/.j DGIIJ ttiuvgcn (so anr/i !. folf/.) E 20 S^nuernünftigle)
nr.Fdll.l füiicflin DFEdll findtin •/ 27 baö ba] ba§ U'i 0 irijmecf lU'DEdJ
2s \i\ü BCI>E<11] 2<) crfuffen A' nntüvlid) DEFdll.l %t\^o\x\ lU'h'.dJ ü,iiioxn D
31 xooX^ BCd iemn UCEE iomn JJdJ/-/
geprebtgt iinb ausgelegt. 1523 24. 51
3. Septuagcfimd; 1. i^cbx. 1523.
Post praiulium Ex 2 Epistola Petri c. 2.
^)HuciLsque audistis maguuin iatner, qui venturus esset super orbem,
qui iam lougis temporibus fuit, tales venturos, qui sub umbra bouae vitae
pessimam ducerent, et hoc propter uostram incredulitatera factum. Plures
5 quidera rident populum hunc clericoruni, cum potius plorandum esset. Xamque
hie populus uon ex suo errore venerunt, sed per iram dei 2. Thes. 2. 'quia 2 Tbcff 2, 10
Euangeliura audire non vultis, immittet vobis errorem'. Audistis nunc me
multum antaftct f)Q6en statum clericorum, sed non ridendum hoc est, potius
lachrvmandum. Et ergo cum audimus Petrum et alios apostolos de huius-
10 modi hominibus loqui, debemus lachrvmari et petere deum, ut nos liberet
ab huiusmodi verum statu. Non est Episcopus in toto orbe terrarum, qui
non sit dei [traff, quin nnmes animas perdunt k. Ita in eo quoque errore
fuistis, vidcte ut et vos, qui nihil ])enditis luiiusmodi, aliquando post nostrum
obitum huiusmodi caecis regentibus k. Si aliis in regionibus vel media
!■< tantum pars Euangelii praedicaretur, ita jc. Audimus iam illcis contempturos
regentes. Dens v<»lnit. Habetis in honore magistratus secuUn-es k. ij)>i
huic rei renituntur, iccirco ex diabolo Jc. 'Pro voluptate ducentes\ Tide, i, 13
quam eommotns sit aj)ostolus. Dicnnt non esse ira.scendum jc. ee tnocf)te!t
tüol bic [tein fcfjtDi^en dor huiusmodi verbis, \ä) mein, c§ fei iti bie woi (\e=
20 friffen, (jui legit decretales seit omnia liee, qui omncs dovovent diris, qui
impediunt rem clericorum. Ideo onniis vita clericorum liuc ordiuata est, ut
20 denoiiet 21 impeilit
^1 Drni Folgenden (bix Z. 7) entspriclit unten im deutschen Text S. 64 Z. 33 — fiö Z. 14.
]iä) trafen unb ret)fjen 0011 bcn Icutten atle» ir»a§ fie funben, gutt uiib itiv.
^um anbcvn, aiv bie man ]ai)m, lüiin^en unb jc^lac^tcn fol ]\i bnn i^cvid)t
aiiff bcn iunfteii tag,.
25 Sie acf}tcny für luolluft bav 'jCiitlidj luoUebcu. 2,1^
£if)e, mie ]oxmc\ i[t 5. ^etruy. So gretDlift) boint id; bie iuntfein
nic^t frf)eltcn. Sie meljueti, tücnn fie nur InoUebeu uiib c\ute tag, tiabeu, io
()aben fie oüev bing genug unb fet)n xect)t luol brau. Xa-^ fpuvet man tnol
l)n t)i)xm gct)ftli(^en rerfjt, ha fagcn fie ton ^nn t)^re gutter ober t)t)re beuche
30 autaftet, bcr fei) be'3 tcuffefl, hac- fie fe(6ft nic^t (eucfeu fuubcn, ha-:- l)f)r
vegimeut ganti bafjiju georbnet fei), hav fie faule unb muffige tage unb aÜe-3
genug ^oben, n?oEen fei)u mu^e uoc^ erbest auff fic^ laben, foubev l)eberman
22 }\(S)] jm J) in // fimbcn BC funben DFOHJ funnen A' 24 iungften /•'./
Sungftcn ''' iüngi'tcn hl.Vull 20 borfft J>11U ^ungfiern r,<' iunrf^crn l'Mll-t iiincif)fvn /'
27 toqe /JCYr'./ tag yy 28 ie))m JK'DI'tUlf ipxmt Dh'F'rHJ 29 ijfirem (ivcm; */;
■iO felbl CDU leugnen ßGIfJ lünben DFGH.J funnen K :il müjiige (' mujiig'e'! DEFnIil
32 müf)e C ntufie T)EF(i.J mue // at6ett DFFGHJ tjberman Ji
4*
52 J'ic nnbn Gpiftc( S. 5petrt unb ciuf ©. S'iba?
nihil careaut, et intcrim hoc Inenbcn fie fur, se interim se orare^) ic. hoc ex
1 ajjoj.3,19.16 infidelitate nostra venit. Ad Adaiu dixit deus 'In sudore^, In Eva 'in dolore
paries'. S)ie iuntf^em trahunt caput ex hac fd)tingen. Et hane vitam pessi-
i, i'ii mam pro bono autumaut. 'Labes et maculae'. Non aliter sciuut quam
se exoruare ecclesiam Christi sicut sol, luna et stellae, rosae in serto et
fpangen an bei* Braut, sed quid dicit Petrus? 'labes'. Ecclesia in fide
ambulat, crucem sequitur, servit proximo, hoc beamen ^) est ecclesiae Christi.
Pro cruce hü habeut delitias, pro amore habent suas concupiscentias. Debeo
hoc dicere papani cum suis apostolis huiusmodi esse, quos hie describit
4 am Bande funb önb fc^anb 7 beanu 8 i'iber amore steht clia über con-
cupiscentias steht volup
*) Ebenso steht se siveimal S. 66, 2. P. P. '^) beamen = felicitas, heatitudo s.
Ducange, Gloss. med. et inf. lat. dig. Henscliel I, 613.
fol l)^n genug jc^affen, unb tnenben fur, fie muffen ^u 6f)or geljcn unb Betten, lo
i5«?ft, i9^ott t)at aiim menfdjen gebottcn, boy fie \)i)x bvot l)ni frf)tücl}y l|f)re§ an=
gefit^tci effen, unb eignem l)cglic^en unglutf unb (}erhclel)b auff gelegt. S)a
tDoUen biefe iuncfern t)l)ren fopff auö bcr fd)U)ngen 3ie()en unh ficfj auff bie
fuffen fe|en, ha^ ift aber bie grufte b(iub()el)t, hai fie fo öerftotft finb unb
bar fur galten, folc^ frfjentlid; leben fei) red)t unb loBlidj. 15
2,1;! Sl) finb fteden unb Unflaten.
6ie toiffen nic^t anberS, benn ha^ fie bie ß()riftenl)el)t gieren, tüie ©onn
unb uionb ben l)l}mel, unb bie eblefte unb bcfte tleljuot finb al§ golt unb eble
geftelju. So nennet S. ^^etru^ 'fc^anbtflecEen unb unflateu'. 2)a§ red)tfd)affen
6l)riftlic^ leben ge!^et ha ^er l)m glauben, bienet t)berman burc^ bie lieb, tregt 20
ba5 l)el)lig creulj, ha^ ift hie rec^t färb, gef(^mud, fletjnot unb el)r ber (^l)rift=
lidjen Atirdjen. ''^Iber biefe l)aben fur bivS crenlj tooUuft unb iüoUeben. gnr
bie liebe be§ nel)iften fud)en fie l)t)ren nulj, reljffen atteS äu fid) unb taffen
nid^tü Hon fid) eignem anberu 3U nutj fummen. 1)ax]n loiffen fie Honi glaU^ben
gar nidjt. Sarnmb finb fie nidjt» benn 'fleden unb niadef, bev bie (^l)riften= -^n
^et)t fdjanb unb fpot l)a6en muy. S)a§ ift, meljne id), l)l)e gnug gefdjolten
uiifcve gel)ftlid)e .sperren.
10 muffen C7)J?G'//./ muffen i^ 13 rtoüen C ^iinci- BCF ^mdi)exxn GffJ
Sunrfcvvii /•; 14 (uffen 67;; lüffen ß/'"Ö7// (ii;6ft(e) *y> 15 loblid^ CA' iGfledent^
1 8 ebelfte /;// f(al)nat />// I8;i9 cbctgeftcin <'jf//./ 19 nennetl nennet fie *7^ xeä}t-
idQaiimc Jlt'DFG 20 m)xi'\tiiä)e BC DFG WtU BCDFGII.I 21 i)il)\\Q,i BCFGJ
Teerte IK'hFG.I färbe i'tCFG.I cjefc^miuf A' gcfdjmuift F gefc^mudfte 7/ tlotjuat l> flainet 7/
t{)xeB('l> ene FG./ 2:5 ncl)fteu /.' mdjiien J>/:FGH.f uut^ A' fic^l \)n J)FH
24 fic^l i)n />77/ fommcn /.y7>/'Y.'//./ tiimmen A' 25 nidjtS *yi 27 getjftlid^en C'ö
:^ettn BVDFH
geprcbigt unb nu-:-gcIcgt. 1523 24. 53
Petrus. 'Bl flucti ^crtttl^ ÖOn Ctücr', bcn (ßuie olim dabautur pro adiuvandis 2, 13
miseris, hü :c. Petrii!^ non vult, ut splendide vivaut. Si gexcu tüol botl
bem ßuiigcu, (piod Ulis dedistis. 'Oculos liabeutes'. Id sequitur: quaudo2, 14
corpus non agit opus et habet sat ciborum et potus, sequitur luxus ut supra
de Sodomis. Ita hü clerici nihil agunt quam quod splendide vivant. Quare
dicit 'oculi pleni' ic. et non dicit: ipsi adulteri sunt, libidinosi? Respondeo:
hoc est: non possunt saturari, quia cum non habeaut uxores, saepe mutant
meretrices k. 'peccando cessare' 3C. papa dixit non esse clericos puinendos : 2, I4
si puniuntur, in maledictione sunt qui puniunt zc. Sed Episcopi id facient.
1 hinter ctücr steht ItÜe (ausyestrichen)
10 ©te fiiicn cl)n ,3citl{(^ IcBeit bon etuer liebe, gcereii tüol bona, 13
bem ctüein.
SBaS mau jum crftcn au§ 6l§i;i[t(icf)cr liebe geben \)C[i cljncn gemetjnen
!aften gueii)alten, für lt)t)th3en unb iücljfcn unb [onft arme leut, auf[ boy
niemaub unter bcn Ö"t)rt|tcu maugct Icljbcu obbcr betteln borfft, Solc^ gutt
15 ift nu qIIcc^ ,3U ftifftcn unb floftcrn geraten, bation uufcre gel)[tlictjen ijtjre
beuc^ meften, leben auffy aller 3erttid]ft unb bringend alle» f)l)nbur(^ mit
gutten tagen unb fagen ba^u, c§ gebür l)()u, unb fol fie niemaub barumb
[traffen. 3^er fjcljlig geljft mit e§ nic^t Icljben, 'ta.^ ber firc^cu bicuer et)u
jertlic^ leben füren bon anberer Icut arbeit. S)enn bcn IjaubttucrdS Icutcn
20 unb bem gcmet)nen man mit mcljb unb üiib tnirb e§ fonft toolgelüert.
Öabcn äugen üol (i'cbrncfjy. 2,14
6o((^§ mu§ aümcg nolgcn, menn bcr leljb jufrcffcn unb fauffen genug
"^at unb muffig ge^et, tüte oben gefagt ift. SBarumb fagt aber 6. 5]3etruü
nid^t: ftc ftnb c(]brc(^cr, Sonber 'ftc l^aben äugen bol ef)bru(^§'? ^llfo biet
25 toil er fagcn: Sic bcucfen nur bn^^ncr bar auff f)urcrelj unb funnen ber
bubercl) ntjuicr ftctücru nocf) fat unb mube merben. !2)a§ mad)t, ba§ ftc ijmcr
praffcu unb moÜcbcu, baniit fie cc^ erftrccfcu tonnen, unb boi? mau fie frei)
unb ungeftrafft leben Icffct, mie fie moUcu, luic folget.')
3^rcr funbc ift nid)t ,3u mercu. 'a. 14
30 Ter SSabft ()at bcrbotten, Wi fclju {^urft uod) mdtticfjc ubcr!cl)t bic
gel)ftUc^en ftroffen fol, unb tno fie fid;» unterfteljcn, tf)nt er ftc l)nn bann,
10 chjrc (döerc cütone) BCDEFGJ jercn 7^7/ 1:5 jucrgalten .1 14 obev />
boift /^C IG \)Cüä)cJ!CDFaj mo\kn DGJ 17 getur C gcbiir /)(/// ßrijürt ./ bvumb
BCDFJ 19 erbest L'C 20 (icltcfiret L'C gOuorct ./ '21 cfidirud^ö 7^6' cl)lint(f)ö 7;
24 ef)t- BC'F cehxeä)cx DFUI/J (tjcixnäjii BVF 25 hmbcn BCF tünhui JJGIIJ funnen F
26 fcubcte^ CDEGH.J ftcutcn 7v'7/ fteiocr GJ 27 evfd^rcdcn C tonnen BC fünncn 1>
!ünbcn GHJ 28 leffit C tajv c)t DFGHJ hJoüen BC 29 föorcu .7 30 »arft .1
ofier- DFH oUxUit FGJ
') Bnccr : In cauwsa cnt, qnod perpotuo comossationibus tloiliti sunt ofc onuii-
faiiam delioiantur. Dcniquc licent ipsis inipune oiiinia, id do quo .sequitur.
54 2:ie Qiibet Gpiftet <B. ^etri iinb eine ©. ^xibai
laiu in iiuuulo non est ftiaff uec secularium nee spiritualium, Videmus
sepe cloriciim uxorein alterius rapere, alter non audet. Item in veteri testa-
nientü factum gen. (3. vide nostro tempore: si vir uxoreni repetat, Auathema.
j ^j^j^.-'g'.f 'Instantes animas' vide huiusmodi suis sponsis 2C. 'instantes animas' 2C. Hinc
nulla mulier fuit, quae non voluerit habere sacerdotem. Nullus princeps, qui 5
non voluerit habere Episcopum, et ii in mundo habuerunt honorem zc. et si
considerare volumus, propter ventrem res est incepta, 'instabiles' quae fidem
2, 14 non habent. 'Cor habentes' ha^j mein irf) nitcf) tcitfc^ c^an^ gcrcbt. Vulgus
tarnen iam dudum eorrexit clerieos proj)ter avaritiam et luxuriam. *2)Ufd)-
triben' dicit: [ic !t)unnen alle tag netu funblc finbeu. A^igiliac, missae, bullae, 10
f ratern itates, mortuorum in eoncionibus peticio 2C. vides omnia, quae geruntur
a religiosis, huc speetant, ut inde commoduin habeanl, et si alias non est
'J (1)11 Bände liester 7 lules 10 11 (iul Junule rudditiis aiiimi immerituin
religiiisiiriun
Sonbcr ba>? )äb bcii iiMfdjoffcn bcDoUjen. SBciyi aber bic fclbcii fc(6i'|t imbm
finb, 10 icf]cii fic biirrf) bic fingev. ^^Ufo l)abcn [ic [id) aiii?gc,]ogcu miy bciii
ti)cltlid)cii vcgimciit itnb fdjUiertt, hau l)I)ii iU)maiit lucicii tl)cu' l)f)rcm iiuit^ 15
JüiUüii, Hiib leben alle lt)te fie nnr felbft luoUen, gleijd) luie öor 3cl)ttcii bor
bei- ftjnbfhit.
3, u l'orfcn nn iicf) bic Icid^tfcvtigen fec^ni.
M'Jit ioldjcin grüffcni id)cl)it. bcn )ic unter bem bubijdicn leben rnmienbeii,
al> mit me'Sbolteii, beten, fingen Jc. lucfen iinb leijlien }u bic U'i)d)t fertiget! ■;"
nnb nnbe)tenbige [eelen, bte un glamben finb, ba^i e-S aUeö mit gebftlid) tuerben
nnb allc5 bar^n anffcr,^ogen tüirb. Tienn man mct)nct, ba§ t)nn bem ftanb
l)bevman genug nnb gntte tag tjabe nnb l)nn l)l)mel ba,]n fnmmc. llnb tft
bmi) allcy nur barumb juttjun, ha^j man ben bandj nnb nnfern faulen fad fnlle.
■-Ml .Stäben el)n t)crti bnrd)trieben mit gel)l;,. js
3)ay laftcr ift and) fo grob nnb offentlid) unter bcn gebftlidjcn, haii
and) ber gemel)n man brubcr fingt I)at. (^r fagt aber nic^t: fic [tnb getj^ig,
fonbern 'l]aben cl)n Ijcrb, baS bnrdjtricben tft bm gcbtV nnb fonber(id) baranff
geübt. l)ivi fil)et man babel), bov? fie fo oiel fdjlninbc nnb fpiljigc fnnblen
erbii^t f)aben, bai c4 nn^elid) ift, bamit fic aller tnclt gut ^n fidj bringen, ^o
'}{lk?^ h)a§ biy Hold übet nnb trebbt, ba^ ift ebtel lauter gebij nnb mn-lj oltey
gctty genug gelten. Bic bemebfeuy and) auffö alter rcblidjft, mie fie auff
allen feljten gcfdjicft unb geruft fel)n, bie tetot umbö gellt ^n brljugcn, auff
ba§ <ö. 5|Jetru§ l)c ntd^t tt)n lugner ioerbe.
l:! \tihi /) icnicv // 1:. tl)ni| bnvf ./ l){)rcii */) Kl idU /> 17 fljnbfliif;
/>/•;// jDitbtflut ^' jünbtflüy./ I'J iiroffcii*/.' bubilrljcii (7>/:.7-V///./ 2\ imbi-fteiibiflen /'//
'J2 batju y>Vy/ '2:? tage /)'«;./ 2i ^Mc nHFUJ/J 28 bva uff /.'''/ '7:.'/ V/./ 2'.t ßeiibt
DJJFiUI baxUX) *J1 a(e)j(^ȟiiibe GJJJ fimbetu /' funbkii lA'GJLI .10 fiel)] in DFIJ
'M vUBC ühet DU uUFFdJ 'i2 Qtiui JiFOJ fic] fitf) ./ :H lu^ncx FFG
cjeprebigt unb nu-sgetegt. 1523 24. 55
Signum suae avaritiae, in hoc indicarnut, quod annuos JC. 'Maledicti filiiV-' ^
tiertludjt, öcibampt finb, fiat pfaff ober inonig, qui velit, si homo ita nos
cnlparet, toleraudiim esset, sed deus K. i. e. tbrtimam et beatitudineni corain
deo non habent. Benedictio: quando crescit, maledictio: quando decrescunt
h iü Omnibus, de die in diem peiures fiunt, externe quidem modeste versantur,
intus üi anima peribunt de die in diem jc. 'reliquerunt viam', debuissent 2, i5
docere et praedicare per fidem salvos nos fieri et charitatem in proximuni :
haue viani deseruerunt. Uli dicunt: (irtftoff ieiuna, fac hoc, illud. In summa
a üde ad npera nos ducunt 'seeuti viam Balaam', tigui'am inducit Numeri '^, lä- ifi
lu 22. 24. Balaam in Syria, vide hvstoriam 3C. remoratus quidem demeutiam
2 am Bernde adiiciebat id) lüit feinet luevbcii ö über modeste uteht saucte
(Jö fitib Üiibcr ber ncrmalcbel)uug. •>, u
3^Qy i[t auff (^bvcl)jd}c meic' foüicl gcfagt: (iij [in b ncrfliidjtc Iciii, iiiitcv-
tüoiffcn ber malcbeiiing Öotte», ha^ fie für @ott fel)n gliiri; iiod) |eligfci)t
[)abeu luib mir tion tag 311 tag erger Inerbeu unb l)nnner l)e groffer ÜDoikv
15 leftercr, auff hiv:^ fie ©ottec^ ^orii unb hav erfdjrccflid) gerid)t l)e genug anff
fic^ laben. Daii i[t l)f)e t)art unb fc^recfltc^ genug gefagt. ^a tft Ijorfj ^etit,
ba^ ha fli^c unb lauff mi: bem nerfüiditen ftanb, luer fHel)en unb lauffcn
fan. Sollen tnlir fold}en tlitel füren, in iit e? lUic evi'd)verflid),'l beim meiui
bie liohe nuiieftet nlip 'd)ilt. ueiMndil iiiu'^ iH-vnrtenll. mev um'1 eo ertragen '
■j„ iii' linln'ii iierloi'eii ^l•II viditigeii nu'i\ 11 ^^ 'iiih urrc gu iiiU'ii. ■.', i"'
Eil iolten ^l'lI red)teM iiu-g geleit 1)iUhmi, nu'e iiuni fid) buxd] iVii glauUn-n
an (itiriftum t)alteii unb ju O)ott fonunen uiuije unb bind) Die liebe ;,uni
net}iftcn unb barnac^ ba^ l)ei}lige 6reu| tragen unb lei)ben umvi iuk^ baruber
mibberfure. 5o prebigen fte nidjt mel)r benn: lauff bat]l)n unb ba ()i)n, Joirb
L'5 mundj nnh pfaff, ftiffte firdjen, nieffen k. unb füren alfo bie leut foni
glalnben auff l)t)rc tüertf, bie bodj beut net)iften nic§t§ nutj finb.
Unb l)a6en nad)gefolget bem luege !i>alaam bev loui? ^oior,-i, ii
loelc^eni geliebbe ber lo()n ber ungered;ttgtei)t, I)atte aber el)ne-i. i«
[traff feljner ubertrettung, bay ftumme laftbar t()ier rebet mit
30 menfcfjcn fti)m unb Ineret bey prop()eten tort)ei)t.
.•pic füret er eljnc figur elju auy bem incrbeu bud) l)iofe am .22. 2.!.
unb 24. 2)a hk finber ;^sfracl aW'ä (^:gl)pten ,3ogen toaren unb l)ny lll(oabiter
12 \ot\>^tBCDF(i./ \:', (]ctücf 7> glucf A'/V///./ n .jvojjci- W Ih ert'c^iccfiic^c
B DFJ ixiäixedlidc (' cxid)xhdiid) /■: ir, tjoc^c ./ 17 ][\ü)C /fh'FGN./ {oi\\\\t BCDFafU
18 erid^tecfüt^] exbeimltc^ */; 19 ucvurtelt'' -JI ^dmi BDKd getevitrt // getceict.A
22 muifeitG' 23 na^ften (noid)\it\\) DKGJl.l l)ct)ti9*/; 24 hjürb /> 25 \\m\d)B<'
xw'mSi F mm\d) DF<i IIJ 26 iiec()|ten (nac^ltcn) />» /•:(///./ mü^ IlDFFGIfJ 28 mli^t A
toitd^cm BC geliebte BCDFCiJ .30 luoret ./
') Bnccr: res })Uine niiseranda est.
56 2'ic onbcr Gptftel ©. 5Pctrt itnb eine S. ^uia^
prophetae, sed n»»n iuvit. Habes ex hoc loco nostros clericos esse scholasticos
et discipulos Balanni. Quid fecit Baal? id iit erigeretur idolum. Ita et ii
2 Baalam
lanb !amcn, ha ']ä)xäi bcr !oni(^ SSnIatf 3U cl)ucm pvo^^ctcii l)nn S\)üa, ber
1)ki Salaam, unb licy l)()u Bitten, baö er fomtiicn Inolt imb hat^ Cvu^ifcf)
bold: öcrfludjcn, Quff ha§ fic [djtnndj tnurbcn, uiib er fie fi^Iagen mochte. 3)a
tarn ©Ott 311 SSnlaom unb öcrpot ljl)m, bQ§ er ba§ üolcf n{d)t berffnrfjen folt.
2)Qrnmb iüerct fic^ ber ^rop!^et mit l)()n ju jie^en. 3)a fcf)icfte ber !onig
abermal ^n ^^m unb t)crl)l}e§ t}^m gutS genug gngeben. £)a geftottet ^t)m
©Ott gu l)^m 3u 3ie§en, bocfj ba§ er nid§t§ rcben folte, benn h)Q§ er tj'^m
jagen tüurbe.
3)q machet er fic^ auff unb rct)t ouff e^ner efclin, ha tarn ber @ngel
@otte§ unb trat l}nn ben Incg unb [tunb für l)^m mit eljm bloifen fdjtuerb,
ba» toarb bic cfelin getüar unb h)et)d) h^]^t}t^ au§ bem tüegc, ba frf}lug [ic ber
propl)et, hav fic l)m tueg fott gef)cn. '^^a trat ber ßngel t)nn eljueu engen
ort i)ni luege, ba bic efclin nidjt funbe 6efel)ty Ineljdjen, ba btengct fie fid; an
bie toanb unb ^urcljB bem 5propl)eten ben fu§, barnac^ niuft fic unter ^I)m
auff bie fnl)e fallen, ha?} öerbros l)f}n, ha§ er ergrljmmit unb bie cfelin mit
bem ftab fdjiud. !Sa tf)ct Öott bem tl)icr ben muub auff, boy e» mit menf d)eu
ft^m rebct unb fprad): Waä l)ab id) bt)r gett)an, ha§ bu mid^ alfo fd)(ec^ft?
S)a fprac^ er: '"^(d) tuenn id) l)ld cl)n fd)tiierb l)nu ber Ifjanb ()et, id) tt)olt bid)
erlüurgen. Xa anttuort bie efcün unb fprad): ^l)u id) bod) bic efelin, barauff
hu l)mmer geritten ()aft bl)y auff biefcn tag, l)ab id) bod) foId)ö für ut)c met)r
tf)an. ^a tuorben bem propbetcn bie äugen eröffnet, ha§ er ben enget faf)c
mit bem bioffen fd)tüerb, ha crfd)rad er unb tüolt toibber 3U rud 3ogcn fel)n,
ba t)l)Cy ^^n ber (Vngcl fort 3ier)cn. \Hbcr baneben gepot er l)I)m, baö er nic^ty
anbcr§ rebetc, beim toa§ er l)t)m fogt.
£)a nu ber propf)et 3um fonig taut, furct er \)f)n auff c\)n ()6t)c, baüon
er boö gan^ Ootrf ^frael fe()cn funbe. 3)a l)iey ber propl)ct ficben altar auff=
richten unb auff ijeglic^cm el)n opffer tf)on, unb gicngc f)t)n unb fraget ben
f)crrcn, \va§ er rebcn folt. 1:a gab t)I)m @ott bie Inort pnn munb. 3)a l)ub
er an mit fc^onen fprudjcn baö Hold i^si^ad 3U fcgnen unb prct)fen, bay tl)et
er bret) mal nad) el)nanber. 3)o lüurbe ber !onig 3ormg unb fagct: §a6 iä)
i 3ubif(3^ EFGHJ 5 \^\ai^tn D (5 öertott DEFGH.I 1 1 ef(in H f.w auch
im folg.) 1:5 Wirf)// 14 einem./ 15 in Wege .7 imhi BC iunhi FG Iwxh H
brong // 16 jciietjb />A' ,jemb /i ^eniet) ./ 17fnc^/'' ergrimmet *i? 18 fd&Iug
DEGn.l]\d)uiF 19 iiian BC'FFGJ ttion DH 22 bifc ^7 2S tf)on DH fi^un F
hJUtben *B eroffenct BC eroffenet DFJGJ eröffnet // 24 ju rurf F ju rüd ./ 2.5 futt C
Qiiot DFGI/J 27 fünig /)/:;/7/ fontg r;./ 28 tunW FGJIJ 29 iglirf}em 7iC ^et=
häftm F ii)\x\\B<J i\)unDi:FGIlJ oSm^DKir m \)txxn BCDFG 31 fe^onen*7>'
ft)vuc^cn B fprurfjcn r'E i})rürf)cn DFGHJ :J2 luurb *B
ge^Jtebigt unb ouggelegt. 1523 24. 57
faciiint, eriguut Baal, hoc est dicuDt opera nos iiistificare, hoc est idohini.
A'ide, sicüt factum est iudeis, ita nobis: iino die 23 niillia occisa sunt, quod
idolo, quod consilio Baal erectum ftierat, immolarent. Ita eciam proh dolor
multo tempore per idola eorum interfectae sunt animae uostrae. In Numeris
5 historiam integram, non habens de Baal 'pergens ad populum meum' K.^^DJof. 24, u
Consilium ergo fuit, ut postquam discederet, ut rex Balac statuam Beor
erigeret et pulcherrimas suae regionis femiuas subornaret, ut cum his filii
Israel peccarent, tum fore ut deus illorum irasceretm' et taudem posse fieri,
ut abs te percutiantur. Et ita factum est, 23 millia interfecta sunt jc.
5 aber populum steht textus
10 bt)r nit^t getuffen, hai- bu Tnet)nem fet)nb flud^en fottcft, üi Iiaftii fte nu hxt\)
tnat gejegnet. ^c^ gebadjt, ic^ tuolt birfj einen, ahn ber ^'^err hat bi)r bie
e!^re gctücret. SSaloam anttüoit t)m unb fpradj: .Sjab id) bt)r boc^ 311 Por
getagt, iücnn hw m\]x bcliu fiauc' ool fil6ex^ unb golb-j gcteft, fo !unb id} bod)
nic^t anbeV'^ rcbcn, bcnn lua-j mijr Öott jagen Inurbe.
15 3^o(^ ga6c ber piopf)ct bcm tonigc ^einac^ ctjnen labt, luic er mit bcm
öoIcE f)anblcn folte, lüci)! er fic itic^t tnodjt lierf(urf)cn unb mit getnalt über-
h)l)nben, ha^ fie ftc^ inibbcr Öott Dcrfunbigten. 2^a ridjtet ber fonig cijn
^^bgot mit namen 23aal 5peor auff unb marfjct, hai ber llcoaBiter tüei)6er,
.•pcrren unb {yurften tod)tcr, ba» öoM 3U ftc§ luben 5um opffei' i)t)rer 516-
20 gotter, unb 'ba fic ,]u l)l)n brachten, betteten fte bcn ^2lBgott an, äffen unb
truncfen unb funbigten mit ben met)bern. £a inarb ßott ^ornig unb f)tc§
bie oberften bc§ bolcfy an galgen f)encfen unb lie» ouff bcn cljncn tag ötcr
unb ,3mei)n^ig taufent mau umb tomcn. 2aä ricfitet bieicr propbct 3?alaam
3u umb be:5 gcltö tüiüen.
25 2)Qöon rcbet l^ic S. ^4^ctru5 unb h)tt fagcn, bei? unfere gei)ftlic^e el)gent=
lic^ be§ 3?a(aam§ finber unb fd^uler finb. Xenn mic er ben boten rat gab,
ben ^ilbgot auff 3U rid)ten, hau bie finber ^H^c^ 'i" funbeu bradjt tuurben
unb @ott er^orneten, W^ fic gcfc^Iogcn tnurbcn, alto ()aben unfere ^ifd^off
aud) ctjncn abgott unter (Sottec' namen auffgeridjt, ncmndj ijtire mcnfc^en lere
3u öon t)t)ren cljgenen toerden, unb laffen ben glambcn faren unb reijffen ,3u fid)
W G^riftlic^en feelen, bie fic td)enben unb bamit ©ott ^um jorn erttiedcn,
ba§ er bie h)c(t geftrafft bat mit blinbf)cl)t unb öcrftodung. S)a§ t)aben 'm'xx
QÜeö unfern get)ftlid)en ijundcrn ju banden.
10 gerufft DE gerüffen EFG.T foÜift BC 12 gehöret .7 13 gebift BC i:. gabt A
gobe BCFGHJ gab DE IG ^anbcln E 17 toiber C 18 «btgott BCDFG 19 tod^tcr *B
fic^l \mnDE in FH 19 20 2lbg6ttct] dotier BCDFG UJ 20 fie] fie fic *7; jncn D]
iiä) EG J betten 7; 2lbtgott C 21^ic.l 22 öbirften Z-'C oberften Tv/'G' 7/./ bcn
fehlt *B 2.3 jracn^ig BCF taufen B 2.5 gc^ftlie^cn BGDFGH.I 26 fc^ütcr ('DEFGJIJ
fctjcn BCDFG.T fct)n 7:77 bofen *B 27 ?tbtgott Bt 'FG 28 cr^uxnctcn BC crjürnctcn DEFGHJ
SBifc^offe BCFGJ »ifc^off /:: 29 3(btgot <'F auffgcrtcfjct /-' auffgcrid^tet rOFGIIJ
.30 \\6)] intnD \n EU 31 feien C 33 Rundem 7;/>/'Cr' ^ung- C iiincfOern 7:-77y
58 Sie nnber (fpiftel <B. ^ßetvi inib eine ©. ^itba?
4. 9)Iar. Oteinigung; 2. ^ebr. 1523.
Post prandiuni Ex 2 c Epistole 2 Petri.
Coniparavit falsos doctores prophetae falso Balaam, qui consilium pessi-
imiiii dedit adversus filios Israel. 'Balaam' 'ein t)er](^ltnbex'' ober 'öeifcfinuffer''
lUlff teufc§, lioc nomen ideo liabuit, quia populum Israeliticum pcrdidit, ita
nostri seciili presbyteri et Episcopi dicuutur 'voratores animanini", et i)ro])ri() s
nomine 'Balaam', qui perdimt JC. 'Bosor' 'ffeifd)', 'Beor' 'tiax', huiu.smodi
])raedieatores, (jui .seducimt numdimi, caro gignit. Et stulticia e.st mater
eorum, quia nou intelligunt scripturam, cum tarnen leges volunt esse ])()puli.
A/ina denotat populum: sieut Asina regitur a proplieta et sie cogitur, ita
popuhis ab istis pseudoproj)hetis subigitur et tyi-annis. Ivestiterunt (juidem lu
pontifieibus, sed maior liiit dominatio eorum, tameu post longa nostra dannui
3 ani Bmide Halaaiii ö — i) am Rande iiioses sfrihit liuiic iiuiniiiari Bcur, petriis
Hdsor J 1 (ini liandc liusur
%\\o öergletjt^t 5^?etiih:f clji]cutlirf} bicfe falfdjc Icrev bcm 'l^ropljetcii
33olaam, bao [ic eben tuie ii3cilnaTii nur innb-^ iielty inilleu fold) db^otevel)
auft vicf)teii unb bie feeleu Uerberbcii. Xar,]u [tt)mmet aiidj fel)u redjtev luime.
Xenii '^ilenni obber ä3alnam beljft iiuff (fbreifdj eljii berfd)lingei obbev Der- ir>
feuffer, n(v bei fclinen vad)in rnifffl.ierl uiib nl(e'> luTÜl^Uinbet unb Trift. Ten
idjeiitlidieii iniineii hot er boriiiiib tnnvn, bdv er io luel leut bnt ',ii junbeu
beortjt, bn-> fie erliuiviiet uitb inntoineii finb. ■5;old}e '^tUnnmiter fiub itnfcre
'-Öijdjüfj \u\h tjeljftlidjeii , bie finb bec- teuffeLy ladjeii, bamit er fu uU(jelid^e
feeten ,yt fid; retjffet nnb tierfd)(inbet. X)er .ytnnine aber biS^:^ ^].hüb()eten ift 20
'?}i(iuy iBofor', bci£i beljft 'fleljfdj' obber Une ''JJcofey fagt 'filinö ^eor', h<yl> ift
'el)ny narren'. (£-l)n narr ift feljn bater. '"^(tfo finb biefe and) blinbt, toll
nnb tbrir^te lent, bie fetbö tuol reQirenö borffteii. Soldje lent treckt bay \itX]\6.],
beim ber qel)ft ntaef)t anbere ntcnfdjen. ^Hlfo l)at C^ott biefen l)nn ber fd)rifft
bbren ebqeiitlidjen minuMi c\^bm unb fie barl)nn eben abgemalt, ha^i man tne^ö, 2.^
h}orfur fic 3nt)a(ten finb.
•iJJun baö ftnmme (aftbare tl)ier, bie (Sfelin, bebent baö bold", baö fid)
Icffct 3emen unb reljtten nnb gel)et, luie man eä fürt, toie ber efel gebrnnqen
unb bart gefc^lagen tüarb, alö er neben anö ^m ^olen Ineg gieng, unb muft
mibber bnn nieg, fo lang biö e§ nl)mmer !nnbt fnr bem enget iüel)d)en nod^ 30
VI licv«Un)ri)ct */; l.-i xnotöotkrel) /; X'lbtgotteret) C'i-'G/ ^.Jltiaüttcvel) /'/i//./ 14 3)a^u
J'>('i:<i 1:. l)cl)ffct*/'' tjetieifd) ./ ueijdjliiibcf /Y/yy./ l.:>,10 ücv|aiiffei- /7/.7 16 ouff--
fpcvvct */.' nifict*y.' IS ciȟuvgett'/)W;//./ umlitomcn *i>' 19 SSifc^offc iJCi'lrV
a>ijd)int I' '.'(» fldj] 1)111 Dl' II 2\ iWoio /' 2:$ tüvidjtcyj'Z-' totcdjt(,c) GHJ rcgicvcnS GH.I
blufften IUI) büvfflcn h'GJ borffteii l'JI 24 machet BüDFGllJ 25 aba,moXüB<JDEFO
lUiatnalct ./ lüiffc (luifj A') *B 20 luav fuv (für) *!'> feigen (fcljn E) *B '28 laffet DFGHJ
actrungcn K :J0 c»] er D
geprebigt iiiib aii§getegt. 1523 24. 59
aziua aperuit os suuiu, hoc est: indocti aperiunt jc. !*>ed dicuiit stipites
plebeiii ubedieutem esso episcopis: respondendum et aziiumi locutaui esse ic.
nmtuiii auimal suut homiues lii, qui non ausi fuerimt loqui. 'Fontes sinespr.Sai. ss,
aqua', prover: 'Ventus et pliivia uou sequeus vir proraitteus' 2C. quid hoc?
5 habent nomeu quidem et formam bonorum episcoporum, ex quibus ebullit
1 (17)1 Bernde Beor ifber stipites ateJä episcopi 2 am Baude Aziiui 4 über
]iruver nieht Xubes am Bande .25. h 5 am Bande Esa: de luutibus Israel
ht]^\pj tretten uiib nibberfallcn niuft. S;.enn alfo fjobeii nud) bic öerfuier
bic Icut getrieben, ha {)abeit fie gefpuret, baö ei? nicf)t 311 Iel)ben hjcrc, unb
ha^i fie unrecfjt mit l)f)u fiircu, unb fjiiben lüoEcn neben jur feijtten auijtretten.
%\)n bie geiüalt ift ju gro§ getüeien, bamit fie bie lent nbcrtetubet fjaben,
10 \Q Inng hXyi mvi Ö)ott bcv^ maul bat auff tt)an nnb ba§ luort l)nn munb
geben, bcK' au(^ bic finber baoon reben, babnrd) l)I)re torbeljt offenbar luurb,
hü^ fie ftd^ f cremen muffen. 5)amit fü( uuin i)£)n nur begegnen, tüenn fie
baljer faren unb furgeben, e§ gepur ben leljen nid)t bie fcfjrifft 3U lefen unb
bauon jureben, man fol l)oren tnay bic Cümcilia befdjlieffcn. S^a magftu
15 anthjortcn: .S^ot nic^t föott aud^ burc^ ctju efe( gcrebt^ l'affet end) genügen,
ha^i tDl)r befennen, ha^i \]{\i für jeptcn (Sottes luort geprebigt babt. ^Itu \)\)i
über narren morbeu fept unb öom gcljt; befeffen, ma*? ift*? Uuiuber, ho.^j Ijtit
ba« genui)!! oolrt uoii ('•)ott cvmerft luirb imb anhebt bie Hiarliept \\\ uhi'W,
Wi non endi alio beidjioert unb gebrungen ift nnu•^l•^. loic enn itiiinme-?
•-"' Laftbnr tlner. Ta-> ift bie oergleiidjuiig luni beiii t^vonlieti'n "^^alnam. l'i'ii
fügt ^. *4^etru>: loeijtter uou bcn faifdjcn leiern.
3)aö ftnb brunnen on Joaffcr niib tnolcfen nom ioinbt mcrbct^, 17
umbgetrieben.
;il5ie Salomon 'il-H'oPcrbio. rro. epn gieljdjuuv gibt unb fagt '(*»)(el)d) alö^^"®"'-^^'
■2h tücnn elju groffe tnolrten unb ftarcEer miubt {)n ge()et nnb bod) felju regen
folget, \HIfo ift epn nmn, ber fid) büd) berbumbt nnb uidjt []di Ina-:? er rebct'.
IHlfo fagt [)ic ''^^ctrui? and) 'C^>ö finb brunnen on tnaffer unb luolrten öom
tüinblücrbet umbtricbcn'. Xaiy ift: fie geben groi? bing für, unb ift nid}t§
ba{)inber. Sic finb luie bie burre, licrftcllete nnb anfgetrucfnete brunnen M,
6 bel)iet)t§ D n^ber Bf nuifte li' ' mufte DFGJ 7 geipuvt B gejpürt CEFGHJ
geipüret D 8 tnoltcn VKFGHJ roeüen 1> 1 1 batuon /> barbiircf) //./ offintar BC
mxb BCI>F xonxb E l:} gepure ÜC gepUtc 2>6'./ gepur A' gcturc /•'// 11 baruou />
maftu-l nmgft bu />A' 1 .j antlDurten // eiueu *7; ü^mhd B<'l)F(r.l gcm'igcu C'A'/\//
gcuicgcii /> Ociiugcu // l(;i)or*7' prebigt*A' TJ bcfcfjlucrct i^'CV-'/V/y/,/ bebrungcn
L»7''(V//./ getruiigcit /■; 22 wirb d 7/./ 21 gtcl)cf}ui§ y^'C7>/V,'./ fngtl fpridjt *// 2(5 r'^umüt
BCF riimbt /-• vt)rnitbt FO.I riiinbt // 2s luinbiuirbel //./ uinbtribeu */.' 29 barbiubcr 7/./
bürvc l>F<:.l i'crfteUc // auögctrorriictc IICG au^gctrudnctc V^AV/ iifjcictvm-fiu'tc /'./
') Jiuccr: siniik's sunt Ibntilius obtunitis ft exiccatis qui uiliil pciütus aquae
haboant, quaiiquaiu . . .
60 Tic ntibcr C^piftcl ©. ^ctri uiib eine S. ^uba»
aqua salutaris, «jiia aiiiina iiistruitiir, Nostri nomeii (Hiidem habent, tituluni,
quid faciunt? nihil, pastores dicuntur et lupi zc. 'Nubes' jc. nubes, (jiiae in
celo trauseunt et lucidae, iuutiles sunt, sed uubes et deusae et uigrae jc.
3ci. 5, 6 prophetae et doctores dicuntur in scriptura nubes Esa. 5 fi [tcUcn fie ') ac si
velint pluere, sed uon faciunt. 'Ventus' i. e. quocunque diabolus eos trahit, s
huc eunt ad avariciam, luxuriani jc. Cl" tna(5^t cum eis ut cum suis creaturis,
?, 17 et ita est cum toto online religioso. '(^uibus caligu tencbrarum' 3C. ut per-
2, iSpetuo manere debeat in inferis. 'Verba fastuosa', posset aliquis dicere: quid
i am Rande Nubes
') fie für ^xä) Vyl oben zu 42, 7.
iüie tnol fie beu rf)umB unb titel füren, bQ§ fie bie rectiten Brunnen fein.
2?enn bie bo leren, t)cl)ffet bie fc^rifft brunnen, 5I(y bie, bon benen queücn lo
fol bie !^ct)tfame lere, burd) tüelc^e bie feelen crquirft follen h)erben. ^u bem
ampt finb fie Qcfdjmicrt nnb qefalbct. äßti§ t()un fie aber? DItdjtö uBeral,
ha ift nidjty mel)r benn ber bloffe namc, i^kijä) h)ic fie f)l)rtcn t)et)ffcn unb
boc^ tüolffe finb.
S;Qr,}u finb fie 'Inolden, bie bcr Uiinbt treljBt', nid}t al§ hk hiden 15
fd^tnartjen unb finftern luolden, bie ba pflegen tuaffer 3U geben, fonbern
tüie bie (el)d)tfcrtigcn t)nn ber lufft tjerfaren unb fliegen"') unb fetjn [\ed)i
finb, bie ber Ininb trct)bt, tüo I)l)n er tuit, nad^ tneli^en nii^t» folgen fan.
■äiio fd)h)e6en unferc lerer auc^ entpor unb faren f)od) f)er t)nn ber CU)riften=
[)et)t, h)ie bie h)olden am f)l}mel, aber lafien fid} trepben Ino f)l)n ber teuffei 20
h)il, iüildjem fie beretjt finb ju ollen lüften, 5|^rebigen aber gor fe^n @otte§
iüort n)ie bie rec^tfc^affen lerer unb prebiger, bie tjim ber fdjrifft molcfen
3ci. 5, 6 genennet hjcrben, aly ßfaie am .5. tüie audj burdj alle», inaS ha hjaffer gibt,
prebiget t)nn bcr fc^rifft bebeut tnerben.
2.17 n)etd)en bef)alten ift cl)n tundel finfterniS tjun ctüigfel)t. 25
Sie leben l)^t hjol unb gcl)et Xji^n tüie fie felby n^ollen. (Jy h^irb aber
über fie !ommen el^n ehiig finfterniö, h)ie tüol fie eä nid)t glelnben noc^ fulen.
2.18 £)enn fie lauten öon fdjlüulftigcn Inorten, ba nidjtö l)ijnberift.
^rageftu, Jüie fie 'brunnen on Inaffer' unb 'Inolden on regen' niugen
genennet trerben, fo fie bod) alle tuelt Pol prebigen? ^^ntluortet S. ^^^eter: 30
6ie regenen unb prebigen lepber aE^u biet. Gy finb aber nidjt bcnn Per=
9 tüxn />// xi]üm FG.J ]uxtv. DEFGHJ teerte i" \\ ]tit\\ F l'J gejcf^miict
IK'DFd öcjc^mivt // gcfc^niicret .7 14 m^t BCG hiolff /> luolff Fll 15 Ta^u BCG
16 h)afl"J regen*/; 1 7 flicken i-'// 2\Vü.^tnDE(nJ.] '27 fulen Z»A'i^GJ] empftnben //
28 ic^ttjulftigcn /:-' gjcfjimitftigc •/ 29 gragiftu BC mugen DFF.J mügen GH :]0 5|5etruö *B
31 regnen DJl
-) Ihicer: sed sicut leues, quae . . . feruntur et uolitant . . . Der (in A *B) über-
lieferte WoHJaul läKst sich nur retten, tcenn man Icljditfettigeu ah Adverb nehmen darf,
was nicht loahrsclmnlich ist. Da es aber immerhin doch eine Möglichkeit ist, so wurde das
cor tjnn icahrscheinUch ausgefallene bie nicht ergänzt. P. P.
geptebigt unb ausgelegt. 1523/24. 61
dicis, Petre, eos sine sermone esse, cum omnes locos coucrepent suis con-
cionibus? Sed, iuquit, fateor quidem eos praedicare, sed inutilia praedicant,
quia opera extolluut, virginitatem sive obedieutiam. lüde plebs credidit
optimos et sanctissimos esse ordiiies. Verba magnifica suut, sed opera ift
5 bre)C^ '). Episcopi status est perfectus, habent vitam contemplativam, activam 3C.
qui legerit decretales eorum, omnia ista videbit. 'Per coucupisceutias carnis', 2, is
qui baptizatus est, per baptisuium venit ex reguo diaboli iu dei. Praedicatio
eorum aliter docet, nempe obedientiam, castitatem. Dicunt enim: religiosi
1 loci concrepet ö über est steht dicunt cote:
») Vgl. unten im deutschen Texte 11—14. bref(^ icircl das niederd.-md. Wü>-t dresch,
driesch = BracMand, unbebautes Feld (Grimm, Wtb. II, 1408) sein. Doch Tcönnte vielleicht
auch an (ge)dresch(e), das übeHragen ^Lärm, Geschwätz^ bedeutet (Gr. Wtb. IV, 1, 1, 203819)
gedacht werden; letzteres ist bei Luther nacJigewicsen. P. P.
gebltd^e, fd^ttiulftigc unb auffflcBIafene tüort, ba mit fic bem armen t)auffen
10 bie orcn t)o( Bleloen, hiVj man mel)nct, e§ fei] foft(icf) bing, unb ift bo(^ nti^t»
bar^ijuber. äßic bic mundj mit f)Dt)en bapffci^n tuortcn ijljrcn gctjorfam, armut
unb !eufc^et)t autftocrffen, ha§ man meljnet, fic fcl)cn ()cl)ligc leut, fo c§ boc^
nic^t6 ift benn cljttet tricgerei), unb gar fct)n glaluBc noi^ liebe barfiet) ju
finben ift, 5)er glel)d}en ift aini) haä fie furgeben, hav ber bifdjüfflidje ftanb
15 el^n öolfomener ftanb fet), fo fie nichts anber§ t^un, benn prangen unb f(^one
^engft ret)tten-) unb ju ^etjten firdjcn unb altar mel)f)en unb glocfen teuffen.
©olcijer auffgeölafener unb fdjJuoIftigcr toort ift ha^ ganlj geijftlid) red)t be§
^apfty burc§ unb burd) üol.
Unb rei)|en burd) gel)tf)et)t 3ur luft be-i fiel)fdj, bie t)f)enigen2, is
20 bie rec^t entrunnen loaren unb nu tjm l)rtt)um6 tuanbeln.
Xa§ t^un biefe brunnen unb lerer, ha^j bem bofloidjt muffen i)nn ftvic!
faEen unb erft rec^t gefongen tüerben, hk !aum entrunnen töaren. (^i)n finb
bn§ getanfft ift unb entflogen alten funben, bem lenffcl entmorben unb gefehlt
aui 5lbam Qu (il^riftum, menn e>i ]ux oernunfft tompt, fo tuirt e-ä fo balb
25 berftritft unb t)n l)rt[)um6 gefüret. Wan folt fie leren ooni glambcn unb
ber liebe unb ()el)ligen CÜTutj, fo farcn unfcre gel)ftlidjeu yi unb merffen l)t)re
tond empor, ha burd) fie toibber 3U rud; fallen i)un ijvtljumb, wenn fie gleljd)
9 fc^toütj'tige IJ gfd^wurftige ./ 1 0 f oftlicf) E 1 1 baf)tnbev BCEFG.) monc^e BC
müni^e DGJ yJlonc^ IC ^JJUincf) /•'// 14 biidöoffüc^ E 15 fie] fie (fid^ J) bod^ *B nid^t
EF<i.l nit // prangten .1 ptarf)ten (brachten 7v) *7>' fc^onc */? U; ju rocl)(cn *V>
touffen /v'A'./ 17 unh /fUlGJ is ic^routftiftev 7jV7>7'7_;// jc^ttjutftiget A' gid^mulftiget .^
19 fle^fc^g'7.»/? 20 toanbten y'7>/V,'./ 21 brunnen A boiättiic^t ii ftirdE ^1 2:? cnt--
flof)en J>J/ en= || wotben BF enwotben 7/ 20 im E tjt^umb Ä gefuret BC qi^uxt F
gefiitet 7/ 27 jü ruct F
2) Bucer: cum tarnen aliud niliii faciant, quam satrapas pompa agere et equitare
bellos caballos.
02 S)tc nnbev ff-piftel ©. 5petvi iiiib eine ©. 2fuba§
uou debent habere feminaiu, iuteritn maximis cupiditatibus abuudant, quibus
niederi noii potest, quia si quis über est, habet spem se posse aliquando
2, 19 nxoroni dnctiiruni, ea spes abest ipsis, interea peccata muta faciunt jc. 'liber-
tatein' dicaiiit eiiini, si vis peccata penitere, fieri debes nionachus. Thomas
scripsit: si nionachus ing'rederetur vol monialis in cenobiuni, idem esset ac
l)aptisnius. Yide verbum dei et institutionem Christi equiparatur hominum
(ra(htioiii. Hanc sententiani arripucrnnt onnies homines: semel lapsiis es,
liabes adhiic viani clabendi, scilieet introitum coeuobii. Vide per has nugas
5 — 7 am liande Thomas ingressum ordiuis aequiparat baptisiuo 7 über semel
steht cogitantes
entrunnen finb. äßic flcl)et aber baij fclb 31:? %[\o baö fie 'buvd) gel)l^el)t
bie (eilt rcljl'.cn ,yiv (uft be« f(et)fc^§'. "^[^x {)ül)eft re^^eii i|t, "ba^ [iefprcc^cn: m
Pfaffen, muiidje iinb iioiinen foKcn nid}t e^cttc^ lücrbeii , unb üevpiuben fid)
feufd}el)t .511 IjQlltcii: ba mit tt)iin fie nidjt iner, beim 'baQ ftc nur jur iin=
feufd)ei)t ret)ljen, Wj W elenbeu (eiit \)nu Oofen lüften Derber ben muffen unb
l)nen uid)t ,yi f)elffen ift.
.s>(e fil)cftu nbcv flor, ha^j 5pctru§ Hon felincn aiibevn rcbc, beun Don 1.=.
benu levern, hk \)\\\\ bcr (.^f)viftcnl)el)t rec^ircn, bn i^etauffte unb c^leubige leut
finb. 3jeuu bei) Wurden unb ()el)beu entrinnet nieniQub nlfo, fouber unter
ben (vtjriften, bn Ijoben fie räum V\t feelen ,]u Uerfüren unb \)\\\\ be^ö tcuffeli?
ftrid 3ubringen.
2,19 Unb lier()cl)ffen l)l)u frel)()el}t, fo fie felbS fuec^te beS t)er= 20
terbcuy finb, benu öou Uieldjcn l)cmnub uberUiuubeu ift, be§ fnedjt
ift er hjorbcu.
Sic tüerffcn foldjc ftenbcu auff, burd; Ineld) man fol fetig luevben, tnte
ll)Dma§, ber prebigcr uiünd), uuDerfdjampt gefdjvideu t)at, tneuu el)uer l)nu
el)neu orben gct)et, "b^^i^ cS aty Uiel fei), aVi lucnn er tjljt auö ber tauffe teme, r..
bo t)er()cl)ffen fie frel)f)el)t unb bergcbnnge ber funb burdj eljgene Uierd. 6old)
tcfterung muy uian boren, baö fie l)br uicufdicu treUnu unb gaudel tncrd,
bay au glauben ift, ben: glauben unb bcr tauffe glctd) fclk'u, lueldjc ('»iott cl)n=
gefegt bot, unb bie ebgeutlidj feljn iDcrd finb. ^er fol ba» bodj lel)ben unb
bar^u ftilfc^tuebgeu ? Solche fprudjc böbeu bie mnuc^e gefaffet unb l)nnö iuug ■M^
9 \dl fehlt (J ] 0 f)ot)ift HC |)of)eft DF ^od^ft E fie fehlt II 1 1 moitd^en BC
nuind)c y> mon^eii A' münden /V/y/,/ nunnen / ft(|j \\t*B 12 mi J> in GJ
13 eüenbc O eüenben JJJ bofcn B lüften C tuftett E lüften FGII.T mnffen B \h fatnem //
16 regieren DGJ regicrn // gläubige DEH 17 bürden BC Sürtfcn DKFG ll.l 18 t)er=
füren BG -füren If 20/21 öcrbcvbenS DEFGITJ 2:3 ftenbc BCEFG.I ftcnb ])ll meldte
{>m\\ä)i G)*B 24 muiic^ B nionri) (' m\\\\ä) DFGJI.I monc^ E \>nmx]ä)amb\. I> 25 ge^e
BCEF qeeJfGJIJ 20 uevgcbiing r/> /•;//,/ 28 on */i ber] ./>//////, bem ./ 29 bie
fehlt n :\0 bafyi BGEG fpvüd)C ^' ipviicf)C />/'' fprild) /•.' ipviitl) // imiud)e .1 mond)e BG
ntünc^e DFdJ mmö) E müncC) //
geprcbigt imb ai:§gclei^t. 1523 24. 63
eraeritus est diviuitatem, contra Hus in eo, quod extnlerit verbum dei, dam-
nationera, verum damnatus a papa. Tide, uum vere depinxerit Petrus statuni
religiosorum. ^A quo vinctus", ratio: 'Nam posteaquam per cognitiouem Christin, 20
eftugerunt inquinameutum seculi', in spiritualem vitam K. ex fide deficiunt
!> in sua opera 3C. Rhoma olim syncere audivit Euangeliuin, iam mutata omnia.
'Novissiina peiora priniis'. Si antiquissimi venirent, qui olini Rliomae fueruut,
omnino abhoniinarentur hodiernum rerum statuni. Turce, ludei externani
vitani melioroni ducunt, (|uain nos ipsi et praesertini n-ligiosi, ita omnia
invei'sa sunt, ut niahnn jiro l)ono putanms. 'Vir qui ad stultielani suam2, 21.22
lü revertitur sieut oanis' JC. prover. 26. Per hapti.smum inüdelitateni evomuimus "^'''•^j''"'^'
10 am Bande prove:
hoid trieben, iinb foldje lerer ()at man ]n i)ct){[c\cn f(emarfjt, ^I6cr bic aubeiii
recf}tfd)afieu t)el}(igen 311 pitlDer Derbrennet.
Senn fo fie entflotieu finb ber unfaiiberfel)! bcr Uielt burd}2,2o
bic er!entnt§ be§ tjerreu unb f)el]lanb-3 .^efit (sf)ri[tt, lüerbeu aber
ih iüiberumb l}n bte lelbiflcn c^eflocf}ten unb iiberliinnbcn, i[t l)()n ba§
leljt erger tuorben benn ba§ erfte.
^Q betoetjfet 5)3etrii§, iuarumb fie tmä)k be§ t)erbcrben§ finb. (J^riftum
erfenuen f)cl)ft, ba^ mau linfic tnivS er fei), nemlid) imfer (]cl}Ianb, ber un§
unfcr funbe quo lautier guaben fc^eutfet. £urc^ biä crfentni^i eutflie^cn töl)r
20 ber untugent unb fointnen öon ber unfauberfetjt ber lüelt. äßenn fie aber
nu t)nn ber tauffe entflogen ftnb, iDcrben fie baruntf) Inibber bareljn gelnorffcn,
bay fie tuibberumb boni glatnben auff l)f)re el)gen tf)uu tretten.') Xcnn tuo
uid)t glalnbc ift, ha ift fel)u gel)ft, ino aber uidjt gel)ft ift, ba ift nirfjtv benn
el)tel fleifd), fo fan anä) ba nidjtS rcl)n§ fetjn. ^iUfo ift c-S bl)y ()cr l)nn bcr
2.'. 6f)riftcntiel)t gangen. -]U)om I)at ,]um crftcn bai^ C^uangelinni (anttcr ge()ort,
ift aber l)crnad) abgctretten unb auff nicnfdjcn lere gefallen, fo lang biv bafetbo
aller greumct anfffonicn ift. Xarumb 'ift l)l)n ba^ letUc ergcv Uunben benn
ha-^ crfte', ha^^ fie bl^t Uiel erger l)el)ben finb, benn fie nijc geuiefcn fiDii, el)c
fie öjottec' luort get)ort baben.
30 S)enn e-^ Inere l)l)n beffer, ha^i fie ben tneg ber gercd)ttgfcl)t2,2i
nid)t ertennct betten, benn hai- fie l)bn erfennen, unb fic^ teren
üon bcm l)e^ligen gepott, bay t)f)n geben ift. 60 ift ^()n luibbcr-2, 22
1 1 3n .1 12 DevOvannct Ji wxpxant A' uevOrannct /V;./ ocrttent // l:'. entflogen IK'Ed.l
l.'j wibberumb C bie felben C 17 jcin P.CPKFdJ feinb If 19 lauttevn I'. bi§] bie ./
20 ber] bie .7 outuget !•: 21 cntflotjen *B n)iber BC bveljn lU'FGlf.l 22 l}l)v (iv^ *l'.
23 ift [Itltüer geljft) ./eA// A' 24 i\M jihll * J! 2.', 5Hom /'// gc!)ovct II gct)Lnet ( Dl'd.l
get)6rt EH 2G kfaüe./ bafcUift // 27 gvcrtcl DIUHI.J 2S finb IICEI' jciiib DHIll
:J2 gebot FdllJ
') Biicer: quaiulo a iide in propria opera reducuutar.
G4 2;ie aiibcr Cfptftel <£. ^etri unb eine ©. 3uba§
et iu cognitionem fidei et charitatis venimus, hi rursum iios trahuut in
fiduciani operiim })er praedicationem illorum. Iste locus nou trahendus ad
opera, ut ipsi feccnmt, ut tempore ieiuiiii clainaruut, post pascha eadem
faciuut quae ante carnisprivium. Cum ad infidelitatem trahenda sit, Si vis
beue operari, Roga deum patrem tu um, ut det tibi fidem, tum sequentur
opera bona, non iuvabit te castitas tua, ieiunia, sed cor purum ante omnia
esse debet. Quid autem efficiet cor tuum purum? nulla externa observatio ic.
sed unicum verbum dei. Adiccit in fine adhortationem pulchram, ut cum
faren bo» Inare fprid) iDort: ber ^unbt friffet tütbbcr h3Q§ er ge=
ipel)et I)at, unb hie falo loall^ct fid) nad) bcr fc^Jüctne lüibbei: lo
^m hxcä.
Saö ipridjtuort ()at S. 5petru§ genomen auy bem Bu(^ ^^^roöevbt. 20.
spr.eaL26, jjf, jp^-ic^t Salomoii 'i&l)n man ber fel)nc tor()et)t luibberumb tf)ut, ift glel)dj
lüie el)n l)unbt ber lüibbcrfriffet tDQ§ er gcfpljet i)at\ 2)iirif} bie touff ijabm
fie ben iinglnlubcn auSgeiöorffen unb finb gelua|d)cn öon bem unfnubern tüefen is
unb getretten l)un etju reljucö luejen be§ g(alx)bcnö unb ber liebe, ho faEen fie
lüibbcr Hon ab auff ben unglaluben unb ljl)re el)gne luerd unb bcfublen fid)
tüibber \)m unflat. 3)Qrumb fot man biefen fprud§ nidjt anf[ bie luerd jiel^en,
benn bamit ift Inenig auygeridjt, bay man nad) ber beljd^t fagt unb gcpeut:
bu folt Ijtjufurt fcufdj, fenfftmutig unb gebultig fel)n. ic. ©onber tuiltu 20
frum tüerben, fo bitte @ott, ba§ er bi)r cl)nen reditfd^affencn glatüben gebe,
unb f)ebe ha an, bay bu Hont unglatubcn tretteft. 2ßenn bn benn ben glatüben
uberfomft, fo lüerbcu fid) I)ernQ(^ gutte tuerd felDy finben, baö bu retjn unb
!eufc^ lebeft, fonft Inirftu bic^ mit {el)ncm anbern mittel bclnaren, unb ob bu
glel)d) ben fdjald t)m ^erljen elju mel)l bergen tonft, fo fevet er bod) ju letft 25
l)erau§.
S)i§ ift ha^ anbcr (5apittct bicfer (Spiftel, barlju er Hon unfern lerem
äuöor gefagt l)at, toic toljr burd) fie tourben fo l)emerlid) Herfurt locrben. 2BQr
finb ^tüar genug getoarnet, mir t)aben§ aber nidjt gcadjt, barnmb ift eö unfer
fd)ulb, bie mir bay (^nangelion uid)t gefaffet unb mit unferm mcfen fold^en 30
jorn föottey Herbicnet t)aben. älUr l)oren§ gemeljniglidj alle gerne, ha^ man
ben iöapft mit Pfaffen unb munc^en antoftet unb fd)ilt, cy toil fic^ aber
nl)cmaub baHon beffern. (^-y ift nidjt elju fold; leljdjtfertig fpiel, be» mau
9/10 gcfpe^t/i' lOfaun)/ hjel^t Ji' tvihtv BC II t^m BCDFGf/ 14 ge^jel)!
BCFGJ gejpeljet DE gej^jcröt 7/ 15 gchjafd^en FI] IC mjnig BC 17 ^^v BC iv DEGJ
et)9ene i/C'ö/ 1 8 3i^en i^'C'-f ' 19 gebeut *i^ 20 :^infürt Z)6'Ä7 ^infürt ^ fenfft=
m\xi\a,T)i:iI.T -mutig/'' -mutig ^' rtilt bu /A 21 '{xoxnxn DEGJ 22 trettift £6'
2:j fumpft IU! fomtcft l> tuinpft A' funift F fom^jft GJI.J 24 leBift BC hjüvft bu D
25 favct// rejjt /''C7!,7'' 2S tunvbcu */> ncrfurt /)/s'Ff/// ncvfuvct ./ .'51 gcmaingHic^
DGIJJ :32 mondjen BC nninc^cu DFGH.I nionc^eu E ic^üU / .'3:3 f^it DEM
geprebigt unb aulgelcgt. 1523 24. C5
talia legerimiis, ubi Petrus et alii apostoli et Christus statuni ]ierstringant
elericoriuu, ne ritlerenius, sed potius flendum nobis est et deus oraudus, ut
gratiam suam eis donet, ut illi a suo damuabili statu desistaut, et ut plures
mittat in viueam suam operarios synceros zc.
5. ©ejagefimä; 8. gebr. 1523.
Post prandium Ex 3 c Epi 2.
Hactemis audistis 2 c. in quo de spiritualibus loquitur, quae illorums, i. 2
vita esse debuit. Nunc ad uos revertitur et dieit, quid futunuu in extremis
5 am Rande Epi Petii 7 vita eonim esse
lachen burffe, fonber foI(^cr ernft, bafut ha^ l^ei'| erft^retfen unb gittern folte.
2)Qrum6 foüen lrtt)iy mit ernft angriffen unb Bitten, ha?) @ott feinen jorn
10 unb folc^c plage öon un§ t)t)ntr)cg tuenbe. S^enn bcr ijamer ift nic^t un=
öerfe^euy über nn§ !ommen, fonber bon @ott uBer un§ jur ftraffc gefrfiidtt,
tüte ^aulu» fagt .2. 2:t)effal. 2. tnet)! 'fie bie (ie6e ber lnar()el)t nid)t I)aben2:n)fii.3,iot.
auff genomen, bos fie fetig tüurben, barutnb toirb t)t)n @)ot frefftige l)rt^umb
fenben, ba§ fie glauben ber lugen' iz. 2)enn trenn h\t ftraff nur fo ti>el)t
15 gangen trere, ha'^j aEe^n bie falfc^en lerer ferlorcn tneren, toere eg nod) geringe
gegen bcm, Wi fie bag rcgiment gcl)abt unb aße trelt mit l)^n 3ur l)eüe gefnrt
^aben. 2)arumb ift bem übel ni(^t jn ratten, bcnn hal^ tnir mit ©ottcS fovdjt
unb beniut hk fac^ angreljffen, unfere fdjulb benennen unb ö)ott anruffen, ba§
er W ftraff Don unS nemc. Wäi bcm gebet mu§ man Inibbcr bie falfdjen
20 lerer fturmen, fonft leffet lj[)m ber Seuffel ni(f;t abgetüinnen. ö'olöt nn tucljtter:
^n^ brittc (fapittcl.
T^3§ ift bie anber ßpiftel, bie ic^ eu(^ fc^ret)be, t)^r lieben, \)\\wa,\
toelc^er ic^ ermeife unb ert)nnere eutüern lauttern fijun, ha^
^^r gebenett an bie tnort, Vit eud) ßubor gefagt finb Don ben3,2
25 ^etjUgen pro|3l)eten, unb an unfer gepot, bie tot)x finb ^^Ipofteln bc»
§etrn unb ^e^lanbä.
.^ie tompt nu 8. 5petru§ h)ibber ju un« unb tt^arnet nu;? t)nn biefem
ßapittel, ha^ lütjr geruft fetjn unb beS ^u^öften tagy alle augenblic! Umrten,
Unb fagt öon erften alfo, ba» er biefe ©piftel gefc^rieben ^^aht, nic^t barutnb
8 bürffe DGJ burff Ell forc^cn AFI! 9 angretiffcn BVDEGIIJ 12 2 %^t\\ai. 2.]
an ber anbcrn jün 2()effaIo. am anbern ./ 14 glettiljcn B lügen (' lugen l'F 17 furcht HC
18 angreüffen K angriffen/ 20 [türmen UC'A'i',/ ftürmen Ix Hl Icffit 7^'^' laffet y>/-V,'///
23 eh)ern BCEGH eueren D 2ö ^ipoftelcn BCFGJ 27 tüiber B 28 feljen U
Süngften V iungftcn E Siüngften FGH 29 gefc^ribcn CDEFOHJ
ßut^crg aöerfc. XIV. 5
(3(3 2)ic anber ßpiftct ©. 5Petri nnb eine ©. 3uba§
temporibus, et monet, iit oaiüibus luomentis expectemus lumc diem. Facile
est principium JC. dicit se propterea id epistolium scripsisse^), ut admoueat
eorum, quae supra dicta sunt. 'Synceram' K. hoc est: prius scitis qiiae
vobis ad salutein sufficiant. Audistis saepe non desistendum a jjraedicatione
H,3. 4divini verbi, quia ic. 'Venturos in extremis' k. ^JIqu furt ftc^ mit cim &
f)Uä) in bei* irelt f)in unb '^erlüibei', in quo denunciantur homines ante tempora
Ventura negaturi deuni jc. luide veniat, nescio. Non autem intelligendum, ut
omnes ita negaturi sint, maior tarnen pars hoc facit. Cum tamen Euangelium
palam fiet, multo plus notiores erunt. De his Petrus loquitur, Rhomae diu hec
tuit opinio: credis hoc? Dicunt futura esse, putas esse deum Christum, bonus lo
7 negaturum 9 Paulus darüber etrus
1) Vgl. oben S. 52, 1. P. F.
bay er bcn grunbt beS glalnben» legte, ireldj» er t)orf)t)n tl)an I)nt, fonber 'ba§
er fie auffertnecfe, ertjnnere, anf)alte unb trel)I)e, haii fic be^ felbcn nid;t t)cr=
geffen unb ble^Bcn l)nn bem lauttern fi^nn unb Uerftanb, benn fie l)abm bon
eljncni recfjticf^affcn 6l)ri[tli(f)en leben. 2)enn ber prebiger ampi ift, lüie Inljr
offt gefagt f)abcn, nidjt aüel^n bas fie leren, fonber baö fie and) Ijmmer t)cr= 15
nionen unb anhalten. SDenn ftntemal un§ nnfer flel)f(^ nnb blut ^mmer
Qnf)anget, fo mni? föotte§ ioort l)nn uwi tnadcr fein, biv? tuir bem \k\)]ä) nic^t
räum laffen, fonber ba mibber ftrcljtten unb obligen.
:!, 3 Unb miffet bQ§ auff§ erft, bog an leljten tagen fomen luerben
H,4üerf|)ütter, bie nac^ l}t)ren e^gen Inften tnonbeln nnb fagen: Ivo ift 20
bie derl)et)ffung fel^ner ^nlunfft'? benn nad^ bem bie öetter ent=
fdjlüffen finb, bleljbt c» oHe§ hJte e§ öon anfang ber creaturn
getnefeu ift.
''Man fnret fidj nod) mit el)m bnd) Dom C^nti^rift t)l)n nnb t)er, bart)nn
gefdjriben ftet)et, bay bie leut bor bem Ijnngften tage Ijnn foldjen l)rtl)nmb 25
fallen n)erben, ba§ fic fagen, e§ fe^ !e^n @ot, unb merben nerfpotten aEe»,
mag mau prcbigt öou Gfjrifto unb Dom l)ungften tag. X)a§ ift tuar, mo^er
ey and) genomeu ift. ^Jian fol eö aber nidjt alfo Uerfteljen, bay bie gan|e
tuelt fotd^S fagen unb galten tüerbe, fonber \ia^ me^rer tel)l. £)enn e§ ift t)^t
fd)on fnrl)anben nnb tnirb nod) me()r nberf]anb nemen, tuenn ba? ^nangelion 30
bay unter hk leut tommen mirb, ba Uierben fid; bie lent fel}n regen, unb Diel
t)er|en öa§ erfnrbredjen, bie tj^t öerborgen unb nid)t offenbor finb. ^^x ift
and) fdjon Diel getüefen, hk nid)t§ babon gehalten Ijaben, bo§ ber ^ungfte tag
tommen fol.
18 bnlüibev C 20 öevjpottcv *Ii atjgnen E 21 Dotter DFGIIJ Dötev A' 24 füret BC
(&nhiä)x'\\{ V Knb(t)c^rift l> IX! 11.1 2:, gefc^vieben B iunöftcn B(!E iiingften 1>F(U1 |ot(|e J
27 Sungften /»' Sungften VE Süiiflftcii DFdJI 30 Dor- DEH fUrfjanben FdJ 32 ^erfür
DEGllJ n\üxF 33 ^üngft y>'t' ^ünöft i^A7''t/ imiöftJ ^ünöftaa //
geprcbigt unb aufgelegt. 1523 24. 67
Christian^) es. Verum sicut Rhomani fecerimt, nos quoque m uostris regio- 1 sftcff. 5, 2
Dibus laciemus. Lucas 22 'dies veuiet ut für in nocte', 'sicut laiiueus\ Tulgur'. Suc. i'a.'ss)
T . 1 . . . ^ 1- 2UC. 21, 35;
Iccu'co oportet, ut tales repenautur, qui omnino contemuant futurum diem, n, 24
Quando ergo huiusraodi inveuieutur, siguum dedit nobis Petrus in
5 foribus esse diem extremum. Hi sunt, qui de Christo et die extremo andient
praedicari, nou autem credent jc. Nam illud volentes tales sunt homines, 3, 3. 6
') Verschridjeii für Christiamis? oder als deutsche Form anzusehen? Vgl. Lexer,
mhd. Wtbeh. 1, 1737; Nachtr. 283; Ch-imm, Wtbch. 2, 624. P. P.
^ur foI(^en öexlpottern tcarnet un» l^te ©. $Petru§ unb öerlimbigt un»
3iit)oi*, bn§ fie fommeu Uicrbcn unb \\ä) gar ba'^ljn tjnn bic frfjan^ id)(agen
iinb leben inte fic InoÜen. ^u ^Jiljom unb l)nn äi>eli(^lanb i[t biefer fprud^
10 jtnar lengft erfüllet, unb bie f)exQU§!ommen , Bringen foldjcn \\)a\\ aud) mit
^erau». S)arumb tnie [ie e§ bar^n lang getrieben Ijabcn, fo nuiffcuy bie leut
^erouffen au(^ tretjben. %axiii eben toenn ber iungft tag l)t}t für ber ttjia-
ift, tnuffcn fold^e leut erfur !ommen, auff ha^ erfuEet Inerbe hOi?:> 6f)riftuy
fagt ^Tiüttf)e. 24. 'ßleic^ töie e§ ju ber 3et)t 5Ioe \\^ax, alfo luirb and} fet)n bie ^^^.'^-^y-*-
15 3u!nnfft beö ^Jienfdjen fon». 2;enn gleljc^ h^ie fic luaren ijnn bcnn tagen für
ber finbflut, fie äffen, fie trunc!en, fie fretjeten unb lieffen fii^ frcijen, faty
an ben tag, bo 5loe t)nn bic or(^e gteng, unb fie tüuftcnS nidjt, bis bic finb=
ftut !am unb nam fie alle bal)t)n, 5llfo tütrt a\\^ fcl)n bie jufunfft be§
menfdjen fon^', 3itent, 'bcy menfdjcn fon mirb fommeu ^n cljiier ftunb ha 'V)\)i^mm.-ii.ii
20 nid^t mel)net\ 3tem ßuce. 21. '3)iefer tag loirb fommen tüie et)n f alftritf, suc. 21, 35
über alle, bie auff erben Inonen". Unb aBermal 2uce .17. 'Inic ber ölir oben suc. w, 24
Dom Ijljmel blij:et unb lendjtct über alles, ha^i unter bcm l)l)nicl ift, alfo Uiirb
be§ mcnfij^en fon an feljncm tag fel}n\ bo» ift, fo fd)tuinb unb unöerfelieng
unb ploljlid; tnirb er l)erel)n bredjcn, menn bie Inclt auffv aller firfjcrft Uurb
25 (eben, unb ©ottc^^ toort l)nn luinb fdjlaljcn.
S)arum'b inirb ha^ ha^) ^cljcljen bc§ tungften tag-5 fdjn, lucuu er nat)c
ift, tucnn bie leut leben, tute fie nur hjollen nadj allen lüften, unb foldj rebe
unter l)()n geljct: 'Uio ift bie Herljcljffung feiner jutunfft'^ ®ie Kielt ift fo
lang geftanben unb t)mer blieben, folt C'S nu erft anber-j Uicrben ? '^Ufo
30 lüarnet un'5 'il-u'trn'?, hav \o\)X unä nidjt ergern unb clju gemio ^eijdjcn l)üben,
bo» ber tag balb tonten luerbc. 3^olgt töcljtter:
7 fßox DEJl \u\^ fehlt *B \)nt\m't)\%i DF.FCnU 'J \vbü(\\ VI'/JVJJJ
äßetjc^elonb F 1 0 ctfüüet JJFOJf erfuüet F./ 1 1 trieben BC ixibtn DEFd 11.1 1 2 til)bcn F
SungftViA' iungft r iün9ft/>/V///- i^m BC i\)\\x DGHJ 1:5 ^evfür PAW//./ evfür/'
etfüUet /v/V;//./ cx-fuU A' 10 bcvj bcm./ i^nbflufe (so auch l foUj.) DE fl)nbtflut (so
auch i. fol'j.) (J ©Ünbflu^ (xo auch i. fo/;/.) Jf funbtflufe ./ 17 ha BCI>E(t.l »oüftcn?
DFGJ h)ifeten§ // 17,18 ber funbtflüfe ./ 21 U\i}, lUJlHill.l ^i\^ E 22 Hiljet
BCDEGH ititjgct .7 2:! tage BCFd.f gfc^luinb GILT 24 ploljüc^ (' ^jUitjUc^ D plutjüci) E
^üt^tic^ ^/./] ]ö)\\<^Ü.Jf üradjen // 25 ©ottte§ .1 ©ottiä iiC fd^tagen i)'C'A'AY;///
20 Sungften BE Sünglten G ^üngften DFGII 27 motten CDEFGHJ lüften CF.J lüften DG
29 ii[\)hi\\ I>EF(1 bleiben// nun tje erft./
5*
68 ^'f iiiibev Cfpiftet <B. ^^ctri iiiib eine S. ^nha^
non tantiim operae faciunt, ,iit legereut libros divinos in quibus de diluvio
1 Tioi 1, 9 et creiiiatione urbiiun scriptum est, loquitur ein fd§ai"[f ftud^ de genesi. Coelum
et terra liabent prineipium, non fnerant .sempcr, 'fiat firmamentuni inter
aquas", bQ§ rurt l^ic ©. $PetlU§. Spiritus doniini ferebatur, quod aipia terrani
non perf'udit, ho(; fit per potenciam verbi dei et non per poteuciam suae 5
naturae. Ut in genesi liabes; (juasi dicat Petrus, non tantiuii faciunt impii, ut
6 q. d. Petrus
3,5 %bcx muttütjUen» trollen fic nicfjt luiifcn, hav ber t)l)mel für
3e^tten Qnd§ tüar, barju hit erbe anS iimifer unb l)m lüaffer 6e=
:{,6[tanben burrfj föotte» iüort, bennodfj tt^arb 3n ber 3cl)t hie iüelt
burc^ bic fclbigc mit ber f^nbflnt öcrbcrbt. lo
Solche leut finb fie, fpridjt er, bic nic^t fo öicl fteljy t()nn, ha^ fic bie
fd^rifft nid^t Icfen, fonbcr mnttüiltig nic^t InoEen bencfen nnb tuiffen, ha^ e»
fnr 3Ct)tten alfo gangen ift, ba 9ioe ben faften Oantuet, luarb bic Inclt bnrc^
tütiffcr nerberbet, lücldje bnrrfj unb \)m tDiiffcr bcftanbcn nnb gemndjt tunr,
unb tooren bie leut tji^a fo fidler nnb gelüis, baö fie meljneten, cä t)ette gar is
fcl)n not. 5)ennorf) iDurbcn fic glcid) Uml ade bnrcfjy nmffcr Ucrbcrbt. ^^tly
folt er fagen: -S^at öott bo ^umal bic luclt mit maffer ticrtilget nnb mit
eignem cjcmpel betnc^fet, ha§ er fie öerfendfen !an, nid nic^r tüirb erS l)^t
t^nn, trcljl er§ ^ot öerfprodjcn.
Öie rebet aber ©. ^ctrnv et)n tocnig fd^a^'Pff öon ber frfjcpffung. !3)cr 20
i)\)md nnb bie erbe ftnnben fnr 3el)tten and) fcfte, tnaren Hon Inaffer gemacht
unb beftunbcn l)m tnaffer bnrd^ föottcc^ lüort. .^pmct unb eiben l)aben eignen
anfang, finb ni(^t ctüig gclücfen, ber i)\-)md ift t)on Inaffcr gcmad^t, nnb ift
üben unb unten maffer gclücfcn, bie erbe aber ift Qm tnaffcr gemadjt nnb be=
ftanben, al» ''Blofey bef(^ret)bt, tüeld^cn ^ie ©. 5Petru» rnret, ba'^ tuirb aEe§ 2r.
burd) öottcy inort crl)atten, toie e§ aud; burd§ ba§ fctb gcmai^t ift. 3)cnn
Cy ift l)f)r natur nid;t, ba» fie alfo beftc()cn. 2)arnmb tücnu cS @ott nid)t
alfo hielte, fo mnft e^j balb aEe§ 3nfatten unb ijm tuaffer unter ge§en, benn
ia»oi. 1, 9@ott l)at e^n gelneltig tüort gerebt, ba er fagt '©& famle fic^ ba§ lüaffer
unter bem ^tjmcl an fonberc orter, ha5 man ha§ trodcn fcf)c', ba» ift: ba» 30
maffer t^n fid) befe^t nnb gebe raunt, ha^ bie erbe ^erfnr fommc, barauff man
moncn mngc, fonft Don natur Ujurbe ba§ maffer über bic erben fdjlnljmen. !l)ornmb
ift ha2> üon ben groffiften lüunber3cl)d)cn , bic @ott nocl) l)cntt bi» tag» tl)nt.
7 öor*7? Sha^uBCEG 9 baimot^t /> bcnnod^t ^///./ 10 bem funbtflüfeJ'
]\ \}ü*Ji 12 mä)t (vorleben) fehlt *ß i:^ üoc *i>' alfo] oiid^ arfo *^ Utod liC'EGH
IG bannoc^t D bennod^t (^IfJ burd^ 7/ 17 Dcrtt)r(Iet D 20 fc^öpffitng DEFGHJ
21 ftunbcn />// üor*7^' 22 bcftünben y>^'// 2b ximi DEFGIIJ 2ij Xüoxi fehlt G
27 c§ ift] e§ rtort ift G' 2S üV\o fehlt *B |ielt A' m\x\il)EFG}lJ lu- DFG.T itx==
foUen // 29 getuattig //./ 30 trudcn />// ttüden A' trocEncn Cr'/ 31 t^uc V^'C t^u 7^
t^ü A7''77 t^uc GJ t)efe^t§ 77 32 mugc C mügc DGH muge 7^7^ möge J tBÜtbc D
tDurb E 33 groffiften BCF groffeften DGJ größten 7!,'77 l^euttigS tag (tag§ EJ) *B
gcprebigt unb aufgelegt. 1523 24. (59
legerent verbuin dei, per quod continuit et hodie contiuet munduiii. Hoc 0,7
iüdieavit deiis: dou peribit aquis diluvii, sed per iguem. Paulus ad Thes. 22f)cif. i,7f.
cum ait 'cum flamma ignis'. Cor. 'cuiuslibet opus manifestum erit' ic. Si 1 Gor. 3, 13
5Üfo lDi( nu S. 5t>etni0 fagen: fo tniittlDillig unb öerftotft [inb bic
5 fpottcr, hav fic bcm l)cijügen gcl)ft nicfjt toollen bic elire tf)un, bo» fie c» leicn,
tute Sott bie erbett t)m iüaffer ei{)elt, barauc^ fie h3iuben t)nne tuerbeii, baS e§
QÜc» t)nn 6otte§ f)anb ftef)e. Xarumb tüet}( 6ott t)^en^' mal hk erbe f)at
ci'ieufft, fo tüiib ery un§ noc^ auc^ tf)un. Senn i]f)cniy crempel folt unj lifje
Behjegen, tne^l er ba felö nic^t f]at gelogen, hiW er auc^ i)^t nic^t (tegeu tvcxhc.
10 2)er f)t)met aber, ber noc^ ift, unb bie erbe ftnb burc^ fet)na, 7
h)ort öer^alten, ha^ fie auffä feur 6ef}a(ten toerben am tag bee
gcricf)t5 unb Derbamni?^ ber ©ottlofen menfi^en.
5)f)ene 3ei)t, ba Öott bie toelt mit ber ftjnbflut öerber6et, brang ba»
tüaffer oben ()cra6, unten f)inauff unb auff alten fcljttcn ]u, bal man nichts
15 fef)en tunbe benn eljttcl nmffer, bog bie erbe toie X)t)x natur ioar, t}m tnaffer
erfeufft muft töcrben. VUber nu ^at er öerf]e^ffen unb 3um 3el)(^en ben regen=
bogen am ()limcl gebeu, hai- er bie tuelt nic^t mef)r mit Uniffer öerberben tnil.
S^arumb mirb er fie nu burc^ feur Derberen unb 3uge()en laffcn, ba£i ba ci)tcl
feur fet), trie bort ei)ttel trtaffer tt)ar, 2)aöon auc§ 6. 5paul. l.I^effalo. 1 fagt 21001.1,7 f.
20 'iuenn nu ber öerr S^cfu^ 'i^^^^ offenbar iüerben öom ^Qmel fampt ben
Engeln fei)ner trofft unb mit flammebem feur'. 2c. ^tem .1. Gorin. 3. 'ßt}n§ 1 eor. 3, 13
l)gli(^em trerct tnirb offenbar Inerben, ber tag be§ .^erren toirb e§ !tar ma(^cn,
lüclcfjer tüirb mit feur eröffnet merben\ ■■Jüfo inenn ber iungftag berbricl)t unb
l)erel)n pta^t, loirb e» ijnn et)nem augenplicf eljttcl feur fe^n, Inas l)m f)i}mc(
25 unb erben ift, 3U pulöer unb afc^cn tücrbcn, unb mu5 burc^y feur alle bing
öerenbert merben, Ujic t)^eneö burc^» tnaffer gefc^e^en ift. £)a» jol ba^
^e^c^en fei)n, ba^ ©ott nic^t liegen tnirb, lüctit er iiljcniS ^u ct)nem ^ctic^cn
it)at gelaffen.
©ijnc» fet) aber euc^ unüer^altcn, i)()r lieben, ha^ et)n taga,8
30 für bem .Sperren ift Jnic taufent iar, unb taufcnt iar tt)ic clju tag.
3)cr .'pcrr öerjeuljct nic^t bie öcrl)el)ffung, aii etlicf^e ben t)er3og^i,!t
arfjten, fonber er ift langmuttig auff tuä) unb toill, ha^ ni)manb
tjeiloten tuerbc, fonber ba§ fidj ijberman ^ur buffe gebe. 65.^,10
.") ipottct BCDEFGJ 6 Wutben BCDFGHJ t)nneti *]} 7 ^^ent§ BCF j^cucä
DKallJ erben E txh If 8 erfaüfft F] ertrentft // noc^ onö // 9 bafetift F
1 1 auff baä l> fch)et (so auch i foly.) BOG fcüloer /•' f eror (w mich L fulj.) II 1 :j bem
funbtfluß ./ 15 I^unb E funbe F !unbt H 16 erfaüfft F] ertrencft // IS fetoer D
feünjr fso auch l fobj.) F ^tx- D ju- 6;// jurgcen ./ 21 flammenbc />// 23 crofnet jtY?-/
Süngft Oungft CE ^üngft DFGH) tog *B 24 platjet BVl)F(rnJ augcnbücE BCDFGUJ
2o a.\ijtn DFGH.I 27 lugen ./ h)erbe i'C'i'i'V;./ rtcrb Yi tx^m BCDFGUJ 29 GtjncäJ
Gijnia (5t5nca i» Ggn§ /:<' eines f'Cr/ ainä //j ahtx*B 31 ücr:^c^ffungc iJC'DGV ücrjug
DEH 32 langmutig DEFGIIJ
70 2^ie anbei Gptftel ©. ?Pctri unb eine ©. ^nba^
(juis diceret: Apostoli dixerunt multa de adveutu Christi, quomodo autem
3, 8-10 tarn longe ])ertraliitur, ad hoc respoudet 'dies ut' jc. Hunc locura accepit
"Ui. 90, 4 ex ps. 'Quouiam mille anni tanquam dies hesterna'. Illud tarn facile nou
potest intelligi, qui simplici praediti sunt sensu. Duplex est anfe'^eit corain deo
et nobis. Alia vita non potest acquiri nisi per cessationem illius vitae et per 5
mortem, nostra vita gct, get JU^) cum numeratione horarum, dierum, mensium,
aniioruni. In alia vita ita non numerantur et mensurantur anni zc. In alia
vita erit una hora, dies momeutum ic. Coram deo Adam tarn praesens ut
') Das gct gct der Handschrift ist nicht nothioemlig ein Versehen, daher im Text
belassen. P. P.
luiib atict bc§ .^crtn tac^ !ommcn aly ct)n bicb unb t)un bcr narfjt,
ijtui n)clcf)cm bic t)l)mct 3ugcf)cn lücrbcn mit gvoücm frnd)cn, bic lu
dement aBcr lücrben für !^tlj jufi^mcl^cn unb bic erbe unb bic
kicrd, bic brinncn finb, hjcrbcn berBrcnnen.
^JJlit bicfcn tüorten begegnet S. 5pctru§ benen, baöon er l)|t gcfagt fjat,
)o bo fpre(^en : 5)ic ^ilpoftel I)a6cn biel gejagt, bQ§ bcr ^ungft tag balb tommen
tuuvbe, nnb ift nn |o lange ,^el)t baljljn, nnb bod) allcy [tel)ct \x>k tiov. Unb r.
%\- 'ju, 4 fjat biefcn fprndj genommen au» -JJiofe l)m SO. 5pfalm, ha cv fpridjt '2;anfent
tar ift für bel}nen angen al§ bcr tag, bcr gcftern öcrgangcn ift'. S)a§ gcl)et
alfo 3U : (5y finb ^hjcljcrlct) anfcl)en, e^neS für ©ott, ha^j anbcr fnr bcr incU.
So ift aud) bifcö Ie6cn unb t)!)ene§ leben .^Ircljcrlel). %\^ leben fan l)l)en{§
nid)t fe\)n, fintemal 3U tjf)encm nl)manb fomen !an, bcnn burd) bcn tob, bay 20
ift, burd^ ba» onffl)oren biefcy lebenö. 3)iefe§ leben ift nu effcn, trinden,
fd)laffen, bautncn, finber geugen k. Da gel)ct cy allc§ nadj bcr ,5al, ftnnbcn,
tag unb iar nad; eljnanber, h)enn bu nu l}t)eniy leben lt3ilt anfetjcn, muftn
ben lauff be§ gegenh3ertigen leben§ gar au§ bem fl)nn fc^laljcn, barffty nt(^t
benden, ba§ bu cy alfo .^elcn tnnbeft, ha hjirby alle§ et}n tag fcl)n, eljuc ftunbc, 25
el)u augenblid.
2Bet)l nu für GJotteS angefid^t !e^ne redjnung ber je^t ift, fo muffen
taufcnt iar für t)f)m fcl)n, al§ tüer ey e^n tag. Darumb ift l)l)m ber erft
menfd) "'ilbam eben fo no^e ol§ ber jum le^ftcn toirb geboren hjcrben Dorm
iungften tag. 3)enn @ott ft^et nid^t bic jeljt nadj bcr leugc, fonbcr nad^ ber 30
9 .^crren */>' unb fehlt *B 1 0 jni-gc()cn BCF ,^ci-- />/•;// jiui^een '.'./ 1 1 ^n- DIJJl
,\ui- /•' .^iijc^mclljcn (!■/ 12 bvinnc /v UcrBtinncn DEU 14 ba *B 'H\)o\tdtn C
^uniift nh'F ^uiislftc C Süngft G ^iingftag // 15 rtürbe D »uütb /'J fo fehlt /•; 17 bcr
tag bcr tag .4 18 cl)ni§ i^C ain§ D/l ct)n3 /; 10 btfc§] bx^ BüFH, bif} hUS.I, bj D
^\)tm^ BCF ,5>m)crlel) ./ 21 oufff)ötcn C bt§ (bifj /V) Icljcn r.VDEFII.I} biö tc= II l)en§.
3)ife leben G 22 bmtn BCD baWm E bcütocn F balucn ^^/ bciuen // 23 niuft bu DH
24 gcgcmuirtigcn ./ \d)\üQ,m BGEFGIIJ barffft *yj' 2b ci feh/i /<: tunbift iiC
fünbcft />/•;/•>.'//./ 2S \)ox DE/l ^üx FG.J Wtxe BC'EGJ »ootc 7> 29 nol^cn ^'
noi^e .7 legten BCE letften DGJIJ ^tpoxn CE bot bcnt D 30 ^ungften B ^ungftcn CE
jüngften DFGH tage BCF
geprebigt unb ouSgetegt. 1523,24. 71
ultimiis est, ut si arborem iuspieiam secundum longitudinem, ipse deus
secundura ut musca non potest omnes partes ligni simul videre,
ut ego video. Adam et ceteri cum resurgeut, putabunt se iam primum et
iu eadem hora mortuos esse, interim dominus jc. quando mortui sumus,
5 (piisque suum habebit extremum diem. 'Non vult ullos' 2C. non sonat
apostoliee ille textus. 'ßrQdjcn\ lioc est: e» toirt f)cr ctrt ^la^cn JC. Vides^, ii. r>
apostolice ubique uos adhortari, ut possimus expectare himc diem et eciam '^, vi. li
2 Lüche in der ITclschr.
quer, atS tücnn hu eignen langen Baum, bcr für h\)x Itgt, uBer quer an[tt)c[t,
fo !an[tu Beljbc ort unb ctfen 311 gtetcf) ljn§ gc[id)t f äffen, ha^i fanftu nid^t
1" t()un, luenn bu l)f)n nac^ ber Icngc anfifjcft. SBljr lunncn bnrd) unfcrc öcr-
nunfft bic ^cljt ni(^t anbery anfe^en, bcnn nad^ ber (eng, muffen anfa^cn 3U
3clen üom ?lbnm et)n tar nac^ bem anbern Bp auff ben ^ungftcn tag. ^ur
@ot ift c§ aber alle§ auff einem l^auffen, lt)a§ für un§ lang ift, ift für t)t)m
!ur|, unb tnibberumb, benn ha ift fet)n ma§ no(^ jal. ©0 ftirbt uu ber
15 mcnfd), ber (cl)6 iuirb begraben unb fcriüefct, (igt t)nn bcr erben unb tnel)§
nii^ty, Itienn aber ber crft mcnfrf) am tungften tag auff fte^et, U)irb er metjuen,
er fet) faum etjne ftunb ba gelegen, ba tnirb er ficf) umbfe()cn unb getoar
tncrben, ha^ fo tiie( leut Hon l)()m geboren unb nad) l)()m (ommen finb, bat)on
er nidjty gelüuft ()at. So meljuct nu 6. 5petru§, '2)er §err öcrjeufjct nidjt
20 hk t)er()ct)ffung, aU \iä) et(irf)e fpotter buncfen (äffen, fonber ift (angmutig\
'Darumb fo(t l)()r geruft felju auff ben iungften tag, benn er mirb ct)m l)glid)em
nad) fcl)m tob haih genug !ommen, ba§ er fagen ioirb: St()e, bljn iä) bod)
crft tjtit geftorben. 6r !um|3t aber ber me(t aU ^u fdjucE, 'mcnn bie (cut 1 3:f)fif. :
fagen: e5 ift fribc, cö ()at fetju not, toirb er ba^er bredjen unb über fie fa((en',
25 tote 6. 5pau(u§ fagt 1. 2()cffa. 5. unb t)nn fo((^em groffem Iradjcn mirb ber
tag ha ^er rcljffen unb p(a|en, toie ct)n gro§ gebitter ha^2 l^nn ctjucm äugen-
blicf altes muy Oer^ert toerben.
So nu bay al(e§ fo(( ^ergcljcn, ioie fo(t l)(}r benn gefdjidts, n
fel)n mit ^e^tigem toanbcl unb Ö)ottfe(igem tocfen, bay t)i}x Inartet
30 unb et)(et p ber ^ufunfft bcy tage§ bcy ^errn. .s, 12
äßet)( \}t)i bay tniffet, bay cy aKcy 3uge^en muy, bcl)bc ()l)me( unb erbe,
fo bentfet toie gor ^^r muffet mit ()el](igem unb @ottfc(igcm (eben unb ioefen
8 quet] jtoetd^ GJ, ^Wn II quer] jtuerd) dJ, ^\vn\) U 9 fanft bu // fanft
bu DU 10 fonnen-BC fünnen HEF tüubcu (rfU 12 oon liCDEClIJ Mo F ^üngftcn B
^ungftcn ry; 3üiigftcu i'/v;// i:{ ift cö ober] akr ift eö */.' 15 »uoDfet // 16 ^ünaftcn /?
iungften CE jüngften DFGH 17 ftunbe liCFdJ 18 geboren BCDFH gctiorn ''/./ 19 ge--
\ot)'^il)EGH.T 20buntfcny>' tongmutig />^jP(/y7,/ 21 gcrüft/>yi'i''(;//./ jüngften C'^
jüngften GH t)gticOcu BG Ijegtici^cn DEFGIIJ 2'] tontpt *B 28 jurgc^en BCF
jurgeen GJ folt H 3u |)errcn BGDF :J1 .^ergccn DH jergc'^en E ^ügcTien FGJ
muffe BC muffe DFG müfe EH erben //
72 3^ie anbcr (?ptftel ©. 5petrt itnb eine ©. 3ubo§
Sei. 30, 26 cupere 2C. Promisit se facturum novos celos 2C. ut Esa. 'Sol pulchrior fiet
TOuttf). 13, 13 septies et liina tarn clara ut iani sor. Christus 'Electi fulgebunt ut sol iu
coDspectu patris\ Quomodo icl fiet, hoc ignoramus, an flores K. fiituri sint,
S9i.SRöm.8,6nesciraus. Ibi erunt iusti tantum, ut Paulus quoque ad Rho. 8. dicit. Hie
potest se be!f)limei*n qui velit, an electi sint futuri iu celo an in terra, quam-
3, 14 quam textus ita cltltgt. Cum igitur tam ingens gaudium erit futurum, quid
4 nesciamus
T6eret)t icl)n, boS t)l^r btefem tag entgegen !nmmet. 5llfo 6efd§ret)6t 5petru§
biefen tag, aU bcr ^^t fc^on !omen foß, ha^ fie brauff 6crcl}t feljn follcn, mit
frcubcn brauff tpffen unb aud) e^Icn ^t)m entgegen 3ulauffcn aU bem, ber
un» erloft t»on funb, tob unb ()clle. lo
3,12 3i"ii U)cl(^cm bie f)l)mel öon feur ju ge'^en unb bic dement
3, i3fur ^i|e gu fd)meU3en nierben. 5^ eine r)t)mel aber unb el)n nehje
erben nad) fet^ner der^ct^ffung tnarten tnir, l)nn ttjeldjer gerec^ttg=
!et)t njonet.
@ott I]at t)ert)et)ffen burtf} bic |)ropI)eten t)l)n nnb I)cr, er inoHe ncntre is
Sei. 65, 17 f. ^^mel unb erben fc^affen, ntö (^faie. 04. '£cl)ct icf) h)tll netne l)t)mcl nnb eljn
netoe erben fcf)affen, bor^nne tj^x folt frolidj fetjn, iaucf)|cn unb f^ringen',
3ci. 3u, 26 ^tem am .30. '£)e§ monbe§ fc^et^n luirb feljn toie ber fonncn liccf)t, unb ber
fonnen glan|; n)irb notf) ftefien mal fo ^eUe fel}n', aU hjenn fieben tag ^nn
a»att^.i3,43et)n anber gef(^(offen tneren, unb 6]^riftu§ fogt 5Jiatt^. 13. '3jie geredeten 20
iuerben leuchten tnie bie fonne t)nn t)f)re§ öatters retjc^'. SKie haö 3U gcl)en
iüerbe, !unben totjr nidjt tniffcn, on ba^i baS üerl)et)ffen ift, ha^5 foMje l}l)mel
unb erbe foHen Irerben, bart)nne !et)ne funbe, fonber el^ttel gered)tigfet)t nnb
«fli.sRöm.8.6 @otte§ ünber tuonen tnerben , tüie aud) 6. 5paulu§ fagt Uoma. 8. ba tüirb
et)ttel liebe, et)ttel freub nnb luft fe^n unb nic^tö benn ©ottey ret)d^. 25
§ie mag mau fid) befummern, ob bie feiigen t)m l)l)mel ober auff ber
erben fd^Ujeben n^erben, S)er tejt !lingt ^ie, bo§ man auff erben h)onen tüerbe,
alfo has gan^ l)l)mel unb erbe el)n nein |3arabiy felju luirb barljune 0iott
tüone, benn Öott luonct nidjt alleljtie i)m f)ljmel, fonber an allen orten, barumb
tüerben bie au»erliielten auä) fe^n ino er ift. 30
3,14 2)arumb met)n lieben, bie tücii l)l)r bar auff hjartet, fo tf)ut
7 tomct*/; U]i^xe\)M BCFGJ 8 fc^on t)i5t (t)cfet />/•>;./ tjcij //) */>' \o\it B CFG. T
Jollen \m\ F 9 cntgegf ^' 10 crloft iJ 11 \txotx ßCDEG fcülocr iV im^t^tn BCE
3ct9CEu J>H jürflc^en Fd.J 12 jct- ]}En jur- F aujc^mcüjcu CJ 5tcün)e (ebenso i.fohj.) F
ixtmt (ebenso i.fol'j.) H lö tooü.{e) CD FFGHJ nme BCDEG IG nelo ^t)tnct *j5
17 neh) erben /> bar^it />// '{thixS) DEFGHJ t)au(^feen TJC'i'Y/ jud^^en X»//] tanken ^
18 ein fonnen lied^t G.T 22 lünben DFGH.J lunnen E 23 follen Jl bart)nn D
2i "^aul BCDEGIl 26 Mümmnn V EEG IfJ htx fehlt BCBFGJIJ 28 erbe /
batinn // 29 loonet E orten E 30 xoü. D
geptebigt unb ausgelegt. 1523 24. 73
non nobis facturiun est, ut illius perhennis gaudii participes fiamus? Testi-
monium dat Paulo. Yides liic Petrum longe post Paulum scripsisse. Pauli s, 15. 16
difHcilia, ut cum dicit neminem fieri salvum per opera, sed per solam fidem. SHöm. 3, 28
2;3 P. difficilia
fleljö, ba§ t)f)r für tjl)m unbcflcctt unb unfticflid; ijm fiib crfunbcn
5 h) er bei.
2Set)l tifir folc^em unglucf entlauffen fel}t (fagt er) unb ]n fotc^cn
groffett freuben fompt, folt t)t)r cuc^ bü5 (offen belnegen, ha^^ tjt^r totUig Der-
achtet olle», tt»a§ auff erben ift, unb gerne (ei)bet h)a» ti^x foüet. i)Qrum6
folt t)f)x niä) ffctiffen, bo5 t)f)r i)a unftrefltc^ unb nntabclicf) lebt.
lu Unb bic langmütig! ei)t unfern Ferren ^f)cfu (?f)rifti odjtct.^, 15
für eutner feltg!el)t.
£a» er alfo Dcrfc^onet nnb öer,3cudjt unb richtet nic^t balb, ha^ nietet
für eutnern gewinn. 6r f)ette tnol nrfnc^ 3U Jörnen unb ftraffen, noä) t^ut
ere au^ gnaben nic^t.
15 2II5 auc^ unfer lieber bruber ^paulu^ narfj bcr )x>tt)^i}ct)t, bte;{, le
t)f)m geben ift, gcfc^rieben ftot, tnie er anc^ t)nn alten bri)cffcn.^, i«
batton rebet, t)nn tnelc^cn finb etliche bing fdjUicr ^uncrfteben,
tDel(^e öertoirren bie ungelerigcn nnb lcl)d)tfertigen, niie andj bie
anbern fd^rifften, ju t)f)rem et)gen oerbanini-^.
20 £a gibt S. 5pctru5 bem 3lpoftel 5^^an(o seugnic^ oon feijner lere, tüelc^e»
gnugfam an3ei)gt, ha^ biefe ßpiftel lang nac§ S. 5paulu§ ßpifteln gefc^ricben
fet). Unb hiv ift ber fpruc^e el)ner, hk ha ijmant mochten belücgcn ^n f]a(tcn,
ha^ biefe (^piftel nic^t S. 5peter5 toere, aU audj juöor eijner ijnn biefem
ßapittet geinefen ift , ha er fagt '2)er ^err inill nidjt ba§ tjniant berloren 2 >5c. 3, 9
25 Jnerbe, fonber hav fic^ t)bcrman jur bn§ gebe\ S^enn er geliet et)n Inenig
herunter unter ben -^Ipoftolifdjen get)ft. £oc^ ift^ gteUjblii^, bay fie nic^tä
befte mt)nber bes 5(poftel§ fei). £enn tuet^l er l)i]rijnne nic^t bom glatobcn,
fonber öon ber liebe f(^reibt, laffct er fidj audj Ijcrunter, h)ic ber liebe ort
ift, ha5 ftc unter fid) gef)et gegen bem ncl)iften, n^ic ber glatnb über fidj fcrt.
30 %a^2 t)at er aber gefe^en, has biel lcl)d)tfcrtigc gcljftcr ocrtnirretcn nnb
berfereten 6. 5pauto fet)ne tnort nnb lere, barnmb ba§ ettid) bing ijun fctjncn
6 Onglüd DEFGHJ 8 ]o\iti 11 9 folt // üutabclic^ DF bntcbbclic^ E
10 tangmutigfait DEFGHJ 11 elore BCG crtcre DE culucre ./ 18 ctoern BCDEGH
jurnen BC jürnen DEFGHJ 2u ^Jetet // 22 ber] bifcr E iprüc^c i? fprud) D
fprud^e /V iprüc^e r/ fprüd§ // l}cmQnb *i> müd^tcn C 24 ba et] ber ba // ijcmoiib */j'
2.T ijcberman C'X»^'i-Y;//./ 2G ^erunber /^/.V///./ bnber />*:;,/ a^iauUi^ EFH 27 befter/i"/
beftmljnber DH ^ter^nn Z>// ^l)erinne i:7't;./ 28 Icffct Bt'E l^crunbcr ixillj
29 bnber DEGHJ ncd^ftcn DEGHJ fcrct BCDEG faret ZV/ fort ./ 31 leer //
leere J
74 2:ie Qtibcr (?piftel S. 5pctti mtb eine ©. 3iubn§
'Lex propter trausgressionem data est' 2C. Ut cum uostris tem])oribus dici-
mus, idem fit 2C.
5Rüm. 3, 28 ßpiftelen fd;h)cr 3ut)crftct)cn ift, ciU iücnn er alfo [ngt, baS nljmont burd)
sHöm. 5, 20 tüerd, fonber allet)n burd^ bcn g(nlr)ben rci^tfcrtic^ lüirb, ^tent 'boS gefc|e ift
sRom. 5, 20 geben , hai^ c§ bie funb gi'offcr mncfjc', ^tcm 'tim bie funbc uBcrfjanb nljmpt, s
ba nljmpt gnabc nod) md]x ubcr^anb', unb bcr glcii^en fprud^c mci)x. 2)cnn
hjenn fie foId§§ Igoren, fo fprcd^en fie: 3ft ba§ tüor, fo trollen h)t)r muffig
ge^en unb fet)n gut tücrc! tl)un unb alfo frunt lüerben, tüie man l)ljt anä)
fagt, ha§ iüljr gutte toerd öerpieten. S)enn fo man 6. 5paulo fet)ne tüort
ücrferct f)at, toaS ifty h)unber, ba^ mon un§ unfevy auc^ Oertert? lo
H, 17 ^tjx aBcr, mct)ne licBen, h)cl)l l)l)r bay juöor loiffet, fo Oei"=
tüarct cud), ba'^ l)()r nidjt burd^ t)ttf)um bcr grculidjen fampt t)I)n
bcrfutt tnerbet unb entfallet au§ etuer eljgen fcftung. äi5ad)fct
a^ix t)nn ber gnabe unb crfcntniä unfer§ §errn unb l)el)lanb§
3'^efu 6l)riftt, bem felöigcn felj prep nu unb ^n einigen ^cljtten, is
5lmcn.
Söetjt i)\)x Inljffct (fpric^t el)r) allcö, tnay oben gcfagt ift, unb fe"^et, bau
Dil falfdjc lerer tomnicn muffen, bie bie lüelt üerfuren, unb fold)e fpotter, bie
bie fdjrifft Oerfercn unb toollen fie nidjt Oerftcljcn, )o nemct euJner Unir, l)utt
mä) mit t)let)§ für t)t)n, ba§ tjijx nid§t bom glauben fallet burd) irrige lere, 20
unb niad)fet, ba§ \}[)x tum tage ^u tage fterdet Inerbct burd) ftcttige ubung
unb prcbigt bc:5 Inorty C^otte^. Da fit)e, Inie groffe [orgc ber ^Ipoftel tregt
für bie, fo ba finb gleubig h)orbcn, tneldje ljl)n and) trieben l)at bk ^tou
C^pifteln ,5u fd)reiben, barljun aKcS rei(^lic§ Oerfaffet ift, JnaS elju (st)riften
h)iffen fol, ba,]u auc^ tnaö nod) Innfftig fel)n fol. Ö)ot gebe fel)n gnabe, bay a.i
h3ir§ auc^ faffen unb behalten, 3lmen.
3 gt)iftetn BCDEGHJ iiiemant BG J n^emanb CDEF 4 flefa^c D 5 groffer
CDEFOHJ >oa D 6 bcr gleii^en] gtetd^en / \pxu^t B \pxM)t G \)?xM) DEH
fjjrüc^c FGJ 7 f)ütcii CDEFGHJ ■mhUtn CDEFGHJ niüifig G muffig DEFGHJ
8 früm /•; front '.'./ 9 verbieten *ii lODcrfett/i' berfcrct 6' 13 bcrfuret 7?Ü
bctfuret />7''(/)¥./ nerfuit /•; 15 bcmfelbett /•; 17cr*£ 1 8 tnüffcn C'Z>^i^ö7/y öer--
\\xxt\\ DEFGHJ fjjottcv // 19 tüoUcn r7> /•;/>,■//./ tWnBGEGH \)\xi BG ^ni DEFGHJ
20 \)^\\tn BG inen J>FGJ/J 21 tag 311 tag *7; ftctc 7/ rtumg 7^6' l)et)ung rVJ
22 prcbig *J1 2:5 gläubig 7>y!;7' tiibcu GDEFGHJ ^m *B 24 C^rjvift 7/ 25 tünfftig
7A/-V;// fiuifftig /■.'./ %tl*B \t\]nt BGDEFGJ 2G 2fmcn. 93otgt nu bie gpiftcl ^ube. 7/
51mcn. II Gnb bcr anbciii (fjjifter ©. $eter§. J
gcptebtgt unb ausgelegt. 1523/24. 75
6. SntiDcabit; 22. gebr. 1523.
ludae Apo. Epistolae interpretatore Luthe.
Hec Epistola viudicatur ludae. Legimus enim Marci 6. Salome|"J'^"j/g''^3
habuisse duos filios. Alia Cleophae vel lacobi, quae 4 filios habuit, ex quibus
tres fiierimt apostoli. Epistola hec uon apparet esse apostoli, qiiia fidem
5 non docet, sed Seuteutia huius est quod coDtra monachos et sacerdotes. 'Ego sub. 3
eoactus sum, ut vobis scribam, ut in ea fide permaneatis, quam semel audistis^
2»tc ©giftet Sottet 3ubaö.
3Ubay, t\}n !ncd)t S^^efu ß^rifti, abn e^n Bnibcr ^fiLoBi, bcnsuö.i
Beiuffcncn, bic bn 9ef)e^Iiget finb t)nn @ott bcm imttcr unb
10 bcljaltcn l)nn i^Di^fu 6()rtfto, @ud) fei) öicl öarmf)cr3tgtcl)t, frtbcsub.-i
unb Hebe.
Xicfc ©piftel tüixb jugee^gnet bem f)el)Itgen 5{poftel ©. 3"^«/ i^cr o^^^ctjcn
5lpoftcl SacoBt bc§ !(cl}ncrn unb Stmonty Bvubcr, don bcr fcf)Jücftcr bcr muttcr
6f)i"i[ti, bic gcncnnct trirb yjiaria ^öCoBi obbcr 6tcopI)c, luic man lift 'Maxd sijiuc g, 3
15 atn G. %hcx bicfe ©piftcl Icffct ][ä) nic^t Qnfct)cn, aU folt fic bc§ rcdjtcn
^^(po[tcl§ fct)n, bcnn er bavljunc rebet üon bcn 2lpo[teIn aU ijijx iunget eljnev
lang f)crnad^, fic f)at auä) utd)t§ fonbcrlic^g ijun \)[}x, benn baö fie tticl)fct
nuff bie anbern ©piftel S. ^^etvi\), barau§ fic naljcnt nllc lnort genommen
t)at, unb ift gan^ ni(f)t§ anbcrS bcnn ct)n (Spiftcl tuibbcr unfcve gctjftlicfjc
20 33if(fjoffc, ^Pfaffen unb 'OJJundjc.
"^S^x ticöcn, ba idj aücn flct)» tfjat cudj ,]u fdjre^bcn Don bcm^sub..^
gemeljncn f)eljl, bl^n iä) gcnottigct cud) ^u f(^rel)ben, unb crmanc,
ha?^ t)l)r QU bem glaiüBcn l)t)nburc^ !cmpffct, bcr cljn mal bcn
^ct)ligcn furgcBcn ift.
25 ^a§ ift fo öiel gefagt: 2^ bt)n aud) gcnottigt cud) 3U fci^rel)Bcn, barumb
ba§ ic^ cud) crt)nncre unb ermane, lt)ic l)f)r t)l)nbnr(^ farcn, fort liantncn-) follt
i)m glatübcn, bcr eud) fd)on elju mal für geprebigt ift, 'iiU folt er fagcn:
(§:§ ift not, bo§ id) mä) crmanc, ba§ t)l)r ^ufcljct unb auff bcr redeten hau
bleibet, marnmb a aber Hon notten fei), gibt er nrfad) unb fprid)t.
9 tctufftn I> bcvüffcn /■>' üerufficlitcit //■/ ge{)c^Uflt BCDF U) tiavmrjcr.jigtcljt] b.
unb nCDFan.T ftiebc li i:i firüber /-' lö toffct JtFGlIJ aU fic \o\i (1.1
16 barin [[ junger II ^sauget <'B jünger (r 17 l)t)r] ficf) BCEG.l, jm /•' 18 nnber
lUJDFdll.l nQl)et /•; V.) n\ä)i HCl > FF ^t\)\i{\^m BCDFGH 2^\ \,\\S)o\\ I >
biidjoffc A7''// biicfjoftcu •/ monrijc /-V niiindjc /'/7f7/./ mhwä) F 22 gcmel)ne J gc-
nottigt */>' 2 -t fürgeben />/•;/'>///./ 2(S \)aWn B<J])FGH \\){{d lU'DFFd.l \h\iti H
27 ein mal furj üor ein mal *B prcbigt *B 29 fc^e BCDFU.I
') Bncer: nisi quod ad sociindam Pctri reuiittit. -) V()l. LKfhcrs erste Uher-
netziuuj von tiqoexotits (profioiebat Vnly.) Luc. 2, 52. Bnccr: atquc fortitcr pervadendum
in fide P. P.
76 2^ti! ö'i^ei^ epiftet S. ^4-^etri uiib eine ^. ^nhai
3ub. 4Rati(): 'übiter subierunt', qiiia veuiuut praedicatore.s, (jui neBcn bem glouBetl
3ub. 4 incedunt jc. ut in Petro aiidivimus. 'Lasciviani' quia gratiam negant, sed
opera iactaut, hoc est se Christianos fateDtur ic. et tarnen seductores sunt,
3ub. 4 S)enn e» ftnb etlid^e mcnfdjcn ncBen et)n !ommcn, öon bencn
für je^ttcu gcf(^ricfecn i[t 311 foldjcm urtel)t. 5
jDorumb \mi id) curf) erljunncrn, ha^i t)i)x OIctjbt nn bcm gtatoben bcn
t)^r gef)ort l)abt, benn e» ^ebt fd^on an unb !omen bereit ^rebiget, bic neben
bem glahjben anbere Icrc auff ridjten, ba mit fcubcvürf) unb nnöcrfefjcny bie
leut Don bei" rechten bnn gcfurt tücvbcn. 'Jdfo f)nt and) 5. ^-^^ctruS gefaßt l)un
*?c. 2, 1 fet)ner ßpiftel '©§ toerbcn unter eud) fet)n fatfc^e lerer, hie neben e^nfuren t)er= 10
berbüc^e fecten' k. 3)ie)e, fagt er, ftnb fc^on lengft ,3ufiu.- nertunbiget ]u folc^em
nrteljl, ha§ fie berbampt feljen. 3)ay l)erfte()en iüt)r nun tuol, mel^l linr tuijffen,
ba^ niemanb frum unb rechtfertig lüirt burd} fet)n et)gene tnerd, fonber allein
bnrc^ benn gtanben an (5f)riftum, alfo hü§ er fic^ auff 6f)rifti lüerc! öerlaffe
al'3 auff fein (jenbtgut. 3)or narf) toenn ber glaub ha ift, tüaS ber menfd^ 15
'^ernac^ für iDcrd tf)un '), ha^ fie aße bem nel)t]ftem ju nu^ gefi^e^en foUen,
unb ha^ man fidj t)ntte für allen Inerden, bie nid)t t)nn fold)er mctjnung
gef(^el)en, hat^ bem nef)iften bamit gebienct tüerbe, al§ ha t)ljt ift Pfaffen unb
mnndjen ftanb. 3)arumb Voo nu ijemanb neben biefer lere bcy glanbenS ettoa^
onberg et)nfuret öon folci^en ftenben unb trercEen, ber öerfuret bie leut, ha^ 20
fie mit tj'^m öerbampt hjerben.
3ub.4 T)ic finb Oiotlofe unb jiel^eu bie gnabc ©ottiS auff bie
getjl]^el)t.
5)ie prebiget hk uu§ geben ift öon ber gnabe @otti§ unb nn§ (^Iniftnm
fur'^elt, iüic er mvj angepotten unb gefd;endt ift mit allem, bay er l)at, ha^ 25
tt)t)r fre^ ftnb bon funbe, tob unb attem unglmf: fol(|e gnabe unb gejdjendt '^)
burd)§ Gnangelion angepotten brauchen fie bal)pn, ha§ fie nu l)l)re get)l^el)t
treiben, baS ift, fie nennen fid§ tüol 6l)riften, unb geben ha^ ©uangelion für,
füren aBer baneben eijn foldjen ftanb, bar^nn fie atten mutlüillen treiben ijnn
freffen unb fauffen unb Bubifc^em leben, ir)ic fie fic^ r^iimen unb fagen: tüljx 30
i t)OX*D 1 o,ü)hxiVl)EF(IJr.J ^cpt // SltxifehltD ^ %t]mi DEFalF
gerürt.A %tin TT 10 ein {\n- F) \uxt\\. DEFGHJ 11 lm^'\iBCEF(lJ langft 7>
tauget// 3UU0t*I>' mfunbtgt J5C'i''Gy/ ücrf ünbigt i>Ay \2 txu BCE(} Wl \xm DG.T
at)gcn DEH 15 ftaupt (^out)t- ./) gut DEFGHJ 16 ttjut BG t^ut D t^üt EFGIIJ
nt^\]iinBCF mä)\iznI)EGJIJ n \{^] ]h E t)utit DFG HJ f)üt E 18 mä)^tm DFG IIJ
r.) mondjcn JJC mündfjc 7^ ntondjcn 7v müncOeii 7'V//A/ 2i) ein {in- F) \üxd DEFGIIJ
üevfuict DEFGIIJ 22 3}iö finb G (yotlojj Elf 24 pi^cbiö *B 2ö aiigebottcii *7;
20 juiiben M ünglüd 7>7'' öngtucE EGJIJ gefdjcncE BCJ>EG.I gcfd^cmfc 77 27 aitgc=
hoütn DFG//./ nu] nur*7^ 29 iimn />EFG//./ -.iO -buhi\ä)m C DEFGIIJ räumen C
turnen 7^7'//
') Es ist icoJil ning i(t enjänzen. Anslassimf) von mag, sol, kan ist nicht selten
naeliweishar. Vgl zu dieser Stelle namentlich Uns. Ausg. IX, 551, 25 u. m. Anm. P. F.
*) Vgl. gejdjinudt üben 20, 17. F. P.
geprebtgt unb aufgelegt. 1523/24. 77
Ventres pigri', ut abutantur verbo dei jc. Si legeris epistolas Hieronymi, Jit. i, 12
invenies episcopos teuuisse imperia et meliores fuisse voluisse ceteris.
'Negaut" 2C. ut iu Petro, quia per ieiuuia et preces suas volunt servari, iam5iiö-4
Christi opera relinquo, mea servo. Si statum religiosum habes tarn ex-
5 eelsum, ut sutoris vel aratoris est, tum potes mauere iu couditione tua, sed
ftnb nic^t l)m tüeltlic^en, fonber ^m get)[tüc§en [tonb, unb ^aben unter fold^em
namcn unb fc^e^n etjngenommen alle§ gut, e§r unb tüolluft, ha^ 1}M fd§on
6erct)t an, jagt Sui^öy. 2)enn tnljr (efen, ba§ e» für taufcnt ioren fc^on an=
gefangen ^att, bo» hk 33tf(fjoffe tjaben tnollen l^erren fctju unb ^oI)cr get)alten
10 fe^n benn bie gemctjnen ß^rtftcn, tnie man awä) fit)ct t)nn 6. .§ieront)ntu§
epiftcln.
Unb öerleudEen @ott, bo§ er ollc^nc ber öcrr fcl), unb ben3ub.4
.^errn ^^efum 6§rtftum.
5Da§ fiat aud) S. 5|.^ctrny t)nn fel)ner (Jpiftct gefagt. 5t6cr ha^ berleutfen
if, (n^ie lDl)v ge()ovt f)abcu) gcfc^ic^t uic^t mit beut mnnbc, benn fic bamit befcnneu,
ba§ @ott et)n ^err fet), fonber fie öerleutfen hm Ä^errn ß^riftum mit ber tt)at
unb mit Inerden, Ijaltcn t)^n uti^t für i)f)ren -öcrren, fonber fidj felb'3, benn
mcnn fie fo prebtgen, hai: faften, tnallen, ürc^en ftifften, teufc^el)t, ge^orfam,
armut 3c. ber tneg ^ur feligle^t fet), fo füren fie bk lent anff l)t)re tnerd
20 unb fc^lücigen Oon G^rifto ftiE, Unb ift eben fo öicl, aly tücnn fie fagten:
6t)riftny ift bl)r nid^t nulje, fel)nc tocrd l)clffen hiä) nid}t§, fonber bu mnft
mit beljuen et)gen JnercJen bie fetig!el)t berbienen. 5tlfo ticrlcurfcn fic ben .^errn,
ber uuy mit fet)ncm blut erfaufft f)at, aly ^etru§ fagt.
3c^ ioil eu(^ aber ertjnnern, ha§ t)i)x toiffet anff eljn mat bi», sub.s
2.-. boö ber .^err, ha er bem üolct au§ 6gt)pten ^olff, jum anbern mal
brad)t er umb, bie ha nid)t gletobten. ?lud) bie 6ngcl, bie t)'^r3ub.e
yVnrftentf}umb nic^t bef)ietten, fonber Oerlieffcn l)bre bet)aufung,
()at er behalten jum gerieft beS groffen tag» mit emigcn banben
unter ber tuncfel^eljt. äßie aud) ©oboma unb @amorra unb umb=3ub.7
30 ligcnbe ftette, hit glet)c^erlnel)fe hjie biefe au^ge^urt ()abcn unb
nad) cljnem anbern ftel^fd) gangen finb, jum öjempel gefegt finb
unb tragen be§ etoigen feutor» pet)n.
6 önber DGJ 7 el^rc BCE eerc DFG! ccr If fiept IT 9 titfd^off A' '6ii(^off IT
tohüen DEFG.T '^o^er DEG.T 10 iel)n] tuevben *iJ gemekjnc *D \\&)i /> 12 Dev--
laugncn D ocrlcuglflnen (ehenso L fohj.) E.I U ^ctcr // bettougncn D ocrlciignen II
lü gebort DEFGIfJ 10 fie bertaugnen D fie ücrlcugncn EH fic bcrteiirfcn /''] öcrtcügfnen
fie Ö./ ^txxtnBDEFII \1 ^nxn BCDH Id fuxen D EEG /fJ Unti BCDFGJ
21 niä)t^ BCDEGIIJ mt^ ^ nü^e i^ nü^ // 22 otognen A' oerleugen /> Dctleügfnen ^///
f)erreu CE 25 ßg^pen Ä 2G gtauBten DEFGIIJ 27 gitrftcntf)uml) DFG t^umB Ell
öertiffenÄ 29 ©omora 77 &omoxxa CDEFGIIJ :10 ftebtc liCG ftcbt DE ftett // ftabtc /
32 fewet§ BCEG feturä DU feiirar^ F feüx§ ./
78 2)ic anbcv Cfpiftcl ©. ^Vtti unb eine ©. 3f»ba§
religiös! voliint sua ojjera meliora esse quam horum. De tribus exemplis
3ub. 5-7 audistis in Petro. Hie adclit Iiidas uiuim de filiis Israel, quos omues per-
didit deus praeter duos. Ita nobis factum est, quia a tempore, quo papa
Siiö. 8 acquisivit iraperium, abstulit a nobis Evangelium. 'Somuiatores' vocat
doctores illos. Qui somniat, cum simulachris negotium habet: cum vigilat,
nihil apparet. Ita hi quando oculos aperient, apparebit opera eorum nihil
esse. Et est optimum, quod est in hac Epistola. Videntur enim religiosis
2—4 am Rande fei^amat f)iiiibcrt taufeiib mau gctucft
%a fiiret er Qudj hxt\) ci'cmpel, hjic ©. ^etru§ l)nn fel)net; (Spiftcl 5l6er
uBer t)l)enc furct er cl)ne§ (jergu, iüic @ott W Ünber Sfracl, bie er au§
(^gljpteu burdj niel loimber^eljdjen gefuvt ()attc, bei [ic nid^t ölelübteu, Uc» lo
umfommen unb gefd^Iagen incrbcn, ha^:> \]{)i \\\6)i me^r benn ätüen uberig
ölicOen, fo \)i)x borf) gcjelet luurben bon allen, bie anflogen toaren, üon 3lticn|tg
ioren an unb bruber mei)r benn fedjynuil l)unbert taufent man. S)iefc 6j:empel
fe^t er nn ,^ur tüarnung unb ft^reden, al§ |oIt er fagen: 5£)ie mugen fid) fur=
fe()en, bie bo G^riften f)el)ffen unb unter bem namcn bie gnabc (^otte§ auff ir.
W gcl)U)et)t jieljen, boy e» l)[)n audj nid)t all'o gef)c, luic ey l)()nen ift gangen.
Unb 3lt)ar finb ber je^t ba§ Sapftumfe ift auffgangen nnb ha^ Suangelion
t)nn ber ganl^en lüelt ncr)d)kiigen ift, ba ift and) l^mnier cl)n plage nad) ber
anbern tonnnen, ba mit ö)utt bie nngtelubigen geftrafft unb bem S^euffel ^nn
rad;en getüorffen [)at. 20
3ub. 8 2)effelben glel)d^en audj bicfc trcUmier bie hai fleljfc^ be=
fledcn.
2)tcfe lerer nennet er trenmer, benn glet)dj aly tnenn eljn menjdj l)m
tranm ligt, fo gef)et er mit Bilben um6 unb mel^nct, er ^abc etlt)a§, tüenn
er aber anfftüadjet, fo ift ni(^t§ ha, ba fitjet er benn, bay Cy cl)n träum 2:,
geluefen ift, nnb gibt nidjty brnuff. ?llfo audj loay biefe fagen, hiM ift anber§
nid§t§ benn el;n lautter träum, menn l;r)n aber el)n mal bie äugen auffgeljen
tuerben, Uicrben fie fe{)en, bay ey nidjty ift, ?lt§ tuenn fie ba mit umgeljen,
bay l)t)re platten nnb tappen, getjorfam, armut unb t'enfdjcljt C^)ott molgefallen,
ha?) tjaben fie für angen, unb ift für Ö5üt nid^ts benn eljn lauter troum. 30
%\\o {)ai er l)l)ncn epn redeten fcl)ncn namen geben, bay fie mit treumen
umbgel)en, ba mit fie fidj unb bie tnelt betricgen.
SfurctliC ^.fehltl) 5petcv // 9 fuvet L'C ct)nt§ /iC \0 a,i\\xxi DF.FGHJ
glauUen BJ'JFOJIJ \l mei)ex C mtx O mm FGJJJ üUxiqDEFGJIJ 12 MX)Un BF
mUxiFOHJ auBflejogcn^ sWoDn^ig jD6f./ U Si'^ii BÜDEFOJ mugenUEFGH
mögen/ 15 bie ba] jo ba *^' mhex FGHJ 16 nic^t aud^ *i? si^en /'' 17 finb]
fetjt DGITJ 19 öngtaubigen DEFGHJ 21 traJumev DE trdwmev G bvaümei; /
23 trartmex- DE trawmev G tvoümer ./ 27 nid^t J> routcrcv // 28 ift§ BD
31 hanmenX'A' tvattJmeu r/./ 32 triegcu (JJ
ge^rebtgt unb ou§getegt. 1523 24. 79
opera et merita sua preciosa 3C. bie untugent dant proprie statui religiosorum,
quod luxuriös! sint. Id quod Spiritus sanctus diu ante praevidit. lu Daniele, 2an. n, 37
papa prohibuit matrimonium 2C. Et ad desideria mulierum non iutelliget.
Potestati seculari debent subditi esse, quia fidem non dissipat, quicquid de Suö. s
^ immunitatibus ecclesiarum est, ipsius diaboli est 3C. 'MichaeF, ob hunc
locum Epistola illa est reiecta, quia liic non reperitur in bibliis. In fine
est sepultuiu Mosen a deo, inseientibus omuibus hominibus, neSub. 9
6/7 hinter fine Ideine Lücke m Hdschr.; wohl zu ergänzen Deuteruiiomii
©onberlid^ ober geben bie 5tpoftel btefe untugent bem gcljftüd^en [tanb,
hav ftc el)n un!euf(^ leben fnrcn, hav f)att (Sott anä) lengij't junor Hevhinbigt,
10 bo» fie fei)ne eI)elDet)6e); luurben l^aben. 9in i|t§ nidjt muglid), bac^ ©ott ]o
t)iel tt)unbexlt)eic!e tt)U, al§ öiel perfonen t)nn bem ftanb finb/) bavumb !unben
fie and) nic^t kii}ä) iet)n. %[io f)at ber prop^ct 5)Qntcl am .11. öon be§ r.m.ii, 37
^ap[t regiment gejagt '(5:x löirb ber e^lüetjbcr nidjt adjten'. £»0» ift eljn
euijerlt(^ tugent, Iric bie tjnntoenbig ift, ha^j fie trclümcr finb.-)
15 Sie t)erf (Rafften aber öerai^ten unb bie maiefteten öcxleftern. su&.s
S)ie britte tugent ift, hav fie hjeltlidjer gelualt ni(^t tüoUen nntcrt^an
fei)nn. ^^(Ifo tjabcn tülir geleret, bie )x)et)l \vt)x auff erben leben, finb tüljr aEe
fc^nlbig, ha<i \vX)x ber ober!el)t untertf)an unb get)orfam fct)n, benn ber 6i)rift-
lidje gtaUibe bricht hav Ineltlid) regiment nic^t, barumb tan fidj nljmant
20 ^erauy 3iet)en, be>5 f)alben ift be-i 33apft» l^ecret öon ber tirdjen frel)t)eljtten
e^ttet 2;euffely gefelj.
^JHc^ael ober ber erzeuget, ha er mit bem tcuffel 3antfet unbsub.g
fid^ berebet über bem (eijdjuam ^Jiofe, t^urfte er hav nrteljl ber
öerlefterung nic^t feiten, fonber fprad^: ber |)erre ftraffe bid§.
25 Ti'? ift ber ftutf el)n§, borumb biefe ©piftel fur3et)tten öerluorffen ift,
mx)[ t)^e cljn ej:empel angezogen lüirb, ha^ nidjt l)nn ber fd;rifft fteljct, Inie
ber ßngel ''JJliäjad unb ber STeuffcl mit eljnanber ge3andtet ^aben umb ^JJlofey
lel)c^nam, bo§ fot barumb gefdjef)cn felju, li)el)l fo Inet Hon yjiüfe gefdjricben
ift S)eute. am letften, luie i)t)u Oiott begraben t)at, unb nodj nljiuaut fel)n 5 «jof. 34, 6
9 fureu DEFOHJ taiiflcft D langift // ia\w\i O.l Hfvfiitibigt DKFiiH.l
\y> xoxixatv. E \\iE müc^üä) DEFG/JJ 11 Jounbcrwcrcf *i; Ü)n J'dJ ti)u EFJl
fünben DFGHJ lunncn E Vi Sabftä *B c^e- nCE mvdUx DFGHJ 14 homer D
tratümer GJ 15 ^ijvjt^afften BC §evrjc^aftcn (/// 10 tmbevtf)on />// -ttjaii FG.f IS Dbcv=
U\)i C obexhtit EGJ onbert^on DEII -t^an FGJ 19 glaub *li '20 Sapft •/ ' 21 gejatj D
23 t^ovftc/> t^ürftei-T; tf)6rfte//] borfft i? 25 ftüd E üorjel)tten *i>' 27 gejanget /
29 legten BCEF ntemoubt DKFGHJ
•) Ffy/. unten S. 112 Z. 9—12 (Erl Amg. Bd. 33 S. 57). 2) Bucev: Atque haec
virtus externa est eoruni, non absimilis illi alteri internae, neinpe quod somuia-
tores sunt.
80 2)ic anbcr (Spiftel ©. 5Pctvi iiub eine ©. i^iiba?
TOof. 34, 6 coleretur pro deo a homiuibus. Fuit ergo contentio Michaeli cimi demone:
denioii voliiit, nt corpus rc\-elarctiir, Michael noluit. Viilt ergo Tndas, quod
Angelns ^Michael qui siiprenms est omnibus homiuibus, uou lualedixit diabolo,
3ub. 10 nequaquam ergo maledicendum est istis a doctoribus Ulis 2C. 'Quod autera
noverunt", U)ie get bQ§ 3U? uou dicunt salutem nostram esse ex Christi
beneficio, hoc maledicunt, sciuut autem opera nostra salvare, et haec defen-
5 nostra nostra
5 3»of.34,ioflrQb erfaren i)ai, %üä) it)cl)l \)[}m bic ft^nfft ha§ äcugnig gibt, bog 'fetjn
^xopijd t)nn ^frael nuijx auff geftanben fet) tüie 5}lofe§, benn ber §ca- ex=
fcnnct Hon nngcftdjt' k. 80 fagt man itBcr hm fclOcn tcyt alfo, ba§ fetjn
icijdjUQin bcnum ucrborgen fei) blieben, ba§ bie ^uben nic^t eljn abgotteret) 10
bamit nnffrid^tcn, unb banimb foKe ber ©nget ^liä)ad bcm leuffcl nnbbcr=
[tanbcn f)nbcn, ber ha tuolt, ha5 ber letjc^nam offenbart tDurbc, bn§ l)nn bic
3»bcn anbeten folten, unb iDielnoI mid)ad c\)n (5rt,^cngel luar (fagt ^ubaS),
nocfj ift er nirfjt fo tum gelüefen, ha^2 er ben Xenffel felb« öerffnd^te. Unb
biefe lefterer tretten bie gelüalt, üon ©ott nerorbnet, mit fnffen, üerfludjen fie ir.
ijnö fiebenbe, ac^tenbe unb neunbe geltjb, fo fie bod^ menfd^en ftnb, fo biefer
(£rt3engel ben ergeften 2euffe(, ber frfjon berbanipt ift, nid)t (]at t()uren öcr=
malebeijen, fonbcr fagt nid^t me^r benn: ber §err toerc bl)r nnb ftraffe hi^.
5.10.10 £)ieie q5(,j. j^q^ ||p ^^j^jJ^j jüiffen, nerteftern fie, \va§ fie ober
natnrli{^ crfennen, h)ie bie unDernunfftige t^ier, bartjnnen bcr= 20
berben fie ftd^.
Sold)e lefterer ftnb fie, ha5 fie nid;t§ anber§ !nnben benn bonnen nnb
berfhidjen nnb bem STenffct ^u el)gen geben, nidjt aüet^nc hk !ontge unb
maiefteten, fonber and) @ott unb bie Ijel^rigen, \mc man fi^et tjnn ber ^\iUa
cene bomini. ^ic tüiffen nid^t, ha^5 unfere fe(ig!ct)t fte^et auff bem gtaUiben 25
unb ber liebe, fonnen nic^t leljben, ha^ man ifyxc löerd berluerffc unb ner=
bomme unb prebige, luie un§ aEe^n 6^riftu§ mit feljnen luerden muffe l)elffen.
3)arumb bcrbannen unb (cftcren fie aße 6f)riftüd§e lere, bie fie nid^t Iniffen.
5lber ha5 fie miffen burd) naturüd^ erfenntni§, nemlid) ha§ ^BeMtifften unb
ber glet)c§en gett unb gut bringet, ha geben fie fid; mit getoalt t)l)neljn unb 30
berberben hamit fid^ unb tjberman.
7 crfaran.4 8 bc.l ben *Z? 9 üUx DEFGJ ohtx II 10 Wi\)btn D Wtkn
EFOIIJ 12 offinbort BC 14 fune BCDEFGJ fün II 15 fu^en DEFII.T füffen G
\&\\hm\i(t)lJEFGI{.J aä)ie [a^tEII)*B neunbte 7)./ 1 7 crgtftcn -BC tpven i>
teuren EF tünen //] t^ütffcn GJ 18 fagct C :^errc BC'EFGJ 20 miüxWä) DEFGHJ
bnuevünfftige i>/;i-V/// -igen ./ barinne E 22 fünben DFGIIJ fimnen E 23 oücyn *B
lünig(c) DEFIl fSnigc GJ 24 fii^t I) 2G fimnen D f&nnen EF fünben GIIJ 27 muffe
DFGIIJ mu^E 28 leftern *ii 29 natüxü^ DEFGHJ 30 gett ömb gut i^ 31 ieber=
man DEFGIIJ
geprebigt unb ausgelegt. 1523 24. 81
dunt. 'Vae illis', 'Via Cain', occidit fratrem, qiiod probiis erat, ut iu Genesi
de oifertorio 3C. Caiu sua opera asseruit. Sicut Balaam fecit, ita hi: manere3ub.ii
dicebant intus in htX juuerftc^t internae gratiae, sed hoc non faeiunt 2C.
Contra Moses vocatus erat a deo 3C. Gore erat ein üetter 5lQl"on, er lüolt
5 QU(^ gern eth)Q§ getüeft fein, sed non fuit vocatus. Adheserunt sibi 20 viri
äöe ^!^nen, ben fte finb ben tüeg ßain gangen. 51tb.11
6atn fcfjlug fernen Bruber tob allet)n borumb, ha§ er frnmmer "max
bcnn er. 3^enn tj'^eniS opffer toar für @ott angenent, fe^ne» aber ntc^t. <So
tft nu bcr 'toeg 6ain': ouff etigcncn tt)erc!en fielen unb rechte "mnd leftern
10 unb bte umbringen unb tnurgen, bic ben rechten Ineg ge()en, qI§ benn biefe
auc^ t^un.
Unb finb bcrfc^uttet hinä) baS Ion tjm Ijrrf^um be§ SSalaamg. Sub. 11
6ie folten tjntncnbtg BletjBcn t)nn guOerfidjt ©ottlic^er gnabe, fo faren
fte ]§erau§ unb jerftratüen fid^ t}nn manc^erle^ eufferli(^e tütxä %n unb £)eer
15 unb tf)un§ nur uni6§ geltS toitlen, ba§ fte tjijxm Baucf) fuHen, ttite ber prop§et
SSakant, al§ Wtjx gcfjort Mafien t)nn bcr ©ptftel 5]3etri.
Unb finb ntnB!onten tjnn ber auffrur ßore. Sub. 11
33on ber auffrur (Jore unb toie er tnit fepnenx fjauffen um!ontnten ift,
ift gef(i)rteben t)nn bem bierben buc^ 5Jcoft om .16. 53^ofc§ tnar öon ©ott ba4 3jjoi.i6,iff.
20 3u gefobbert unb bcruffen, ha§ er ha§ Oold au§ ßgtjpten folt füren, unb fe^n
bruber Slaron Inor auc^ bon (Sott junt oberften prieftcr gefegt. 9hm mar
6ore and) üon bem felben gefc^lec^t unb t)^rer freuntfi^offt, ber molt aud)
etn^aö gro§ feljn unb erfur^ogen lücrben unb t)enget an fic^ 3n)el)f)unbert unb
funfftgig man öon ben beften unb furnemiften ^m Ooltf unb richtet e^n folc^e
2.=. emporung unb rumor an, ba§ ^bfe§ unb 5Iaron fliet]cn mtiften, unb 53bfe§
fiel auff fel)n angcfic^t unb betet, ba^ ©ott t)()r opffcr nic^t anncme, unb ()ic§
bte gemet)ne be§ bold» üon t)i)n iüeljrfjcn, unb ]pxaä) 3U tj^n: 'S)a bzt) folt * ^5°'^'^-
l)^r mercfcn, ba§ mic^ bcr öerr gcfanbt l)att: Inerbcn bicfc fterben obbcr ()et)nt=
gefuc^t, lüie alle tuenf(f)cn ^cl)mgefudjt luerbcn, fo l)att mid) bcr .Söcrr nidjt
30 gefanbt; Intrb aber ber §err etn)o§ neme§ fd)affcn, baö bie erbe t)()rn munb
auff tf)ut unb berfd^ll^nget fie, hal^ fie Icbenbig f)t)nuntcr tjun bic f)cl(c faren,
6 2öe^ BC SBee DFGHJ SQße^e E 7 ftümmer DEGHJ 8 rtor für ©ott angencm]
fut ©Ott angencm rtat *B 10 hjurgen (' Itürgcn DEGHJ 12 berjc^üttct DEFdH.T ben
Ion/ \n E 13 3iuiorfid)t C f^hiM)n DFGHJ 14 3U- .BC autftrartcn jP jü=
[trafen 6'/ jerftrohjen 7/ :^cr */>' 15 nur iv ■oml E ^üüm DEFGHJ 16 96=
ii'oxiDEFGHJ \7 au^xux DEFGJ au^xux H \^ auixux DEFGHJ 'omUommm DEFGJ
19 \)\m bem] \)m*B intxWn DGJ 20 gcfovbert />7'7A/ gcfobcrt Ar tjeruffct 7?-S"
beruften 7:i^G .7 au§ (vgljpten folt] fo(t qu§ egl)})ten *i> \uxinDEFGHJ 21 oberften 5C'
oberften EFGHJ 9Ju BOG nun E 23 ^erfiir- DEGHJ erfürjogcn F ^encEet ^7?
f)andet GJ 24 fünfffeig DEFGHJ fürneniefteu (iften F) DEFGHJ 2.") muften BC
müftcn DEFGHJ mo\t *B 28/29 ^^mgcfuc^t J 29 :^ot *B 30 ^^ren (iren) *-ß
31 öcrfc^tinbet DGJ l^^nunber DEGJ
Sut^erä äßerfe. XIV. 6
g2 2;ie Qtiber entfiel ©. 5Petti unb eine ©. ^nba^
optimi ex Israel ac. adhesit totus Israel Chore, Moses 3C. quidam
liberi Gore qui patri resistebant, servabantur a deo.
Christus est verus Aaron. Papae hoc uon placuit, voluit esse particeps
Sub. 12, 13 regimiiiis. 'Hi sunt inter charitates", non de labore manuum suarum vivent ?c.
1 ein Wort an dem völlig ahgegriffenen Bande ist unleshar 3 über Papae Rieht
Gore particeps esse
fo toerbet Ij^t ettennen, bog hxtit leut bcn fetten geleftett l^oBcn. %a er r.
biefe h)ort gexebt f)at, 3ui-el)§ bie erbe unter t)!^nen, t^ct ftc^ auff unb t)er=
f(^(ang Gore fampt anbern !^euptern beS auffrnr§ mit allem, biiy fic !^Qtten,
boö fte (eBenbig ^nn bie t)eEe füren', unb \iai fcur fray bie anbern 3toel)=
()unbert unb funff|tg menner, bie ftd) 3U t)l)m gefc^Iagen Ratten.
S)i§ epuipel beutet nu "^xiha^ auff biefe leftcrcr, bie un§ f(f)ulb geben, 10
ba§ tüt)r auffrur machen, menn tütjr lüibber fie prebigen, fo fie bod) bie rechten
finb, hk atten ^amer anrid^ten. S)enn 6^riftu§ ift unfer 5toron unb oBerfter
priefter, be^n foKen iti^r aUeljn regieren laffen. 5t6er bo§ Ijnt ber ^apft unb
S5ifd)6ffe ni(^t tüoEen Ict)ben, §aBen \\6) felb» ouffgetnorffcn unb luoUen bay
tegiment ^aben mit gehjalt unb fid^ toibber 6t)riftum gefegt, Vit l)at ©ott ir.
geftrafft, boy fie h'xt erbe Verfehlungen unb Bcbedet f)at, baö fie t)nn i^rbifd^em
tüefen unb tüoluft erfoffen unb tierfdjtungcn finb unb nid)t§ finb benn
tautter tüelt.»)
3u& 12 3)iefe leben öon einer liebe gueter unb finb ber unflat unb
jeren tüol on forge, h)el)ben fid^ felbS, tnoldEen ane tnaffcr tton bem 20
h)t)nb umgetriben, !ale unfruc^tbore beltime, jlnel^mal erftorben,
3iib. i:tunb aufgetüort^ett, tnie bie Inilbe tüellen bey me^ere§, bie i^re
et)gene fdjanbe auö fd^eumen, ijrrige fterne, lueld^cn bef)a(ten ift
bay buncfel ber finfterniy ^nn etnigfetjt.
£)a§ ^oBen tüir gnug get)ort in 6. 5j]eter§ ©piftel. 3tüe toclt f)at i^rc 25
!t)nbcr bor^n auffgc,^ogen, ba§ fie gcljftlid) folten tuerben unb gutte tage
^abcn unb fid) nid)t mit ber l)anb unb \){]xtx cr6ct)t neren nod) anc^ prebigen
burfften, fonber ane forge tjm faufe lebten unb et)nen gutten mut {)etten bon
bem gute, ba§ arme leut mit tj'^rem fd^mel)§ erlnerben. ^tcm, man meinet,
5 :^errn BCDEG.T 6 3er- DEH äute^B FGJ bnber LGHJ Gjl bcifdjtanb DGJ
1 au^xm^DEFGH 8 'ftmx BCEGJ ^eütvex F 9 fünff^ig />Föi// 10 ic^ulbig i'^öJ
12 bbitftet BC obetfter EFGHJ 13 bcn *^ 14 »ijc^offc BCGJ SBifc^off DH »ifd^off F
tohütn DEFGIfJ tooüen CD EFGHJ 15 hjiber C IG txx^^lunbcn BCDFGHJ 16e--
htätCDEH n müü^tBCDEGJIJ eriüffcn /: \)ex\i^{ünben DFGJ 19 gutter^
güttev CD EFGHJ 20 aceten ./ m*B 21 öm^tvitcn *i>' botom D laumlt E
22 aufgeloor^eü ^1 auSgcWot^etet -ß6'F6r - gch)Ut^ett Z>// -gett)üvt5cü A' - getoor^let ./ rtie btc
fehlt *B mccriö 2>'C' mot§ D meve§ 7?/ mecrc§ FG more§ // 22/23 ^"^v etjgen *£ 23 qu6=
fd^oumen E 24 tuntfcl // 25 gebort DEIGHJ 26 boju ^C^ö aufwogen BCEFGHJ
27 at6et)t *^ 28 burfften DEFOJ botfftcn -ö^ on *^ 29 gut *B
') Bucer: nihilque nisi ipsissiinus luundus.
geprcbigt imb ausgelegt. 1523 24. 83
'Autumnales arbore.«^", !al, qnae non habent folia et fructn.«, fic fletfen ftc^) al»
crtften K. despuraantes, ut olla pleua, 'Erratice" non habent rectum iter.
7. Oieminifccre; 1. ÜJiätä 1523.
Peracto prandio Ex Epistola ludae,
AudiN-imus in Epistola, quomodo descripserit pseiidodoctore.s, ut fuerunt
5 religiosi nostri, qui dicunt: oportet nos plus teuere quam dei verbum k.
4 avi Bande Enocli
1) fte = fic^ Vgl zu 42, 7. P. P.
fic foßen hai- 6e|te ftiitfe unb !(et)nob fe^tt t)nn ber ß'^riftcnf]et)t, fo finb fic
e^ttcl jc^anbflecfc unb gretücl, gcrcn tüol, iüte man aud) fpiic^t: 'Jüa§ gut ift,
gef)6rt t)nn bie pfaffen'-), Stnb ane forge unb ioxä)t, met)nen ber tcuffel
funnc fie nic^t umbftoffcn, lüctjben bie fc^nffe nic^t, fonber finb fcl6g itiolffc
10 bie hk fc^aff frcffen, fic finb hk tüoidm bie oben tjnn lufftcn fcfjtrieben, fiticn
entpor t)nn ber !t)rc^en ^) aU hk bo prebigen fotten, unb prebigcn boc^ nidjt,
fonber loffen ftc§ öom teuffei ^ijn unb fjettriibcr treiben,
intern fic finb 'tak unfrucf)tbare belüme' (fagt er) aU hk ^erbftbeume,
^aben toibcr frucfitc noc^ blettcr, ftef)cn aEei}n ha q(ö anbere bclumc, lüffen
15 fid| Q!^n fc^n al§ 6^riftlid§e 25l;}fc^offe, ift aber l^iber \voxi no(^ toerc! bo,
fonber attc§ mt)t ber Jr)ur|el erftorben. ST^eljtter finb fie tnic bie 'tuilbe tuellcn
bei tnercö', bo§ ift, toie ber loinb auff bem loafier bie Inctlcn unb bulgen
tüirfft unb treibt, 2Ilfo ge{)en fie aud), "mk fie ber teuffei füret, unb auf=
fi^cumen t)f)re el)gene fc^anbe luic cl]n topff DoK i)t)t]e, finb fo Ool bubercl),
20 ha^ fie oben über gef)en unb nicfjt» bei) it)n behalten fbnnen, fonber mu-? alle?
^erautf. Bk finb '^rrige ftcrnc', al§ man bie Planeten ^et^ifet, bie ]n rürfe
ge^en unb nic^t t)nn et)ni ftettcn ftracfen laufft, fo [)abcn fic aud) fei)ncn
rechten gancl, l)^r kbm unb lere ift cl)ttel ijrt^uni, barinne fie fid) ücrfuren
unb alle, bie t)§n nac^ folgen, 5Earumb ift l)^n 'bel:)altcn cl)n buncfcl finftcrniv
2.5 ijnn eit)ig!et)t\
6 ftucE *B Uainat ff flennet J 7 fc^anbfleien *B äeeren ./ 8 gebort BC on *B
9 funne] mug (inÜ9i*i> iä)ai']*B tvhlrr DEII tohiüe F.f 10 fufften Z^C (üfften Z»':////
llba*B Uttcbcr*!.' ftuc^tc i>'C7-' fruc^t /M'tüc^te 6' fvuc^t /T Ib an*B »ijrfion
Dff ^i\d)oi^ E fSiiäjoüe F mbex*B ha*B 1« würbet./ weüe ^V 17inorc§/>//
18 füret BC 19 topff] Raffen FJl huUxit) B 20 nic^t BCVJ nit FH il)n] fic^ BCEGJ
tonnen BC tünnm DE fünben 6^/ 21 jurudE (xüd E) *B 22 ftatcfcn .1 ftrocfen *L'
(auff *B 23 redeten fehll E bar^nn *B öetfuren BC berfüren H
*) Bxcer: pergraecantur et delicatissinie convivantur, iuxta Gennanicum illum
adagioneni: Quae delicata ventribus debentur Sacerdotuni. Vgl. Wamler 3,1224 Nr. 18:
2)em Pfaffen gehört ha^ Scfte. P. P. ') Bucer: Priinum enim in Ecclesia locum fd. i.
die Emporkirche] obtinent. entpor bedeutet in der ültei'en Sprache auch 'in der Höhe'. P. P.
*) laufft auch sonst hei Luther, vgl. Ch-imm, Wtbch. VI, 334l5. P. P.
6*
84 2;ic anber ßpiftel ©. ^dxi iinb eine ©. :3uba>3
3ub. 14 'Autumnales' 2C. 'Enoch', hunc locum de Enoch non reperiraus usquam in
scriptura, quare patres putarunt hanc Epistolam non esse ludae, quod ausus
Sit dicere sententiam, quam non liabeat scriptura, sed tarnen hoc nihil
2 Xim. 3, 8 impediret, cum Paulus launes et Mambres ic. inducat, qui non habentur in
scriptura. Sic fuit superior locus de Mose. Euangelium fuit praedicatum 5
ab initio mundi usque ad finem ?c. quia deus sinit suum praedicare verbum
post ascensionem coram omnibus populis, ante non ita, accepit sibi uuuni
fc§nur, illis est praedicatum verbum usque ad tempora Mariae, fuit ergo
semper Euangelium, non ita tarnen aperte ut postea.
7 über unum steht Ein 8 über Mariae steht genetricis
5lIfo ^Qt nu 3^uba§ unfere ge^ftUc^c Ferren gepretjfet unb abgemalt, btc lo
unter betn namen 6;()nfti unb ber 6^nften()e^t alle Buberet) et)nfuren unb
attey gut ber merlt 3U t)§n re^ffen unb t)bcrman uUjt gelnalt unter fid) bringen.
gfolgt nu iüetjtter.
3ub.i4 6§ '^ot aber auä) bon folc^en iüe^ffaget 6noc§ ber ftjbenbe bon
2lbam unb gefprotf^eu: @il§e ber .^err i[t Commen mit bicl taufent 15
3ub. lö^eljligen gerid^t ju galten tütber ^berman.
S)te[er fpruc^ Don 6no(^ inirb aurf) ntrgent l)nn ber fdjrifft gelejen,
S)Qrumb etlidje öetter biefe (^piftel nidjt angenommen Ijabcn, tnie tüol eS
nt(^t ftord genug bar 3U ift, ha^ man e^n bud; umb be§ toitten öerhjerffe,
2 Jim. 3, 8 benn auc^ ©. 5Pautu§ 2. Simo. 3. ^luen h)ibbe)a(^er yjtofi, 3öune§ unb 20
;^ambre§ nennet, Inclc^er namen audj nic^t ijun ber fd;rtfft funben Inerbcn.
60 fct) aber luie l)m luolle, fo laffen mijrö ljljngel)en. S)ay ift aber bcnnodj
h)ar, ha§ @ott bon anfang ber toelt aKe je^t tjat etlichen fcljn tuort (lt)eld}e§
ben gletübigen fetjnc gnabe unb btc feligleljt t)erf)el)ffet, ben ungleiübigen aber
ha^j gerid)t unb berbamniy breuluet) bcrfnnbigcn laffen, biß naä) Cs()riftnö ^s
l^^melfart, ba ift e§ nu offcntlid) geprebigt ijnn alle Inclt. ^-ilber für 6t)riftu§
gepurt nam ©ott nur el)n fdjuur für fid) bon -^Ibam auff -^Ibraljam, unb
furt()l)n auff S)at)ib hiß auff ^Jlariam, (v()riftuy mutter, bie ©ottcS luort
gel)abt f)aben:') alfo ift aEe äcl)t ba§ (5uangelion l)nn ber toelt geprebigt
tüorben, 3lber nlje fo öffentlich al§ t^t^t 3ur letzten aeljt. 30
10 aic^maUtBCDFOnJ 11 mbcx JHIJ 'bnbcxtX) C tnicxtX] DE F(r7fJ etn=
füren Z^iY/y/./ juficren i^ 12n)ca*i^ [){)n] fiä) JiCFO./ \)chmmn*B mhixnGIIJ
14 hjctjßgcfagt F tueljfjfagct D ftcBcnb BC fljfceub DKFGIIJ 15 Dit DEFGIU 16 ^eber--
ntan*7i \1 \\X)txQ,t\\i Ell 19 baju iiCG' 20 5}}0ut. *i>' tüibcrfad^er i)'Z>i!;ö/ U)tbbet=
fad^ct C loiberfac^cr FIl 3oanne§ FG 3amne§ ./ 21 ^DiamBreS *B 22 njoüe CDEFGHJ
24 gtaubigcn hEFGH.T bngtautigen DEFH 25 bvcrtct BCDEF brdloct G brotuet //
brduh)ct ./ ucvfunbigcu CDEFGIIJ 26 bov DEGJIJ für F 27 gebuvt DFGHJ
eine BCGJ für (für) DEFGJIJ 28 fürt- DFGIIJ fürt^iii E 29 guangeltum *L'
30 tjefet DEFGll ijc^ ,/
') Bucer: . . . deus duntaxat velut filum quoddam sibi delegit ab Adam usque
. . . matrem nonnullos, quibus verbum suum tradidit.
gcprcbigt itnb auc-gelegt. 1523/24. 85
Ita haec praedicatio fuit pars Euangelii, quam Enoch fecit, quam et
audivit Adam. Arreptus est Enoch. Hinc est, quod Enoch dicunt aliqui
ventm'um, sed in superioribus dictum nihil esse, nisi hie locus velit asserere jc.
qaanquam eius praedicatio indicat de extremo iuditio, quia dicit dominum
venturum 'cum multis milibus' K. Et de iuditio dicit, quia veniet Christus Suö. 15
daturus praemium cuique secundum opera sua, cum antea venerit ut salvator.
Ex hoc scimus et patres ipsos ante 6000 annorum scisse de iuditio. Et
uon male utitur hoc loco ludas, Imo indicat iuditium venturum super statum Z^^- 15
2 am Rande Gen. 5 de enoch 5 veuturus 7 über 6000 annorum steht ab
initio mundi
911)0 ^at auä) biefer üater (Snoc^ baä toort @otte§ getrteBen, ba^ er on
10 ,]h)ei)ffel öon feljnem bater %ham gelcvnet ^at unb bon bem ^ctjligen getjft
gef)a6t. £)enn bk fc^rtfft fagt olfo bon tj^m @en. 5., ba§ er et)n ©ottlic^en i woi. s, 24
tnanbel gefuret ^aB unb barumb t)on ©ott "^Ijntocg fet) genommen, ba?^ er
ntc^t me^r ift gefe'^en tDorben, S)a()er auc^ bte rebe !ommen ift, ba§ er üorm
tungften tage folle tüibber lommen. 6§ ift aBer ntc§t 3U trarten, man iüoGe
15 e§ benn alfo berftel)cn, bo§ er get)[tlt(^ !ommen foHe, nemltc§ alfo, ba§ fid^
fei^ne prebtget eben ret)me auff ben tungften tag, tüie fid) benn biefer fprud^
ret)met, bar^nne er fo gett}t§ bom tungften tag rebet, al§ l^aB er tji}n fd^ou
für äugen. 'S)er .^err ift fc()ou !omcn (fagt er) mit öiet toufent ^et)ltgen',
ba§ ift mit et)ner folc^c mengen, bie ni(^t 3U 3elen ift. S)enn ba§ mu§ allet)ne
20 bon bem iungften tage gefagt fet)n, an tüeld^cm er !ommen iDirb mit allen
f)et)(igen gerieft .^u^alten. 2)enn öor ()t)n ift er uid^t mit ötel taufent
^e^ligen, fonber aEe^ne auff bie tüelt tommen, nic^t ju richten, fonber gnabe
3U geben.
Unb 3u ftr äffen alle t)^re ©ottlofen, umb alle hjerd t)l|re§3ub. 15
25 ©ottlofen tüanbelg, ba mit fie @ottlo§ gehjefen ftnb.
3)tefen ipxnä) füret ^uba» nic^t uBel, bav er öon falfi^en lerern fagt,
bie ba fommcn folten für bem iungften tage, unb tnil aud} bal)l)n ftl)mmcn,
ba§ ber -S^crr mit fetjner aufunfft bem 2:\ipft mit fet}nem rcgiment ^uftoren
iüirb, ba ift fetjn anbcre ()ulff 3U, benn tüet)l bie loelt ftctiet, fan fet)n !el)n
30 cnbe norfj Befferung tücrben. So tan e§ auc^ nti^t bon el)nem aubcrn üer=
10 gctcernct./ 11 &omä)m DEFOffJ 12 Qt'iuxitji DEFOHJ U jungftcn -B
Sungften C'E ^üngften DFGTI njoCe DFGJ h)oI EH 15 fofl ^ foÜc /T 16 ^Jtcbigt 5C
))rcbig DEFGJIJ rctjmen Cr'J iungften iJCJ? ^üngften X>i^(? 1 7 Suugftcn B ^ungftcn CE
Süngftcn -Di^G// taqt BCGJ '\ä)on E l9fotc^c.-l oUc^n *i>' 20Sün9fteni?
Sungften 6'^ jüngften />i^6'// lufficn feSeHso i. fohj.) E 21 furf)t)n V/t' für'^tjn i>i^
22 gnab BCEFGHJ 24 aüc irc tuercE GJ 25 gotloftg BCDEFGJ 2ß füret DEFGH.T
27 öor BCDEFGH öö / iunften .1 jüngften 7?C'^ jüngften Z»i^ö// 28 ben EH be TJJ
3uftoren 7? 3er- DER 3Ü- i^Y/ 3Ürftorcn / 29 f|Uff DEFGH.T Ictjnc BCFGJ
86 2;ie oiibcr (Jpiftel ©. 5ßctti unb eine <B. 3uba§
Papae et aboliturnm 2C, fuit ergo pessimum regimen religiosorum nee prius
potest venire, quia apparet esse optimum, quod habeat omnia sacramenta, quae
servamus externe, interne negamus. Quomodo describit iuditium? er trifft
vitam eorura et praedicationem, loquuntur contra deum, qui venturus est ad
3ub. 15 iuditium. '@in QOtlo^ leBen', non dicit de peccatis illis communibus, hoc 5
ftanben toerben benn öon unfern get)ftli(^cn, bte oUc irelt t)emerli(^ öerfurt
{)Q6en. ©internal e» mä)t tan erger Serben, unb ob e§ glcl)c^ erger iuurbe,
fo muft e§ boc^ ben namen 6f}r{fti behalten unb unter bem felBen alten
^lomcr auff richten'). 2llfo ^euc^t er bicfen fpruc^ tnol auff ha§ letjte geriefte
unb nennet, hk ha^ geri(^t treffen h)irb. ©arumb fdjlieffen tüt)r, häv unfere lo
ge^ftlictien iuncferrn^) bes tungften tag§ gclüarten muffen, cS fei) long obber lurtj.
Unb unib alle baö l)arte, ha^ bieÖottlofen funbcr toibbcr tjl)n
gerebt !^aben.
5ub. 15 3)a trifft er guglcic^ t)l)r leBen unb prcbigt unb tril alfo fagcn: ©ie
reben ftarc! unb l)arte Jnibber ben .^erren, ber lommen toirb, finb frec^ unb is
ftoltä, fpotten unb leftern t)l)n, tnie 6. $Petru§ gefagt !§at. @r fagt nid^t bon
tj^rem funbtlid)en, fc^enblic^en leben, fonber öon bem ©ottlofen Inefen. ©ottloö
aber tft ber on gtatübcn lebt, ob er f(^on e^n crbar§ eufferlicf)§ leben füret.
Sufferlid^e bofc tDcid finb Jt)ol fruchte be§ unglatt)ben§. 5lber etjgentlicf) l)el)ft
man ba§ et)n @ottlo§ tuefen, ha^ auffen l)uBfcf) bal)er fc^eljuct, fo bod^ bay 20
§ert3 öol unglatübenä ift. 2)te felben ©otttoien toirb ber .^err ftraffcn (fogt
er) barumb ba^2 t)()re prebtget fred^ unb l)alftarrig tft, benn fic bletjben t)mmer
nuff tj^rem lopff, laffen fid) nid)t lencfen unb finb fo l)art tote eiju anBo§,
öerbommen unb leftern für unb für. 5llfo l)at (Snoc^ l)nn bicfem fprud§ eBen
ben ftanb troffen, ber für bem ^ungften tage t)nn ber toelt fcljn fol, al§ man 2.s
tjt^t für äugen fil)ct. 2[ßet)tter fagt 3iU^a»:
3ub. 16 6§ finb murmeler unb !lcglinge, bie nacfj l)l)rcn lüften
h)anbeln,-unb Ijljr munb rebet fdjlüulftige tnort.
6 berfut(e)t DEFGH berfiirt ./ 7 unh fehlt D hiurb E 8 muft DEF müft GH
muß/ tnhixDFGffJ ^ ^txx^iBCDEGHJ 11 ge^fttidöe*5 Sung^ern C 3unif=
I^etn GHJ junaftcn BCE jüngften DFG muifcn DEGH.J muffen F 12 fünbet DEGHJ
1 4 ^tebtg DEH 1 5 mibet BC 16 gejagt] gelert E 1 7 f ünbttid^cn DEFGHJ 1 8 erber§ /
\\xxtiDEFGHJ \% lh\i CDEFGJIJ \3ol FH frud^te C ftüd^t /> frua^t j& fruchte GÄ/
20 ^ubic^ C pbfd^ DEFGHJ 22 ^rebtg *B 23 amboj§ BCDEFH 25 jüngften BC
jüngften i^'i^'t/ 2ß t)i^t DEFGHJ 27 lüften £^ 27/28 bn ®§ finb ... Hegttn bn |!
bftge , bie na^ . . . man bn |1 bnbeln / bnb . . . f d^ön || önmulftige mort (Die m sind als Aus-
schlussstücke verwendet und im Satze ausgekommen) C 28 fc^mulfttge CE gfd^mulftige /
') Bucer gibt 86, 7—9 so wieder: quandoquidem perditior vita ac impia magis
quam Papistarum est, nulla possit expectari et si magis impia omnino ac corruptior
futura sit, sub nomine sane Christi, quod et Papistae praetexunt, ip.sa quoque semet
raalaque omnia designabit, ut liceat plane eodem censere nomine cum Papistis, etiam
istos novissimos impostores, si iis peiores tarnen futuri sunt ut qui eandem impietatem
sectabuntur. *) Bucer: rasos nostros tyrannos
geprebtgt unb aufgelegt. 1523,24. 87
est qui in spetiem bene vivunt, sed gotlo» tüefen, infidelitas et pharisaica
vita, sed deus iüirtö ftraffen et iam iueepit. 'Praedicaverunt contra deum'
et deus eis remunerabit. 'Hi sunt murmuratores', quando res eorum non ^ub. 16
sinitur recta, timc fit miu-muratio. In cancellia Papae, 'iuxta concupiscentias',
5 dicuut se habere potestatem utranque, secularem et spiritualem, non volunt
onus feri'e in seculari, in spirituali nemo audet contra ipsos praedicare, nisi
ipsi decernant 2C. Sed tarnen Papa et sui de nobis interpretantur, quod
apostoli et Christus de ipsis praecinueruut, dicentes non velle nos suis prae-
ceptis obedire, nos dicimus velle nos habere Evangelium 2C. 'tumida', e§ fetnb
10 et)ttl buüe in papae decretis. Tersonas', ft rec^ett qE btng x\a^ htx perfon, 3ub. i6
legat aliquis decretum, nura inveniat unquam Episcopum idem esse cum
Capellauo jc. verum omnia ad externam conversationem ducta sunt, et statuta
$IBcnn man t)t)r btng nic^t h)il laffcn recf)t unb hiüiä) fet)n, ha ift
ctjttet murren unb flogen. 5l(fo menn man etjm SBtfdjoff nt(^t et)n rechten
15 ttjid gibt, fo fc^retjen fte über ungef)orfam. S)a ^u t[t eB et)n folc^ öoltf,
bem ntd^t ju tüeren ift, benn fte geben für, tute fte ted^t ^aben über Iet)b
unb feele, §aben beljbc, njelttic^ unb getjftltd^ fc^toert 3U fic^ gert)ffen, ha^2
man fte ntc^t jmingen !an, fo barff man auä) nic^t tutbber fte prebtgen,
^aben ftcf) aussogen öon oEem fd§o§, jinfen unb tenbten^), ha^ man t)^re gueter
20 nt(^t antaften t^ar, bargu t^ax nt)mant ct)n toort prebtgen, man frage fte
benn jutior brumb, Unb luenn man fte gleich mit ber fc^rifft angretjffet, fo
fpre(^en fie, man mu§ fte aUetjn (offen hk fd^rifft auflegen. 51lfo leben fie
oUent^alben, tote fie tooHen, noc^ t)'^ren lüften. S^enn fte funben boB nid^t
ouff uny beulten, tote fte geren toolten, ©ijntemal tot)r un§ belebe, bem
25 ©uongelio unb bem toeltlt(|en fc^toert untertoorffen :^aben, Sie ober toolten
t)on bet)bcn frct) unb ungejtoungen fetjn. ^^tem baruber ift l)l)r gont^ gcfetj
. unb re(^t nichts benn bol bol etjttcl ^o^er, ftoltjcr, ouffgeblofcner toort, ha
boc^ gor nt(^t» ^t)nter ift.
Unb galten fid^ nad^ bem onfe^en umb§ nutj totjllen. ;sub. i6
30 ^a§ ift t)^r ort, bo§ fte allc§ nod^ ber perfon ricf;ten, tjnn ollen SopftB
gefetjen burc^ unb burdj finbeftu nic^t elju mal, boä fiel) ein ^ifc^off bemutigen
fol unter etjuen pforrer, ober ba§ er t)rgent treffe eljne frud^t et)ne§ ß^rift-
lid^en toefeuB''^), «Sonber olle§ loutt alfo: 2)er Kaplan fol unter bem ^Pfarrer
1.5 t^te^t^ t^ttel*i>' 17 fic^] jnen 7) in FR 18 auä} fehlt E Jutber 5C
19 fid^] f^ H guttet BC güttet DEFGHJ 20 barff H baju BCEG nt)cntant *B
22 lefi fie E 23 tooUcn CDEFGHJ lüften C lüften EJ lüften H fünbcn DFGHJ
linnen E 24 gern *B hjolten // 26 gefafe D 28 ^ijnbet DEFGIU 29 ömb D
31 bemutigen i>-£;i^öÄ7 32 5ßfatr:^ert Ä" ^ergent J? 33 (SaMan *^ tinttx DEFGHJ
*) Bucer: exemerunt se omni tributo, vestigali atque censui *) Bucer: ne
semel quideni invenias praeceptum, ut . . . humiliaret, aut quemcunque aliura Chri-
stianae vitae fructum. Ob diese Änderung Bticers nicht ivirklich ein Verseilen des deiit-
sdien Textes berichtigt ? P. P.
88 lit onbcr (Sptftel ©. 5Petrt unb eine ©. l^u^ö^
de vestibus et coronis 2C. dicit igitur ludas, bQ§ fte ir btng öon cu^etltd)
laiöert K. de cruce, humilitate, fide et charitate lt)Ct§ man nic^tö 311 fügen.
3ub. 17. 18 Est ergo Status religiosorum nihil aliud quam ein geiljfacf .
'Ab apostolis' 2C. Iste locus indicat haue epistolam non esse ludae,
fuisse autem credendum est boni viri, qui legerit epistolam Petri. Regimen
eorum nee humanum nee divinum est, ergo diabolicum, qui segregaut 2C.
1 Don ist für das ausgestrichene au^ ebifjesetzt 4 über Ab apostolis steht textus
fe^n, bei- 5ptorrer unter bent Sötfd^off, bcr 5ßif(^off unter bem ©ertjBifcfjüff unb
biefer aber unter bem ^Patriarchen , ber ^^atriord) unter bem SBapft, Unb
barnad^, tnie el)n t)tli(^er fol flel;)bung, platten unb tappen tragen, fo biel
ürrfjen unb pfrünben befiljen. Sllfo f)aBen fic altcy auf eufferlid^ Inefcn 10
gebogen unb foW) ünber fpiel unb narrenU^erdE getrieben unb für groffe funbe
gel^alten, n)enn ^mant ha^ nic^t !^iette. S)arum6 '^wha^ tnol fagt, ba§ fie
otl \)\)x bing ftellen auff bic laröen, unb ha^ attetjn für äugen ^aben. 2)a
tt)et)§ ntjmant nic^t» öom glatoben, öon bcr liebe nod) öom Grentj, bamit
leffet ft(^ bcnn ber gemet)ne man effen unb nerren unb hjenbet alle gueter 15
bo'^^n als ^um redeten ö)otte§ bienft: ba§ ift, ba§ fie 'fic^ nadj bem anfet)en
tjalten umb§ nut^ tnillen'.
3ub. 17 ^\)x ober, me^ne lieben, ertjnncrt eu(^ ber lüort, bie ^uüor
gefagt finb bon ben ^Ipofteln unfer» .^errn 3f)cfu 6l)rifti, ba fic
3ub. iseud^ fügten, bü§ ^u ber letzten ^e^t inerbcn berfpotter feljn, bie, 20
nüd^ ^l^ren eigenen lüften be§ ©ottlofen tnefen» tDüubelen.
S)iefer fprud) jetjgt üuc^ tüol ün, bü§ biefe (Spiftcl nid)t 6. ^ubc be5
Slpoftely fe^, benn er fid) nidjt unter bie üuber 5lpoftcl gelet unb redjuet,
fonber öon l)^n rebet ül§ öon benen, bie lengift bor t)l)m geprebigt l)abcu,
bü§ e§ tool 3U bentfen ift, e§ ^üb bie ßpiftel el)n üuber frummer man ge= 25
fd^rieben, bcr 'S. 5petru§ ©piftel gclcfen unb bicfc fpru(^ brüu§ gebogen l)übe.
äßer bie Derfpotter finb, l)abcn lnl)r oben gefagt, barju and) bic nac^ l)t)rcn
et)gen lüften Inanbeln, nic^t üUel^n uüi^ \izn flet)f(^lid)en, fonber bcy ©otlofen
n)efen§, ba§ fie füren, unb müd)en ütle» lüie e§ l)()n gefettet, üd}tcn Inibber ber
tücltlidjen getüült noc§ bc-^ loort» @ottey, finb üudj tnibber ijm euffcrlidjem .io
7 ^)fatr^ET / 6r^'6tid§off *B 8 önber DFGH.T 9 ^^lic^cr B iglic^er C ^C9(f)licöcr
DEFGIIJ Hotten /J 10 pftunben C aüe§] c§ aire§ *i>' llä09en*iJ trieben />'/
ttiBcn C£// traben /^i- treiben (; ]mh BC ]m\'b DEFGHJ 12^emanb*i/ foget C
14 nt)emanb*i; 15 tagfet /)i^GÄ7 äffen i^ dffcn 6'/// narren ^Cii'G narren i>Ä/
Qutter B guttcr C jutter DEFGHJ 20 fagetcn BCDFGJ öerfpotter CE 2 1 lüften C
lüften DEGHJ 2?j mhtx DFG HJ anbnnEH ünb]no(^*7i 24 lengft C lengeft Z)^
Idngeft GJ langeft // 25 frotner GJ frummer E 2ö;2G gef(f)rl}ben DEFGIIJ 2G bifen GJ
]pxuä) C fprüc^ DEFII 27 boju BCEG 28 lüften EGJIJ 29 füren DEFGIIJ toebber B
hiebet CIJFGUJ rtiber E 30 toiber E rteber VFII njeber au(§ GJ in DU eufferlic^en E
gct)rebigt unb auc-gelegt. 1523 24. 89
Tacinnt ergo sectas, animales, qui non habent sensiim' anipliorem quam oub. 19
eqiuis et muliis et dicunt: ein fc^onc Gaiel est ^uBfcTjer bcn ein unflätige.
' Vos autem, dilecti' jc. fides est faudamentum, bei" pah) est ut crescamus in 3ub. 20
fide de die in diem, hoc si fit, oportet ut non faciamus opera ob id, ut
5 meliores fiamus. 'Ut maneatis in charitate', ne segregamini ab ecelesia. 'Ex- 3"b- 21
pectantes', venit crux post fidem et charitatem, ut expectemus vitam tamquam
noäi ^nnetli(^em xegiment, ioibber ©ottlic^ noc^ menfc^licJ^, fdjtüeBen jtüifcfjen
i}t)md unb erben tjnn ber lufft, Irie fte ber S^euffel füret.
5)iefe ftnb, hie ha fecten machen, fijnlic^c, bic !et)nen @et)ft3ub. 19
10 ^aben.
2;a t)at er troffen ha^ $Petru§ fagt, toie fie 'Derber 6 lict)C fecten neben 2 ik. 2,
ct)nfuren', benn fie finbS, bie firf) abgefonbert t)a6en, .^utrennen bic ei)nigfel)t
t)m glatüben, hjoüen nicfjt genug laffen fet}n bcn gemctjnen ßl^riften ftanb,
borljune et)ner bent anber bienet, fonber tiefsten onber ftenbc ouff unb geben
15 für, @ot bamit ,3U bienen. 3)aruber finb fie ft)n(ic^e obber tiifielidje mcnfc^cn,
hk nic^t me^r get)ft§ unb berftanbg f)aben benn ct)n pferb obbcr cfcl, farcn
b^n nacf) t)i)xcm naturlid)em öerftanb unb flel)ic^lid}em fl)nn, .^aben !et)n
@otte§ hjort, bornad) fie ]xä) richten obber leben funnen.
3^r aber, mepne lieben, erbatoet eui^ felb§ nuff unfern sut'-^o
20 ar(erl)et)(igften glatoben, burc^ ben ^epligen @et)ft, unb bettet3ub.2i
unb behaltet eu(^ ^nn ber liebe ©ottig.
£)a faffet er mit !urt3en tnorten, kiag et)n gantj 6()rift(ic{) triefen fei).
S)er ^iatüb ift ^um grunbt ge(egt, barauff man bamen fot. '33amen' aber
ift öon tag 3U tag äunemen ijnn bem erfentni§ ©ottiS unb 3i^cfu (5f)rifti,
25 iüitc^ö gcfc^i(^t burc^ ben T)et)Iigen gepft. 3[Benn )x\t}x nu alio crbantuet finb,
foEen tüpr feljn hJercE tf)un, ettoa§ babnri^ juDerbienen unb feüg jumcrbcn,
fonber alle§ bem ne^iften ju nut,3. S)a foUen tnljr auff fe^en, ha^ tüpr t)nn
ber liebe b(et)ben unb nic^t i]ex auS fallen al§ bic narren, bie fonberIi(^e tücxä
unb Inefen auffric^ten unb alfo hk leutt Don ber liebe füren.
30 Unb tüartet auff hu barm^ertjigfept unfer§ §errn ^'^efu^ub. 21
ß^rifti 3um einigen leben.
S)a§ ift hk boffnung, ha gel)ct ha^ l)el)lig Qxcnt] an. Xarumb fol
unfer leben alfo angefteEet Inerben, hav e§ ni^tö anberS fei) benn el)n ftetteS
berlangen unb lüarten ouff ha§ ^utunfftig leben, '^oä) alfo, ba» fold^ Inarten
7 innerliche EGJ ttcbct DFGIfJ ttibcr E &htüä) BCDEFH ©otUd^en G gottic^c /
8 bem lufft/ jurdV EFGNJ 9 ftjnbtit^e .7 12 einfuren /J'/t^i^G/ -füren // ab=
gefunbert J9 -fonbert GJ -fünbert H gur- U iütxinntn FG IIJ Vi Woüen BC gnug *i?
14 anbetn *B 1.5 für JjEFGHJ ober B öei^clic^e F üidjüc^e // 16 öerftanb§ bnb gcl)ft§ *JJ
17 natürlid^en DJIJ natürlichem EFG 18 lunben BC füuben DEFGHJ 19 erbaulüct 77/
23 bauhjen 77.7 S9auWcn Il.T 24 bem] ber / 25 erboluet BCDEFGH 27 ncd^ftcn
DEGIIJ ne^eften7^ 29 füren DEFG füren 77/
90 2:ie niibct @ptftc( ©. 5petri unb eine ©. ^ubnS
3uö. 22. 23 'misericordiam', uon ut meritum. 'Et hos' ?c. laft euer leön ha ^U\ gerillt
fein, ut misereatur vestri miseri populi, ut prius dixi de presbyteris, qui a
stultis ridentur, et dividite vos ab illis, qui resipiscere nolunt, ceteros facite,
ut salvi fiant per timorem dei et laft eu(^ tuncEen, quasi iu igne iaceaut.
Videmus, quomodo agamus. Hereticos et iudeos pessumdamus. Hie
5Sub. 23 audimus quid agendum ciun illis est. 'Carnem' vocat 'tunicam'. Nos qui
3 am Hände In epi: 2 i^e. c. 3
gerichtet fct) auff bte Bnrmf)ert3tgfei5t G^rtftt, bo» man l}^n ^nn foMjer mcljnimg
anniffe, ha^j n un§ (jclffe öon biefem ijitn l)f)enca leben auy lautter haxnu
l^ert^igfe^t, nid^t burd^ e^ntg toetd no(^ üerbienft.
3ub.22 Unb biefcx eröarntet cuä) unb unter fc^etjbct fte, Ij'^enc aber lo
3ub.23mac^et felig unb rnifet fte ans bein feur.
2)a§ ift nid^t Irol beutjd^ gerebt, tüil oBer fo biel fogen 'etltdjer er=
Barmet eud^, ctlid^c modjt feiig', bo§ tft: laft etüer leben ba^ljn gcrid^tet fcl)n,
bo5 \}^x euc^ tjamern lafjet beren, bte elenb, blinb unb öcrftocft finb, t)abt
ntcj^t freube obber luft bari)nn. 5lber laffet fte ge'^en, machet eud^ öon t)!§n is
unb ^abt nid^t mit l)l)nen ^ufctjaffen. 2)ie anbern aber, bte l)t)r !unb [)erau§
3ie!^en, bie machet felig mit furcht, gel)ct freuntUcf) unb fanfft mit l)^n umb,
tote ©Ott mit eud^ tft umbgangcn, l)anblet nidjt mit getnalt unb fturmcn,
fonber ftellet euc^ gegen Ijljn al§ gegen bie ^m feuer liegen, bie l)l)r folt
l)eran§ 3iel)en unb erretten mit oüer forg, öernunfft unb flet)§: tooKen fie 20
fidf) nirfjt Ijerauy rudEcn laffcn, fol man fie get)en laffen unb fiel) über fte
erbarmen, nid^t töie ber SSapft unb bie fetgermeifter mit fetner berbrennen
unb ertourgeu.
3ub. 23 Unb l)a|fct bcn befledften xod be§ fle^f(^§.
2Bt)r t)aben tool ben l^e^ligen ge^ft empfangen burd^ ben glouben unb 25
finb rct)n tnorben, aber fo lang h)i)r l)ie leben, ^enget un§ nodf) ber alte fact,
unfer ikt)iä) unb blut l^mmer an, ha§ lefjet feljuen mutmillcn nid^t. ^aö
ift ber 'befledte rodE', ben Ipijr foHen ablegen unb l)mer auf^tj^en, fo lang
lt)t)r leben.
;^ub.24 2)em aber, ber eud) !an behüten ou anftoS unb ftellen für 30
bQ§ angefic^t fet)uer ^errligle^t unftrefflic^ mit freuben, bem
8 anruffe DFGHJ anruff E ^^ent§ BCF 1 1 tudet E fcrter BCDEG feürtr (so
auch i. folg .) F '\zvXotx (so auch i. folfj.) .1 12 Seutjc^ -Eö//./ 13 jeltg tnad)t ./ elwr />
tnton FGJ ciucr N U boren / Iß unb fehlt E t\^n (jn) *B !ünb DEFGHJ
n };t)^tnBCF \ti\^ F ^Qx^iDEGHJ früntltcf) /> janfft 7/ 1 8 :^anbctt ^-ff
fturmcn C ftiirmen Z>A"Ö//.7 19 Jonbern i?CÄ^ fciir // 20 iii^tn BÜF 21 rüden ^
fol] fo fol E 22 fefir II 23 crhjürgcn DEGHJ 24 flatfd^ H 2ö ent^ fangen *B
26 i^anget DGHJ 27 tcffit ^C loffet Z^i^öÄ/ teft ^ 28 ouB3l)c^en /^i^^r'/// -aigen -P'
30 tie'^uten C fie^üten DEFGHJ
geptebigt mib ou^gekgt. 1523,24. 91
incepimus in fiele, sunius adliuc in carne, ab ea cavendum ne nos beficcfct.
Conclusio 'Ei vero'. Ita faciuut apostoli 2C. Sub. 2A. 25
2 faciat
©Ott, ber alletju toe^fe ift, unfereni ()ei}(anb, fei) prct)c^ uub:uiö. 25
maie[tet unb xtt)ä) unb mac^t nu unb ju atler etüig!eljt, hinten.
ta5 ift ber öefc^lu§ biefer ßpiftel. 5Ufo tf)un bie 5Ipo[teIn, toenii fie
gefc^neBen, gelert, bermanet unb propi)e3et)t ^aben, fo Bitten fie, hjunf^en
unb fagen band. Stifo f)a6en tüt)r nu pn ben Gpifteln gefe^en bct)be, ti)Q§
rechte (S§riftl{cf)e unb fnlfc^e unc^riftlic^e lere unb leben fci].
3 altegne BCG ünferm BCDEGHJ fire^B Z> 5 bifer C 6 rtunbfd^en BC
wünbfd^en G toünfc^en DEFEJ 8 feij. || gnbe bet eptftel S. ^uboä /
^rebigten itkr ba§ erfte SBurf) aJlofe
gc^altett 1523 unb 1524.
SSie 2ut^er§ 5prcbigten über bte ^petnBriefe unb ben 33rief Siubä^), fo' erfatiren
and) bcöfclften @ene[{§prebigten au§ ben Salven 1523/24 eine enbgiltige S)atirung
er[t QUO bcm ^örerfrfjcn .r-)anbf(^viftenfcf)a|e bcr llniticvfitätäBiHiotTjc! ,^u ^cna^).
3n unfercv ^luägaBe 33flnb XII ©. 435 ff. ^aikn \mx nad) (fin^elbrucEen
unter ben ^rebigten beS Sa'^reS 1523 „@in ©erinon unb Eingang in ba§ erfte
33nc5 ^3JlDfi", ben Einfang ber ®enefi§prebigten, ntitgeffieitt unb ben 3:crt bcr einen
^Jiad)fd)rtft •■') Stepljan 9{otf)'ö an§ ber ^^uicEaue'-' tKatpfd^ulbibliotljef beigefügt*).
S)ie bort auf ©rnnb einer 33emerfung im ^ob. 41 ber |)eibelberger Uniüerfität§=
bibüotl}ef gegebene Seftimmnng be§ 9(nfQng§ bcr @enefi§prebigten erfätjrt bnrd) ha^
fd)on in biefcni il^anbe, ©. 2 ange.^ogene 9{örerfd)e „JKegifter unb toor^cidjuuö ber
^rcbigten Dom (jern 5)tartino :^ntfjero S). geTjalbtcn" eine 93erid)tigung. S)ort '^ei^t
e§, ha'\i l^itfjer 1522 unb 1523 über bie beiben ^5etribriefe unb ben iörief ^ubä
geprebigt I;aBe „33i§ anff htn ©ontag ^ubico be§ XXIIl iar§, S)a er genefint fur=
gcnomen I)at ,5n 'Raubten, tnctd^cn er öolenbet ^at ben ©ontag nad) bc§ Tjeiligen
(ivcn^ crT;eBung 5Inno XXIlll."
.g)ierna(^ begann Sut^er bie (^eneft§prebigten am 22. ^Jlär^ 1523 5) unb
fi^toB fie am 18. September 1524«).
3öir Befitjen bon benfclbcn, bie int '^ai)xe 1527 „burd) anbere ©ete^rte
aufgefangen unb 3nfammen'brad}t" im S)rnd erfd^icnen, folgenbe ^luf^eic^nungen :
1. 33ou föcorg Otörcr.
®er ,^oh^lc Bos. o. 17=* (92 3?tättcr in 8") ber Jenaer HniöerfitätSbiHiotl^ef
entt)äU auf m. l'^-öö" unb 69»— 92^ ') üon Mxtx^ -C^anb 9Ibfd)riftcn öon mdi)=
fd^riftcn ber ^^rebigten ßnt^er§ über bie @enefi§, unb jinar bon Kapitel 1 ^i^ 37.
») ©. oben ©. 2. '-) S'^cologtfd^e ©tubien unb Äritifcn. 1894. ©. 374 ff. =•) 3(. a. D.
1887 ©. 737 ff. ••) 2:cr 5)}örerfct;e .r-)anbfd)viftoiifrf)ni? liiav banml'3 nod) iiidjt Qitfflefiinben.
©ottft Ijätte bort iiiri}! ber 9fütf)frfjf, foitberit brr bcii ü^vurfen l'iot nä[)cx fte(}ciibc iKörcrfrI)c Xcjt
bcificfüc^t tücvbcii ober bie 5Jfitt()ci(uu(] ber ^4-*vebic-it an jener ©teile gan,5 itiitevbleiben niiiffeii. 5)J. ^}.
■■■) G5cgeit ben ?lnfnnij nni Sonntag Batate (Hgl. 23b. Xll ©. 435) fpridjt nnd) bcr llmftanb,
bnfj fid) \}on biefem Ünge bereite jlüci ^4^rebigten in ber Siorerfdjeu Sammlnng finben. ") jDicfe§
Tatnm lotrb nnd) bnrd) bie ©telinng ber nn§ in ©tepban 9{ott)'5 nnmittelbarcr ^iodjfdjrift er=
Ijnltenen ©djlufjprebigt beftätigt. S^icfeUie ftetjt in ilob. .s;>. 111 ber ^töidaiicv ;Kat()öfd)n(btbliüt^ef
,^lüiid)cn ^>.'nt()cr-3 ^u-ebigt über l'nf. 14 üoni 17. n. Irin. (18. September) nnb i^ngentjugcnä '4>rebigt
über i'iattt). 22 Dom 18. n. Irin. (25. September). 51>g(. Dftcrprogrnmm ber UniHerfität -^nEe=
aßittenberg 1885. ©. 9 ff. ') 331. 57a-tJ8'> ftctjen Äirdieniabr^prebigten Don 1523.
5Prebtgten über ha^ crfte SBuci) «Tloic, 9c:^altcn 1523/24. 93
®er Befonbere ^Sorjug biefer ^ac^fi^riften befte^t in ber ©cfieibung iinb in ber faft
anMai)nx§io§> forgfältigen S)atirung ber einzelnen 5prebigten.
2)0^ biefer Oiörerfc^e i?obej eine Slbfi^rift ber 5hc^f(^riftcn bermutfilic^
m elfter er anberer 3u^örer ift, gefjt barau§ ^eröor, ha}i hk Stufeinonberfolge ber
^4>rebigten im Äober ni(^t immer bie dironologifc^c Crbnung einhält ^), fotoie au§
ber in ber 5prebigt öom 20. (September \xä) ftnbenben ^emerfung: 'deserto erat
scriptum'. Qütjhdä:)e 9ianbBemer!nngen laffen fic^ al§ au§ anberen 5tac^id§riften
entnommene Ergänzungen erfennen. S^cr Gfiarafter ber 9iörerj(^en 5(nf]eid^nnngen
ift ein fo üerfc^iebener, ba^ er gleid)fall§ auf öerfc^iebene isortagen fc^Iie^en lä|t.
©0 fd^eint bem ^Ibfd^reiber für ben ©(^lu| (ögl. 3. 5^. 5cr. 60) bereits eine ^i=
arbeitung einer ^ac^fc^rift öorgelegen ju l^aben.
2. «Bon Gtep^an ^ot^.
Unmittelbare 5tac^fd§riften Sutfierfc^er ©enefieprebigten bon 'Siotf)^ .^anb be-
finben fic§ in ben GobiceS H. 1 (208 *t. in 8°) unb H. III (214 ^l. in 8") ber
3n?icEauer 9tat:§§fd§utbibIiDt|ef. Unb 3n?ar ent!)ält H. I auf m. 95—107 hk 5(ug-
tegung ber Aap. 29— 32 2) — Stot^ brad) feine 9iad^fc^rift ab, ba er nad} 3tDicEau
reifte (bgt. unten 3U 450, 21) — unb H. III auf 5ßt. 20—21 ben Sc^IuB bon
^ap. 49 unb Aap. 50 3). @o gering beninacf) i^r Umfang ift, fo ert)alten fie boc^
baburcf) einen befonberen Söert^, ha^ fie unabhängig bon Üiörer» i^orlagen finb.
©0 finb Jrir in bie ßage gefegt, toenigftenS fünf ^^^rebigten, bie Uiir in boppeltcr
5cacf)f(f)rift befi^en, bergteicfjen unb beurt'^eilen 3U lönnen. ©§ ergibt fidj, ba^ bie
5ta(^fc§riften ben ©cbanfcu in ber ^^auptfadje erfaffen.
@ine auf ben erften 23Iid aU falfd) erfdieinenbe, bei 9iörer unb -}iotl^ fid)
finbenbe S)atirung fönnte allerbingö bie 93ermutl)ung erlueden, ha^ bie borliegenbcn
i^anbfd}riften bon einanbcr abfiängig finb. @§ folgen nämlid) bei beiben auf=
einanber hie ^^rebigten bon (1524) ludica b. i. 13. Wdx^ ('Jlr. 55), Annunciationis
Mariae b. i. 25. mäx^ (Tir. 56) unb Palmarum b. i. 20. mäx^ {Ta. 57). Söir
ftäuben "^ier bor einer ©djmierigleit *), ba unter anfdjeinenb falfdjer S)atirung bie
rid)tige '^(ufetnanbcrfotge bcs IcyteS fidj bietet, Uienn un§ nid)t ber Cod. XXXIII ber
3luidauer iHat^sfdjuIbibliotljcf, hai fi^on me^rfad) erUiäljute 'Hcgifter über bie
'Äörcrfd)en .s^")anbfd)riftcnid)älje, anfflärte. ^n bem bort befinblidjen ^tüeiten ^4>rebigt=
ber,5eid)ni^ merben unter c^iinjufügung ber Seiten^a^I be§ betr. ^4>rebigt!obej; auf=
gefütjrt: Dom: ludica loh: 8 — Die annunciationis quae anticipata in Sah: ante
pahnarum lue. 1: — Dom: palmarum. 5}Ut^in mürbe ^Jlariä 5}erfünbigung ftatt
am 25. ^Jlär^, an meldjem läge e§ mit Karfreitag 3ufammengcfaÜen märe, bereite
>) e§ folgen auf eiitnnber 9iv. 1—28, 37-47, 29, 48—50, 30-36, 51—61, Sdjhifj
öon 58. *) Sicfer Slohc^ cittfptt bon ßut!)et nu§ctbem nod) bie ^kcbtgt über ^Ipoftelg. 15
(6rl. 3luäg. S9b. Hl, ©.228-240), bie ä^orleimig übet /Qo\ea (Unf. ^^hi§g. XllI, S. Xlllfg.;
2 — 66); bie ?tu-:4egung bon l.ltot. 12. 2:eu .S^iaiiptintjalt bilben iSorteiungen iiiib '4>i^cbigtcu boii
^tmsborf, 3^iigenf)Qgcn unb 3ft)- '■Jlgticota. ') 2iefcr ftobcr cnt()ält aufjerbcni uod.) £ut^erä
äiortefungen übet ^ocl, 'iUm^, Cbabja, Ijona unb Widja (Uuf. '^luäg. XIII, ©. XIV; 68—87,
124—157; 208-214; 225—240; 260-298), ferner eine ^Injat)! einzelner 5ßrebtgten. ferner
umfäuglic^c 3(uglegungen non 93ugeut)ngcn , ciii,ielne§ bon 3ol)- ^tfli^icota, ^tuttgallu? uub bon
uugcnannteu llt()ebetn. *) ilU-jt. nuri; ^adjloalb, 2tnbrea§ ^4-''^^'^)-' t}aubid)tift[. ©niumlungcit
ungcbt. 5pteb. D. m. 2utf)cr§ 33b.' I ©. XiX. ^. 1. 2 b. 0.
94 5Ptebigten übet ha^ erfte SSucf) a)]ofe, gegolten 1523,24.
am 19. 2Jlär3 feegangen, üiörer unb ^oii) 'ijabm alfo an jener 6teEe mit 9te{f)t
Annunciationis Mariae bor Palmarum gefegt ^).
gferner l^aben toir in bem ßob. XXXIV (299 351. in 4°) ber 3n?i(iauer 9iat^§=
frfjulbibliot^ef 33t. 5 U§^ 186 öon S^of^S ^anb forgfättig aufgezeichnete 33earbei=
tungen öon ^tacfifd^rtften ber ©enefiSprebigten'-^). 2)a§ ^l^rebigtgctüanb i[t oft,
gegen (änbe gän,5lirf) abgeftreift. S)a5 ©enüfcf) bee ^eutfdCien unb Sateinifc^cn, hjie
e§ bie unmittelbaren 3lact))d)riften zeigen, ift zuteilen ^u ©unften be§ S)eutfd)en,
Zutoeiten ju ©unften bes l'atetnifct)cn faft böllig beseitigt. (Sine ^Kci'^e bon .Kapiteln
finben tt)ir boppett, fürjer unb länger, lateinifc^ unb beutfcl) bel)anbelt. 3]ermutlj=
lid) t)at [ic^ dioii) felbft mit bem ©ebanfen ber Verausgabe jener 5|]rebigten ge=
tragen. Unfer Äober enthält bie 35orarbciten ba^u.
£iiefe ^yüUe bon ^anbfc^riftlidjem ^Jktcrial, bie ft)ir nocf) bejitjen, lä^t uns
tt)Dl^l al^nen, n)ie gro^ bie ^iiiU befjen geföefen ift, ha^ bem S)rucfe jener ^^srebigten
bon 1527 3u ©runbe lag, unb bcurtl)eilen, in U)ie Wdt biefe UJeröffentlic^ung al§
2ßerf fiut^erS p be^eidinen ift. 2)abon toirb bort ju l)anbeln fein.
2öir bringen bie fänimtlicf)en erhaltenen 5iieberfc^riften jum ^Ibbruc! (für ben
ba§ oben <2. 13 iBemerfte gittj, unb zanir ftetö an erfter Stelle bie Oiörerfdjen lHb=
fcl)riften (al§ R bezeictjuet) , an zweiter (Stelle bie 5tac^fct)riften 9fiot^§, foloeit fic
borl)anben (bie in Cod. H. I mit 11^, bie in Cod. H. 111 mit "R^ be^eid^net). 2)iefc
beiben Überlieferungen tragen nod) bae ^^U'ebigtgeioanb unb fpiegeln ba§ gefprodjcne
Söort am treueften mieber. Unter biefe Xerte fc^en niir bie Diot^fc^e Bearbeitung
(Cod. XXXIV), unb jtoar, too fie boppelt borl^anben, in ber Üieil)enfolge ber Vanb=
fdjrift (alö H unb *H bejeid^net).-'') 9tm Oianbe geben mir 1. in halbfetter 8d)rift
.<fapitel= unb '-I>ery,5al}len ber befprodjenen Ö)enefi5ftellen, 2. in übüdjcr 3Betfe hm
ytad)meiS ber gelegentlich angcfüljrten 33ibelftellen, 3. in fetter Schrift bon ©. 97—
298 bie Seiten^a'^len be§ «anbeö 33, bon ©. 298—488 bie be§ Sanbei 34 ber
(h-langer 3lu§gabe, um bie S?ergleid)ung ber ^anbfd)riftlid}en Überlieferung mit bem
gebrudten Xert bon 1527, ben unfre 5luögabe erft fpäter bringen fann, ,511 erlcid)tern.
33el)ufö lei(f)ter Überfielt über bie gefammte ^anbfd}riftlid)c Überlieferung ber
@enefi§prcbigten unb z^S^eic^ Qt§ Siegifter für ben ^^Ibbrud in unfrer SluSgabc
geben mir im <}otgenben eine Xabclle, bie in ber erften Spalte unfere f ortlauf enben
yiummcrn ber ^^^rebigten, in ber ^meitcn bie ^^eitangabe ber ^anbfdirifteu, in
ber brüten baö barnacl) beredinete 5Datum, in ber bierten ba§ in ber 5prebigt
beljanbeltc Ä'apitel ber ©enefis, in ber fünften, fed^ften unb fiebenten bie .^anb=
fd)riften, bie bie ^^^rebigt bieten, mit 33eifügung ber ^Slattjalil entl^ält, in ber legten
enblic^ bie Seiten,}a^(en unfrer ^^lusgabe.
') Verlegung ber Scrfünbiguiig 5JJariä, tnemi fie auf ^4>alntarum ober eilten ber brei testen
2age ber ftarlooc^e fiel, tvax übrigen« allgemein üblic^. 3}gl. j. 33. ©rotefenb, 3fil^sd)nung be§
beutjd)en 5Jtittela[ter§ unb ber D^eujeit I (1891), 194 fg. unb für ben Sßittenberger ©ebraud)
im bejoubcren Unj. ?(ii§g. IX, ©.622, 2lnm. 1. $. ^. "") Siefcr fiobex: enthält aufeer 3tb=
fd)rifteu l'ut[)er)d)er ^Briefe bcfonber« noc^ bie üon Störer '^errüf)renbc '3}ad)fc^rift ber 5Borlcfung
übet ba^ Seutcronomium. Sielje unten 6. 489 fg. *) ?in aiüci Stellen (©.250. 35Ü) mad)tc
fic^, lueil mit K immer ber an erfter, mit *ll ber an ^meiter ©teile ber 9Jotf)fri)en Aponbjdjrift
fte^cnbe Üert bejeidinet ift, ein 2ßecf)fel in ber ißcjcic^nung n5tt)ig. 5luf 6. 400 finbet fid) bie
SBejeic^nung K .imeimal, h)ei[ für bie bort fd^(ie§enbe ^|H-ebigt 51 jtoei Zuck au§ Cod. XXXIV,
für bie bort beginnenbe ''l.'rebigt 52 ein 2ert aus H. 1 unb einer au§ Cod. XXXIV üorliegen.
5ßrebtgten über ba» erfte Suc^ 3Jlofe, ge'^alteti 1523/24.
95
1 Dominica ludica
Die Palmarum
Dom. 1. post Pa-
schae
Dom. misericordia
domini
Dom. lubilate
Die Ascensionis
Dom. Exaudi
[^fingftlonntag]
9! Die lune
1523.
22. mäx^
29. „
12. 5tpril
19. „
26. „
14. gjtai
17. „
[24. „ ]
25. „
10 Die martis in feriis 26.
Penthec.
11 Dom. Trinitatis '31.
12 Die Corporis
13|Dom. 1. 8 Cor.
Christi
14 Dom. ante Viti
151 Dom. post Viti
16 Die loh. bapt.
17 Die Visit. Mariae
18 Dom. post Petri et
I Pauli
19 Dom. ante Marg.
20 Die lacobi Apostoli
21jDom. post lacobi
221 Dom. p. vinc. Petri
28 Die Assumpt. Mar.
241 Dom. p. Ass. Mar.
25' Dom. ante Barthol.
26| Dom. ante Egidii
27 Dom. post Nat.
I Mar.
28, Dom. post Nat.
Mar.
29 Dom. ante Matthaei
4. Suni
14. „
21. „
24. „
2. Suli
5. „
12. „
25. „
26. „
2. 9(ug.
15. „
16. „
23. „
26. „
[6. ©ept.
13. „
20. „
6.
9
9
10
R 1=
R 3^
R 4^-
R 5»'—
R 61»—
R 8»-
R 9=^-
R lO''-
3^
.4a
5»»
■6^
■8"
9=^
10"
12»
R 12=» — 18»
4 R 13»— 14"
4 R 141^-16»
R 16»-
I
R 17»—
' R 18b-
'R 19b-
7. R 20»»-
iR 2P-
R 23»>-
R 24"-
R 26»-
10. 11 R 26".
11 iR28»
12
12
R 29»»-
R 31»-
30 Dom. ante Mich. [21. „ ]
31i Dom. ante Mich. 1 27. „
12. 13 R 32»-
14
14
15
15
R 33»
R 34»
R35''-
17»
18"
-19»
-20"
-21"
-23»
-24"
-26»
-26"
-28»
-29"
-31»
-32»
-33»
-34»
35"
-36"
eermon
in ba
1524
R 52»— 52"
16 R 56"-
16 |R69»-
-69»
-70"
inu.ginaang v t;a
liBu^53Jofc, ^ ^^'
H 10»-
6b.!©- 97
" } 1 (S3b. XII,
10» S. 435)
11" <B. 106
H 11"-14» ©. 109
H 14»-
H 16»-
H 19"-
H22"-
H 27»-
*H 38"-
H 28"-
*:R 39"-
H30"-
*H 41»-
K 32"-
*H 41"-
K 35»-
*K 43"-
H37»-
*H 45»-
H46»-
H47»-
H 47"-
K 50»-
H52»-
H 53»-
K 55»-
H56»-
H57»-
H59»-
H60"-
X 62»-
H 64»-
H 65»-
H 66»-
*H 69»-
H 68»-
*H 71"-
H 73"-
*K 83"-
H 74»-
*K 84»-
-16», ©. 116
19»:©. 121
-22"' ©. 128
26" e. 135
■28" (S. 143
-39",
-30" (5. 149
-40"!
-32" <B. 155
-41"
-35» <B. 163
-43"i
-36": (5. 172
-44"
-38":©. 178
-45"
-47»! ©. 184
-47"| ©. 188
■49" ©. 191
-51»!©. 196
■53»!©. 201
-54»j ©. 204
-55"i ©. 208
©.211
©.215
©.219
©. 223
©.227
©.230
-57»
■58"
60"
-62»
63"
65»
■66''
■68»
71»
■68"
-73»
-74»
-84»
■76"
-85»
©. 234
©.238
©.245
©.250
©.254
•j SBI. 57—68 enthalten Äitt^enjo^rdprebigteu unb geljörten uriprüngdc^ nic^t in biejen Äober.
96
$ßrcbtgfen über bos etftc ^uä) ÜJJofe, gehalten 1523,24.
1533.
Cap.
32
In die Francisci
4. Cft.
17
R 70^—72''
■ — ■
H 77«-79''
*H 85»>-86b
33
Dom. post Dion.
11. „
18
R 72^-73''
—
H 80«- 81»^
*H 86^-87^
34
—
[18. „ ]
18
R 73^-741»
—
H 82«— 83«
*H 87b
35
—
[25. „ ]
19
R 74^-7.5''
—
K 88«-88''
36
In die omn. Sanct.
i.gtoö.
19
R 75^—76*^
—
H 88i'-89''
37
Dom. a. fer. Mart.
8. „
20
R 36''-37^
—
K 90«-91«
38
Dom. post Mart.
15. „
20.21
R 37''-39^
—
H 91« -93«
39
Dom. 2. Adventus
6. 2)63.
22
R 39^-40^
—
H 93i'-94''
40
Dom. 3. Adventus
13. „
22
R 40"— 42^
—
H 94''-96«
41
Dom. 4. Adventus
20. „
22.23
R 42^-43^»
—
H 96« — 98»'
42
Die Nativ. Christi
25. „
23. 24
R 43^-45»
H 98^-1001'
43
Die Stephani
26. „
1524.
24.25
R 45^-46=*
H 100'^-103«
44
Die Epiplianiae
6. San.
25
R 46i'-48^
H 103«- 1041»
45
Die dom. p. Epiph.
10. „
25
R 48^—49»
H 104'^- 106«
46
Dom. p. Sebast.
17. „
26
R 49^ — 50^
H 106'^-107'^
*H 109«-114'^
47
Dom. in T"""
24. „
26
R 50^-52='
—
K 108«-108'^
*H 114^-120«
48
Dom. in 6«"^
31. „
27
R 53^-54^
—
H 121«- 128*^
*H 146b-147''
49
Die purif. Mar.
2. g?eBr.
27
R 54»^- 55«
—
K 129«-132i'
*H 147^-148«
50
[7. „ ]
28
R 55« — 56«
—
K 133«- 138«
*H 148'^- 149«
51
Dom. Invocavit
14. „
28
R 761^-78«
—
H 138«-146«
*K 149«- 150"
52
Dom. Reminiscere
21. „
29
R 78»— 79^
H^ 95«-97*'
K 151«-152"
53
Dom. Oculi
28. „
30
R 79'^-80'>
H^ 97b_99«
H 153«-154«
54
Dom. Laetare
6. mäx^
30.31
R 81«— 82«
H' 99«-101«
K 154«— 155"
55
Dom. ludica
13. „
31
R 82«-83''
H^ 101«-103''
K 155"-157"
56
Ann. Mariae
19. „
31.32
R 83»'-85i'
H' 103''-106«
K 157"-159''
57
Dom. Palm.
20. „
32
R 85''-87«
Hl 106«-107''
K 160«-161"
58
Dom. Mis. Dom.
10. Slprit
32-34
R 87«— 88«
u. 92«— 92^^
• —
K 162«-164"
59
Dom. lubilate
17. „
35
R 88«— 89«
—
H 165«- 166«
60
Dom. Voc. Inc.
l.gjtoi
35-37
R 89«-90i'
K 166«- 167«
61
Die Ascens. Dom.
5. „
37
R 90''-92«
H 167''-168"
62-? — •
—
37-49
—
H 169«- 183«
Schlusspredigt. —
18. Sept.
49.50
H"' 20«-21'^
H 183«-186«
[Sonntafl n. Rrciijc?
erijcbuitg]
D. @. Sßurfjwalb.
5Prebigten iibev bn? cvftc ä^iid) 'JJloje, gc^nttcn ir,2:^;24. 97
1. 22. mäxi 1523.
R] Dominica Iiulica Anno. 23.
')Omnia scripturae verba tendunt, ut Christus oognoscatur. Intor 21
Christianos qnottidie tractandnni verbum dei. In Genesi deseribitur, undo 22
creaturae ceperint esse, et speeiatim honio, de quo totus mundus f)at Bctvüd^t
5 et non ])otuit adsequi. Sed antequani rem ipsam aggrediamur, sciendum 2»
dnjiHfem seripturae sensum. Primus cum scriptura pro])rio intellectu in-
telligitur, 2"V]uando Spiritus aperit cam et dat intelleetum. Primi nunquam
vere intelligunt, quamquam glorientur se omnia scire, cum tamen ne literam
quidem norant. Ex hoc ludei prohil)uerunt, ut Hieronymus scribit, ne quis-
10 quam hoc caput legeret nisi qui 30 annos attigisset. Istud institutum non
a phariseis profectum est, sed a viris ^ocfjdeiftenbtg in scripturis, quia in
hoc 1. c. scriptum est, quod ratio humana non intelligit iinb nit faft, si
intelligit, non adscquitur. Admonui superioribus die1)us^) in symbolo cre-
dendum esse in deum patrem ?c. qui hoc facit, huc venit iterum, unde per
15 Adae lapsura corruit. At pauci sunt qui fateri possunt deum omnia agere,
quia si hoc facit, fatetur se nihil posse. Quare bene fecernnt veteres iudei
qui nohierunt ut vulgaretur lioc 1. c. Nee ego possum omnia «interpretari, 24
sed tamen ut deus dabit adfectus, exprimemus, qui si reticentur, nihil fructus
ex harum rerum condicione capiemus. Interpretes omnia simul perfecta
2ü dicunt. In ea opinione sunt Augustinus et Hilarius, inque uno momento
conditum esse mundum, ut peribit. Sed nos in simplici manebimus iutelli-
gentia. Imo omnibus illud agcndum qui in scripturis versari volunt, ut in
simplici maneant intellectu, nisi articulus aliquis fidei aliter cogat. Quod-
2 tendaut 5 esse fehlt
*) Unter diesem Texte Börers, dem er im Worihait am )iäcJiste)i s/t7t^ iriirde der
Text des <Bixmom unb (Fingang^ in b. 1. Jöucf) 5J?o)i Platz finden miisseu, 7cenn er nidd
bereits Bd. XII, S. 43Hfy. mityeiheilt iräre. Er entspricht dem von hier bis S. UrJ ste]ie)ide)i
Abschnitt der hdschr. Aufzeichnnmien, umfasst also nicht die r/anze erste Predigt, sonder)i
nur ungefähr das Stück, das in Roths Hdschr. zireifach idterliefei-t ist. Vgl. unten S. lO-J,
Anm. 1. P. P. *) Luther bezieht sich hier n. a. auf eine nur in Eärers Niedei'schrift der
Predigten von 1523 enthaltene Predigt Quarta post Beminiscere (4. März 1523), die in
Bd. XI unsrer Ausgabe ihre Stelle fimlen tvird (vgl. Buchwuld, Die Entstehung der
Katechismen Luthers und die Grundlage des grossen Katechismus. 1S94. Sp. V^j.
K] Collectaiiea in Glenesini ex coiitione
25 I). Martini Liitlieri iiteunque aeeepta; —
Caput Primum.
Simplicissime quautum fieri potesl verba scriptiu'ae simt iiitelligcnda, 24
quapropter nihil est, quod sex dies aliter intelligas quam scripti sint. Sed 25
26 am Bande: De fide creatioiüs alibi
2ut^er§ Sßetfc. XIV. 7
98 5prcbi9tcn über bn? crftc ^^iK^ 53Jo?e, (\cf)nltpti 1523 24.
R] fuiKino org-o soriptura vocat celiini, manoat ccliun, ncquo siniplioiora sunt
vorl)a f|iiam in seriptiira, quare doctissiml inij)ingiint. Cum ergo Moses
scribit G diebus deum creasse omnia, hunc seusiim serva. In lioc quoque
23 laboravi. Si non assequi possuin, debeo dare spiritiii sancto honorem et
meani inscitiam fateri. Si obiiciunt opera dei perfecta esse, vernni lioc nos s
quottidie videmus feminam })ost 9. niensera pucrum parere et cum genitns
est puer, nondiim perfeetus est, quia nee ire nee cibnm capere k. et tarnen
dens statira eura consnmare posset. Ita cum aliis creatnris 7C. Opera qnando
perfecta et eonsnmata, absoluta sunt, sed interim dum operatur, non sunt
perfecta. Ita ab initio decrevit tot horaines creare, qnos adhuc quottidie lo
«preb. Sa(. 18, 1 oreat, hoc opoiieret fieri uno momento k. 'Vivit ineternum qui creavit
26 omnia simul' (qnod est simnl), hoc est Vjui vivit ineternum, creavit omnia'.
Ita hie textus intelligendus, qnod incepit creare mundnm et G diebus per-
fecit. Sicut hominem 9 mensibus consumat. Ita intelligo, non tarnen aliquem
eogo, sed quia nulhis est alius locus qui urgeat aliter exponendum, manebo is
in simplici intellcctu. Ita creavit mundiuu ut puerum. 2. Ut quisque discat
foffen hec verba spiritu et deum omnia facere. Qui intelligit lumc textum,
illico sentit, qnod ne cogitare quid possit sine dei auxilio, qui hoc capit,
rite intelligit jc. quia cum credo deum mundnm fecisse ex nihilo, oportet
fatear, qnod sim pars mundi, dein cognosco in potestate mea nihil esse. Et 20
hie est supremus articulus, et hoc vult Moses. Natura non fert hunc in-
tellectum, consolatur tarnen hos qui sunt in fide, quid enim potest hominem
27 magis solari, quam quod omnia in manu dei esse sciat. Tum neminem
timet, non obest perieulum ic, Exemplum: si captus essem ab hostibus,
et scirem eos me dentibus laceraturos, certus essem illos nihil possc moliri 25
contra nie nisi deus velit. Hü oranes inimici mei sunt eins creaturae, et
nihil contra eins voluntatem agere possunt. Et hoc facit fidelis, quare
dominus est creaturarum omnium. Nihil habet supra se nisi deum, quare
quicquid sibi obviat sive malum sive bonum, idem est, et si rex eligatur,
er iiimbt 1x^)5 nii an, er ac^t feinB ni(^t, fidutiam non collocat in ullam 30
creaturam. Qui lianc sententiam non habet, nihil efficit plus, (juam quod
2« de Ciiaos platonici et prima materia 2C. Si autem adest intellectus
cum fide, tunc nihil est dulcius. Si autem fides abfuerit, venit infra omnes
3 aber creasse steht fecisse 9 iibei- perfecta et steht ancicvtt^t 14 consnniit
18 ca 30 e§
H] qjrct». Sdi. 18, 1 obesse hoc videtur 'Qui vivit inaeternum creavit omnia simuF. Rcspondeo:
'SimuF ad 'omnia' pertinet, non ad 'creavit'. 'At dei perfecta sunt opera'?
2« Respondeo: sed tamen ordine perficit, quemadmodum et luinc foetus in
utero animalio perficit, et ubi nascitur, non statim jjerfectus est ?c. Sicut et
erudit et docet paulatim Euangelium 2C.
5ßrebigtm iidcr bn? ptfti' ^nd) 'iJlo\e, gc()aUcn 1523 24. 99
R] nreatniMii, ita ut tcrroat, qiiia conscientia dicit 'deus est contra te, hoc vol
illiid est creatnra dei, et est contra te\ Hinc venit qnod Moses scribit
'Terrebit eos sonitns' K. Quid faceret huiusniodi cor contra Satanam jc. 3 ü)foi. sc, 36
rjuod non potest contemnere tantillnni periculi. In denterononiio Mens daltit:. Wof. 2«, es
5 tibi cor pavidnni" 2C. Hornm est celnm qui in fidc hoc crednnt, et filil snnt
paradisi. Qni vero ratione sentinnt, hornm snnt inferi, bic mittctmeifif^cn
inter ntrnniqne pendent. Prinio cnrandnm, nt verl)a simplicissime intelligantnr
nt scripta snnt a Mose. 2. nt o])era töcrben gefoft cnm simpb'ci corde et
recto affectn. Prinio verbo omnia opera nostra snnt dainnata: si opns eins 29
10 est, bene tibi, si minns, ve ?c. 'Tn principio\ (Sy i[t t)od) nnget)Oben, sed 1, 1
ego fideni docebo. Si onnn'a non asseqnimur, tarnen sat est, nt sciamns enni
esse omnia. Ita assnescas oportet, nt credas ea heri dicta. 'Einfang' in-
telh'gendiim, qnod eo tempore nihil fnit, neque hora, dies, mensis, annns, ante
conditnm mnndnm. Dens qnidem fnit, et tamen tempornm discretiones non
15 fiiernnt. Qni heret iu his, non potest denm cognoscere. Coram deo idem 3«
est principinm et finis secnli, primns et nltimns homo, sicnt in ocnlo meo
apparent altare et iauna, qnae tamen longe absnnt. Ante hoc non fnit
creatura, non tempns 2C. 'Et inanis'. Hoo est qnod prins dixi, qnod non 1, 2
in momento creavit mnndnm, sed in tempore, ut facit cum pnero. Primnm
20 creavit terram. Hoc est qnod ISIoses dicit 'Terra erat inanis'. TeiTa iiiit
creatura, nt ipse dicit, sed nondum ita disposita fnit, nt debnit, ut puer in
utero matris est puer et non puer. Et celnm fnit sicnt iam est, sed non-
dum ornatum. Terra ergo infrnctifera, fere ut est locus aliquis desertus,
sterilis et infrugifer. Hoc indicat Moses cum dicit 'inanis'. Petrus in sua 3i
4 über qnod steht cor 18 am Bande musca jc. 22/23 «?» Bande Pia, Alis,
H] 25 'In principio^ i. c. ((Uando adliue nihil erat neque dies neque hora 1, 1 29
neque alia vicissitudo rerum neque res sicnt nunc sunt, nt dum deum cogitare
volueris, necessario exeas extra omnem creaturam jc. Xara qui nunc huc so
nunc illuc vicissitndinibus et rebus adheret, deum videre non potest. Apud
deum nihil est novum, in rebus novitas est. Oriens et occidens totins nunuli
30 impossibile est, ut tna cogitatione coniungantur. Dum vero in pot^ntiam
dei respicis, iam coniunguntur et simul sunt.
Ten-a qnae vilissima est, prior describitur. 'Coelum et terram' sim-
pliciter intellige, sed nondum deeorata, sicut et foetns nondum formam
suam habet. Coelum tenue erat ut mmc, sed nondum ornatum sua Ince,
35 sicut adhuc videmus in dcl'ormibiis nebulis 2C. Sic terra 'inanis^, sicnt adhuc 1, 2
ubi stjualet inculta et sine fructti. In <'pistola Petri 'Coeli et terra erant eXg,^^ ^\
•34 35 am Bande ein finfter Wel)C§cv ^^mmel
100 ^rebigtftt über ba? fvftc ^nä) ^o]t, gcfjoltcn 1523 24.
R] 2¥f.3,'. Canonica, fiüt ein feidjtc (lifft unb bitfc, noii fuit lux, (juale celum, dicit
'Abyssii.s\ In hebreo .sernione dicitur 'spii'itiis^ et 'veutus\ Utrnmque in-
82 telligi potest. Öi 'spiritiis clei' intelligis, oxemplum de gallinis sub alis
matris 2C. sed libentius velini priorem sensum amplecti, quia patris nulla
facta est mcntio. Hie incipit questio magna: An id quod praecedit, sit c^e= r.
l'e(f)net ad primum diem an sit praefatio. Sed principiuni ninndi incepit Qtn
3:t abent. Et ita ludaico more qui incipinnt diem a vespera. Hie habetis tres
j)ersonas, patrem, filium et spiritum .sanetum. Dens est prima, 'ba fprad) flot',
bn bricht bic anbcr perfon erfur. Tcrcia persona quod dicit 'placnit' k. 'Et
vidit quod bonum' JC, Hie exprimitur subocculte Spiritus sauctus qui est lo
eterna dei patris beneplaceutia ?c. Hec verba Mosi *Iu principio' ic. sim-
plicissimc intelligenda sunt ut diximus. Per uomen celi et terre descripsit
Moses mnndum nt ipse se declarat cum dicit 'terra erat inanis' 2C. nihil
fuit in mundo uec frofft nod§ fafft. §imel dicitur ha§ ticff finfterni^
quod circa terram fuit. ]\loscs dicit Mixit deus\ Per hoc paucis verbis is
indicavit maiestatem divinani in tribus pcrsonis, praecipuc duos. Augustinus
multnm laboris insnmpsit. Summa summarnm: bcr tejt i[t düX ajmd deum
84 fuisse vim, ante((uam iierent onniia. Ita ut lux facta sit per verbnm. Ex
3oi). 1, 1 hoc est quod lohannes incepit Euangelium 'In principio\ Carnalis homo
oportet nt exnat calceos, quia hec verba non pneris, sed exercitatissimis 20
scriptum est, alias pucrilitcr sonat. Illud vcrbum oportet ut intelligamus
fuisse ante omnes creaturas, cum per verbum sint crcaturae ic. non dicit ((uod
per verbum fecit creaturas, sed quod dixit verbum, flot |plid)t linb bind) fein
ipred^cn lt)irt, hoc est: deus habet secum verbnm et hoc verbum in principio
85 fecit luccm. Hoc verbum ojjortet ut sit deus ipse, quia per verbmn hoc fit 25
25 am Bande ab eterno conelusit in primo die prodeundam lucem
'S.] a(jua et per aquam consist^ntes ex dei sermone", ein feuc^tte hlfftt. Coelum
et terra erant quod mnic^ sunt, sed illud sine Ince, haec sine fructu.
'Tenebrae' erant ein finftcv h'xdc tDolcfcn Ullb fcud§ttc lufftt. Hec erat
aqua, onmia fluida et inconstantia erant, eciam coelum 2C. 'Ventus" et
32 'spiritus' in hebraico non discernuntnr. Ego ventnm mallem, ut sit aer 30
confusns et turbidus in se. Alioqui Spiritus incubabat. De spiritu sancto
non male (juadrabat jc. 'Tenebrae erant' n". Yides hie, quod a nocte
3:1 incepit mnndus. Nam dies incepit a luce. Scriptura diem ubique a nocte
inchoat, id (juod nota, vide textum. 'Creavit deus' 2C. Hie nulla est
distinctio jiersonarnm. Dei verbum audis per Cjuod omnia facta sunt, quod 35
34 non creatum est, sed erat in |)rincipio, ergo deus non fuit ant est solus ic.
35 1, 4'\'idit creata esse bona'. Hie est spiritus sanetus. Hie enim non dixit,
35 Deum Dein?
^ßwbigteu über bai ciflc 3?ucl) ÜJicje, fleljaücu 152o24. Idl
K] cruatiira, ergo est tleus. Hoc tit, ut «lui dicit et verbiini sint diiae persouae
et uuus deus. Hoc quauquani incompreheiisibile sit, tameu in scriptura est,
eciaiu urget nie hoc vernm fateri quod dicit 'got fpl'QC^' quia dicere et got
est non una res. Ita in hoc textn fundata est maiestas trinitatis. Ex hoc
5 facile intelligis lohannis proverbium, e§ ift ^oä) unb cigetltlid) gcreb nt ex-
ceHat omnem rationem eciani doctissimornm. 3^ persona tuitt f)eimli(^ an^
gcjogcil in lioc (juod dicit 'et vidit (juod esset bona', (juia sjiiritns sauciusi, 4
est boy gotüd^ iüolgcf allen et nihil aliud (iiuun quod deus })er bonitatem suam
Spiritus sanctus ubi(jue in scriptura dicitur vinculuni quod omnia
10 conscrvct in vita et hoc subobscure indicat Moses, possem [)lura dicere, scd
difticu Questio: quare Moses non dixerit 'got fprac^: ^imcl unb 36
terram', cum ideni esset et tandera de lucc dicit 'fiat lux'. Prius dixi honorem
Spiritus sancti, sed ut ego respondeo non posse hie stare, quia ita souasset
quasi verbum incepisset fieri, quo creaturae incepisseut, ut Arriani dicebant,
lö quanquam omnia creata essent per ipsum. Huuc errorem ademit ^Nloses per
lioc 2C. 2. 3 personas pater creavit ic. gotte§ etoigen fe()n ift ctuig gclneft,
alfo l'ctn fprec^cn ift nit angangcu in creatione jc. Sicut persouae tres sese
sequuutur, ita Moses non potuit semel dicere 'fdjepffcn', 'fpic(^cn' JC. pater sr
idem opus facit quod filius, quod filius et Spiritus sanctus facit pater. Ex
20 hoc intelligitur tres personas esse et deum unum. Quod ratio non capit, det
captivani se 2C. Sicut in prinio die dicit 'creavit' jc. Ita l'acit cum tirnia-
mento, verbum t'uit cum onmibus operibus, quia omnia per ip-uin facta sunt
9 liinter suaiii in der Handschrift eine halbe Zeile leer 1 1 hinter difficu eine
Ideine LUcle in der Handschrift
^] sed vidit, c^r l^atte feinen Infi, f raube unb tüolgefallcn barinnen, id «piod
est Spiritus sanctus, qui omnia vivificat, teuet, conservat. Vides deum sua
25 bonitate omnia creasse et ad bonitatem et utilitatem ordiuasse, ad lucem, ad
charitatem, ad fructum, ad esum, ad potum, ad conservationem jc. ut in
Omnibus ipsius et potentia et bouitas magnificetur. Qui sie in creaturis
speculantur, salubriter speculantur et ]>atrem agnoscunt, id (juod non fit sine
fide. Aliae speculationes vel sonnn'a philosophica sunt vel tales (piae ad
30 desperationem adigunt. Dmn sine fide mala conscientia, in orauibus creaturis
vides deum [)raesentem <juem f'ugis. Immundae conscientiae onmia sunt
immunda. Attcnde, sicut non incejjit dicere dei, sie <|UO({ue non incepit
videre dei. Et haec simul ciun deo aeterna sunt, sed hie simul dici in ])ro-
pheta non potuerunt. Sed tameu hie vides primo <lie tres personas simul
35 operatas. Verum creare dei incoepit. Ergo cum hie dicendum erat 'In .36
principio creavit', non potuit Moses dicere 'In j)iin(ipio dixit deus', ue
verbum incoepisse crederetur (|ui est error Arrianorum, qui Arrius (piamvis
primatum filio tribuit, tamen iuter creaturas conqnitat.
102 ^Ptebigtcn über ba-i erftc 23iicf) ajJofc, gc'^atten 1523/24.
R] 3ofi. t, 2 ut Johannes. Primus dies nihil aliud est quam quod deus ein xautXl ^itlttnel
unb erben gemad^t, ut dictum sit bcr crft tag k. quid sit dies, audiemus in
38 1,6 4 die. Ad 2 diem aceedemus. 'Fiat firmamentum' 2C. 2)Q§ xoä) finfter ge=
tüeffer nim6t er nun, inquit Moses, et facit firmamentum, hoc est celum, ex
aqua fecit celum, iutra a<iuas est firmameutum. Celum ex a(]ua factum uou 5
habet naturam aquae. Qualis hec aqua sit quae supra celum, non cogno-
seimus. Sed ut Augustinus inquit, cedendum spiritui sancto, sed sirapliciter
credendum aquam esse supra et dicendum: qui creavit celum et terram,
potest a(piam supra celum servare. (5r nimbt bem ba» tnegen unb gibt im
hit feftung, hk finftertjeit i[t tvcä unb tüebcn ift lüec^t, ita primo die non lo
.39 i.sluit. 'Et', inquit, 'deus vocavit celum firmameutum'. Nunc ciun sit perfectum,
nempe lucidum et non moveatur, vocat celum. Super hoc opere confecit
noctem et diem et omnia per verbum perfecit. Questio : Moses hoc loco
non dicit 'Et vidit deus quod esset bonum', (piod in omuibus aliis diebus
fecit. In hoc multa cogitaruut, ergo nihil certi afferre possem. Binarius is
numerus est magmuii sacramentum. Tu scriptura significat dilectioncm et
fructus 2C. non sine causa obticuit Moses, sed (|ui iuvenirc potest, (pierat.
2/3 am Bande ber ein finfler geloefjei; ober ncbel 9 Juetcn (jeändert aus tnegen
11 nach finein zu erj/änzen habet
K] Primus dies.
'Dixit deus' i. e. ab eterno suo consilio et sapientia couclusit et con-
stituit j)rimo die lucem esse producendam. Nihil novum apud deum. Vide 20
ne transitorium verbum cogites, (juasi deus postquam creaturas foecerit, suo
verbo abscedat permittens eas sibi, sed idem verbum (juod tuuc locutus
est in creaturis, adhuc agit, vim verbo infusam couservat. Creatura ex se
non subsistit, ut infra.
Dies sccuudus. 25
3« Sicut terra inanis erat, ita et coelum sine luce, eljn roT) [d^tocbeubc
bingt, (piod deinde illuminatum est, sed tarnen adhuc fluidum 3C. Haec
aipia inferior est, aer et aqua iuquieta. Verbo sie iam coelum firmatum est
quod suo motu fertur. Id quod ex virtute verbi habet jc. Aquas super
coelos intclligit solus deus. Ego suspicarer esse aerem sicut adhuc est infra 30
3« coehmi. Iam vere coelum efficitur (j[Uod ante appellabatur coelum. Ante
a|)j)ellabatur terra, sed non simpliciter, immo inanis et vacua.
Queritur: cum ubique scril)atur beuedixisse deus, cur uou et hie?
Respondco: nescio. Nam quod dicuut biuarium niuncrum ab unitatc recedere,
INIathematicum potius est quam theologicum, (juia in sacris binarius numerus 33
sacrameutis est plenus jc.^)
') Unter der Uhcrscfiriß Scquitur rcpetitio praccedcntiuni jc. folgt in, der Hdachr.
Bl.6^—0^ die bereits Bd. XII, 438—452 unter dem Texte von ©in ©crmoti unb Gingang
^Ptebigten über hau n\k 33ucf) 2)Jofe, gefjaücn 1523;2-1. 103
R] 3"^ dies 'Congregentur aquae'. In primis duobus videtis celiim apparatumi, 9 40
et positum in firmamentnni k. per huuc tercium diem terra h)il't Clfui ge=
nonien, contra eremum terrae, cuiu.s priiuo die meutiouem lecit, dioit hie
'segregentur aquae a terra'. Ibi cessat terra a solitudiue et fertilis fit, quod
5 iuanis fuit, ijehi Cl" aüä) aiiff, dioit 'dabo ei vires ut adferat herbas' k. et
hoc factum jc. dicit tiutfcn erbt, ex hoc pOvSsumus couiicere terram uon
dignani fuisse hoc nomiue ut terra diceretur, iam autem uon est tüuft, sed
plena, sicut fuit cum celo quod 2 die perfectum est. @ö fein tiefflidjC luoit,
obturavit Moses philosophis ora. Nos gloriati sumus de uaturalibus artibus,
K] 10 3 ci US dies.
Iam vere terra incipit, non amplius est inanis et vacua, iam ex verbo 40
accipit vim giguendi lierbas jc. quam ex natura sua non habet, quia alicui
hareuosa est, alicui petrosa jc. Et haec poma, illa ficus, alia fruges pro-
ducit, Non alia causa quam quod dei virtus et verbum diverse in ea
15 operatur. Stulti philosophi dixerunt alii orania ex igue, alii ex terra, alii 41
ex aqua, alii omnia ex sanguine orta, cum omnia sint vere ex verbo dei,
et verbo dei agant 2C. Item voluut reddere rationem quare lux sursum sit,
(juia illic levia sunt, quasi uon nubes illae subobscurae graviores sint nostro 42
aere, attamen illae superiores. Erroris causa est quia hoc verbum ignoraniut.
20 Creatura ex se non subsistit nee in se vim ali({uam habet nativam.
Coelum est sine luce, terra sine vi giguendi foenum, arbores 'c. Verbum
lux est, verbum vis producendi est. Haec ratio non capit, non inveuit, ut
maxiine perfodiat omnem terram, haue virtutem iusitam. 'Crede', iuqnit
Moses, 'verbum est, audis, non vides aut tangis'. Hoc verbum tamdiu in
25 creaturis est et agit contiuuo, quandiu deus loquitur super eas. Quando
non loquitur i. e. vim verbi sui eis aufert, uuUain vim habent. »Sic terra
nihil producit, iguis uon ardet, coelum non lucet jc. sicut et miracula
quandoque prodideruut. Haec est dignissima huius loci contemplatio.
Explicatio.
30 lu primis duobus diebus ift jcugcrit^t bei T)tjmmel, bcr fteT)ctt in feiner 4o
fefte, am brüten tage producitur terra JC. Semper repetendus est primus
29 avi Bande Aiida baä tvugtcn.
in ba§ etfte 3?udj ÜJJofi miUjctUeiUc Niederschrift dei' ersten Predigt. Nadidem die letztere
einmal in Bd. XII uhrjcdrackt norden, iriederholen wir sie hier ebenso iceniy wie den
©ermon uiib ©ingaitg, obgleicJt. slreng tjenommen beide hierlier gehören würden (vgl. Ein-
leitung, oben S. [)2, Anm. 4). Dies Verfuhren rechtfertigt sich aiuherseits aber durch die Selb-
ständigkeit der beiden Texte: die Niederschrift ist, ivic die eben mitgetheilte Überschrift zeigt,
ein Doppelgänger zu dem vorhergehenden, durch dessen Wcglassung der Zusuminenhaiig nicht
gestört wird, und der deutsche Drucktext ist eben als etwas für sich ans Licht getreten. F. F.
104 5ptcbigti'it iit'cr biK- erftc 3>iid) lliofc, öcf^nltcit 152:3 24.
1\] 41 sed naliiraleni stiilticiiim sciiims. Hie dixit de aqua, alius de igue, alias
sanguine dieit orta omnia. Moses oinuia nibci[(^lcgt, scd deo attribuit. Si
coutuleris haec omnia, vides creaturae hü^ lücfcil per se uon datur. Terra
(|uan(juaQi erat ceea et inanis, a se uou habuit, ut ferret fruetum, ita de
celo K. (luod terra fert fruetum 2C. tft ÖOIt neu^ in fic gcpffailtjt. Nos uon 5
scimus, unde vis sit, quod ferat fruetum, cum obruimus terram et nihil vide-
mus. Hoc ex hac re venit, <|Uod deus indidit ei. Tarn docti esse non pos-
suinus, ut rationem daremus, quare unicum foliuni enascatur ex arbore. Moses
dieit nol)is elaudendam rationem nostram, tantum credendum. Philosophi
42 ergo stulti fuerunt. Ita de celo dicendum. Unde eelum habeat? Aristoteles lu
'levis ereatura aseendit, eelum est leve\ Fabulae sunt. Deus posset facere
quod eelum grave esset et nubes sunt graves jc. Moses indicat neminem
posse hoe iudicare 2C. Cum dieit Moses 'got fpiad)', non intelligendum
transitorium verbuni, sed eteruum, quod dictum, dieitur et dieetur. Si videro
eelum spleudere, cogitare debeo 'illud verbum sine fine fpl'idjt et non eessat\ !.■>
l\] 1,11 dies ic. dieit itaque Troducatur terra", bl) traffcr faEcil in i'incn pfflum^jff '),
l)tc ein ^nfctt, bort ein ^nfel JC. Hie cessatur vastitas terrae, «juud
vacua sit, quoipie tollitur, eiun virtutem dat gignendi gia^, !l'QUt,
bäume IC. i.e. ba§ fic frudjtc trage. Sic cogitare poteris, quod terra supra
nou fuerit recte parata, sed nunc nomen verum sortitur, sicut in secundo die 20
coelum jc. 2)a§ fein trcfflidje n^oit, bo l)Qt cl)f bcn Philosophis ha^j maul
^ciigcftüpfft, iuir l)ahm Dn5, mit Urlaub, Magistros artium laf^cu nennen,
meifter ber [ieben freien fünfte jc. ^Hlofe» fdjlcc^cty aly 3cu rüg! unb fpridjt:
bay emige luort t)at eö gcfdjaffcn. Volebant in(juirere philosophi naturas
erescentium et gignentium, cum hie videas, cjuam imj)ossibile eis fuerit, (juam 25
stulte nugati siut k. 30^ tuc^cu !unbe bie erbe tuni ir felbft ntt ^aben, c§
töa()r ein arm leben, terra ex se nihil potuit sieut nee coelum. Sic videmus
perarata tota terra non possunuis eognoseere, unde aut ex (jua materia veniat
herba jc. ö)ott l)attö in ftd) gepfflanljt, non possunuis dare rationem vel
eognoseere, (|ii()m(>(lo unum foliiuu vel arl)ustulum pnnlueatur. ''Man mu^ 30
hl) üornufft 3CUt()Un, in(juit Moses, credendum est. Sic de eoelo est seu-
tiendum: tüel)r l)at it)m bay lidjt gegeben, bie feftc ?c.? Nugatus est varia
^^ Aristoteles, levia feruntur sursum, inquit 2C. Non potest hoc cognosci nisi
sola fide.
'Dixit vero deus' ic. '©ot fprad^'. Oportet, ut aeternum verbum sit, 35
baö bo immer im fd^toange ge^en fol, aUein bay alle creaturen burd^ ba§
fpred^en ^oben angel)abenn, loeittcr !ommen loir nit. '^((fjo lang ©ott liber
33 leua
') plump, pluMipf, pfluiupf masc. = schalletider Fall, dumpfer Schall. Gr. Wtb. 7,
1785. 1939. 1943. einen ist md. Dativ. P.P.
^Prebigteu üOer bn-> crfte Syud) Dioje, gefjatten 1523 24. lU5
K] Quaindiu creatiira alicjuitl fcrt, tamdiu est verbum et dieit 'trag' 2C. Ita
Moses per omues creaturas ducit uos ad deum, ita ut iuspexero creaturas,
iit solem, est mandatum dei, quod dicit 'splende', ita de j^luvia, uuUa terra
per se fert. Et hoc videmiis multas regioDes nihil ferro ut in tuaibeu : noii
5 est deserta, sed iuauis. Huic deus uon dicit 'tiag\ Videnuis uaturam non
eandem esse omiiis terrae, diceudum est 'terra est })lena deo' In 4 c.
In 3 die habemus terrani nun esse inaueni, sed repletani, non vacuain .'c.
scriptura nomiuat aquas maria ut mare gallileae, tyberiadis et rul)runi. l bi •*•'$
non a<jua est, terra vocatur. Faeile posset deus terrani subniergere, naturale
lu est terrae in aquis stare. Si niare liaberet pla^ suani. posset supra n(_)s esse
fere 4 niilliaria, sed (juid tenet? Verbuni dei quod est fortissimum, Et ut
lob ait 'posuit mari terniinum', er f)at im ein raub gelegt. Verbum dei in^tobss,
manu potenter omiiia habet. Xon ergo cogitandum, quasi deus nihil uobis
agat, sed ne guttula (piideni et pulvisculus est qui non per deum jc. Hoc
1^ Caput ad cos pertinet qui bene in fide sunt exercitati, ipii cognoscunt deum
per creaturas benignum esse (pii oniuia coudidit oj)tinie. Contra (pii ad huno 44
atfectum non veniuut *deus vidit quod bouum esset', illis est uon iucuudum,
sed terribile.
2 crea 3 ii* 9 uoii est aqua est
H] bic Gteatur fpiic^t 'trage bte friu^t', '6rengc hi^\ '6rcugc jf)cue»' 2C. ^o lang
20 ift bic creatur, quandiu hoc verbum stat, (piando deus dicit 'pluat', ^o
rcl)gnet e§ IC. Multae terrae reperiuntur, ubi nihil producitur, ubi hareua
est, lapides, petrae JC. In hac terra crescunt In vel illi fructus jc. <juia
deus non dicit 'hie fiat', ergo non fit. 5Ubo gcl)cn alle creaturenn gelüelbigf=
liä) in Öott ünb burrf) ©ott. Videmus itatpie, (juod terra pleua est burc^
25 tegltd)e tuirgfung @ottcy, burc^5 teglic^e fpvedjcn. Tropus scripturae est de 43
mari, tuir nennen^ 'icf)c' abber 'tcicf}', sicut varia maria legimus in scripturis:
mare ruijrum, mare Galileae jc.
Natura terrae est, ut a<jua supra terram sit uiib idjU.icbc, ul>i videmus,
quam faeile sit deo terram acpiis immergere. 0)ott l)eltC' auff mit feinem
30 hjort. Öott fe|t ein tt)am, boö bie tüajßcr mibber il)r natur bleiben muißcn,
^1^0 Qci)cn Öottey merg!. 'Gr )a^c e» öor gut an', eg baucfjtc if]n fein unb 44
gutt fein, Xie bnran l)angen, bie fcf)en ni(^t§ tuen gutte-^ an ben Greaturen,
tric föott nidjta in ii)n [il)et hm (^uttc». Kecte sentiuut de creaturis j)ii je.
qui scilicet alfectu possuut sie intelligere 'Et erat valde bona' JC. -ilun tüirt
35 c^r tif)c rerf)t macfjen, miit bie tt)icr k. [)l)nein feticnn.
l(j(3 ^ßtebigten über ba^^ erfte Surf) 3Jiüje, get)a(ten 1523,24.
2. 29. mäx^ 1523.
R] Die pal mar um post prandium.
Audimus opera triurn dierum, nunc sequuutur tres alii dies, qui oruant
44 celuni et terram no(^ pcfjer. lam ineipit in 4 die de ornatu celi ut sunt
1, i4stellae et deinceps de omatu terrae. Et ita dicit 'fiant lumina in firmamento
45 celi' 2C. Hoc est oj)Us quod 4 die perfecit, quod creavit duo lumiuaria, »
maiuH et minus zc. Non iiitelligendum ita, quod deus antea creaverit solem
et lunain et post infixcrit celo, sed quia in sermone ita est, ut unum verbum
post alterum loquitur, non enim potest una res ita eloqui, ut in uno mo-
mento fit, ita intelligendum , quod quarto die fecerit solem et lunam. Xn
diu in hoc occupatus fuerit, hoc incertum est, quanquam verisimile est eum lo
1 mo\. 15, 5 aliquot horas creasse, quia innumerabiles sunt stellae. Sicut hodie facit,
4« (juando sol oritur, facit ut toto die sol percurrat orbem, quanquam una in
hora j)osset efficere, ut simul in Oriente et in occidente esset. Sicut fecit
cuui sole, ita posset finisse, in pauco tempore cousumasse opera diei. Item
videmus tempore veris crescere herbas paulatim, quas illico posset ?c. mulier is
gerit alvum longo tempore jc. Ita facit cum operibus dierum. Hoc ideo
dico, ut simplicissime Mosen intelHgatis. Per hoc iudicavit deus creaturam
per se non posse consistere, eciam herbula minima suum statutum tempus
habet, ut sciamus nihil esse quod non in manu dei sit JC. De luminaribus
dicit: sol est dominus in die et luna nocte, hoc est: sol non facit diem, sed -'i>
graditur die, ita lucem K. Quia audimus antea fuisse uoctem et diem, Sic-
17 dico ist, ivie es scheuU, vuu Caspar Cruchjer, an Stelle des von Hörer tjeschriebenen
facit gesetzt
2R] Quartus dies.
44. lam adhuc per tres dies sequentes magis illustria reddit coelum et
terram, primuui cochuu i. e. firmamentum, acrem et acjuas, (piae supra uomi-
iiavit sinnil coelum, (juando dixit 'In principio creavit deus coelum et 25
4.5 terram', ut omnem creaturam videas esse ex aqua et terra. Non primum
iecit luminaria et deinde affixit firmamento, sed quod simul factum est, simul
dici non potuit. Credo quod opera deus fecerit in singulis diebus, non uno
momeuto, sed operando per totum diem, donec compleretur dies. Sicut
46 videbis die sexto, sicut adhuc videmus solem ferri per totum diem, non 30
subito ascendere uec subito cadere, licet ista solis ambulatio sit miraculum
in uno die jc. Sicut et videmus herbas, arbores, animantia fructum pro-
ducere, sed paulatim complere per longum tem])us, ut simplex maneat in-
telligentia, ut videas quo(|ue creaturam, ut non est a se, ita nou agere per
se neque producere ne folium quidem ic. Etiam si sol et luna nou creata a.'i
27 am Bande biniul tanien factum est et dictum jc.
^Ptebigtcn übet bai ctfte 35u(^ Dtofe, gefjaUen 1523 24. 107
R] ut luna non facit tenebras, sed domina est noctis, nox et dies fuit. ante-
quatn sol et luna fuit. Xeque moses vult, quod sol efficiat diem, sed quod 47
regnet in die, ita de luna, ergo quanquam sol non venisset, tarnen dies fuisset.
Hec est simplex intelligentia. Ita in psalmo est, solem esse diei doniinam JC. **• i36, s
5 Ut omnes creatiu-ae moneant nos ad deum laiidandum sive insjnciamiis et
consideremus eas. Hoc verbuui per quod creavit solem, illud adhuc sustentat
solem in suo cursu, ut maueat. Ad hoc serviunt, ut sint signa temporis
diei et anni, quia mensiu'atur tempus diei et noctis per solem et lunam.
Quod hoc scimus facere, non est acceptum ferendum nostrae scientiae, sed
10 dei provideutiae, Ita de anno est, quando hiemis tempus est, scimus frigus 48
instare, hoc non faciums, sed sol, qiii ad id creatus est. Dies dividitur
in XII horas et in quattuor partes, ita nox, sie quoque annus dividi potest
in ver, estatem, autumnum, hiemem, item possum in menses, meuses in
duplum et quadruplum et dies, sicut ludei fecerunt, ut et nos hJüt^Jurg,
lö mic^aet K. qualia sint signa, mathematici dicunt qui sub amator [I] fiet jc.
Tu non ita iutelligas, vides ijuomodo usurpantur signa. Xautae cognoscunt, 49
quando sol perdit splendorera, hec signa aliquid porteudunt. Ad hec eciam
instituta sunt, ut signa sint, non virtutes. 3* dicunt sophistae habent lumiua:
splendorem, tetoegung et influentiam de qua ita dicunt: quaehbet Stella habet
20 singularem influentiam illius vel huius hominis, ita morietur hanc, habebit
fortunam, illud ne credas. Stellae non creatae sunt, ut mihi dominentur,
sed ut mihi inser^'iant. NuUa creatura tarn nobilis est, ut mihi dominetur,
6 coijsideramus 8 iiuctem 1 1 id fehlt
H] fuissent, tarnen fuisset dies et nox, ut sujtra vides. Xon ergo diem et noctem
fatiunt sicut de luna videmus, quod noctem non facit, sed dominautur eis et 47
25 illustrant. Sicut infra homo non facere creaturas maris et aeris et teiTae
scribitur, sed eis dominari ac praeesse quae tanto pnncipe magis sunt illustres.
Atc[ue ad hoc nos cogit textus, ut simpliciter omuia iutelligamus.
Metimur diem et noctem, tempora et annos in 4"'" vel 12 partes, prout
nol)is placet, secundum dei Ordinationen! ex solc et luna, sicut ludaei (pio-
30 que festa 2C. Xou ergo signa astronomica dicit, secundum quae alii sub 4«
aliis astris nati diversae fortunae somniantur obnoxii, sed signa (piae dixinuis,
et praeterea qualia habent in mari navigantes et qualia sunt eclipsis solis et
luuae, quae certe sunt signa a deo constituta et praemissa ad significandum JC.
Sophistae dicunt coelum tria operari: lucem, motioncm, influentiam in in- 4»
35 feriora. Prima duo vera sunt, tertium error. Non enim influunt in hunc
vel illum hominem k. Ad dominandum diei et nocti astra creata sunt, non
ut dominentur meae saluti, immo ut serviant mihi, non efficientia ut fiam
23 24 am Haiide ps. Sol prael'ectus diei, noctis luna 31/32 ani Bande .Signa sunt -^Jj, i36, 8
non virtutes
103 5p rebigten iitier ba^ evftc f&nä) dJlo'it, getjalten 1523/24.
K| ({iiod soll deo dcbct, .sed ut mihi serviat. Sed hoc diciint sopliistae. Sed
((iiare dicunt: *heo regio habet aiiruni, hee sues rubros, ilhi non', noii habent
run(hinientiim, sed inentiuntur. Cum ergo rogaris 'qiiare hec terra habet
tiniiber' ?C. die ita: [)rimum caput habet geneseos, qiiod omnia creata sunt
in terra, nemi)e herbae et gramina, antequam stelhie celi ereatac sunt k.
*'** 1, j» '^ ^^^^' l^^'us dixit "a(jua moveatur" K. reptile' iz. Hie ceiau) orna-
vit eehun, eelo dedit lueem, firmaraentum, solem, lunam, stelhun, iam dat
vohicres k. 6» laut faft nlfo celum esse quicquid supra nos est. Tarnen
51 ut audinuis eehun ex a(pui est, ^iml, lufft unb U)affci' vult esse una res in
seri[)tura. Hie videmus nihil creaturarum esse quod non factum est per
deum. Hie audis volueres et pisces ex a(iua f'actos esse, non per se ipsos,
sed deus egredi iussit, uijpiuuüd) ereatiu'ae aeris et acjuae siuit crealae (^\
aqua. Ex Ins duobus omnia veueruut: terra et ex aqua. \\\v, dat bene-
dictionem ((uod antea non fec-it, hoc est: haue naturam tledit [)iscil)us et
1.3 über Kx liis (kiohiis (Uiiiiia steht crescere frud^tbüi: jciii
K] doctor, rustieus, amator, turpis jc. Uude ergo diversi fruetus in diversa is
terra, ut illic aurum, hie f'rumentum, alibi fbenuin :c. nascantur? Respondeo:
8cius dies docet haee non esse ex influentia. Nam fruetus terrae erant ante
50 solem et astra, ut deus confuuderet futuram insipientiam tribueatium haee
süli, ut discas non plura tribuere soli quam scriptura tribuit. (.)nnnum
creaturarum esse, agere et posse ex dei verbo esse docet Moses. 2u
%h ct)r lang I)al6 om I)l)mnicl gemadjt, ftcf)ct ^cu ö)ott: possibile est,
quod sensim egerit 2C. Deus nl)mpt il)m jccit uub fout Cy h)ol !ur^ matten,
sed ita est eins voluntas k. Influentiae ha^ fcill bei" tcuffcl. Stellae non
sunt creatae, ut me regaut, sed ut mihi serviant JC. ^aubfc^rcr Uub albc
Icut ligcii mit gctualt.') 25
Quintus dies.
'Coelum' scriptura vocat quicquid est supra nos ut volueres coeli.
Immo hie vides coelum, aquam, aerem esse cognata. lu scriptura sunt foft
biubcr unb fc^lücftcr.
51 Ex aqua iam duo producit, ex (pia aqua ante produxit solem et lunam 30
et Stellas, quia eciam coelum aqua est, sed iam firmata, ut 'firmamentum'
dicatur. Ita onmia suut ex deo, ut ne pennae quidem aviculae sine deo siut
21 22 am Rande lieliqui tres dies sunt commune ornaraentum reliquorum priorum
(Herum K. 26—28 am Rande Ornat coelum rursum, omnia habet coelum post creaturas
quae nun vivnnt. -M avi Ratide bic fefte 32 am, Rande nulla creatura potest
vivere in se ipsa.
') Vyl. Wander 3, 207, Nr. 80: Grimm Wtb. 6, 114. F. P.
^Prebigten üder bo§ ctfte 2Bu(^ 2J^oic, gcf)n(tcn l-"')23 24. 109
R] vülucribus ut crescant. Primiim opus est, ut ex aqua fecit volucres et
pisces. Ultra hoc adieeit, ut multiplieareutur, sicut supra item fecit: primuni
creavit, postea iubet, ut fructum ferat, quod ita raultiplicantur, est opus
maiestatis divinae. *Cete\ Per hoc scire debemus deura esse dominum i, 21 "*'
;-. maris, et quod pkira siut animautia sub aquis quam in terris. De reptilibus
sequitur et terrae auimantiljus ic. In die 6. creatum esse omne genus aninia-
lium quod iu terra est, non a se ipso, sed deo. Item homo cui et dictum
est cum ceteris animantibus, ut crescat, et dat fi'uctus et herbas in arboribus
et terris pro esca homini. In die 6. non auff ein ^ut ^ot erS gemacht. Dicit 53
10 simpliciter Moses die G. creatum esse marem et feminam. (^uomodo autem,
in 2. C. indicat, ut communiter facit, ut in superiori fecit de terra. Se(jiiitur
c. 2. est dcchiratio huius diei. 6.
3. 12. 9lpril 1523.
Dominica prima post paschae.
Opera dei quiuque dielms fecit: 1. cehuu, 2. tcrram, 3. getned^l aiiff 52
lö erben 2c. G ubi mansit quod omnia genera animalium creavit. Moses bre-
viter dicit deum homiuem creasse, sed non exprimit, quomodo, sed hoc faciet
13 am Bande C. 2. 14 getrelc^l
KJ quas nos eciam in una avicula ne uumerare quidem possumus. Hie primum
beuedicit XVescite' jc. 'Crescere' ]^eift proprie 'fruc^tragen', 'fruchtbar )ein\ 1, 22
sed in abusum venit. 2)0» ift ein eingepf flankte natur, non potuerunt se
20 movere nee crescere priusquara beuedicerentur hie.
Primum creat, deinde benedicit, ut videas non otiosum deum, post-
quam creavit, sed opus esse verbi dei quod creaturae multipHcantur, alioqui
solae mansissent.
Crescere ergo est opus creatoris creaturarum naturae insituui. Porro
25 quibusdam creaturis dicit, ut sint, persistant et serviant nobis, quibusdam
vero insuper, ut crescant, ut fructibus terrae qui seraen habeant in seraet
ipsis, et animantibus quibus praeeeptum est, ut crescant. Credo magis mi-
randa esse animantia in mari quam in terra, immo eciam plnra, id quod
indicat .semen in piscibus sive ft)etus quae granula dicimus.
30 De 'cete^ non est quod afferre possum, nisi quod mirae qucujue magni- , .,j
tudinis animalia cognoscamus.
17 — 20 am Bande llnhs Ex lioc textn ave^ et pisces ex aqua sunt i.e. aqueae naturae,
sicut arbores et plantae ex terra, sed quomodo non possunuis expendere, sie aqua et terra
omnia produxeruut. 20'21 am Bande rechts Hoc opus est dei inipluntatmu naturae.
30/31 am Bande Aqua ift ein foft reic^ etement Don t^ietn k.
]10 «Prebigtcii über bns evftc 5Piicf) Tlo^c, c[f{)Mm 1523/24.
R] in socjuonti c. Illiid maxime liio obsorvandiim , qiiod homo non oroatiir ut
aliac crcatnrao, (|uaiK|uani nunieretnr intcr alias. Quia deus ex cousilio
1, 2« praomeditato dioit 'facianius hominem ad" k. Il)i vidctis, qiiod dioit 'loft
un§ Tna(i)en', quae verba sunt consilii tcbncfjten, quibiis antea usus non est.
Tide quoqne, quod plures siut apud denni qnam iiniis, quia dicit Taciamns'. 5
Indei dicunt deum suo more locutum, qnod de pluribus dicit, tarnen unns
est. Doctores novi et recentes, praesevtim Augustinus voluenuit crgi'unben,
54 quoniodo homo sit imago dei. Ita scilicet, quod tres habeat trefft: gebe(^tni§
pntri, öerftentni? fib'o, ItiiHen spiritui sancto, et postea in quaestiones dif-
ii(;ilioirs vonernnt, (pias nee hodie. Illas nos missifaciemus. Sed loquemur in
uüiv i.-,,4sf. de hac sicut Paulus ad Cor. 15 *Qualis terrenus', 'sicut portavimus imaginem*
Et ad Ephe. 'Exuitc v^eterem hominem', 'qui ereatus est' 3C. Haec verba
hucusque obseura fnerunt. Paulus duas iiuagines ponit, terrenam et celestem.
Adam fnit jieccator, fuit earo eins öerberBt peccato k. ita faetus est ]K)st
lapsus, ita omnes eins posteri. Non autem ita erat ereatus. Celestis hominis ir.
imago Christus, eui conformes ficri debemus. Pleuus pietate, iustitia k.
'S] Dies Sextus.
(Si)X laufft t)tc in C. die balb uBer ^t)n, quia in sequenti capite latius
tractai)it. Atque liie mos est Mosi, ct)r gef)et xauä) ubex t)t)n, aBer ef)r
ftitic^t§ {)erna(fj rau§. Secpiens capitulum est declaratio sextae diei k. 20
53 Vides deum, ut supra indicaviuuis, non sinuil creare opus imius diei,
sed tarnen in uno die complere. Nam hominem creat post bestias. Creatio-
nem hominis hie breviter tangit, at postea latius explicat. Nam sie fere
solet Moses: primum quasi obscure proponere rei summam, deinde clarissime
explicare. Sicut et primum dixit de creatione coeli et terrae quam postea 2r>
declaravit distinguendo 2C.
Hie hominem vides quidem inter reliquas computari creaturas, sed
B-äf-tameu longe praeferri. Diu meditato quasi cousilio dei ereatus scribitnr,
'facianius', inquit iq. S)a§ ift t)ie am aUcrmciftcnn jcu Bebenden, quod homo
non sie creatur ut aliae creaturae et tameu numeratur inter alias creaturas, 30
tuen aufe h)ol6cba(i)tenT robt fprtrfjt e^r 'taft un§ nta(i)en' ?c. ba^ feint tüort
eins tr»ol6ebad;tcn 9{abty nnb feint fd)on ein anl)c6en ber it)ii-big!eit hominis
ante alias creaturas ic. Quae est magna dignitas, sed non nisi fide videtur,
d(! incredulis dicitur. Homo cum in honore esset, non intellexit 3C.
64 Hie vides in deo plures personas. Hie nostri doctores auetore Augnstino 35
quem sequuntur, multa dicunt de imagine trinitatis, memoria, intelligentia et
1 Gor. 1.1, 48 voluntate. Nos sim})liciter dicimus de imagine. Sic Paulus .1. Co. 1.5 'Qualis
(fpf). 4, 22 tcrronus"' ic. Et alibi 'Exuite veterem hominem' 2C. Haec verba manserunt
hactenus tenebricosa ?c. Ubi duas imagines vides: alteram Adae et alteram
28 Du 35/36 avi Bande eo pervenire vnliicrniit quo luinqnam pcrvcnient.
5prebtgten über bn? crftc 58nd) Wofe, qcljnltfn 1523,24. 111
R] Hano imaginera sequi debemus, ut ipso raortuus, et quodciinqne invoiiio in 55
Ciiristo sive mortem sive vitam k. oportet sequi. £)ev art sunt omues
fidelcs. Oportet nos ita de re loqui, non ut Augustinus. Hebraice i. e. 'lüft
luiv malten men|d)cn bie bo ein finb, iin^ cnlicf)'. Potest esse imago dei
5 vel diaboli, xid)t er fie ') naä) got ?C. Hoc est: plenus fuit sapientia, ehari-
tate absque mala concupisceutia, qnia plenus deo. 'Creavit hominem rectum^
Salomon. Si Adam mansisset in rectitudine illa, imitati fuissent eum filii*'^^j?"3f"^'
eius, et hoc fuisset bie erbrec^tigfeit, sed hoc non raansit, ut audiemus, sed
ex imagine dei imago diaboli factus est. 'Creavit hominem, ut esset vir et i, 27 f.
10 mulier et benedixit "Crescite et multiplicamini"'. Haec fuit benedictio. Si
Adam mansisset, tum uativitas fuisset sine omni concupisceutia. Sicut homo 5«
ropletus spiritu sancto invadit tanquam ebrius, q()o ttcff ift cr gefcnrft iu
gratiani, alias iam hoc iaiu illud placet. lustus lumquam cogitat sc bonum
4 noch ein ?"•«/ ::u ergänzen bitb 5 üher der ersten Zeile Iiohki fnit crontus ad
iiiiagiiicni 7 über illa, imitati stehi aitffrii^tigfeit
^) fie = fid) Yyl. oben zu 42, 7. P. P.
K] Christi. Adam 'terrenus' est, huius imaginem omnis posteritas portavit. Est 55
IS autem Adae imago Ratio, sapientia humana, exquisita religio, deinde mala
cupiditas ad lionores, veneres, lucra et in summa omnis infidelitas: tali
imagine non erat Adam creatus. Imaginem dei peccaus perdidit et diaboli
imaginem induit.
'Coelestis' vero id est Christi imago est, quod plenus est charitate, i Gor. ]r,,48
20 gratia, sapientia, omuibus utilis, nulli noxius, crucifixus, mortuus mundo, et
quicquid boni cogitari potest et deo placet. Ista imagine nos creati eramus
et in Christo recrearaur et redimus ad imaginem dei.
Taciamus hominem' 2c. 'Saft un§ machen ein men)c^cn', ein bilbnu§ i, 2«
Un§ e^nlid§. Primus horao tüor öol gottö, sie sapiens JC. Haue senteutiam
25 colligimus ex hebraeo. Hoc est quod legimus.
'Dens creavit hominem rectum', ista rectitudo erat in homine naturalis, '^-'"^•®"t-
quae fuisset eciam in filiis Adae vcra dei imago }C. sed homo immiscuit sc
quaestionibus infinitis, tüix fetten bie erBgerec§ttgtcit gcf)a6tt, si non fuisset
lapsus Adam, bo ine^r fein 6o§c tuft gchje^en.
30 Divisit naturam humanam in virum et mulierem ic. 'Et benedixit^ ?C. i, 2,s
Si Adam mansisset in imagine dei, femina concepisset absque delectatione .^
carnis. Sicut nunc fidc pleni sine praemeditatione faciunt bonum Interim
ignorautes et ue cogitantes quidem tam bene se facere aut sc esse iustos.
Non sie impii qui meditantur, quomodo se sanctos faciant k. Homo qui
22 am Fusse von Blatt 12^ (nach Z.22) Christi soiitudiiiein iiiducic deljciiius, mit tiavm^
^erjigfeit, fluttigfcit, gered^tigfcit k. quicquid in Christo est, crux, opcr.i, virtutps ?c. lliiius
naturae sunt omnes coelestes i. e. credente.'!, \ia^ ^eift 6itb tinb c'^ntid^.
112 ^Prebigten übet bo5 erfle 33iid) 5JioK, gcfjnitcn 1523/24.
R] facere, iuterini tarnen bona operatur. Ita primo tempore fuisset, sed hoc ift
ail^, imposiiit feniinao, ut sentiat dolorem. Xon est amplins dei imago,
fnic^tpcrfcit tft belibcn. Educatio puerorum facta fuisset in omni pietate.
57 Dens divisit homineni in man et feminam. Sicut alia opera non in sua
potestate sunt, Ita non est in manu uostra, (juod vir vel mulier sit, sicut 6
sol non potuit obscurus esse, quia contra dei verbum fuisset. 2. quod dicit
'Crescite et multiplicamini', notanda hec verba, quae absolvunt omnes clericos
a votis, quod dicit 'Crescitc^ ?C. non est magis in manu hominis. Sicut sol
oportet, ut luccat 2C. Ita mulieri et viro implantatum est, ut crescant. Quod
ali<ju()t QUß^ieljt, est in sua potestate. Nunc igitur cum dei sit benedictio lo
et opus, non est in manu mea, nt contra hoc voveam, nisi deus agerct me-
58 cum mirabiliter. Si sol vovere velit non lucere, nihil est, quia in potestate
eins non est. Fatua ergo sunt illa vota, quae contra dei Ordinationen! faciunt.
Si vovero, tantum est, si dixero 'homo nolo esse\ Si fit, sequuntur muta
peccata, nit» Ql*en(icf)er quam celil)atus, Id quod papae regimen instituit. i5
awottt c, 27 Non est nostrum vel pilum mutare, 'cubitum addat ad staturam' 2C. Ita in
viribus nostris non est hjeietl carni suum opus. Hactenus non ausi fuiinus
3 Endato
H] plenus spiritu est, incedit ut ebrius jc. bie tüevgt (^e^en i^m qB, et)e ttjx ge=
bentft, ob er§ t^un tüoKe, ahus tabtfc^laget oor, ap eie tl)uen inoü aber nit.
Sic fecissemus, si non lapsus fuisset Adam, bil öolfomlic^cr ^n bet)l' gutte. 20
Mulieres 'fetten ünbev geborn, e^^e fte^§ gemergft fetten, bog fie fdjhjanger
toerert getüe^en. Nolite cogitare, ac si picta imago fuisset vel sit ic. fructus,
57 inquit, mansit, imago dei non mansit. Atque hie vides mandatum dei de
crescendo 2C. Hie videtur non esse opus hominis, quod vir sit aut mulier,
sed sicut creavit deus, ita oportuit esse, aU auä) mit anbern Greaturnn, fo^n 25
ift fo^n, man ift mon, tüeib ift tddh.
Verbum "^crescite' expugnat, fc^te^ct bainibcr al» ein bonnerfd)lag omnes
traditiones humanas et doctrinas demoniorum. Nemo potest impedire hoc
opus, ba» e» nic^t fru(i)t trüge 2c. Sicut non potuit dicere sol 'ego volo
esse luna', aut contra luna *ego volo esse sol', ita non potest masculus non 30
esse masculus et femina non esse femina. Non est amplins hoc in tua
potestate, j)ostquam ita verbo dei conditus es: ut eciaui voveas sexcenties
virginitatem , frustra et stultc voves. Si est opus dei, non possum vovere:
lollit onmia vota hie textus. ^L'cu^ctt mid) ÖJott au^, ^0 Bin id) au^gc^cogenn,
58 fünft nidjt. Vovere hoc est idem a(- si voverem mc. non vcllc esse hominem, 35
cum oporteat me esse hominem. Äein gieulid^er bing ift nie anffgcvidjt ben
SRattft. 6, 27Coelibatus. Nou est nostrum vel ])iluni nuitare, '(juis j)()tcst cubitum addere
suae longitudini', biper ^aben tüivy nit borffen pvebigen, tDir armen narren.
In hoc autem non damno nee adimo virginitati suara excelleutiam, Gr|lidje
^hcbiflfcn iibi'v bn5 crfte 58ud^ 3Jiofc, gef)n(tcn 1523/24. 113
R] hoc probare, per hoc tarnen non daniuo virginitatem. Si mansisset Adam, 59
tum millus fuisset sterilis, sed post casum factum, iit quidam viri vel mulieres
sint steriles. Quosdam eciam i)üt au^ge^ogen, nt nou ferant fructum et hie
deo gratias agat, cui dens dedit arcuatuni currum. Si non dat hanc gratiani,
5 ille incedat communem viam. lam longo tempore pneri utriusque sexus ad
hoc invitati snnt, ut celibes viverent. Hoc ipsum roboravit papae decretuni,
qui decrevit neminem posse caste vivere nisi qui vivat celebs. Hinc in con-
temptum venit matrimoninm. Et tarnen ceci non vidimns sanctissiraos patri-
archas non unam, sed 4 uxores habnisse et sacerdotes veteris testameuti
10 cogebautur uxorati vivere. Hos locos obsen^a, quia verba dei smit 'Creavit eo
eos', 'Crescite' 2C. si invenis te fc^ulbig, fac copuleris alteri, inm oportet nt
facias. Coucludimus ergo nunc, quod eciam hodie impossibile sit cognoscere,
quid vir, quid mulier sit, nisi sit in fide. Hec enim sunt verba dei qnae
non intelligi possunt nisi a fideli. Quid hoc? potest quidem esse, quod vir
15 erga mulierem malara concupiscentiam habeat, sed hoc est potius scortatio.
Sed hoc spectandum, quod mulier sit dei creatura. Tu cogitas "^si hanc
haberem' 2C. Nunc^uam attollimus oculos, ut deum cognoscamus in creatura.
Hinc venit miseria coniugatorum : quia fides deest, alter alterum non cogno-
scit, non est igitur requies in ista vita, quia ubi incredulitas, ibi non potest
2 dum 3 snnt 15 linbat
H] 20 3ceuf)et f)er tüunberüd) qu§ unb fufiret fie auff 6ef)angnen tragen, bie borffen
Tiit im bregfe gef)en, tnuJBen bie gemeinen ftraj^e bvaben h".') Si kp.^us n(»n 59
fui.s.set Adam, tunc ex natura ouines fructificasseut, fie tüC^ren oEe frud^tbar
iüorben. 9?iB^er ma§ nit feinbt 5}^unrfj, 5pffaffen, ^Jfonnen tnoiben, bie feint
gering geac^t geme^t. Xon cogitaverunt maximos patriarchas sub maledicto
25 adstrinxLSse ad matrimoninm 2C. Sunt quidam iam infoecundi post lapsum.
Xam ante lapsum hoc non fuissent, sed morbus est aut miraculum per
gratiam singularem, quam nemo sibi arroget, qui suam sentit foecunditatem.
Si non peccasset homo, tunc 'crescite^ mansisset in omnibus, non praecepto,
.sed natura sicut in aliis supradictis creaturis sine ullo vitio et concupi-
30 scentia 2c. Sßibber bie jtnen ipxuä) Giotteö ian ntemonbty obfolöiren qÜ «o
mun(^, ^jffaffen, Dlonnen 3C. Hinc concludimus, quod nemo intelligit, quid
sit vir aut quid mulier nisi fidelis qui intelligit esse opus dei jc, Opera dei
non possunt cognosci nisi in fide 2c. Ratio nnb bie ^hltur somniat vohip-
tat<^s, gebencft 'f)et ic^ be()n man", 't)ett id) ha^3 tüei6\ narf) bev toUen Infi
35 cogitat, non attollit oculos, ut agnoscat deum in creatura. Hinc miseria illa
couiugum, hinc danmantur coniugia k. 2^0 f)ev tnirt bev et)(icf)C ftnnbt jrfjtncfiv
.']C «7« Haude vel et coniugia ilamnantium
') VorsR. woliorV Vffl. weiter inüen 141, h '»''^ "' t? : spcl qnns oxiniit bie fnvcti in
gcljanc^on Umgen. -- bc= gct)angmn- inaqen meint irohl dassellie wie fionst t)angenbtn- toagen,
wimJicU 'Kutficlie' oder ' Schifte . Vgl. Grimm, Wtbch. IV, 2, 449. P.P.
Sut^cr§ SEßerfe. XI Y. 8
114 ^rcbifltfn über bn? erfie ^ud) 9)toje, gehalten 1523/24.
T?] espc pax, ut si qnis videat piilchram puellain, si potitus est ea, iam abiit
«1 coiioupisrentia, tum sequitur odium. Quaiv? quia iion cognoscit eam ut dei
oi-caturani ot opus. Ferre fructus et pueros edueare est dei opus. Quare
nou eoguosoimus? quia fidem uou habemus, et opera dei cogoosci non pos-
sunt uisi a fidelibus. Oporteret igitur, ut fideles esseut, qui matrimonium s
coutrahuut. Non ergo vitio dandum, quod inquieta vita est couiugatorum,
i|5j. 18, 27 quia uou querimus dei opus, sed tuum tum sequitur 'euni perverso per-
verteris" ut eeiani Adam factum est. Notandum quod hee verba sunt fidei
neque intelligi posse a quo(]uam nisi credeute. Adam, dum iu statu per-
fectionis erat, non opus habebat fide, quia imago dei erat prudens ut deus k. i"
sed postquara dereliquit statum Ergo omnium ])eocato-
rum est causa incredulitas. Cum l(^giuuis 'C'reavit tcminam et mascuhun\
i/2ajnitamus nos intelligere, sed paucissimi. Non iutelligimus hec verba, uisi
62 credamus, oportet ut bo(' opus fiat. *Dedi vobis omnem herbam\ Finis est
capitis. 1. ift ein feiner pater fuit. f\n'avit eis domicilium et omnia, hocque i»
nobis mansisset K. Pbircs iu iucreduliiate sunt, quod deus uos nou possit
alere. Non eniui ducinuis uxores nisi bonis antea ])r()visi. IVus antequam
11 nach statum ist in der llilxchr. ehip Jialhe Ze'ile leer c/elassen
K] et hoc fit ex iufideh'tatc, ubi quae dei sunt non cognoscnutur jc. Credenti-
qj). 18, 27 bus autem onnn'a sunt })acata et placcnt quae deo phicent. 'C'um |)ervcrsis
vero pcrvertitur deus^ k. Tnfidcb'tas facil (innicm niiscriain, (|Uac nou rc- 20
sjMcit dei opus et dei vcrbum. "liilau t)Qtt bcn nuin nit i^cnoninien Inic ein
«1 man 3C. nnb fud^tt ^f^f^'iifi" allein feine (nft, fo folbc cv jcn gelten, tve^x
bu Uiolbe el)e(id) meibcn, bef)V folb ein (^fjvift fein, ^0 gieng e§ fein lion
«Pj. 18, i. ftabtt K. '(.'um perverso pcwertcris", bcr fpvnrf) get)et, (juia in infidelitate
contrahis. Haec verba hie in tcxtu sunt verl)a fidei nee aliquis intelligit 2.s
nisi (jui credit, sicut sunt onniia opera dei.
Summa summarum: ^§ ift fein 3iQ"inicv nnff cvbtvcid) bcn nnfi bem
nnglanben, nngtnnb ift§, bo» man ^otte§ tnergf nicf)t jiidjt, fonbev \)n=
ferett e» 2C.
Sequitur nunc finis ]>rimi capitis. Dedit prinuim omnia, solem, Innam, 30
Stellas, omnia virentia, omm'a animalia, postea creavit hominem k. 2^al
ift il)e ein feiner öottcr getnefjenn, passim sie fit, ut infidelitas insideat nostris
mentibus, 2)a§ tt)ir gebenrfenn, tüir !nnben nnS nt(^t ernef)renn, sie potuisseut
cogitarc Adam et lOva, I)>se autem pater praevenit et dicit
«2 i,iy 'Ecce dedi vobis omnem herbam' k. Bonus pater sie providet suis sr.
i[. d. '(juia tu Adam iam in fide nihil sollicitus es, non cogitas te talibus
indigere, Iccirco ego necessario filiolo mco provideo\ Non orabat Adam
victum pro sc, j)r(» uxore, pro liberis, ut arguatur lu(^ infidelitas nostra.
27/28 am Rande S)er ^etcjtcibige oiiflloubc mQd)t aüen ^oninici-
Ißrebigten über ba? erfte 58uc§ UJiofe, gef)ü[ten 1523 24. 115
R] Adam cogitaret, quid sibi deesset, ordinavit sibi omnes fructus in cibum.
Adam non veseebatur radioibiis, sicut quidam stulti dicnnt, sed dicit 'herbam
fereutem semen', sed tameu hoc modo uon usus est ut nos hodie. Yides
hie nihil provenire uisi deus det. Nos non credimns, Et verba fidei sunt.
5 *Et arbores semen ferentes dabo'. Hie eompleotuntnr vites et omnes arbo-
res Ex quibus non sokun cibum, sed et potum ut vinum ic. accepit. Ul>i 6»
manserunt vestes? non indiguisset nisi post lapsum. Vides quod 1. caput
nos doceat fidem, omnia nostro regimiui subdit, et antequam creat hominem,
omnia prius creavit. Qui hoc unicum caput l)ene caperet, haberet occasionem
«0 exercendae fidei. Quod nos enutrirc non possumus, in causa incredulitas est.
8i in fidem veniremus et imago fieremus dei, tum omnia tranquille nobis et
abundauter affluerent. 'Et valde erant bona', bQ§ Qnfcf)en est, quod dens ^ot L 3»
ein luft bran et quomodo iucepit, ita manebit. Non sohun placuit deo, ut
Adam et Eva ereseerent, sed ubi vir et mnlier sunt.
7 .1. c. 10 in causa est incrednlitas 11 dum
K] 1:. Nulhim hodie est gravius impedimentum matrimonii quam ilki infidelitas de
victu. Omnia adsuut, non credimus, et ergo nobis nulla re<juies, douec re-
vertamur ad illam imagincm dei, in qua creatus erat Adam.
'Ecce"*, iuquit, Vgo dedi vobis omnia, non vos parastis', ut meram
gratiam intelligas etiam in victu nostro, 'ecce', inquit, 'hie omnia habes'.
20 'Herbain fereutem semen"" K. e§ tft iincje]tt)eiffelt getüCBCU qcrftcn, f)abevn,
tüei^en 2C.^) nihil refert, si in alio usn hal)ueriut. Niliil proxcnit nisi (juod
deus dederit. Verba sunt fidei. %[%o t)at liily (Sott üovforc^ct, bov \mx
nic^tCs BeblU'fft ^aben. Vide au non pulchre doceat fidem hoc caput, vide 68
(piautae curae sumus deo et quautae fnimus.
2i 'Viditque deus euncta quae foecerat, et erant valde bona\ Confirmatio i, :^i
est ut sie creaturae j^ermaneant, sicut creatae et ad quod crcatac sunt.
Caput Secundum.
Haec ftiit conclusio primi capitis, Omnia creata verbo 2C. Sicut prae-
cipit et mandat deus ita onmia ficri 7C. 2)a§ feint fed)§ tac^tnevflf. lam
30 sequitur septimus dies ?c.
') Dei- ohifje Wr/rilfint zeh/t, (htfot gerftfn, ^nbern, toei^en vichf nh N. Sq., notidev)!
ah die AdJ. gerstin, haWeiin, weizin zu nehmen .*»»//, erg. Samen, gcrften nh N. .SV/, ist
für Ijuthera Sprache allerdimjfi durdi 2 Mose 9,31 ertviese» , daffe-gen hinfet der einzig
fficlm-e N. Sg. in der BPjel tuei^e 02 31. 9, .32), t)abern nher belegt Dietz nur nun der der
obigen entf^predienden Stelle der gedruckten Gene^i^wedigtoi ran l.'i2T. Sollte die Form dort
nicht aus einem Missverstandnis obigen Textes entstanden sein, wie vermufhlich der ebenda
begegnende, sonst kaum Itelegbare N. Sg. ^itjeTt':' P. P.
IIG ^^Jrebifltcn iidcv bn? crftc 9Biid) TOofe, (^ffjntten 152^/24.
4. 19. ?tpril 1523.
li] Dominica misericordia doniini post prandinni o. 2. Gen.
64 1. Caput audivimus. In eo brevissime descriptum, undo creaturao
voniant. Et hec oouolusio fnit per vorbum dei onniia creata, Ita quod
nihil per se vel vires snas veniat, scd sicnt dcus praeeipit, ita iint)erl)inbev=
% 1 lid^ tt)UmBt§. Soquitur 2. 'Perfecti sunt igitur' k. Prinmm qnod nos habe- r,
mns 'oninis ornatns', liebraice 'omm's militia eorum' et melius esset ]>ropter
Sei. fi, 3 prophetas qui saepius iutroducunt militiam celi. Quottidie canimus 'Sanctus
dominus Sabaoth ber f)e'^rc\ Hoc verbo utitur Moses hie, 'exercitum celi'
65 vocat Stellas, animalia et herbas jc. exercitum terrae, Sicut princeps habet
exercitum. Quare dcus utatur his verbis, non scinms, tainen sine causa fit lo
minime. Oranes creaturae staut in pugna (|U(>ttidie, ut serviant bonis, et
nialis contrariantur. Scribuntnr non propter solem et lunam, (juia verl)um
2, 2. 3dou iutelligunt, sed propter liomines ?c. 2. quod dicit 'dcus (piievit die 7.'
'et benedixit' bQ§ ift aud) ein groffer fprud^. 'Sabbat" 'fcir', 'vuc', i|nia quie-
scendum et desistcndum ab omnibus operibus, et getünitcu dei operibus. i5
Quomodo autem eessaverit deus, est altissima questio. A'^idenuis quottidie
3ot). 5, 17 nasci fructus et animalia, quod opus est dei proprium. Johannes 'deus pater
9 wier herbas jc. : creaturas onnies 12 «ier contrariantur: tuiberftrciten 15/17 am
Rande Interduni Iminilibus verbis utitiir inter altissima, ut nemo intelligat nt hie
H] 64 2,1 'Omnis ornatns eorum\ In hebraeo 'onmis militia eorum\ propter
]»'ophetas bonnm erat 'militia coeli' qui saepe hac oratione utuutur. 'Militia
coeloruni" i. e. quae in coelis sunt. Sic militia terrae, militia aquarum. Sic 20
3ef. 6, 3 quottidie canimus 'Sanclus, sanetus, sanctus dominus deus Sabaoth", ber {)e^re.
Sic hie Moses: §l)mmel[ unb erb mit i^rem f)e^re ift betcitt h3orben. 5£)q§
f)e^r be§ t)t)mmel§ sunt stellae k. S)q§ i)ti)x ber erben ift bo» bo tt)e(^ft.
65 Sieut ciun jn-iucipe terrestri res se habet. Sed cur deus his verbis utitur,
ipsi relinquamus, sed certum est absque causa non esse. S)a§ jceu^et fid) 25
Qllff ba§ fletüif^en ein? mcntfd)en§ K. Omnes creaturae militant piis con-
scieutiis in salutem. Contra \\i ini})iis cuui quibus et deus et creaturae per-
qjf. IS, 27 vertuntur ut in })s. 'Cum perverso perverteris". Ita omnis creatura respicit
in conscientiam hominis in fide confirmandam ad quod et creaturae sunt
factae, alioqui servirent solum corpori. 30
2, 2 f. Tria legis. 'Requievit", 'sanctificavit", 'benedixit diei septimo". 'Sabath'
f)eift fcicv, riictaci, ut cessemns unb tünvten allein feiner tnergf, sed quomodo
hoc evenit, quod cessavit, est procul dubio magna (|uaestio. Vos videtis
quottidie res crescere k. töa§ \\6) fet)niet aiiff erben. Et illud opus eerte
opus dei est 3C. 3ä
Miramur hanc requiem, cum videamus diversum in onmibus ereaturis,
300. 5, 17 Et Christus dicit in Johanne 'Pater meus operatur usque modo et ego operor."
'4>rcbiöteii üOer ba-j cifte 'Md) SJlofc, üd^nUi'u 152324. 117
K] adhuc operatur et ego'. Quomodo haec couveuiunt? Si creaturae res]>iciautui-
eine gegen ber anbcr, fo f)aty ein anbcr aiMiä ban toan many für got an-
fi^et. Coram deo est idein priiimm momentum et ultimum, est uuum eoram
det). Apud nos pater praecedit filium. Coram eo omnia praesentia sunt.
5 Ratio hec nou iutelligit, «juia collatio est eterni et perituri. Quod eter-
nuni est omnibus creaturis est praesens, futurum, ])raeteritum, nihil fuit ante
eum. Jiatio uou oapit. Si videmus creatiouem coram homiuibus, uuuni
alterum sequitur. Quod de diebus 6 soripsit, ad uos referendmn, coram eo
fuit uuus et fere momeutum. Ita septimus dies, tum denumi coram uobis
10 inci[)iet iste septimus dies, ut penitus quiescamus. Haec propter uos scripta, 67
nou propter creaturas. Sol et nulla creatura feriatur, sed nobis aliquid in-
dicatum est, uempe (piod dcus voluit regere homiuem (juem creavit ad simili-
tudinem suam, vult ut secundum suam imaginem fiat. Deuf^ laboravit (j dies,
voluit ut liomo 7 quoque feriaretur, ut corpus non defatigaretur et in saui-
1.^ täte maueret, (juia dei regimeu tale est quod omnibus iuvat. Ita 7"* dies
1 re^piciatur 3 Cur 4 eu feJdl 9 iius
K] i'ilicv, iut)r bic ^Inen fpvncf) ,]Ln§ainmcn, tun^^ tnil l)l)C Incibcn? irf) l]a6 feorg, ee
cy fei) t)ü}cx, ben c» hai gemein uoltf tioiftefjcn lüerb abber begreiffcn mögt k.
Sed sie respoudendum est: Creaturae succedentes sibi nobis videntur,
apud creatorem vero simul sunt, id quod ratio non capit. Sex dies coram
20 deo et omnia opera sunt momeutum, uobis trauseunt, deo non transeuut Jt,
Deo momeutum est omuis creatio, (piotl a principio creavit et creabit usque
iu Hnem jc. S5el) nn§ ifty nid^t bor nngcn auff ein mal)!, e§ gefiel cin§ nndf)
bcm anbern, baS fnn bl) uornnfft nitt Inot begrei[fen. (£''3 i[t aUeö uor it)m
gegenhjertig, quod est, (juod fuit et quod futurum est. 6§ fein ^tren an6li(J,
25 einer hc\)m menfcfjen, ber anbere uor (Sott. Iste dies loirt crft rerf)tfdj äffen
unb bolfommen am jnngften tage. Idco relinquamus. Sic ergo perpetuum
est illud Sabbatum apud deum.
Haec propter nos scripta sunt. Sol non feriatur, fte gel)ett ein tag h)l) «7
ben anbern, ut omnes aliae creaturae ic.
30 Septimus dies tunc incoepit et perficietur in novissimo die. Septinumi
diem voluit eciam a uobis requie observari, ut hie homo similitudo dei esset,
sex diebus laborans et septimo requiescens, Ne sanitas periret (juam deus
creaverat. Atque hoc civile regimen voluit deus eciam ante peccatum ho-
minis ut vides. Nam deus voluit hominem uon otiosum esse, sed laborare
35 sive operari ut infra vides. Sed cum iucunditate operatus fuisset, terra et
onmia ad votum et ad praeceptum hominis <)bedissent. Xon labor abfuisset,
sed gravis labor, uninft nnb mu^e. lam vero praeter naturam creatam post
peccatum gravati sunuis K. Regimentum dei ift ein liMid) ^)?egtment, ba§
bem menfcfjen nit ^cu tnelje gefdjc^e. Ante lapsum iuiiuiciuiu r.si Adam et
]18 ^ßrebtgten über bae erfle Surf) Mo]e, gcljaücu 1523 24.
B] iustitutu^;, ut audiat verbiun JC. simplex seusus, hoc est Hcriptum, dum ad-
huc Adam fuit .sine peecato, et soriptura melbet forias, anteqiiam Adam et
Eva peccariint. Adam ad Iioc creatus fuit, ut operetur paradisuiu, praeesset
piscibus zc. Hoc mandatum fuit ei impositum, antequam crearet. Hoc fe-
cisset taui bcue, ut post peccatum factum est, tarnen sine molestia libere fe- 5
68 cisset, terra non tribulos tulisset, animalia fuissent cicuria, equus freuaudus
fuisset mina. 8i vocasset equum, accessisset. Mulier gravida fuisset sine
periculo. Sal>batum «juid significet, bQ§ la^ i(^ nun anftccn. Aliud est euim
Sabbatum quod Christus primum servavit. Q,ui lingnam nou novit liebrai-
cam, uon iutelliget hoc 2. caput. Augustinus mire se torsit. Valde repetit 10
usipie ad odiuni. Et hoc fit in secjuenti capite. Ut in capite 1. deus creavit
ad similitudincm, hoc brevibus verbis dictum virum et nuilicrem uno die
creatum, sed non indicatum, quomodo factum sit. lam repetit ea et plura
verba adiicit. Ante({uam aliquid nasceretur, 'in terra fous' i. e. nebula. Per
69 2, 6 praeterita plusquamperfecta 'nondum creaverat'. lila nebula tttQdjt f Ctd^t n
terram. Per se orania facta, ut homo cogitet suis viribus nihil fieri. Ante-
4 statt crearet hl nohl peccaret zu lesen 7 mie 15;lfi am Bande aiiteqnain
linino iiatus est, fuit creatura cuncta
H] Evae ut operarentur, ut Adam praeesset et regeret atque operaretur para-
disum, sed sine tedio et cum delectatione omnia fecisset. 6§ h3et)ic QUtt
ciclüedje l)errQu^cr ö^"9ß"' h)ie er» '^ett toollen \)(xbm, ^0 cl)r bem ^ffcrb iinb
nnbcrm tf)ir ge[agt t)Ct 'Veni', tunc venisset, non o[)Us habuisset iis instru- 20
ea mentis, (juibus nunc utimur k'. @y tüc'^r ,3cugangcn in loutcrm gc^or^om, Ca
hje()r nit ein fauci arBeitt getuc^cnn. Sic mulieres omnia cum pueris egissent
(juae nunc agunt, sed sine periculo iz. 3Jd§ JniE Jocitter bon bem ©oBatl^
ni(^t reben. Simpliciter diximus, ne ob avaritiam nostram familia singulis
diebus gravetur labore. Sed aliud est Sabbatum in Christo K. 25
'i,^ 'Iwtae sunt generationes coeli et terrae' i\i.
Textus sequens est mirabilis, bcni capitcl fcl)lctt) nid)ty (juam sermonis
iustitia. Augustinus t)ott \i^ gcBrodjcn I)ic, bn§ cl)r nit limi^ tun qu^
aber ein jc.
Ilebraea lingua odiose etiam repetit dicta, non tanien otiose, si rectc 30
intuearis. @()r I)Qtt man unb tücib in einem tage gemad^t, sie habet textus jc.
Pr<>pt<'r hoinincm hoc totun) caput scribitur antequam oriretur, ut nihil
lril)uat hominis viribus, nihil esse hominis labore paratuni scribit, sed ante
fuisse coudita verbo dei: stulta ergo prudentia nostra.
Nondum creaverat, nondum erat, per praeteritum plusquamperfectnm. 35
Xa l)l)mmel unb erben gc)djaffen tüarb, tuar nod; nie tcin ftrandjlen gemad}§en,
6» refert ad caput praecedens. Est mera repetitio hie textus, la^ blciBcn prae-
«ßrebigten über bai crftc SBud) gjJofc, getjaUcii 1523,24. 119
E] (liiaiu aliqiüd fieret factum est. 'luspiravif, de homine dicit. Supra dixit>, 7
jNIoseH homiueiu ereatuni feminani et uiarem. Nos legimus 'limum', hebrai-
cus textiis habet 'piilverem', quia :^tatini sequitur 'pulvis es' 2C. Glebam ac- i auof. 3, i
cepit et fecit homiuem. Primus homo öon lofei* erben, *Et spiravit spira-
5 culum vitae', ein IcBenbigcn attcn. Verba liec uobis iucognita. 'Yultus' ein «o
noicn, ein abem dedit qui iuveuitur in angefic^t. 'Spiraculum vitae' uou
debet Ijcifjen f)ic ein geift, sed talem vitam non dedit homini, ut pisci vel
ut vaccae, cervo, quae auimalia omnia habent hoc 'spiraculum vitae' quod
conservat hominem iu vita. 'Factus est in animam viveutem'. Hoc verbum
w mit ad corpus. Hoc appellamus 'animam' quae a corjwre discedit. Moses
vocat hoc 'animam' quiccjuid vivit in 5 sensibus vel aliquibus, ut quoque
pisces et cuucta auimalia, homo creatus est in ein leiplid) leBen (luam nos «i
'naturalem' vocamus, tum intelligemus dictum Pauli cor .15. leiplic^ IcBen nioi. is, 5ü
quod videt, gustat K. hat- f)eift Quff ^^eBieifd^ 'ein fe(e'. Ita legimus in Exodo2 Woi. i, 5
15 lacob cum 70 in egiptum secessisse, 'animas' vocat, 'quia corporaliter vive-
2/3 heb habet 3 — 6 am Bande ein fotc^c erb bic auffgcbroi^cii ift ut est in sepulchro
vel quando arata fnit 4/5 spira: vitae, ebenso Z.6 7/8 pisci, sed ut 9 am Bande
tcticubigcr leib 1 1 am Bande ein tettj ber ha lc'6et
H] teritum plusquamperfectum, ^o fntnftu T}inbut(5^. Haec est summa summarum.
^^mmel unnb erbe 'mai geic^affen, e^v ein ntenjcf) ethja» bargen tf)et.
'Limus" male redditum est pro 'pulvis' quae est terra non solida, •^. 7
eifossa, ut quae eiicitur ex sepulchris. 6^r maä)t T)ic frfjlatn bran^, e6 ift
20 eigentlich ein erb, bie auff gegraben ift. 6» ift nit rec^t ftaub, fonber anff=
geh)orffen erbe. Sic habetis, unde homo habeat originem, öon lo^er erb, h)ie
be^ un§ untBgearfertt k.
'Spiraculum vitae'. (S^r bli^ i^m in fein na^en ein (ebenbigen at[)cm. lo
'In faciem', 'vultus' potius, nid)t ein geift K.
25 Textus vult, quod illud spiraculum non sit iu nostra })otestate: deus
mihi inspiravit, et illud vitam dat quod conservat vitam hominis, et vita
est ubi illud spiraculum est, ubi spiraculum uou est, ibi ne vita (piidem,
estque siguura vitae, et iuveuitur iu uaribus et nuUibi nisi in facie.
'In animam viventem', ein lebcnbigc §ete. 'Auima' in scripturis est
3u (juod vivit in sensibus, ut eciam animautia, sicut et capite superiori vides,
ein lebenbig leib, homo est creatus in corporalem vitam, (juam vocamus 71
naturalem, (pia videt, audit, edit, digerit, procreat liberos ic. Exo: 1. 'In .> ?>;oi. 1, 5
70 animabus'. Item 'auima (juae peccaverit' ic. Item '((ui amat animam iJ^I^I^^'J
suam' 2C. Christi corpus iam est spirituale, sicut nostrum post resur-
35 rectionem ic. non edit, non bibit, uou videt JC. l.Corin: l.j. Sic (juod homo 1 i£oi. 1.-), ao
28/29 am Bande iiide vivitur et hoc cuiiservat vitaui
120 ^Prcbigtca über ta^ erftc 23ucl) 'JJiojc, fleljaltcii 1523.24.
l^j baut. Sa('])iiis in legt* auclimus: 'Si aiiinia' i.e. si liomo qui vivit in sensu-
WaitD.iu.syali, in bell tu"tf \^^ IcipUc^en leben. Jta in Euangelio 'qui animani .suani
pcrdiderit'. Propter Euangelium muft bu hiä) ba {)in fe|en, nit tueldjcn
leiplic^en blü fi^eft ic. (5in leiplid§ (eben proprie toixi öerteufdjt. Christu.s
factus est spiritualis, non edit, nou videt, non audit ut nos, cum nobis ita 5
72 J, s Het, 'Plantaverat autem dominus', bene traustidit, ita praecedeutia transferri
d.biiit, hebraice: ein gaxtcn. In horto quem creaverat, fueruut feltjanie ar-
bores et ea in (pia scientia boni et mali fuit. Nos habemus paradisum vulup-
tatis, hebraice 'eden': gegen morgen, 'paradisus', germanice ein luftgaiten in
:^9(|Uo omnis generis arbores fuerunt delectabiles visu, 'lignum scientiae boni lu
et mali\ A loco eden exivit fluvius qui in 4°'' partes dividitur. Questio
7.3 an paradisus sil in celo au terra. Quod paradisus sit in terra, cogit textus,
«|ui habet hortuni liabuisse arbores quae fuerunt naturales ut nostrae. Adam
in terra ereatus est et ex terra, et ordinatus, ut esset in terra, ideo ])aradisus
luit in terra, o. fiumina 4*''" dividuutur 2C. ^H"'" argumeutum paradisum esse 15
in terra. Origenes f)at§ f)in unb l§er gehJOrffen. Augustinus prudeuter egit,
([ui si non poterit capi verbum dei, dielt daudum deo honorem K. Moses
dieit hec 4'^'' flumina non fuisse in hoiio exorta ex eo, possibile esse, eo
tempore fuisse locum (]ui occlusus fuit, nostro tempore non esse. 8ed nac^
meinem bunifcn lÜK-nter dleerem, (juod uniNcrsa fuerit terra, sed [)robare non 20
4 am Rande ein Iciplidjcr mciijcfj bei; bo leipHd) lebt 'J über edeii slelu lüüUiift
10 aibore.s 20 direre
HJ 'naturalis' <jui vitam habeal, intelHgatur k. '8i <]uis inveuit animau) suam,
OTüttf). lo.ayperdet eam' jc. 6t)r Xoii nit bie abjc^eibenbc feil, sed propter Euangelium
mnftu ()in fc^eii bein leben bay bo ii[)ct, f)oret, greitft, ieud)tt' k. signiHcatur
ein (eiblidjer men|d) be()r bo leiplidj lebtt, Sicul vere spirituahs dieilur bcr
bo fein finber jcenget unb ber lüeigfe fein» tl)ue bt)e Xoxx ttjuen, i«l <piod 26
nol)is eontinget post mortem.
72 2. s 'Formaverat', inspiraverat, lactus erat. Requirit sententia ut legamus
'Plantaverat autem deus hortum eden", eilt luftgaiten. 'A prineipio', potius
'ad orientem' ic. 'fegen morgen'.
Plic videtis, (piid fecerit dominus, allertelj ()UbfdjCr baume fuerunt in 30
horto illo K. 'Paradisus' graecum est, ein gart, 'C^ben' lüoUuft, dieitur ein
luftgarten.
Hie oritur (piaestio, quo loeo sit paradisus, quod in terra fuerit, necesse
78 est, ut admittamus, fuerunt hie noturtidjc bauinc ut a[)ud nos. Nugae sunt
(piod sub huia i)onunt supra terram 8ophistae nostri K. Adam fuit ereatus, 35
ut Id terra esset, ideo paradisus fuit in terra K.
27 am Bande Sic esse debuit in praecedentibus.
5Prebifltcu über bae crfte Su(^ Tloie, grf)alten 152324. 121
K] possum, iiiio plu.s urget textus proprium aliquem lueum luisse. Hec 4"''
fluniiiia fateri oportet uos orta esse ex quo et liodie oriuntur, <|ui locus vel
üccultus ober tocd genomen fein. 8i consideramus jflumina, oportet tateamur <4
paradisum esse lougissime a nobis. Si paradisum spiritualem et arborem
5 vis iiitelligere, oportet Adam quoque spiritualem iutelligas. Christus aliter.
In cruce dicit ad latrouem 'Hodie mecum' JC. Hie spiritualem iutelligit £"'• ii, 4»
paradisum. Haue arborem uominat de futura fol cpiae facta fuit, quod Adam
et Eva hxcin a§. Adae praeceptum datum est, antequam Eva creata fuit. j ^^^^,^. ^* g
Hoc Paulus ,3cuf)et an, oportet ut disceret ex viro, posuit in paradisum et
10 praecepit. Hoc praeceptum uou datum est, ut probus fieret, sed segregau-
dum ab omuibus sequeutibus praeceptis, illud tameu dedit ci nur ju einem
3eid^nen, ut deus haberetur pro doniiuo, quia Adam prius erat iustus jc.
Hec causa est ciu' liomiui praecepit: cur autem a deo praeceptum, uou
possumus scire.
5. 26. 2(ptit 1523.
15 Dominica lubilate.
Hacteuus audivimus (piomodo Moses scribit opus sexti diei, praecipue «'5
hoc quod homiuem creavil, quia hominis causa hie liber scriptus, quia vaccae
2 über ex utehl flumiiui 3 «'ier hJcdE steht jcrvifc^eu tateimu- 7 — 11 nwt
Bcuide mos est scripture quedam verba trahere ad iiiysticum seusuiu
I\) Paradisum esse uou sub hma ut dicuut et finguut, sed in terra necesse
est ut admittamus, quia Adam creatus est in terra ad iioc, ut esset in terra.
20 Praeterea flumiua adhuc hoc osteuduut quae lougissime distare videntur et
quaedam contra se vaduut, ut necesse sit longe ad Orieutem a noljis para-
disum abesse. Adam illic (^omedit cor})oraliter. Corporalis ergt» locus est, ad 74
quem alludit Christus, cuui dicit 'Hodie tu mecum eris iu paradiso', cumüut. 23, «
aeteruum significaret paradisum.
25 'P^vilath' iu Tu<lia iam Gangem nominamus, baüon tottimen l)ei" biCi, ii
fluide 2C. (piae Huuiiua uotissiiua nobis sunt hodie.
3n ben tejt tan \d) mirf) töibber fc§uf)en norf; f)0Beii, credo fuisse hortum
(pii hodie non sit. ^cf) lüolbe gerne Bfigeu naäj meiner tiornnift, boy bic
gon^ erb )et), fonber ic^ fniiy iiit beftreitteit, bcr text laut, olB jelj e^i ein ortt
30 getuefecn gegen morgen, ber öiüeidjt ,3cerriiBenn t[t aber ift borborgenn. Si
voluerimus aquas considerare, certe lougissime distat. ^d) mit l)ie mein bor=
nufft gefangen geben. Hoc conteutus esse volo, quod fuerit horlus, sicut
nobiscum sunt horti k.
'Liguumque scientiae boni et mali' JC. Anticipatio, propter casum enim 2, 9
35 secutum sie appellatur ^c. qualis arbor flierit, postea audiemus 2C. 'Praece-2, 16
pitque ei dominus' 2C. Quod praeceptum Adae datum sit, antequam Eva 75
122 ^Prebigten übet bo§ eiftc iPuri) ÜJiofc, gctjattcit 1523 24.
R] et equi noii ecjiii ^). Hiiic veuit, qiiotl deiis Adam posuit in paradisum et
i, 16 dedit ei iiiandatiim 'de oninibus arboribus comede' iz. 'de arbore .scneiitiae
'i, 17 boni' 2C. Hoc praeceptuni datum est Adam, antequara Eva crearetur, (juau-
(juam Hupra dictum sit 'creavit eos' 2C. post orania aiiimalia creatus est Adam,
et maudatum datum. Eva creata hec omnia facta sunt 6 die. Hie nun 5
multa dicenda, (piod deus imponit homiui praeceptum quo nou indiget, (piia
iion melior fiebat Adam per hoc praeceptum. Et hoc iudicium est, quod
nemo melior fit praeceptis. Adam non indigebat praeceptis, (juia creatus
erat ad imaginem dei. 8ed ideo datum ei praeceptum, ut non per id fiat
melior, sed praeceptum melius fit per homiuem. Eximo humanas leges, de lo
76 divinis loipior. Docemur (juomodo faciendae et utendae legcs .2. Deus hac
re indicat stultos esse hos qui conati sunt iuvare homiues legibus, ut Aristo-
teles fecit. Te moneat hoc exemplum, quod indicat, quae sit sapientia dei
et potestas, (piomodo urgeri possimus legibus, votis, cenobiis, (jui iam caro
et sanguis sumus, cum Adam, qui purus erat in auima et corpore, plenus is
1 Hie
*) equi (2) = aequi. Der Sinn ist verimithlicfi: Moses besehreibt sonderlich die
ScJüJpfung des Moisdicn, iveil für den Menschen sein Buch geschrieben ist. Wäre es für
ein amleres Gesciuipf bestimmt, so wäre es auch anders geaiiet. Denn die Gesdiüpß sind
einander nicht gleich.
i(£oi. ii,9creata fuit, Moses et Paulus tractant 2C. Eva muft nit ^öt)l"en bo§ geBott,
oportuit accipere ex Adam. Adam non accepit hoc praeceptum, ut iusti-
ficaret eum: Praeceptum enim non iustificat: ({uia iam iustus erat Adam,
erectus erat corpore et anima, sed signum erat, ut sciret se habere deum.
Yult se deus aguosci in suo praecepto. Potuit fieri peccator in hoc prae- 20
cepto non iustus.
76 Item Adam adhuc innocens et sanctus non potuit servare unum prae-
ceptum in tanta abuudantia fructuum, arbonun et in tantis delitiis, sed
seductus est a muliere et nos peccatis corrupti sexcenta praecepta legum
ferimus. Nunquam voluit deus, ut lege iustificaremur, sed ipsis praeceptis 25
indicat hominem sibi quam longe absit a iustitia, quam nihil sint ad iusti-
tiam opera, ut tandem sciat, quae sint vires humanae JC. Homo ipse superbus
et stultus adinventiones suas semper cupit sequi. Ideo deus per Mosen
nuilta praecepta dedit q. d. ego sat negotii illis tribuam, ut cum viderint
ne mea <|uidem [H'accepta iustificare, suam agnoscant im])ietatem et tandem 30
j jgdicant 'Non iuvenio in me l)omun'. Adam ab optimo statu cecidit (omnia
enim creata erant valde bona) in pessimum statum.
Audivimus huc usque, (piomodo Moses descripserit in 2. capite opus
(|Uod deus in scxto die fecerat, ^Maxime hoc <juod hominem creaverit. Xam
hie liber propter hominem scriptus est, quia auimalia alia non sciunt legere. 35
16/17 awt liandc Nutatur autem potestas viii in imilierem et sul)iectio inulieris.
SRöm.
«ßiebigtcn über bas erfte S8uc^ mo\e, ge()alten 1523,24. 123
R] fide IC. noD inde potest miniinuiu servare praeceptuin, cum deceptus a femina.
Observa diligenter exempluni Adam, sit fortissimum argumentum coutra
leges quibus sophistae nituntur homiues probos facere. Sed deus liac re in-
dicat neminem coram eo iustum esse 2C. Sed quid dicis? Moses midta
5 j)raecepta dedit, suntne inutilia? deus melius noscit corda nostra quam nos.
Cum homines putent se meliores fieri legibus, igitur volo ut plus legum
habeaut quam servare possiut, ut tandem agnoscaut errorem suum, et quod
natura liumana nihil boni facit, ut cogatur dicere natura, f'ateri, nil boni esse
in natura. Discendus is contextus omuibus Episcopis qui regere conscientias
10 volunt. Secularibus magistratibus hoc esse debet officium, Corporaliter malos
puuiaut. Est fortissimus Buff contra onmes legislatores conscientiarum.
10 Cur 1 1 l'urtlssi
K] Posuit autem eum in hortum et mandatum dedit, ut abstiueret a fructu boni
et mali ic. Hoc mandatum Adae datum est ante Evae conditionem , Et
haec omnia sexto die acta sunt, .^ie f)6rt if)r, tüte c§ naä) ctnanbcr gangen
15 ^Qt in ber fc^epffung'^.
Adam nou iustificatus est per hoc mandatum, unb ba§ tft ein gro^c
T6ctüel)^ung'^ , ut sciamus legem neminem facere probiorem , sed peiorem.
Necesse est ut homo sit iustus, si debeat quid boni facere. ©efiott tft ni(^t§
hiert öor @ott. Nemo per legem iustificatur. Spiritu sancto iustificatus omnia
20 ferre potest 2C. lam videtis, quam stulti fuerint qui conati sunt legibus et
doctrinis iuvare homines. Sifcer §erre ©ott, tüQ» tüil nton bod^ unfe armen
ntenfc^cn ()elffcn mit gefeiten 2C. Cum hie Adam nou potuit servare legem,
bei- noc^ nit öorbcrbet h)ol)r, Inay foHen h)tr tf)uen ? (Sf)r tDat)i- rein an lei6
unb feil, öoÜ gnabe unb glauben, nee tamen potuit unum mandatum ser-
25 vare ic. linder ^uriften lucn fte ^unbert jf)or oltt hjcrben, noc^ fein fie nit
3urtftcn, et si multa millia librorum habeant, tamen non sufficiunt jc. ^\(^
bin au(^ ein ntonc^ getreten, iä) hjeiB h}a§ man öor gefe| auffleget, hoc
dictum sil, ^Q§§ ein grof^cn fto^ fein contra illos, (pii legibus vohmt homines
iustificare. Siber Jungfer, ftcf)e ahc bon betncm brauen unb pfflogfcn^), bu
.•)o tüirft nit front mai^en dor mir jc. Sic Christus k.
Obiectio: Tamen Moses multas leges habuit. Item 10 praecepta deus
dedit? IC. Respondeo: Deus novit (piod per legem non iustificatur homo.
2)a» h)ar aber fein mal)nungr): sciebat cor hominis, (piod incliuatus esset
homo ad leges condendas, ideo praevenirc voluit nos 2C. inoUeUy benn ge[e^
35 f)aben, feo trit id§ ir bormef^enfjcit gettung! tf)uen unb 3cut)orfotntnen k. Hoc
autem volcbat, ut cognoscennnus naturam nostram nihil posse, ut necesse
diceremus '^ic ift niä^iv gutty toibbcr iit leib nod) in \c\)Vl\ Hunc textum
') pflogfeil fitcht, loic (iHch sonst zuweilen (Grbnin, Wtbdi. 7, 1771), für Ijlöcken ^= in
den Block lajoi (als Strafe). P. 1\
124 5prebi3tctt über ba-3 etftc 5i3iid} Mo]e, geljaltcn 1523 24.
KJ "^"^ o. \mino est indiciiuii misericordiae dei, quod sinit labi Adam et erijjcit euni,
(jiiiu textiiin vide.s habere P]os fuisse in tali statu, qui maxime deo [)lacuit.
Item postqiiam ederimt pomimi, ceciderimt ex illa imiücentia et deo dispH-
■i, 17 ciierimt. Quia '(|ua liora ederis de hoc' k. inquit, demum habet textiis
deiuio hl <i:ratiam rece[)tum, cum absolutioiicm gratiosam dedit, iit in 3 s
1 »iiM- 3, ij'poiiam iniinicitias' ic. hie locus est absolutio Adae et omnium postei'orum,
(|uia cum semen (juod e muliere egressurum erat, tam poteus ut serpeutis
poteuciam tcrat, sequitur orane dammmi (jingcuommcu fctil (|uod scrpeus
cfTecerat: hoc est primum exemplum divinae misericordiae, quod deus neminem
7« \ult difHdcre (jui lapsus est, ut Adam labitur et erigitur. Questio '<jua lo
hora comedcris\ cum tarnen Adam non mortuus sit? sed 930 annis vixit,
ubi dei veritas? num mentitus est dominus? Hoc sinamus, (piod Adam in
hoc praecepto peccatores fecit, quia caro eins sunms, sicut ipse finem habuit,
ita nobiscum agctur, (juia onmes homines ab Adajn propagantur: sicut i[)se
1 et et 4 textum 11 90üU
l\\ merito debercnt scire onmes F.piscioj)! et praelati. %m VüCXltlldjCrt 3ll)mpft», is
btiy [ic bcö fdjtucit'j gcbiaudjcn, hau i)cxi) from 3cu madjcii ijcljort i()ii iiit ^cu,
luii lüoücu il)ic gcfel macf;ciiu iiiib legen, boy bic Ijuube biauff bi-un|cn.
77 Etiam hoc notandum: misericordiae dei exenq)lum est, (piod sinit eiun
cadere et rursuni erigit. Adam erat erectus et in optimo statu, (^uia placcbat
deo 2C. 20
in Tn (juacuncpic cnim die (;omcderis ex eo, morte moricris'. Jd est
'mortalis eris' vel 'mortis reus', sicut omues nos, quia ex una massa sumus.
Verum adhuc non sentiebant mortem, sed erubescebant : ijuando vero audie-
runt vocem domiiii in paradiso, illic erat Adae augustia et liorror mortis,
sed misericordia cadentcm iuvat, et absolutionem accijiit Adam, dum credit 25
1 ajio). 3, i5verbis 'Ipsum seinen conteret caput tuuni'. Kedeunt in innocentiam (]uot(]Uot
hoc creduut 2C.
'In quaciUKiue" ic. !3)er \pUlä) mu§ anä) h)af)r [ein ,'C. Kursus receptus
est in gratiam post (!asum ut scquilur ca[)ite -). (5t)i; biadjt ii}\l in ba§
1 awoi. .t, 15 ^cittcin unb gab if)m gor eine feine abiohition. 'Ponam inimicitias ioter 30
te' 2C. Hacc est absolutio, bouiit {)Qt d)X i()n lebig gefprod^cn ic. Si con-
tent Caput serpentis, omnem vim serpeutis coutudit, ergo liomo a serpente
liberatus est 2c. 6» muffen etUd)e tüibber bol^^n unb tommen bnt)t)n in bi^en
ftanbt, bo -itbam innen t[t gctne^cnn.
Conclusio haec sit: föott left fallen, ä)X iid)t auc^ luibbei auff. Hoc est 35
primum exemplum misericordiae, boS h)it j()0 liit üoic^agen an feiner barm=
l)erc3ig!cit.
78 Questio oritur: Tamen Adam non est mortuus, quomodo ergo textus
etabit 'morte raorieris'? S^aö mufe man la^en bleiben, bog ^^tbom in bifeem
5prebifltcn über ttal- crftc 58itcfj ÜJJoic flcf^nttcn 152:^24. 125
R] fecit, omnes seqnuntiu", ])ro uua massa reputatur Adam et omnium hominuni
generatio. *^Aclam^ hebmice, 'irtenjd^^ germauice, omnes Adam dicimur a
primo illo et suraus ein !u(^cn'). i^iß tft mit nibcr fliegt supcrl^ia et fastiis
quo liomo super hominera etfertur, ftroff unb pena Quffeinanber. 'Qua hora"
5 i. e. mortalis eris vel reus eris mortis, et hec intelligentia liona est. lu
eadem maledictioue sumus, quamdiu semen veniat et couterat jc. Verum Adam
et Eva statim non mortui neque mortem seuserunt, sed se nitdos senserunt,
et erubueruut et perizomata. Vox autem dei minatur mortem. Verum quid
est? quando Adam loquebatur cum deo, sensit mortem? 2C. 'Non est bonum,2, is
lü ut homo solus sit\ Verl)ositas Mosi est et repeticio quae sequuntur. 'Simile
Adae nihiF reddit hebraice. Dens vidit 6 die Adam, quod homo et vir
solus esset, quare dicit Taciamns adiutorium' ad generationeni, nnlluui in-
') ein fuc^en fein = "^vereint se//;', eine rolksthümliche Ansdruckstreise, die Luther
sehr liebt, die er aber sonst meist (wie -. B. Unsere Aiisff. XIL 485, 2. 7; 486, 8 und öfter)
ron der Vereiniyung des Menschen mit Christus im AbendmahJe braucht. Hier (vgl. auch
H 125, 16j ist sie ohne diese Beziehung angeicendet, icie gleichfalls XII, 485, 3. Tgl. Grimms
Wthch. 5, 2499. P. P.
H] qebott un» alle öorfunbigett f)att , sicut postea andiemus. Xos sumus eins
caro et sanguis, tüie e§ if)m gangen tft, mu^ el unv auc^ gct)cn: sumus enim
15 omnes filii Adae, tt3a§ if)m jcum fluc^ auff gelegt ift, ha-^ ift uns auä) auff=
geleget. (f§ ift ein tuä) mit ?lbatn, tüa§ menfi^ genent tnirtt. 'Adam'
hebraice ^eift 'ntenfc^\ Omnes ergo dioimur 'Adani^ i. e. hnniines. (Jfir ift
bQ§ !orn, batau^ tüir quo gelnac^Bet^ fein, öie tan feiner fprecl)cn 'irf) bin
BefBer ben bu^ e§ ift ein !u(^, be[)r fiofimiit ift hie bavnibcr gclegtt, b(\i fid)
20 nit einer über ben anbern ergebe, ftraffc abber fdjntbe bcn anbcrn k. Sed ad
quaestionem respondemus. Verum hoc est: Adam et Eva non statim mortui
sunt, nee senserunt statim, primum nudi eraut, postea pudore afficiebantur.
Adam cum loqueretur cum domino, bo ftunb et^r in tobe^S notf)en. C^f)r tüa§ 79
t)nein» mit @ot, e^r teufte nit, tüu e§r fic^ l)in tcenben folbc öor @ott 3C. ut
25 sit Germanus sensus 'morte morieris": 'bu bift f(^u(big be§ tobe§', 'bu toirft
fterben' ic.
'Universa animantia adduxit ad Adam" ic. @§ tamen aÜerlet) t^tcr öor?, 19
5lbam unb ef)r fanbe fein» i^m gleich , non erat quod sie rectum esset ut
ipse. 'Simile sibi\ Xon satis redditum })ro 'non conveniens sibi'', 'Adintoriniir?, 18
30 ad gcnerationem, adiutorium ad verbum 'crescite' rcf'erendum.
Homo vocat adhuc nominibns suis animalia et sicut eis indit nomina,
ita habent non sohnn appellativa, sed eciam j)ropria, nulhi alia anitnanfia
nomina imponunt praeter hominem. Hodie quoque fit, tül) UIQU^ nent, al^O »o
28 am Hände cfjr fanbe fein fitje. 30/31 am Randf Qiiicqiiid homo est Adam est.
Nam adam hebreis homiuem siguiticat.
126 «Prebigten iiter ba? erftc 58u(^ 5Kofe, (iel)alten 1523/24.
R] venit, qnod amice se exhiberet erga eum. Homo potestatem habet ani-
80 mali nomen imponore qnod vult. Id f|Uod inditinm est hominem dominum
esse oraninm, et auimal patitiir, iit si quis hoino vooaret 'eanem^ 'equum",
2, 21 patitur. 'Immisit dominus soporem' ?c. Haec verba non sunt hominum,
sed dei, id vult: Adam sinit dormire, hoc est, quando dons o])eratnr, ita 5
operatur, qnod non sentit: si homo est sine peecatis, non seit, et muHer ante
üjjattf).i9,4ff.gjjj^., stat. Adam erat adhuc in innocentia ut Mat. 21. 'Os de ossibus',
verba dei per os Adae dicta. Utitur verbo edifieandi, sed hee est sen-
81 tentia, (juod ita eoniungit feminam et virum, qnod nuUa maior eoniunetio
esse debet (juam in hae vita, tamen hoc mansit, qnod nna earo et os mansit. lo
1 9Boi. 2, 20 Adam cognovit sibi similem, quia Moses indicat 'Adam non inveniebat' JC.
quan(|uam Adam non dixit, tamen naturae liec est condieio, nt vir non
absijue auxilio mnlieris crosoere possit, nt liomo utatur femina non ad vohip-
1 se erga 13 iiher crcscere uteht nmltipli
H] i|"t§ ftencnt: 9iofe ein 9{o^, t)Unbt ein ^unbt 2C. Haec rnrsnm ])raeeminentia
hominis est. Inter omm'a animantia non inveniebat, (piod ad se vocaret, e^V ir.
^at feine fit)e^) nod) nit bvnnber. ()l)latam vero muHerem snum agnovit
2, 23 adiutorium et vocavit 'Ischa" i.e. viram, ein nienntn JC.
2.21 'Immisit deus soporem' jc. 3)ic tuovt fein nitt menfrf)en iDort, nn^er
^evre öott vcbt nid^t \\\\ bic fafenad^tt-). Sic vult, 'immisit soporem', hoc
est, luen (Sott tnixgtt, tunc sie leniter agit, ut liomo non possit sentire, si 20
non est in peccato 2c. %a e^r entiüodjt, bo ftnnbe ba§ n.ici6 öor it)m.
«matto fy '^^ 'Pi'optcr hoc relinquet homo' K. Christus in Matthaco testatur spiritum dei
t'uisse in Adam. Ex spiritu haec verba locutus est Adam, magno testimonio,
5)ton joly @otte§ iDOrt loj^en fein. A^erl)a dei esse dicit (piae Adam pro-
tulit, Christus. 25
2.22 'Tulit unam de costis eins' k. Hinc dicunt minus costarum habere
virum: qui vult nunierare, numeret, non eniin magni momenti est. ^^ein
groffeer e^nigteit faü fein ban unber man nnb tüeib, ber tenffcl ift barein
gefaKen. 5)ay iftö gcbltben, (piod una caro tantum sit. Magna certe con-
epi).*^ 22ff. iiiuctio, ut et in Paulo ad Ephesios. Si non cecidissent, creatione tamen unnm 30
81 OS et una caro inanct, sed nostro vitio luimus damnationem, id (juod sola
Christiana pietas in coniugibus restituere potest.
Summa Summarum: Mulier creata est finaliter, ut sit adiutorium viro,
non ad delcctationem, sed ut impleatnr dictum 'Crescite et mnltiplicamini'.
Ad hoc ergo creatus est, ut fructificet. DJkn ^elt e§ nnr öor ein fdjimpff. 35
*) Der siihatnntirirte N. Sg. Fem. den Fnrwatics der dritten Person irird in der
Bedentung ' Weihchen' gewöhnlich mir rnn Tliieren gdn'awM (wie in Luthers Ifbersetzmig
von 3 Mose 4, 32); ((uch hier ist offenbar der Gedanke an die Thiere der Grund der An-
wendung. P. P. ^) d. i. redet nicht ins Gelag hinein, nicht ohne Überlegung. P. P.
5prebtgten über ba^ etfie f&nä) ÜJJofe, gesotten 1523 24. 127
R] tatem, sed ad generationem. Hec le\atas facta est: nemo audet dicere, quod
virgo concnpiscit adolesrentera JC. Si datnm est hoc uui, permittatur ei, ut
vivat in virginitate. Si Adam mansisset in innoceutia sna, omnis homo
mansisset in fecunditate, sed hec benedictio violata est per peccatum et inde
5 factum est, nt qnidam eximantur per deum. Hi maneant in suo statu. lam
autem multo phis hi qni exempti non sunt, solatiores sunt, qnia corrupta est
natura. Hanc vocem audjvit a viro Eva, quod sub eins imperio esse debet. «2
'Virgo' 'ein tnennin', Sir' inter homines, 'Socchor' vir inter cetera animalia k.
hoc est: debet a me nomen habere, nt hodie est, vel ego ipse et ea ipsa.
10 locirco qnia a viro facta, sicnt cantharus lignens a h'gno vocatnr, sed iam
inversa res est: Feminae (hVinitnr iam ©imott. T na can»', boiunn esset, nt 2, 'i4
et niiiis Spiritus, Hoc est non nnins carnis, sed quicquid pcM'tinot ad carnem
et externam conversationem, divitiam, morbos k. qnicqnid oI)tingit vitae ex-
ternae. Vir eqne curet domuni, lil)eros ac nnilier. Qnando sponsus ac-
15 cedit sponsam, omnia connnnnia habet, bona ot mala, nisi quod ipsa nomen
8 — 10 nm Bnnih iscli iscliato
2\] Deus potest facere ex me quicquid vnit, ii^ Bin fein tcifl!: si vnlt me servare
castum, bonum est, si non, tune opus dei et beuedictio non potest arceri.
Gt)r c(\hi etlichen folc^c reiche öimbe, ha^:> fie feufi^ feinb. Id (juod ante
hipsum non potuisset fiori: bc^V fpl'ud) Vrescite et mnltiplicamiui^ U)ef)r llbei'
20 ntle (^ec^Qnc\cn, f)ctt in allen nuif^cn crfuHet tüerbenn. Qoott f)Qtt bcn tert
nidjt auffgef)o6en, faft i()n lüol k.
Mulier est 'ischa', 'Iscli' ein man nnbern mcnirfjen, 'Ischa^ ein niennin, wi
cf] f)eift proprio ntt Wxb, quia ex substantia viri. (s-§ fompt nnb ift norf),
ba? baC' \m\b bem manne nac^ qcnant tnivt, ß(eid) Inte fanbel öon ()olt} t)ei[t
25 ein t)o(ljin fanbeP), ©djneibev fc^neibevljn , ©c^nfter id)n|tert)n, 3)octor %ot^
tovi}n. ^c,^t Reißen btc menner 6l)eman-). 6§ ift bev tenffel nnb ber tobt.
Sicnt ex liguo h'gneus cantarus ant vas jc. Nomen debet habere
mulier a viro dominante, et in viro nomen snum amittat, sed multi stmt
Brubcr 8inian''^).
30 'Et eruut duo in carne una' K. Uua caro, utinam et unus Spiritus, j, 24
6§ tr)el)r beider ein§ geifte». Non intelligendnm est, ut una caro sit sicut
videmus. Carnem scriptura accipit pro externis rebus. Uua ergo caro, una
domus, una familia, agri, couversatio, educatio puerorum, pecuuiae (>t oumla
comuiuuia k. 5tlley tnay jcuni fleifd) 9e()ovtt, efev, n)i^en, finber, f)an^, ef)r,
29 btunber
') fanbel = Kanne. Vgl. 311 ^oltsctn .ffnnbcln, ju Jnfjen, Selten k. Tischreclen //-<?</.
von Förstemann und Bindaeil T, S. yß. P.P. -) 3t}cman, Siman fetwaa rerhiiUend
auch Sinionj eine seit dein Änsciange des Mittehdters bdiehte Jiereirhtnoif/ des vnter dem
Pantoffel stehenden Ehemanns. Vffl. Lexer, mhd. Wtbch. 2, 92*>; Schmeller, Ixtir. Wtbch.
-II, 204; Wand er. Sjyrichn-örferlexikon 4, .560 01. P. P.
128 ?prcbigtcn über bn? crftc SBiid) 9JJofe, (]rf)nlten ]523'24.
R] «3 al) eo habeat et vir imperium. Videmus in omuibus animalibus hoc, quod
non cnibescant, quia non ])ec'carnnt. Id rjiiod cum honiiiio non est, futurum
autem post fiuoin nuuidi, tiun in colo tanttun gaudii cvit , ut nemo puellns
erubescat (-(»rani viruine. In inf'oris tantum tristiciae, ut nnllus concupiscat
altorius sexus lioininem. ^
6. 14. mai 1523.
Die Asceusionis post prandiuni.
83 Hactenns in bis 2 capitibus Mosi opera dei (piae G diel)us perfeeit et
j)raesertim (jnod G die hominem crearit, ut vir et mnlier sit 2C. Et ante-
quam feniinam erearet, dedisse viro praecej)tum, ne ederet de ligno k. Hoc
est opus G diei, Sequitur '>. eai>u<, in quo est iamev Ullb ()cr^cn(eib, quae lo
84 genus inunanum fein ubei'QQllgcn et bodie adbn(r ubeiQ^et. Postea textum
3, 1 recensuit. Hoc est textns nudus. l*rimo (|Uod Moses scribit serpentem lo-
cutum et fuisse 'eallidiorem eunetis animantibus', oportet, ut scriptura
K] armut, summa summarum: quicquid carni acoidat, 3)q§ treib fol fid}« alle§
Qnnefjmen. 2)ie tnoibt fe^ret bo ^^n gcum breiitiqam mit leib unb gutt, Sic »&
83 2,25rursum spousus, Nisi quod vir debet dominari.
'Et erat uterque nudus' 2c. ߧ fd^emet ftdj fein anber t^ier öor bem
anbein, quia non peccaverunt, ^unbt bor ber f)unbin, mcf)r bor bem fiengft.
^m ^t)mmel rei(^ unb in ber f)ellen toirt fi(^ !etn§ öor bem anbern fdjemen.
§ie Jon» nit gefc^efien. 20
Opera gratiae facit deus in homine, ut non sentiat miro modo. Dure
tantum agit cum homine, quando frangit peccatum in eo. Hie adversa omnia
sentit homo k. My.sterium Christi dormientis in cruce et ecclesiae ex latere
suscitatae, unde omnia habemus cum Christo communia quae est consolatio
nostra et gloria maxima. 25
Non erubescunt aha animantia ad similia sibi adiutoria, sed homo,
donec redeat spirituaHs homo post i-esurrectionem, illic prae gaudio non
internoscetnr inter virimi et mub'erem, Sicut in poenis prae afflietione et
amentia. In erubescentia ergo nostra damnum factum clare videmus.
Et tantum de capite Secundo. 30
Caput Tercium.
83 In capitibus superioribus audivimus opera dei quae sex diebus creavit,
maxime tarnen, quomodo liominem crearit sexto die. Item andistis, quomodo
praeceptum ei dederit, ne de ligno boni et mah commederet 2C. lam secjuitur
3cium Caput, borin Jammer unb ^erc^eletb ift über ben mentfd^en. 35
84 'i,\ Prinuun quod INIoses hie scribit serpentem locutum cum muliere et
'prudentioreni cunctis animantibus\ Textus hie stat nee permissum est nobis,
21 am. Rande 2)o^ ift ein rei(^er tejt.
«ßrebigten übet ba% erfte mä) 5JJofe, gehalten 152324. 129
R] maneat in simplici sensu, ut hoclie audivimus^), non debemus torquere verba
ad nostrum 2C. quare verba in suo sensu maneaut fuisse naturalem serpentem
et locutum fuisse cum muliere. Et factum est, ut historia in rectum sen-
sum lüiit öeif äffen, quia si diabolus in propria persona locutus fuisset jc.
5 Moses indicavit hoc, quo dicit serpentem locutum 2C. demonem fuisse in
serpente, qui eum regit, per quam linguam locutus est, demou est princeps 85
mundi, et deus cum animalibus cjuandoque sinit eum agere 2C. 2. signum
fuisse diabolum serpentem'-), quod loquatur de praeceptis dei, non enim potest
animal irrationale de dei mandatis loqui: fuit ergo malus angelus, nempe
10 demon quia contra dei praeceptum locutus. Eva illo tempore doraiua fuit
terrae: si iam accederet hominem serpen.s, certe fugeret, sed fuit adhuc do-
mina super omnes creaturas, tanta hilaritate conspexit serpentem ut ovem.
6ö ftunb n£)(^ tnol umb 5lbam unb Göa illo tempore, omnia subiecta erant
illi animalia, sed non timuit diabolum affuisse. Paulus 'Adam non fuit se- 1 Jim. 2, 14
15 ductus, sed Eva' i. e. adeo non sapiens fuit Eva ut Adam, quia deus cum
') Vgl. Uiisre Ausg. XII, 556, 18; 557, 31—35. *) d. i.: ein Zeichen dafür, dass
die Schlange der Teufel ist, ist dies, dass sie spricht u.s. u\
H] ba» iüir bie f(^ttfft bcf)nen unnb 3cief)en pro nostro arbitrio jc. Hie ergo
textus sie est habendus, ut iacet, Iq§ ein fci)lQng bleiben et quidem naturalem.
Hoc ideo fecit, ut serpentem introduceret, quo facilius iutelligamus. Si enim
'diabolum' dixisset, non potuissemus esse certi, quomodo venisset ad eam:
20 serpens verus manet, sed in serpente locutus est diabolus, nee miram est.
6§ ift ein getüolbiger geift, nee prohibuit eum deus, ut non versaretur cum
creaturis. Sic hoc loco dedit potestatem diabolo deus. Udn unöomufftig
t^ier !an nit teben öom gebott Ö)Otte§. De mandatis dei non loquitur nisi
talis creatura vel homo vel angelus ic. Verus et naturalis erat serpens, quae 85
25 simplex intelligentia requiritur a scriptura. Diabolus quidem venit, sed in natu-
rali serpente tameu. Loqui tantum homini convenit, ergo sublimius quiddam
erat in serpente, quod potuit imitari verba humana. Deus permittit diabolo,
qui est nobilis creatura, agere in creatura, quae est caro et sanguis. Angelum
quenpiam in serpente fuisse constat, quia sublimiter loquitur de mandato
30 domini et verbo eins, Malum tarnen fuisse, quia loquitur contra verbum dei.
Mulier hie loquitur cum serpente. Xos vel viri timeremus hodie, tüir
fprongen tüoE ^CU rüg!. Ex quo patet eam dominam fuisse serpentis, ut
aliarum creaturarum. Serpens ift ein unteit^enig! t()icr getreten Evae, sicut
nobis inserviunt hodie oves et canes, sie tunc Evae serpentes jc. Sublime
35 donum adhuc in femina vides quae non veretur serpentem plus quam ovem,
Non est adhuc timor veneni et mortis, quando omnia subiecta sunt ic.
Paulus ait 'Adam non fuit seductu.s, sed Eva mulior', hoc est: mulier 1 lim. 2, u
non erat tantae prudentiac ut Adam. G^r ift §o^er öorftenbig getttef3cn, fie
tQüX f(i)lec^t unb einfctbig. Non animadvertit Sathanae insidias.
tut^et§ aSerfe. XIV. 9
130 «ßrebigten über ba§ etftc S8iiä) SKofe, gehalten 1523 24.
■R] 86 ea non locutus est, sed cum viro. Adam l^et tüub tneren, si voluisset k.
vides diabolum omnes anfeci^ten incipere in iis, qui Christiaui sunt. Hominem
impetit non fortera, sed imbecillem, non enini Adam, sed ferainani, et bricf)t
ein, ubi civitas est imbecillis, Adam audiverat verbum dei: hie respondere
potuisset. Spiritus sanctus depingit hie suis eoloribus diabohmi: tüO er bi(^ s
an f^it)e(^eften finbt, greifft er bic^ an. Si libidine laboras, impetit te illa }C.
2 Gov. 2, 1 1 Paukis 'eius nequieia non est nobis ignota', quia ubi irabeciUior homo est,
87 ibi eum Qreifft in an, deus nobis eins neqniciam manifestavit. Yide quo-
modo seducat eam, q. d. 'fol unfer ^n Qot ba§ öerpotten tjaben?", et rapit eam
1 Wo). 2, 17 a verbo dei, illo scilicet 'in quacunque hora'. Quamdiu habuit hoc verbum, lo
9/10 am Sande ^a foU got euc^ gct)otcn IjnBen
K) Non intelHgebat foemina ut vir, quae non audierat a deo, sed discere
86 debebat a viro, id quod simplex ipsa non intellexit. Adam potuisset aver-
2 c'or' 11 '3 *^''^- Pauhis ad Timotheum, ne sensus vestri seducantur a simplicitate, ut
in Heva.
Diligenter ista observanda sunt ex hoc textu. Satan omnes tentat. 15
Non Adam aggreditur, semper enira ab ea parte nos adoritur, ubi infirmiores
sentit, sie Evam aggressus est, non Adam. Sic et hodie facit veris Christianis
(alios enim secure possidet) infirmiorem partem nostram aggreditur.
S)er teuffet greifft b^ einfelbigen an, e'^r greifft hie ftabt an, bo fie ^cum
fd§Joe(i)rften ift. Depingit hie spiritus sanctus suis eoloribus diabolum, e^X 20
greifft un§ an, ubi et qua parte infirmiores sumus. Si nos invenit avaros,
superbos jc. gebendt 'bamit hJtl iä) i{)n Inseln', ber Bo^etoid^t crgreifft un§,
ha Inir tücid) fein, be§ finne» unb ber gebangfcn mugcn lüir un§ 3U i^m t)or=
fe^cn jc.
Ad superbiam videt te propensum, hac parte aggreditur. Item ad 25
libidinem, non curans interim vel centum tuas virginitates. Sie ad avaritiam,
2 Gor. 2, 11 iram, odium k. 'Noviraus', ait Paulus, 'astutiam eius'. Astutia fuit '«Solt
87 ©Ott ha§ geBotten \)dhmn\ ha^ ift ©ott nit fein ernft, cur unam aliquam
arborem excepisset qui onuios dedit ;c.
■1, 1 'Cur praecepit^ k. non est i-ecte versum. Sic sonat, qI§ lüie man ein 30
bing mit ber nafeen Dorlmufft k. 6t)r lüitrfft bie arm f)ure^) ^curugle ?c.
tacet hoc verbum de ligno vitae. Eo eam ])erdncit, ut sentiat esse somnium
Adae. '©olt et)r §0 ütll !§unbert Baume erlauBen unb folt eBen be§n ou^=
fd^üf^en?* 2c. |)ie ift ber glauB angef ödsten, si illa evertitur, ^0 ift e§ t)or=
18 am Bande Ubi non est discitum a deo, sed ab liominc, a ratione JC.
') Hier natürlich nur als mitleidige, fast kosende Bezeichnung für ' Weib, Frau,
irie sonst gei-n Hürlein. 2Bte offt nennet eine muttcv ire tod^tet ein '^ürtin, beibe fnr 3ürn
unb für liebe, hd Luther seihst geäussert. Vgl. Grimm, Wlhch. IV,2,h)0T. P.P.
5Prebigten ütier hai: erfte SBucf) Ü}lofe, gefialten 1523 24. 131
R] in inuocentia mansit, q. d. 'si dedit vobis potestatem edendi de tot arbori-
bus, cur velit uuicam prohibere?' et sentit mulier deum non prohibuisse haue
unicam, er ft(^t ftd) ^) nit an libidine, avaricia, sed fide. Cum hanc sub-
vertit, triumphal. Hodie audistis verbum semper manendum in corde^): quod
5 si ereptum fuerit, actum est, quando homo ineipit tuantfen in verbo, cecidit, 88
quia verbum vult cor non vacillans, sed firmissimum. Diabolus non habet
multum negotii cum gentibus et incredulis, quia verbum non habent, sed
cum iis qui verbum habent, cum iis habet multum negotii. Cum enim eos
impetit libidine, verbo sese muniunt. Tunc aliud molitur, nempe ut fidem
10 auferat, Ut Evae fecit quae dubitavit, an dei verbum esset. Yidete igitur,
ut verbum servetis et caveatis a falsis doctrinis Id quod Christus, apostoli
ubique admonent. Christus tolerare potest nostra peccata, dum modo a verbo
non deficiamus, quia ubi verbum non est, tum homo aptus est ad omnia
peccata et vicia. Eva dicit 'non debemus ex medio paradisi fructu" jc. unb
15 t^ut ein 3ufa|t, 'ne tangamus eciam'. Diabolus respondet 'mit ni^ttg', et 3, 3
dei verbo resistit ftrop, öor f)in mit fel)6erlic^er^) axi fjub er an, sed iam
16 kaum fe^Bexltd^er zu lesen
1) ftd^ = fie Vgl oben zu 42, 7. P. P. '-) Vgl Unsre Ausg. XII, 562, 14 f. ^) d. i.
feuBerlic^cr Vgl. oben 41, 2 in Hörers Hdschr. Jemen für feumen. P. P.
H] lorn. Hie proprie est diaboli color, non aliquo vitio teutat, nam adhuc
nullum sciebatur, sed infidelitate, hoc est verbo, quod acceperant, amittendo.
Sathan verbum primum aufert. Hie mulier incepit cogitare 'forte verum est
20 verbum, contra, quis seit, an verbum dei sit?' Ista dubitatio est verbi
negatio. Verbum dei tüil fein tüQntfenbe fe^et t)aBen. Sathan fu(i)t hk groftc
funbe be» unglauBen». Sic sentit 'Nihil agam commovendo ad superbiam,
ad libidinem et alia, nisi abstulero verbum i. e. Euangelium, quo sano frustra
ago, etiamsi in multis errent et cadant sancti': Id (juod videmus in apostolis
25 quam sepe deliquerint et erraverint, curat deus fidem ubique. Diabolus
contra molitur, cui non est res cum iis qui fidem non habent, sed sinit eos 88
in quiete et sanctissimos cappis, blattis, rosariis K. Xon impetit gentes et
infideles, sed eos qui verbum habent, "mm iä) hüv ^aubtj'tucf üorlie^r, ben
glauben, §o ift e§ ou§. Estotc ergo prudentes, cavete vobis a falsa doctrina.
30 Sicut et Paulus et Christus sepe hortantur. lufidelitas omnia vitia secum
trahit. Ablata fide nihil nisi infidelitas manet.
Mulier addidit verbo dei, 'ne tangeremus", inquit, quae est infidelitas 3, 3
hominum, quae semper nititur aliquid melius addere verbo dei: ^ie ammed^=
tige mef)re*) tnac^t ein jcufatj, sicut hodie adliuc faciunt mulieres. Deiude
34 am Ramie S;^ rteibet ftiollcn immer gciftli^er i'ein.
*) d. i. fZo-s schivacJte Weib. mef)rc (equina, scortuni), sonst bei Luther nur in
erslerer Bedeutung vereinzelt )mchgeune.<<en (Grimm, Wtbch. G, 1468). Hier offenbar gebraucM
icie kurz vorhe)' (130, 31) l)utc. In dem Texte von 1527 sind beide Ausdrücke beseitigt, ein
9*
132 5ßrebigten über baS erftc SBud) 9Jiofe, gehalten 1523.24.
B] 89 3, somnmo resistit, quia dicit 'seit enim: in quacunque die coniederitis'. Mnltum
habeut in se hec verba quam quod uno serraone dediicere possimus. Et
rogo, quieunque vult in bibliis studere, non sinat hoe exempluiu manere in
Adam et Eva, sed ad se et omnes fideles transferat et credat exemplum
Adae et Evae et lieri factum esse, et si vivemus, videbimus adhuc multas s
animas scandalizari in Euangelio et diffidentes tandem a doctrina Euangelii.
Odium dei est, quando putamus nos deum habere fd^el oculos, ut cum fit
sermo de praedestiuatione k. Illud molietur usque ad extremnm diem. Dens
3. 4 dicit 'moriemiDi', ipse dicit 'non moriemini\ Et illud pessimum est, quod
sinit [ten ben fd^etn, quasi contra deum non sit, cum tamen deus negetur. lo
1 über multum steht plus
H] 89 3, 3 prodidit infidelitatem. 'Ne forte", inquit, 'moriamur'. Vides eam hie dubitare.
3,4^)0 bringet e^r £)t)na(^ unb '\pxiä)i fre^ contra verbum dei 'Non morieris'.
'föott gunbtS eucf) nidjt, e()r ift nicf)t ein gutter @ott\ Sic enim infert
diabolus: 'non mandavit talia deus, non esset rectum verbum domini. Quin
et non est benignus deus, qui vobis invidet scientiam\ Haec est tentatio is
diaboli, qua se interponit inter fidem et infidelitatem in omnibus, qui rectam
fidem habent hodie et semper. Prima: Quis seit an verum sit? 2'^: nihil
est. 3cia: (S^r ift nit ein freünt^li(^er ©ott. Hie sollicitat ad odium dei,
quae est pessima tentatio. Hie incipimus disputare: cur hunc eligit, illnm
abiicit? 2C. Et per talia perit cordis fides. Spetiem praeterea facit, quasi 20
sentire contra verbum purum non displiceat deo. Sic hodie tentat Epi-
scopos, Monachos, clericos, iustitiarios, cum tamen hoc sit contra legem dei
^ ^"'32^^' dicentem : 'Non facies quod tibi rectum videtur' ic. Item: 'Non addas verbo
dei quicquam^
Summa Summarum: Primum curat diabolus, ut negetur mandatum et -^s
verbum dei, deinde ut statuatur humanum. Sic impii Sophistae fecerunt
Deum mendacem dicentes. 'Non est necessarium ex toto corde diligere
deum IC. qui sie docent, quod nos sentimus, docemus, facimus, bonum est' 2C.
Saft nn§ blB (S.rempel nit alt fein, imaginemur hesternam Evam^).
(St)i malctä un» für, luie luiv ic^t fe^en öor augenn, sie enim de Euangelio 30
sentiunt, tüc^r Inai^ 06» xec^tt ift, sie hodie multi avertuntur. Maiora et
praegnantiora sunt verba quam quae una hora explicari possint.
3.5 'Seit enim deus' 2c. (Sf)r maä)t ein iinlnft !egnn (Sott. Yides hie
deum dicere 'moriemini'. Diabolus dicit 'non moriemini\ 6§V left ben
12 — 14 am Bande Supcrstitio tenet foeminas et suj)erbia quae volunt semper esse
ineliores et .sanetiores : ne forte: inquit Eva: ex contactu niDrianuir.
Beweis nehen anderen, wie tcenitj diese Bearbeitungen den derb völksthümlichen Ausdruck
der Predigten Luthers loiedergehen. P. P.
*) d. i. Jjosst utui dieses Exempel nicht für abgethan anseilen, sondern stellen wir
uns Eva als gestrig d. i. gegenivärtig vor. P. P.
5prebtgtcn über ba% erfte SBud^ 3Rofe, gc'^altcn 1523/24. 133
R] Papa et Episcopi diciint statum illorum esse verum, Et tarnen textiis ftet so
nihil moliendum nisi qnod scripturis est mandatum, et tarnen diabolns hoc
illis persuadet ^non est contra deum'. Primum est mandatum dei negare,
2. hominura traditiones erigere. Ita nos siviiuus iacere verbiun dei et nostnim
5 statum ereximus et praedicavimus bonum esse, quare observandus hie tex-
tiis 2c. Quid fit? Cum in eo toanden ftet, ift fie fd^on tob, quia verbum
non habet. Textus "^vidit arborem' jc. tres coucupiscentiae sequuntur quas 3, 6
prius non habuit. Quando fides ift au§, tum ira, conciipiscentia non potest
auffge^alten tüerbert. Primo laudat arborem, 2 placet, quod faciat prudentes
10 homines. Prius non plaeuit: iam cum mortua est, sola illa placet. Quod deus
erlaubt ^ot, non vult: quod prohibuit, vult. Xon comedisset, nisi mortua
ante fuisset. Iam tumbt ber tamer unb l)et|en^) 2C. quod ^^^o dat, si ipsa »i
omnia poma comedisset, nihil nocuisset, potuisset aliam Evam creare ab
») Dass :^er^en zu ^er^enteib zu ergänzen, ergibt die entsprechende Stelle H 134, 15. P. P.
H] fc^etn bleiben aU toe'^rS nit toibber ©ott. Qt) ha^ biä) allc§ unglutf angebe.
15 Sic hodie facit cum nostris monachis uitb geifttic^en. ^ä) mu^ immer buri^
monc^, 5lonnen, |)ffaffenn erempltfictrenn , quia non habeo aptiora exempla.
Diabolus fteg!et fte in be^n toafjn, ut cogitent sua esse recta, cum verbum non 90
habeant. Sic enim sentiunt '@§ ift tütbber ©ott nitt\ '6» tft nit alle§ ge=
fc^riben' 3C. Primum infidelitatis est negare mandatum dei. Secuudum eligere
20 mandata hominum, iDir ^üben in otter teuffei nafjmen auff gerieft blatten,
ftofter, ftifftte 2C. sine verbo dei jc. 6ba ift mit bem f(^lt)crtt crftoc^en
ablatione verbi.
'Vidit igitiir mulier, quod bonum esset liguuiu\ Haec tria autea uou3, 6
habuit mulier. Conciipiscentia non potest teneri perdito verbo dei. Sic
25 neque ira, odium, invidia jc. ut maxime reprimaris a parentibus, gladio,
saeculari potestate jc. tamen cor talibus fervet ic. Iam mortua Eva con-
cupiscit solam vetitam arborem relictis aliis. Vides itaque iam malum opus 91
post infidelitatem. Verum malum illud aethernae mortis non consummatur
nisi edeute Adam, quo stante non perditi eramus: ex eo quod Eva comme-
30 deret, deus ei vel aliam foecisset foeminam.
Paulus 1. Timo. 2. 'Mulier discat a viro'. Sic enim ordinavit deus. i Jim. 2, u
Adam scivit doctus a deo. Mulier tantum docta erat ab Adam et docere 0. u
debuit. 'Eva fuit seducta, non Adam^, quia Eva putavit esse verum, quod
audivit ex serpente, Adam vero scivit non esse verum, sed volimtarie con-
35 sensit diabolo, cogitans 'quia ipsa edit et ego edam'. Haec est tentatio,
qua tentatur deus, Xum verbum eins verum sit, sed cum malo nostro.
Hie vides post verbi amissionem mox sequi cupiditates carnis, bc^r
furbi| bleibet noc^ 6et) aüen treibern. Ante lapsum non videbatur pulchra
haec arbor prae caeteris. Xullum erat discrimen arborum: iam nuUus fructus
134 5ßrcbtgten über boi erfte SBud) 5Jiofe, gefjaltcn 1523,24.
R] Adam, si solum Adam non edisset, qui dei verbum scivit et debuisset eam
increpare, cum contrario consenserit ei, bo§ tft ba§ ]§er|enleit. lam sequuu-
3, 7tur crassa peccata, ut tcxtus habet 'oculi eorum aperti sunt et viderunt se
nudos'. lam in posterum illis impossibile fuit tüeren ben concupiscentiis,
quae libidinosa concupiscentia antea illis incognita fuit, quia aniraa defecerat s
a deo. Ideo oranes cogitaciones ceciderunt, ut illis imperare non possemus,
quamquam proliibeamur gladio, tarnen cor manet impurum. Si ira est, vultus
et alia membra 2C. non possunt domari. Ita Adam et Eva cum sua tota
posteritate damnati sunt in peccatis. Omnis infans hanc peccatorura ob-
»2 noxiam in mundura secum adfert. Quando ergo diabolus vicit verbum et lo
fidem, tum omnia superavit. Vides quando religiosi in fide non vivunt, non
est magis luxuriosus populus et avarus quam hi, quia fidem non habent, et
faciunt 'perizomata' quibus tegunt suam malam vitam, et operibus nituntur
K] placet praeter unicam illam arborem 2C. Non comedisset, nisi fuisset mortua,
si in verbo scilicet haesisset. S)a !omptt ba^ ficrcjeletbt unb iammer, cum is
Adam quoque commederet. 6§ !^ett lein not ge^abtt, si eciam omnes fructus
istius arboris commedisset Eva.
Aliqui dicunt, 5lbom ^a6§ i^x jcu gefatten getl^an, quod commederit.
Cogitavit enim 'Ecce Eva non raoritur, deus non magnifacit rem' ?c. cum
debuisset dehortatus fuisse Evam, ne commederet, verum ipse quoque com- ao
medit jc. Id quod et textus ferre potest. 5iu öolgen bte groben funben.
3,7 *Et aperti sunt oculi amborum'. 2)a !unben fte Bo§e luft ntt mciben.
Sicut enim verbo non obediebat, sie eciam omnia alia non obediunt quae in
corpore et anima sunt, omnia reluctantur, sicut et nobis, usque in finem
mundi. 2)Q ligen§ in funbe ge[teg!t, hjo» Blut unb fteifd^ ift, omnis poste- 25
ritas Adae, ideo hie notanda est tentatio summa fidei et verbi 2C.
Concupiscentia iam regnat in omnibus membris: non genitalia, non os,
non manus, non oculi, non aures servautur a deo negato et abiecto dei
verbo jc. Ceciderunt Spiritus hominum ab obedientia, ergo eciam et omnia
membra et creaturae recedunt ab obedientia nostra, ne serviant in salutem. 30
Tales omnes sumus secundum carnem ad omnia vel corde, praecipue illa
membra 2C.
Sicut Adam sie et viri omnes. Sicut Eva sie et mulieres omnes.
Antea nudi non erubescebant, lam vero sine concupiscentia se videre non
possunt 2C. 35
92 3, 7 'Consuerunt folia ficus' zc. Perdita fide hodie peccata tegere volumus
operibus et studiis nostris per monasticen et alia ?c. sed frustra coram deo,
dum interim nuditatem vix ad tempus hominibus occultamus. Non est salus,
nisi redeat verbum, quo ante lapsum servabantur Adam et Eva.
30 menbra 36 oii Rande perizomata, jd^ux^en.
«Ptebigtcn üBcr bo? crftc SBud§ 3Jlofe, gef)alten 152324. 135
R] celum demereri. Yides unde omnia peccata et vicia veuiant, nempe quando
fidem deserimus. Sic hodie qui concupiscentiis afficitiir JC. hie certc fide
caret. Quid agunt miseri post lapsum? 'ein Qurt' f)e6reif(^, folia concun-arunt
quibiis se tegerent, quae significant: quando fidem amiserunt sancti illi, timc
5 excogitant opera, quibus sibi cousultum volunt fieri, et uihil est, quamquam
Adam et Eva facereut tegiimenta, tarnen coneupisceucia uou cessavit. Ita
cum posteris. Quando fides abiit, tum ille monachus, illa mouacha fit, et
tarnen secum seutiunt se plenos libidine, avaricia k. suntque tantum peri-
zomata huiusmodi externae electiones statuum. Oportet ut Euangelium nos 93
10 denuo erigat, alias niliil erit, quod nos adiuvare poterit. Xos habebimus
hanc tentacionem et iam habemus, perdemus verbum et falsa opinio nos oc-
cupabit 2C. Nos audiemus, quomodo iterum erecti sint 2C.
7. 17. mai 1523.
Dominica Exaudi.
Nuper de Adam et Eva audivimus, quomodo per diabolum decepti in 94
15 mortem et peccatum ceciderint, ut in posterum inobedientes fuerint in Omni-
bus membris corporis et animae, et quod texerint se perizomatis et quid
hoc significet quod adhuc hodie fit. Sequitur: 'Cum audiret Adam vocema, 8
domini deambulantis post meridiem' 2C. 'quia terra es, in terram^ 2C. liic tex- 3, 19
3 über gutt steht ober fd^ut^
K] Post lapsum conantur ipsi sibi iuvare sicut et nos hodie. Sie fte^en
20 inn be^m Itian, fte tüolTcn i^n ^clffcn mit toergfen, ber glaub i\t tüeg!, 53lon(^, 93
DIonnen unb pffaffen t^uen auc^ otfo. Textus sonat 'ein gorf obber 'f^ur^',
quo se circumcinxerant, ut libere ire possent, mochten bic ^enbc frei) f)aben.
Hie depingitiu- pulchre nulluni opus iustificare, man toü fic^ becfen, si
fides absit, öoin leutcn funben hjir§ becfen, In corde vero seutimus graves
25 aifectus, Dor ©Ott biftu tnie fui)r. Gladius et parentes opus vetaut, cor nemo
iustificat nisi solus Spiritus.
Haec de lapsu primorum parentum.
In fine proximae concionis audivimus de Adam et Eva, (juomodo
decepti sint a diabolo et lapsi in mortem et peccatum, ita quod sentirent
30 iuobedientiam in omnibus membris, sie quod foliis fici opus esset ic. Sequitur
nunc in textu
'Et cum audissent vocem domini'. Maximum peccatum in hoc lapsu 3, 8 94
ablatio verbi. Nam ubi verbum non e.st, ibi nulla est vita. Fructus mortui
cordis cupiditas ad pomum unb anbere bo^e lüfte K.
35 Mortui nondum seutiebant onus damnationis, qui tamen sentiebant
concupiscentiam sive malum amorem et fructus mortis, verum cum audiunt
verbum domini quod consenserant, abscondunt se iam calore cessante, in-
clinaute die ad vesperam. Et iam omnia sunt angusta, non sentiunt, quid
136 5Prebtgten über \>a^ erfte Sud^ SJiofe, gefiolten 1523/24.
R] tus est de verbo ad verbum. Sepius audistis, quod peecatum maximum
fuit, quod a verbo tractus fuit: ubi verbum non est, vita deest. Ita vides
hie, quod Adam et Eva eriguntur e morte iu vitam per verbum dei, et tarnen
non prius, nisi mortem prius senserint. Et hie notandus diligenter textus,
non tanquam ift öergangen, sed qui hodie sit in iüantfen. Quando mortui 5
sunt, hoc est peccarunt, nondum senserunt se male fecisse, sed tantura fruc-
tus mortis aderant, quia concupiscencia nondum cessaverat. Sed quando
3, 9 audierunt vocem domini post meridiem diceutis 'ubi es, Adam ?' occultarunt
;r->oi)ci. 6, 10 se. Velim latina translatio non haberet 'paradisum', sed 'hortum' ut 'de-
95 scendi in hortum' k. ein fold^er iamer iuvasit eos, ut non scirent, au nudi 10
vel teeti essent. Ita cum iis qui in agone agunt et plectendi sunt. Ita
textus 'ba bie f)i^ für uBer toax, ha tarn bie fort^f, sentiebant in conscientia,
quid fecerant, et peccasse contra dcmn, et fugere volebant non memores
perizomatis, quando conscientia ita terretur, tum locum non invenit in mundo,
quantum se occultarunt, adeo propinquior fuit illis deus, ut eciam diceret is
14 dura 15 nach occultarunt ist plus ausgestrichen
2?] foecerint. Sentiunt diabolum, peecatum, mortem, inferos, fugiunt, nee effugere
possunt. Sicut qui est in horrore praesentis mortis. Conscientia iam adest
peccati dictante corde: quid foeceris? hie non prosunt circumcinctoria. Non
potest hie res occultari. Adam coram Eva tegebat et haec coram illo, sed 20
non coram deo, etiamsi omnia folia conseruissent 2C. Nihil hie aliud regnat
quam angustia mortis et mors ipsa.
Hie rursum erectionem Adae et Evae habebimus, non prius quam
mortem sentiant. S)er tejt ift gan| hJoE 3CU tnerg!en, e'^r gel^ett no(^ ^eutt
foft fetjt. Cum mortui essent i. e. cum iu peccatis essent, non sentiebant. 25
3, 7 Nam textus dicit 'faciebant perizomata"* 2C. ibi non sentiebant peecatum lapsus,
ba§ !u^eln h)Q!)r t^ nic^t Vorgängen, sed cum audirent vocem dei quae
3, 9 dicebat 'Adam, ubi es', bo öorftegften fie fid^ unber ein bäum unb öorga^en
gurt unb f(5^ur^.
^^ tüolbc gerne, bQ§ man nit Taradisus' gefe|t l^ett, fonber 'hortus', 30
Ciof)ci. 6, 10 ein gort, Sicut in cauticis, ubi eadem vox est 'Descendi in hortum'. Cur
fecerint, nescio.
Cum audirent haue vocem doraini, bo öorging fie ber !u|cl. Sic hodie
95 fit cum iis, qui in agone mortis sunt, qui decapitaudi sunt ic. 2)a bte t)i^
öoruber ging unb tüdf^x iui)Vi, bo tnurb t^n ber gart jcu eng, hoc est: in 35
conscientia sciebant peecatum '£) i)erre @ott tüir ^afien gefunbigct, tüo nu
t)t)nau|;f bo ift !ein räum ac. ber t)erre !qua()me i^n 3CU no^e.
Conscientia peccati gravissima damnatio. 2ßan ha§ geU)if^en !omptt,
ba ift !etn troft, e^r mu§ öor^tueiffeln abber ©ott mu§ jcu i^m h)ibber=
!ommenn. Hie in ber ftunben fein fie beibe in tobt» not^enn geftanben, bo ber 40
^er jpiad^ 'Adam, ubi es?'
^Prebigteu über baS^ crfte 3?iic^ ^Jloje, gehalten 1523,24. 137
R] 'ubi es' q. d. "prius eras dilectus iilius, tu filia, ubi perdidi te, hec alienatio
dei ab Adam fuit mors et inferi Adarni. Oportet ut bene perpendantiir hec
verba. Vide, quid faciat stultus: si uullum aliud haberes exemplum stnlticiae
hominis et liberi arbitrii, sufficeret hie locus. Querit quidem auxilium, sed
5 mdlibi invenit et si quid posset ratio, in Adam praestitisset. Sed adeo pro- 96
bus non fuit, ut confessus fuisset peccatum et implorasset auxilium, sed dicit
'5ld§ si tantum peccatum non esset'. Perizoma valet quidem coram homiui-
bus, sed coram deo nihil valet. Tugi', nonne stulte egit? debuisset potius
ad eum confugere. Dens trudit cum penitus ad inferos, cum dicit \]uis in- 3, ii
10 dicavit te nudum esse? tu comedisti ex fructu et fregisti praeceptum raeum'.
Hie trusus est ad inferos. Adhuc agit ex libero arbitrio suo et dicit 'si 3, 12
mulierem mihi non dedisses, non comedissem' q. d. 'si mulierem non cre-
asses' 2C. hoc est 'tu, deus, causa fuisti peccati'. Hec verba nemo loquitiu* 97
nisi blasphemus et damnatus, quia peccator cognoscit suum peccatum.
9 über trudit bis inferos steht ba fc§[ec^t evn gar ]u grunb
X] 15 'Adam, ubi es?' 'Non video te perditum, qui antca vidi filium et
Evam filiam dilectissimos?' Sat exempli hie habes, quid faciat natura per-
dito verbo, liberum arbitrium hie nihil est, vult se iuvare, sed frustra. Xon
habuit vel tantum gratiae, ut potuerit agnoscere patrem et precari veniam ?c.
S)te fprac^ 'Adam, ubi es' "maB f)Qrt unb frcm6b. £{e l§o^e maieftat
20 fteEet fic^, al^ !ent ftc fie nitt, cum autea essent filii dilecti Adam et Eva.
Sic sentiebat Adam '@ott ift bir fetnbt', bo bruc!t i^n ^tjmmel unb erben,
IxiQö tf)m alle§ ^cn eng, nee patebat egressus. 2^cr DIarrc [tunb in ber angft, 96
t)ore 3CU, tute e^r narret. Yide, quid possit hberum arbitrium. Si aliquid
posset, certe in Adam et Eva potuisset aliquid. (BtjX ^et ^unbert i}d%i
25 baran gefe|t, modo liberatus fuisset ab hac angustia k. (f^r ftef)ct in f)0(^[ten
frefften 2c. Hoc facit natura, si sibi relinquitur, fie tf)ut gar nerrifc^. 6^r
ift nit feo from, bQ§ e^r @ott bie e^re tl^et, unb fpro(^ 'Miserere mei deus'
aber '%ä) ^crre 6ott f)cttc icf) nic^t gcfunbigct'. 5Ibam, Juu bleibt bein fc^ur^,
bein becEen? ''äd) f)erre ©ott bo t)ilfftt fctn htdm, iüan ef}r auc^ bie ganlje
30 toelt ()et ge^obtt, ^0 ^ett el)r fic^ nit fonnen bccfen aber bergen, -^tcf; ()errc
©Ott, foüen tütr bor ©ott ftt^en, toir folten jcu i!§m fommen k.
'Quis enim indicavit tibi, quod nudus esses?' Dura interrogatio et 3,11
profunda. Xon potest ad haue respondere. Hie Adam totus oeciditur, totus
iam est in inferis, in mera agit desperatione : faciat deus, ut in talem meutern
30 et ego incidam. Est animo hoc peccatum omni peccato gravius, nisi quod
nondum audierat redemptionis verbum. Sic dicit 'Mulier quam dedisti mihi 3, 12
sotiam' ic. q. d. 'Eva est in culpa, tu foecisti, quare creasti mulierem' 2C.
Haec est impietas maxima, quae eciam caret humana ratione. Certe pius 97
homo, ut maxime delinqueret, sentire sie non posset, contra potius non
138 ^ßrebigten übet t>a% erfte ^üä) 3Jlofe, gehalten 1523 '24.
R] culpam dat operi dei, quia mulier opus dei erat. Adam debuisset dicere
'doraine, dedisti mihi mulierem, quam regere debuissem et prohibere, ne con-
sensisset serpenti'. Adam diguus fuisset ob hoc morte eterna. Et plus
pecca\ät in hoc, quod dicit mulierem fuisse causam peccati quam quod edit
fructum. Yides fructum liberi arbitrii, Deus bene scivit eum tribulari et
Stare in angustia et inferis et sensit se nuuquam ad gratiam venturnm. Et
mulierem convenit et rem protrahit, non dicit se auxilium laturum. Mulier
culpam transfert in serpentem q. d. 'cur serpentem creasti'? lam ambo
98 3, 14 mortui sunt. Sed aliud verbum dei veuit et solatur eos. 'Ex quo hoc fe-
8 am Bande accusator 9 am Rande praedestinatio
H] sensisset post lapsum. *Mea culpa est, ego eram mulieri constitutus rector lo
et dominus, ego debebam prohibere'. ^Ibottt Tnarf)t§ erger benn öor. Hor-
renda desperatio est, non solum peccatum. Similiter et Eva facit, culpam
coniicit in serpentem, ut tandem culpa redeat ad deum, qui serpentem creavit.
Hie est occultissima accusatio praedestinationis, id quod summe notan-
dum. Et praeterea vides, quam non liberum sit arbitrium, dum non irritatur, i5
videtur gloriam dare deo JC.
3. 11 5Jiit bef)n tnorten 'Quis indicavit' ftie^ ber f)er Slbom in bie bterbe !^ell
^^nunbcr, e^r fraget i§n ^cu tieff 'n^er ^at btr» k^i gefügt, ({uod nudus sis?'
@ott fprac^ 'tu comedisti de arbore vetita' iz. 2)0» ^eift in bie TjeHe geftof^en.
3. 12 2)o ftef)et e^r unb ift gar üorbampt öor @ott ic. 'Mulier, quam dedisti' k. 20
lam iternm confugit ad liberum arbitrium q. d. 'jf)a luarumb tjoftu ttlid^ nit
aVitixi gelofßcn^ hoc est 'si mulierem non creasses, non cecidissem', atque ita
causam reiicit in deum ipsum et in eins opus. Pulchra evasio, sie scilicet
respondendum erat divinae maiestati. ^er 51ar ftrafft un^crn l^erren @ott q. d.
'Si damnari debeo, §0 ift e» bein f(^ulbt\ In Evam, opus dei, reiicit caussam. 25
Sic debuit dicere 'Domine, dedisti mihi Evam, quam debuissem regere et pro-
hibere, ne commederet", aBcr ber 9^arre !e!^rett§ umB. Hoc peccatum malus
est quam quod comederat de arbore. Erat blasphemia apertissima in deum K.
%ix fret) h3itt gibt un§ ha'^, ba§ h)ir ^0 in tobt§n6tten ftcgtenn. @!^r left
if)U tüoE baben^). Adam non aliter sentit quam quod iam perpetuo dam- 30
natus sit n". £)a§ ift ein grof^er funbe quam esus pomi vetiti. @§ ift t)or=
jinciffhingf) nnb ©ottylcftcrungl) k. MuHer ift gleidj ^0 nerriftf) al§ ^bam iz.
(Jccultissime praedestinatio tangitur, est locus difficillimus, qui non facile
potest cxplicari paulo tempore. Iam damnati sunt Adam et Eva. ^iut)
lompt ©Ott et dat eis verbum consolationis. 35
9« 3,14 'Et ait dominus ad serpentem: Quia fecisti hoc'. In maledictione
serpentis rursum vivificantur per aliud dei verbum de semine mulieris vel
') ä. i. Gott lässt Adam in seinem Ungliiok stecken. Vgl, niederd. bat = böses
Beul, Unglück. P.P.
5Prebigten über bad, erfte Sud) ÜKofe, ge'^alten 1523 24. 139
R] cisti, maledictiis" 2C. ha^ t[t ein falber troft. 'In venire serpes' q. d. velit
deus *^nondum vos morti addico, sed e» öei'breuft mi(^, quod transgressi estis
praeceptura'*, sed vera consolatio veuit 'luiraicicias' 2C. Necesse esset, uts, i5
duabus concionibus illud expHcarem. Hie rursuni vivificantur. 'Semen
5 mulieris' est, quod carnem et sanguinem de raatre ßrengt. Hoc est 'iä) ttjil
fructum öevic^affen de muliere. Illud 'semen' 2C. i. e. 'hoc damnum, cuius tu
causa fuisti, per hoc semen abolebitur Et caput, in quo omnes eins vires ö9
sunt'. 'Hoc locutus est deus', Adam et Eva cogitarunt, 'qui nou mentiri
potest'. In hoc verbo manserunt et mortui sunt in spe hac, quod veuturum
10 semen esset 3C, Et hie locus praedicatus est, inque eo comprehensum quic-
quid Euangelium totum öertnog. In eo quod post hanc vitam alia sit futura,
quod per fidem illam acquiratur, quod per dei misericordiam, uon nostras
H] naturali filio. Hie Adam ex inferis redit credens futumm, ut hoc damnum
aboleatur.
15 S)a» ift ein falber troft jcnr lincfen feitten ^), quod damnat serpentem.
Deinde sequitur plena consolatio, quando dicit 'Ponam inimicitias' ac. 5tu^ 3, 15
bem tuott, an% bcm neuenn fpruc§ tüorben fie tüibber lebenbig. 2)a§ tt3ei& [qH
ein feamen Brengen, ha§ ift ein natürlich ünbt hüv bo Blut unb fleif(^ I)Qtt, sie
scriptura utitur, non explicat, masculusne sit au foemina. Sic intellige. (5§
20 foE ein naturlii^ ünbt fein, ba§ bic mutter muge fprec^cn 'bu Bift mein ünbt,
i^ Bin bein mutter'. S)a» gtauBet Slbom ic.
In hac fide mortui sunt omnes fideles usque ad Abraham ignorantes 9»
tamen in generali seminis promissione, masculusne an foemina futurum esset
hoc semen et ubi et quando. Sic sentiebant 'veniet, veniet tandem illud
25 semen, non potest meutiri deus'.
'Ipsum' debet esse pro 'ipsa'. 'Ipsum conteret caput tuum', 'S)u falt 3, 15
3cer!nir[t toerben' JC. Ibi Adam egreditur ex Inferno, et stat in hac fide, sie
sentieus 'haec deus locutus est, qui mentiri non potest'. In hac fide et
sententia mortuus est, et omnis posteritas per expectationem illius seminis
30 salvati sunt omnes quotquot salvati sunt jc.
Hie in bi^em fpl'ud^ continetur totum Euangelium, aliam scilicet esse
vitam post hanc vitam naturalem vel animalem, item ex sola fide nos iusti-
ficari, omnia nostra esse nihil, opera non posse salvare, non aliam esse viara
ad vitam ic. Hoc enim semen facit omnia, non aliud opus aut doctrina jc.
35 Sic enim inquit 'Ipsum semen conteret caput tuum'. 'Slbam tvhi hid) uit 3, 15
tretten, fein betfen ^ilfft nit, et omnia opera humana frustra sunt ic. hoc
semen faciet'. S)aö ift ji)C ein getnelbiger fprudj. Si est alia doctrina vel
35 — 37 am Rande IIoc semen mordet calcaneum i. e. tentat ad cadendum,
•) d. i. auf der verkehrten, nicht 'rechten Seite. Offenbar schwebt das Bild eines
Stoffes vor, der eine scliönere, für den Gebrauch bestimmte (recJite) Seite und eine Kehrseite
(linke Seite) Jiat. P. P.
140 ^rebigten iibn bo-S cvfte Siic^ 5)iofe, ßc^aÜen 1523/24.
R] vires salvemur, qiiod status clericornni nihil sit, quia hoc seraen solum facit.
Si alia via est ad salutem, oportet ille textus falsus sit: si verus, oportet
omnes vires, raerita et opera siut inutilia. Quam bene intellexit Moses
Christum sokmi omnia facere. Vides quoque Adam fuisse Christianum, quia
credidit in venturum Christum, expectavit huius feminae semeu, quod habeo s
ajjiuTis, 11 '" ^^^' verbo 'Christus venit salvare mundum\ Una fides est mea et sua.
Ego Christum non vidi nee ipse. Ita ab initio mundi fuerunt Christiaui,
Et omnes posteri Adae in criftlic^er gud^t auffge^ogen eandem liabuerunt
fidem. Et eximius locus aureis literis scribendus. An serpens prius serpse-
3, i5rit, non opus est, ut multa dicamus. Hoc saltem respiciendum, quod 'in- lo
sidiatur calcaneo' i. e. tentet nos. lam feminam adoritur, et est gratiosa
culpa, quia reiicit culpam ab anima in corpus. Eva facta est filia, fidem
3, 16 habet et verbum. 'In dolore paries\ Non dictum est ad uuam mulierem,
H] ratio salvandi, tum hie textus et verbum dei falsum est, quod esse non
potest 2C. Atque hie videtis vetus testamentum cum novo convenire, et is
videtis Adam Christianum fuisse. In hoc tantura discrimen est: et)t i[t bor
mir unb iä) na^ i^m !ominen, per unam fidem et ego et ipse salvati sumus ic.
Idem Christus est, quod tum debuit fieri, iam factimi est, et revelatio facta
est, ipse non vidit Christum nee ego video ic.
100 Itaque inter Adam et nos nihil interest. In verbo obtinuit vitam sicut 20
et nos, non vidit aliud semen sicut neque nos, sed ipse credidit futurum, nos
venisse. Semper ergo fuerunt Christiani ab initio mundi. lustificati igitur
iam sunt Adam et Eva per Christum. Aureis litteris scribenda esset haec
promissio. £)a§ ift bcr '^auBttfpruc^ einer ?c.
3,15 'Et tu insidiaberis caleaneo eins', 'bu iüirft if)n in bie bergen Beiden', 25
(]Uod semen mordet calcaneum i. e. tentat ad cadendum K. Hoc relinquo de
serpente, quod graditur super terram, ne recedamus de summa sententiae
liuius 2C.
Primum alloquitur Adam, deinde Evam atcpie ita Eva causam coniicit
in serpentem. ^i" ^cr ftrnff fevt er§ UtnB, maledicit primum serpenti, deinde 30
Evae, postremo Adae k.
3' ifi INIulieri quoque dixit 'muhiplicabo' JC. Sed vide misericordiam et
iuditium dei. Absolvit deus a miseria animae et premit miseriis corporis,
iustissime quidem, sed bene pro nobis, si libenter araplectamur. S)ie fe^el
ift errebt. Iam filii rursum sunt Adam et Eva per fidem. Aeterna poena 35
mutata est hie in temporalem poenain. ^a§ ungUnf l6e3Colt e^r leiblid^, el^r
gibt it}x bcn fud^^jfc^lüan^ unb nimpt öon i^r bl) eifern rut()en, tollit mortem
et dat vitam.
Quattuor hie vides, quae omnia sunt corporis, facilius est ea ferre quam
damnari aethernaliter. 2)en leib Teft el^r bleiben, ut pariat, ef)r fal| if)n aber 4o
toerlic^ n)OÜ. MuHeres melius sciunt huuc textum et intelligunt melius quam
«Prebtgten über bai erfte ^uä) mo]e, gehalten 1523;24. 141
R] sed omnes, sed quas eximit bie faien im ge^^an^en inagen ^), alias omnes vult, loi
multiplicentur. Ultimum 'hü folt hk-) buden t)or beinern man' hoc est 'nona, le
debes tuae voluntatis esse\ Si nou lapsi fuissent, tum separati potuissent
simul coire, cum reverentia tarnen. Vides dominium esse peues virum,
5 mulierum est parere et dolores in partu sentire et sequi virum. Adam quo-
que culpatur. 'In opere tuo' habemus, sed legendum 'propter'. Est quoques, i:
ein gnebige ftraff. Viro non est impositum ferre dolores in pariendo, sed
ut feminam et pueros alat. Si iste textus non esset, plures copularent se 102
uxoribus, quia Adae iugum ferre non volunt, Dens vult animae proj^itius
10 esse et corpus persequi, ut scilicet nutriat feminam et liberos, qui fidem
haberent Adae et Evae, hoc onus subirent, sed male audit hie Status, quasi
plenus erumnis, quia verbum non est in cordibus homiuum. Concludit ita:
ubi mulierem vides non habere dolores in pariendo, vel exempta est a deo
speciatim k. Ita cum viro est: si sine cura vivis, fo ift hie spiritualis ftroff
15 auff bie^) gelegt, et corporalis adempta. Dens statum matrimonii ita statuit,
3 dum
») Vgl oben H, 113, 20 21. ■) bie für bid^, icie fie für fic^ Vgl oben zu 42, 7. P. P.
K] nos. Xulla foemina est hie excepta, nisi gratia paueissimas excipiat. Xon abs- 101
tulit verbum 'Crescite et multiplicaraini', sed miseriam addidit, quia peccatum i, 28
additum erat. Non solum miseria est sive poena, sed et necessitas. Hie vides :
sicut non possunt non esse mulieres, sie eciam non absque dolore parere.
20 'Et sub viri potestate eris"" k. Id est 'non vives tuo arbitrio, sicut 3, 16
commode vixisses ante peccatum, bu falt nic^t beineS fret)en toillenS met)i
fein', potuisset ante lapsum libere fuisse cum vii'o vel non fuisse, iam oportet
ut cum viro maneat. Sie mu^ mitf), tüU ber man !^in U}il. Hoc iam videmus:
mulier sine viro esse non potest, ubi vir habitat, necesse est et mulierem
25 illic habitare, mulier sequitur virum, quocunque transmigraverit. Et praeterea
viro subesse debet, bem man fielet bie obiigfeit ^cu in omnibus quae sunt
huius vitae. %):) toeiöer foüen ^cicjeleitt unb iammei" ^a6en. Teutaut quidem
stultae foeminae viris non subesse, sed civitates et regiones gubernare non
possunt 2c. ?lI§o !^aben bie lüeiSer iren taiU, l'cinbt genebiglic^ geftrafft,
30 modo credant.
'Quia audisti vocera iixoris tuae'. 'Maledicta terra in opore tuo'. In 3, 17
hebraeo est 'Maledicta terra propter te'. S^ay ift aurf; lüibbcrumB ein gnebige
ftrofie. ^ä) ^alb, ber tejt mac^t ha^ ianh öot Ijurcn nnb buben. Viro im-
positum est, ut nutriat filios et uxorem. ^ilbamy [traff tüil niemanbty tragen. 102
35 ^f)x fe^et öiü aigey branB fommen. Öott f)att>j leiplicfj anff '^Ibam gelegtt,
^0 machen tuiie geiftlid^, tüol gett)an, tüir net)men ein §nren abber ergeT§ k.
super matriraonio clamat caro, Spiritus approbat. S;o» ()ei[t unfein I)ern
©Ott geftrafftt. @ott f^at nic^t gejagt 'fum, id^ mit hid) ouff ein feiben fufßen
fe|en'. Sic ergo coucludamus: Si nuilicr non clamat vc pariendo K. malum
142 ?ßrcbtgteu über bo§ erfte SBud) 3JJofe, gehalten 1523/24.
R] ut anima sit libera, corpus obuoxium variis tribulationibus : tüiltu ba§ tttt
erhjegen, fo crtücg bid), ba» bU) jum tcuffel foreft. Cum ergo reprehenditur
10» ista couditio, ne mireris, divinum os hoc praedixit. Si mulier es, libere
perfcr dolores in partu et quicquid obvenerit, si vir, hoc idera conandum,
ut corpus perdatur, anima vero lucrifiat. Sed mundus contrarium quaerit s
qui non cognoscit, quis vir, quae mulier sit. ^(^ toil bit» mengen, ut purum
frumentum non crescat, sed habeat quoque zizania, quae nunquara crescereut,
si homo non laboraret terram, alias enini in loco quodam singulari crescerent.
H] est. Item fud^en lx)ir gutte tage im el)li(i)en leBen, ^o gel)ett e» nic^t rec^t
3CU, hjen ^o ift bi) gciftlic^e [traft "ff un§ gefolgt, unb ht) leipltdje öon un§ lo
genof)mmen ic.
103 3,18 'Spinae' quidera et 'tribuli' producti fuisseut a terra, eciamsi homo non
peccasset, sed non in loco, ubi homo laborasset. lam cum frumentis talia
nascuntur, ut non pure respondeat terra labori.
Dens dicit '^ä) tütll fleifd^ unb blutt in jammei* fetten' ic. Si obedis is
mundo, qui clamat aerumnas esse in matrimonio, bene, ^o fte()et e§ jcuöor
gefd§ri6en, sed Interim ne damnes verbum dei 2C.
Haec nemo hodie vult, ad quae deus nos misericorditer damnavit, ideo
vigent scortationes , adulteria, immunditiae 2C. Contra deum clamatur, dum
raatrimonia propter addita onera damnantur. Deus hie sie sensit 'Animas 20
quidem salvabimus, sed corpora gravabimus nullo salutis dispendio\ Stulti
vero et insani homines poenam temporalem sibi rursum mutant in poenam
spiritualem. Et dum nolunt subesse senteutiae divinae secundum corpus,
incidunt in damnationem animae et conscientiae, onus intolerabile. Et cum
SBfli. ^j. 18,27 perversis deus omnia pervertit. Ita fit iusto dei iuditio omnibus, qui verbo 25
dei addunt et quid melius excogitare volunt, quam ipsa aeterna sapientia
excogitavit.
äBu ©Ott nit fonbcrlii^e gnabe gibt, ^0 mufj ein f)c[}x ein i)cl)x^) Bleiben,
ein fie ein fie, ba§ ift ba^j Ijcrc^eleibt unb Jammer om leiöe, gib bid) fre^
t)l)nein, e» tüirt nic^t anberS brauf3, hjag bcn teib t}t)non, \vix lücrben fünft so
ben leib öoifeorgen unb bic fe^et Dorbommen 2c.
Mundus non seit, quid vir sit, quid mulier, non intelligit opus dei, nee
quid sit matrimouium novit. Si (piid advcrsi nobis in matrimonio obtigerit,
hie habet textus ic.
Haec ergo sit conclusio, quasi sie dicat deus 'be^r ^elen tüt^E iä) ^elffen, 35
bem faulen e^ett tüil i^ ein jcaum onlegen'. Hae ergo tres sunt punitiones
Serpentis, Evae et Adae.
') tjiffx = er, die substantivisch gel/rauchte Form des N. Sg. m. des Fürivortcs der
dritten Person. Die md. Form her Imt sidi grade in der subst. Verwendung theilweise
mundartlich bis heute gehalten, vgl. s. B. Weinlwld, schles. Wtbch. 35^. Die mehr nicderd.
Form he begegnet in Luthers Ausl. des Proph. Habacuc (1526): bie Sie finb grctnüdicr
baiiu bic A'icc. Vgl noch oben :n H 12G, 16. P. F.
5Prebigtcn über bos erfte fSuä) SJJofe, gehalten 1523,24. 143
8. [24. mal]
[Pfingstsonntag.] ^)
R] Vocasse deum Adam postquam dereliquerat, andivimus 2C. Adam in- los
vitatus fiiit ad iuditiiim, quod deus dixit 'Ubi es, Adam"? et lioc factum 3, 9
post meridiem, cum deambularet in paradiso. Adam dixit 'domine, audivis, lo
vocem' 2C. Yerba brevia sunt, sed teic^, bie bn:6er f(^vi6en fiaScn, i]abm
■o bo» brau^ genomen, ut nullus condemnetur, nisi auditns fuit. Ita deus
quanquam sciverat, tamen Adam audivit. Ita os omnibus iudicibus obtura-
tum, ne iudicent quenquam inauditum. Hoc praedicatum sit regentibus, ut 104
iuditium non feratur, nisi duae partes audiantur. Et hoc indicatur: quando
homo in peccatum cecidit, deus non statim punit peccatnm, sed simulat se,
10 tanquam non sciat. Ita factum cum Adam et Eva: cum peccassent, diu
') Das Folgende trägt keine besondere Überschrift, aber der üaum für eine solche
ist ausgespart. Dass hiermit eine neue Predigt beginnt, deutet das audivinius an. Dass
sie auf Pfingstsonntag (24. Mai) Kachmittag anzusetzen ist, geht aus dem Hinweis 144,3
hervor (vgl. Unsre Ausg. XII, 575,34; 577,26 — 29). Auch Roth beginnt hier eine neue
Predigt.
H] Sequitur alia contio D. M. Est repetitio praecedentium.
In fine proximae contionis audivimus textum Mosi, ubi scriptum est, los
quomodo Adam vocatus sit post lapsum, et quomodo damnatus sit una cum
serpente et Eva. Primum sie scribitur. 5lbam tüa^ getabcn imb geruffen
15 öor geric^tt 'Adam, ubi es?" et iUud actum est nac^ mittag, bo e» tut)l loarb, •■J,»
ubi respondit Adam 'Audivi vocem tuam et timui', S)q» fein !ur^e tüortt,3, lo
Q6er ein reicher öorftonb ift ha.
Hoc accepei-unt ex bis verbis, qui hactenus scripserunt super hoc loco,
neminem debere damnari indicta causa, ane öer^o^r. 6y ift ben riestern ha^
20 maul geftopfftt, eciam si certi sunt, tamen non debere" damnari quenquam
nisi prius eo audito K. man lo^ bte form bca 9tc(^ten ge^en, necesse est ut 104
pars adversa quoque audiatur, tantum sciveruut illi k.
Hoc quoque in textu indicatum est. Si lapsus sit homo in peccata,
sie se deus simulat, ac si nesciret, nee statim punit. @f)r fc^lüeig I)ie ein
] 2.', Repetitio quorundam dictorum in 3. Ca.
'Ubi es?' Adam vocatur ad iuditium, ut non ferant iudices seuteutiam, .!, 9 io3
antequam audiant, licet sciant esse sontes. Quid enim ignoravit deus? et
tamen dixit 'Adam, ubi es'?
Post peccatum non statim iudicat deus, ignoratur enim adhuc peccatum 104
30 ante legem, sed ad vesperam, hora scilicet quarta vel quinta declinante die.
Videtur enim Adam meridie peccassc. Hie necesse erit legem esse ante
144 5Ptebigten über bai erfte S8uc^ ÜJJo?e, ge'^alten 1523/24.
R] celavit peccatum, quia post meridiem factum. Priiis dictum 6 die factum,
horao diu uon perraansit in innocencia, quia iuxta meridiem peccavit et 4
hora audivit vocem. Oportet, ut hodie dixi, ut homo veniat in afflictiouem,
antequam consoletnr: quando homiui aperiuntur oculi, ut fit communiter in
morte, tum cognoscit, quam gravis res sit peccatum. Post meridiem i. e. post
peccatum i[t juruber. Item quod Moses tam diligenter hoc scripsit, scilicet
deum Adam in ius vocasse, non Evam, sed sequitur, quia ei alligata erat.
105 Serpens non nominatur, hoc Spiritus sanctus indicavit primo, quod deus com-
mittit offitium praedicandi viro. Xam quod Adam in ius vocatur, non est
1 Jim. 2, 12 aliud quam legis praedicatio. Et Paulus : virum supra mulierem esse. Inter-
dum mulieres eciam consiliis praeditae sunt, ut in scriptura legimus, sed raro.
Ergo viro dicitur lex, qui mulieri debet indicare. Serpenti praecipitur serpere,
3 hominem 5 dum 9 vocatum
H] hjeit ftiH hi^ uffnit oBenb um6 öier abbcr funff f(f)Iege 2C. Haec omuia eo
referenda sunt, ut homo prius veniat in Cognitionen! dei. Si deus aperit ei
oculos, tunc videt, quid commeruerit, quod scilicet aeternam damnatiouem 15
meruerit k. Item quod Moses non scribit Evam quoque vocatara in Ius JC.
S)Q§ toeib ift £)eina(| gangen, ideo tacet, fie muft bem tnon nod^folgcn. Ser-
pens non vocatur, credo eum non adfuisse.
105 5)0 lüirt ange^ceigt, ba» ba» ternen^) ftef)e bem manne jcu. Quod Adam
1 lim. 2, 12 vocatus est, est praedicatio legis. Sic eciam Paulus: ha§ tonh fal bem man 20
unt()ert^an fein in his rebus, quae sunt coram deo. Fieri potest, ut mulieres
uonnunquam recte consulant, id quod in scriptura quoque sacra legimus, sed
rarum est. SeqDcns omnino non vocatur, iudicatus est enim, et significat
diabolum iudicatum esse, eciam si dicatur ei quod male faciat, nihil prodest,
et lex et Euangelium non prosunt ei. 25
') lernen u-ie so oft = docere. P. P.
*K] Euangelium quae aperit oculos, cuius praedicatio viro committitur, non
mulieri. In his enim quae ad deum pertinent, vir est supra nmlierem. Iccirco
105 Adam prius lege percutitur, ut per cum Heva sciat malum suum. Leguntur
quandoque viri secuti consilia feminarum, sed illarum, quas spiritus speciali
gratia docuerat, et valde rarum k. 30
Serpenti malcdicitur tantum, nam nihil curat diabolus, etiamsi sex-
centies dixeris ei 'male feeisti'.
Yide circulum, et 'incipit iuditium primum a domo dei', sicut dicit
1 ¥c. 4, 17 Petrus, sed ubi primum percutit deus et magis adversus videtur, illic leve
erit iuditium, et, ut ita dicam, iuditium misericordiae. Adam primus cor- 35
30 rararü 34 levis
^ßrebigten über bal^ erfie $Buc^ ^J^oie, gehalten 1523 24. 145
R] hoc est: non prodest diabolo, si vel lex vel Enaogelium praedicatur. Tide
immensam gratiam dei, qua vocat Adam. Primo vocat Adam, bte ftxoff g^et
u6cr erfte u6er bie fc^Iang. %ham toirt gelaben et Eva et increpantur, Ser-
pens damnatm*. Petrus dicit 1. Pe. 4. 'Incipit a domo'. Adam est damria-i<pc. 4, 17
5 tus, Ita Eva, sed damnatio manet iu serpente. 'Pouam inimicitias'. Ibis, 15
deus eternam penam mutat in temporale et facit eternam serpeuti. Quos
putamus corrigi iam etemaliter, eos temporaliter, et econtra. Ita cum Eva 106
et Adam facit: primo invasit eos, quasi velit eos damnare, cum tameu ser-
pentem iuvadere debuisset, quae causa fuisset peccati, sed rem invertit, pro-
10 pitius fit adam et Evae, et serpeutem damuat. Supplicium adimit ab Adam
et Eva animae et transfert in corporale. Hoc opus est dei: quaudo puta-
mus eum ii'atum maxime esse, est misericordissimus, et econtra. Quis non
velit libentius ferre bonorum iacturam quam corporis, et corporis quam animae.
Apparet quidem deum angriffen ^abm am ^ei^ften, sed am tücngften ^at er
1 ir. 5tu^ fe^et un^er§ ^ergott§ gnab: primum vocat Adam, unb bie ftroff
ge^et crftüc^ u6er bie fc^Iange, jcum legten ii6er bcn 5lbam, hav ge^ct Inie in
einem ßircfet umB it.
Petrus inquit, bie ftraffe lüerbe fic^ anfa^en a domo domini unb iinit ii!c.4, n
an ben ungläubigen au§ge^en unb ein enbe fiaBen. Sic hie vides. In ser-
20 pente manet damnatio. ^n bcr leiten [traff bo teilet ft(^ bte Ieipli(^e ftraffe.
©Ott legt if)n ein letplic^c ftraff auff üor bie getftltc^e unb einige ftraffe. Sic
hodie fit: quos putamus futuros, ut iudicentur acrius, minus videmus pimiri.
Primum vocat Adam, ubi videtur, quod primum puuiendus est, sed vertitur loe
totum iuditium humanuni, legt hk grofte ftraffe uff bie fc^Iange, bie grofBe
25 uff ßöam, auff 5Ibam noc^ ein leichtere unb bie geringfte. Haec sunt pulchra
iuditia jc. 3lbam borff ber fer^Iigfeit ntt getuarten, bie bie fraue jc. Xota
ergo iuditia dei et non iudices ab exteruis. (5§ fc^eint, ha^ ^tbam jcum
l^oi^ften fet) angegriffenn, unb ift boc§ jcum le^ften geftrafftt k.
23 — 25 ayn Eande Diuersa sunt iuditia dei et iuditia hominum, quos enim maxime
damnat mundus hos deus approbat.
*H] ripitur, deinde Heva, tertio serpens. Sed aetherna maledictio aufertur homiui
30 et ponitur super serpentem. Heva maledicitur periculo vitae, in quo scmper
parit, et viri, quantaquanta est, subditur potestati. Adam damnatur rebus.
*In sudore" incpiit 2C. Itaque serpens spiritu, Heva periculo vitae, Adam 3, 19
rebus damnatur, verum utcunque miseriam fugere nituntur homines, quam-
vis non possint, tamen haec ultima senteutia manet et Adam et Hevam
35 'Pulvis es' 2C. 3, 19
'Ipsum conteret caput tuum'. Hoc Euangelio vivificatur Adam et "{J". 100
gaudet hoc futurum, nescit tamen quomodo. Heva ut post vides, intellexit
de Cain, sed frustra 2C. Adverte, quod semen, Christus, contriverit caput i. e.
£ut^er§ SBerfe. XIV. 10
146 ^Prebtgten übet hü?> crfte ^uä) 9}lofc, gc'^Qttcrt 152324.
R] 3, i4f. in angriften. 'Malcdictus', ha ift bic öermatebeiung. 'Inimicitias' jc. Hie
})raedicatuni est Euangelium et Adam vivificatus, per quod tota vis diaboli
contrita est. 'Caput conteritur', corpus et cauda illesa permauet. Semen
illud est Christus, est ex raiüiere, hoc est homo carue et sanguine praeditus.
Hoc semen contrivit caput serpentis, sed quomodo fieri debeat, Adam non s
107 coguovit, quia spiritus non revelarat, quod Christus mori deberet. Adam et
Eva intellexerunt nasciturum hominem naturalem, qui hoc faceret, ut patet
ex c. 4. Quomodo contrivit caput serpentis? subdidit sc potestati diaboli,
qui putavit sc cum occidere, spoliavit eum honore ic. Diabolus credidit
hominem esse, ideo putavit se posse eum vincere. Nunc celestis pater eum lo
merito damnavit, reputatus est pro peecatore, sed non peccatum fecit, ideo
pugnani perdidit, [o Ic^ hxä). Sed non potest, ergo manet noxia. Ita cum
Omnibus aliis: morte, inferis, diabolo. Quis credidisset Mosen haec scis-^e
10« .{,15 'Illud conteret caput' h. In hoc loco totum euangelium est. Cui praedica-
4 lioc homo
i\] H, 15 'Jnimicitias ponam inter te' 3C. Hie Euangelium praedicatur, quo vivi- ^^
ficatur Adam, bamit ift QuffgetiQben bog gan^ bormogen unb macfjt beS teuffel§,
be§ tobt» unb bev Ijellenn. Hoc semen est Ihesus Christus, quod semen de
muliere venit, ernet)rtt tüic ein anber ünbt, hoc semen contudit caput ser-
pentis. £)er tejtt flehet, aU l)ab Slbom bi^^ tüortt Qngcno'^mtncn ^), bic i^n
107 leBenbig mad^etcn. Textus non latius sc extendit, quam quod futurum sit 20
semen, i. e. puer ut alii pueri de carue et sanguine, e§ lllllft cinS lücib» Ünbt
fein. ^Jlbcr hjen unb h)ny c» öor ein ünbt fein folbe, boy tnuften fie nit. Eva
cum Cain parcret, ut capite sequenti, credebat hunc esse, sed falsa erat 3C.
Dens sie damnat diabolum, mortem, peccatum, Cy ^Qt QÜes bie niad^t
108 öcvloien, ef)r Ijot ciUcy nnber firf) gebrungen. Haec omnia in his verbis 25
comprehenduutur k. sed quis quaereret?
Adam cum haberet aliqualem intelhgentiam verborum, fide apprchendit,
bn fanb ef)r gnab, bo !^t)eng ci)X bran. Hoc semen dicitur quod audistis.
') Qngenof)mmen = gern angenommen, zu Herzen genommen. Offetibar mit Be-
ziehung auf die Meinung Adams, dass sein eigner Sulm gemeint sei. Vgl tcciter unten
K J-jI, 314 = K 150, 2.5—27. P. P.
*K] regnum serpentis. Nam cum roliquo corpore et cauda negotium est sanctis,
(juamdiu hie vivunt: id enim laborat, nt instauret regnum, sed frustra, modo 30
107 siimis in Christo. Serpens cum Christo cougrcssus vitam, famam, bona
opera abstulit, sed succumbere non potuit, qui deus erat. Hie serpens per-
dicht regnum contrito capite. Ideoque sententia dci est 'Tu mors appetiisti
vitam, ergo pcrdidisti regnum. Tu peccatum, appetiisti iustitiam, tu vitium,
appetiisti mores optimos k. ergo perdidistis omnia vestra\ In Christo ergo 35
«Prebifltett über ba-? erfte 5^1^ 5Jlofe, gehalten 1523 2-i. 147
R] tum est? Adam et Evae, et credidit semen veuturum ex se, quod superaret
peccatum, cuius ipse causa fuisset. Et haec fides eum f)at in er^alben.
Vides, quod sit Euangelium, ut eciam unum verbum satis praedicari non
possit. Omnia in hoc verbo comprehensa: mors, resurrectio, regnum Christi 2C. 3» lä
5 'Calcaneum^, Christus quanquam contrivit caput serpentis et ademit ius
mortis, et tamen diabohim non penitus otiosum fecit, sed quottidie tentat, ut
hodie dictum^). Et hactenus praedicatum: 'si semel incepimus sapere, tum
seraper salvi sumus', sed aliter fit: quanquam homo incipit credere, tamen
adhuc oportet quottidie pugnet. 'Insidiaberis calcaneo" habet textus. Adhuc3,i5i09
10 est, quamquam sciam Christum vicisse jc. tameu ad plenum caro raortificata
est. Textus est clarus 'Insidiaberis calcaneo", sed in morte hoc fiet. Euan-
geHum et Spiritus saucti offitium conterere caput, sed aliquid serpentis re-
manet, hoc in corde adhuc sentimus, interdum avariciam, hbidiuem jc. quod
antea fuit caput, iam cauda est. Paulus 'Ne dominetur peccatum in mor- Kijm. e, la
15 tali" 2C. er f)Qt gar fein ben fprui^ tractirt. Si iuvenis videt puellam et
econtra, si Spiritus non adest, caput integrum manet et non resistit serpeuti k.
12 contere
1) Vgl. Unsere Ausg. XII, 573, 13—25.
'S] In his verbis habetis Christi ftcrbcn, leibcn, Christi regnum, ^rebigt, ge6urt,
victoriam mortis et diaboli 2C. Ideo dicitur sacra scriptura.
'S)u tütrft ifjn in bt) bergen Beiden', Licet hie textus non sit omnino 3, i5
20 clarus, tamen Paulus hunc intellectum dat nee fallere potest, tametsi capntgj-;,,!^'^^-^.,
content, tamen diabolum non sinit otiosum. Verbum conceptum per fidem
non statim perfectos reddit, sed semper restat aliquid, cum quo pugnemus.
Sic hodie est. Si Christum cognovero et credidero, caro tamen nondum
raortificata est. £)a» ^aubtftnä! ^ab ic§ fret)U(^, e§ ift ubertnunben jc. aber
25 hav gan^ leben mu^ nac^ im lampff ftefien. 2)1} fdjlangc Icft ef)r Icbenbig,
aber ben fopff 3cevfnir[t ef)r. Seutinms nonuunquam ^tüciffcll, Unglauben,
netb, t)a§ JC. Hunc locum pulchre intei-pretatus est Paulus ßo. 7. Peccatum gj|jj„^Yj4 ff
habemus, sed reluctandnm est, ut mortificeraus in nobis affectus Jc. eö bleibt
allüeg ettlt)a§ t)on ben übrigen inunben '), peccatum mc premit, bie funbe firf)t lo»
30 mi(^ an, aber iä) trugfe fie niber 2c. S)a» ift bt)e tüanbelung.
*) Für tDunben ist wohl sidier iunbcn zu lesen. Man eruartet Cs bleibt ettlnai übrig
bon ben junben. Aber übrig icird vielmehr in der Bedeutung "^ühergross, üherreichJicIi zu
nehmen sein, wie wohl a\ich Unsere Ausg. XII, 573, 19, wo uberige fiuibc in ganz ähn-
licliem GedankenzusammenJmnge steht wie hier. P. P.
*H] est victoria omnium et potentia summa, qui caput omnis iustitiae caput
iniquitatis contrivit. Nititur quidem suo contrito capite mordere calcaneum lo»
sanctorum sicut et Christi, quia carnem gestamus, quae nondum tota est
mortua, ctsi coepcrit mortificari, qui est carnalis effectus. Occisum quidem
10*
148 ^rcbigtcn über bai erflc Sud) 5Jcofc, gc'^alten 1523/24.
R] oportet ergo, ut hodie dictum^), ut semper sentiamus eciam adflictiones. ^IRit
beiTt fprurf) deus subiecit diabolum Adae, non tarnen penitus liberavit a ten-
tatione. Arides quoque hoc loco deum accepisse damuationem et dedisse
Adae vitam, sed qua causa dedit? ob peccatum suum, ut dictum est, quod
excusare voluit. Deus euim gratis donat spiritum et remittit peccata, ut et 5
110 nos Hequanuu- dei exempluni. O si sciremus, quam letabundus fuerit Adam,
cum a deo in gratiam receptus fuit, cum in mediis peccatis esset. Euangelium
ergo cum corde sentitur, tum tales uos facit, ut libentius bene mereanuu' de
iuimicis quam amicis. Ev^ae exitium sequitur. 5lbam töilt geftrafft om gut.
Deo gratiae ageudae, quod transtulit exitium animae k. Si deus nobis mortem 10
non imposuisset, quanta crudelitas fuisset inter homines, nee modo deest.
111 Omues lii loci sunt consolatorii : adimit supplitium eternum et dat temporale.
Dolores mulieri et viro paupertas iudicitur, ut sit aliquid, (juod nos a pec-
catis retineat, et tandem mors sequitur. Hec omnia dei misericordissimi
optima opera smit. Et si optare deberemus meliora nobis evenire, non posse- 15
mus. Imposuit hec nobis, ut cognosceremus huius vitae miseriam et optare-
>) Vgl Unsere Ausgabe XII, 573, 19 f. 26 f.
K] Vides, quod adimit aeternam damnationem et dat aethernam vitam. Sed
quare hoc fit? certe propter peccata, ut videamus omnia gratuita dei bonitate
nobis contingerc jc.
110 Si Euangelium in corde operaretur, certe cuperemus l^enefacere tam 20
inimicis quam amicis. ßöa ift Qm (eibe geftrafft, 2lbam om gutt unb an bcv
nofirungt).
2)cr fe^iiicfeit funben \vt)x uff bciber fcittcuu entlnuffcu, sed mortem
non possumus cffugcre.
111 Hie totus textus nihil aliud est quam Euangelium k. Q. d. 'i(^ Jt»iK 25
CUC^ 3CU gUQbcu ncf)mcn\ Ex speciali gratia inqM)suit corpori haec onera
*H] est regnum mortis, sed semper impetit. Quae enim vitia ante in nobis
regnarnnt, adhuc post gratiam sentiuntur, sed damnare non possuut, modo
simus in hoc semine. Ubi Spiritus est, appetit quidem peccatum hoc et
illud, sed statim abhorret animus, Spiritus dicit 'indignum facinus est\ Ubi 30
vero Spiritus non est, caput serpentis adhuc vivit, et ut maxime occultet ad
tcmpus, tamen data occasione sese exeret.
111 Merum Euangelium hie auditur a deo. 'Animas non perdam, corpora
afflictionem portabunt" i. e. cruccm in salutem, quia deus sie vult. Non
frustra audicrunt hoc Euangelium Adam et Heva. Hie comprehensum est 35
salvatorem hunc nasciturum non ex concupiscentia, sed ex virgine, mori-
tiu'um, resurrecturum, atquc adeo comprehensa est nostra secunda nativita.s,
mors, re.surreetio, sed qnis tunc intellexisset? Sic omnes prophetiae creduntur
quidem a i)iis, sed quomodo implendae sint, non videtur antequam fuerint
I
5Prebigten über hai> erfte fSuä) Tlo}e, gegolten 152324. 149
R] raus mortem. Xe ergo eogitemns nos solura habere Euangelium, habueruut
et Adam et Eva, spiritum meliorem habuerunt, sed nos rem certius scimus,
quod Christum hunc salvatorem esse cognosciraus, quod ipsi ignorarunt.
9. 25. mai 1523.
Die lunae post praudium Ex fine c. tercij.
5 Adam quaesivit deus et punivit Evam et serpentem Et Adam imposuit
miseriam vitae, donec iu pulverem rediret, quod gratiosum est supplitium et
cum gaudio accipiendum, id quod credentes faciunt, iis eciam mors et af-
flictiones ser^nunt in bonum. Conclusum est, ut omnis vir laboret et miseram
vitam agat Xeque cogitet de securitate, quaniquam natura moliatur, ut secure
10 agat. Quid autem sequatiu-, videmus. @§ muffen gute 6etn fctn, bic gut tag
!unnen tragen.^) Sequitur 'Et Adam vocavit Evam' 3C. usque ad finem.3,20U2
10 am Bande Vulgare adagiura
^) Vgl. unten 'S. 149,22. Von diesen beiden Fassungen etwas abiceichend auch in
der AhsI des Proph. Eahaciic (1526). Vgl. Dietz I, 242^. P. P.
H] 3CU einer ar^net), ut animam salvaret. £cr Iet6 U.nubc fünft 3111 fuljlid), nur
fonben^-^ ntt befBcr tüunfc^cn, ut videamus, quam mala res sit caro et sanguis,
ut peccatiuu mortificetur.
15 Sequitur finis 3cii capitis. Alia Contio.
So ferne ^aben tüix gebort 3cium caput, puuitionem Serpeutis, Evae
unb Adae 2c. 51bam§ ftraff geljet ben corper an, bt) folbe e^r tragen, Bi§
e^r ,3cur afc^en mürbe, quae poeua certe tolerabilis erat, ein fucfjßfc^lDant!,
magnum fuit, ut rursum acceptetur a parente misericordi, sicut credentibus
20 fecit 2C. Mors seipsum absorbet in hac poena ic.
2ßa§ ein gutt leben Bringt, ha^ fef)en triir. In proverbium abiit: G»
mufBen ftargfe Beine fein, hk bo gutte unb gerutge tage tragcnn. 2Bcn einem
jcu tooE ift, BO geijet e^r auffy ciB tan^enn^) zc.
>) Vgl Dietz I, 523».
*H] completae. O quanta exultatione Adam antea desperatus suscepit hoc verbum!
25 Putasne dixerit 'Centum vitas pro isto verbo tuendo amitterem, ut hoc
solum maneat' ic.
Vide omnem istam penam esse meram gratiam. Si neu mulieri im-
posuisset ista fere alioqui intolerauda, superbissima esset, Si non viro Uiborem
victus huius vitae, incurius incederet omnium rerum, ctiam dei. Si mors
30 non addita fuisset, non esset finis peccati. Omnis miseria servit credenti
ad gratiam, quae miseria etiam in tantum augetur, ut cupiamus mori jc.
Videmus ita naturam nostram esse, ut l)onos dies ferre non possit,
alioqui dilHuit in magna et horrenda vitia.
;^50 ^rcbigteii über ba^ etfte 33ud} 3JJofi', ge^attcn 1523;24.
R] Hactenus audistis Adam et Evam erectos a lapsu per verbum, scilicet in
3, 15 spera vitae animae, per verbum hoc scilicet 'semeu mulieris conteret'. lam
in lianc vitam veniunt, quae ipsis iraposita est. 'Vocavit Evam\ 'Ava'
ludaei dicunt, auff teuf(^ 'leBen' q. d. 'vocavit vitam, ut ex ea nascerentur
(|ui vitam habere debent'. Hie eciam iudicatur virum debere imperare 5
mulieri, et hoc mansit ad Dostra tempora, quod mulier habeat nomen viri.
Ita supra dictum 'dominus sis mulieri' jc. Aliud est bai'Bet. Incipit Adam
gustare aliquid de vita, quod eam Vitam' appellat et fretltd^ de corporali
vita loquitur. Audivit, quod semen venturum jc. hoc semen Adam credit
113 Evam parituram, et ipsa hoc credit, sed falluntur. Sed hoc indicatur, Adam 10
et Evam libenter gefaft ^oBeit hec verba 'Dlud semen' ic. Ita Sara eogi-
tavit 2C. Loci scripturae quidem certi sunt, sed obscuri, firmiter credebant,
ut eciam certuni futurum erat semen venturum, quod contereret caput ser-
pentis, sed tempus et personam uon sciverunt. Ita habuit promissionem
'Ex te veniet proles' K. Non poterat scire, quando hoc veniret tempus, 15
quanquam putaret Sara se esse, quae paritura esset hanc prolem, quae cum
diffideret de se quasi indigna, dedit viro ancillam. Abraham et Sara puta-
4 am Rande Eua
K] 112 3,21 'Foecit quoquc dominus Adae et uxori eins' jc. Hactenus audistis,
quomodo deus Adam et Evam rursum posuerit in spem vitae, cum dixit
3, 15 'Semen conteret caput serpentis' K. Nunc rursum eos copulat iz. Pro 20
'Eva' 'Hava' melius, quod sonat 'vita', 'leöen', quia omnes viventes a 'vita'
i. e. 'hava' veniunt ?c. Hie rursum eo ventum est, quod mulier sit sub
potestate viri, ideo nominat eam uxorem snam Adam. Quicquid vitam habet,
hie ab Eva vitam habet.
113 Ambo putarunt se futuros parentes luiius seminis, sed erraverunt, ha^ 25
ift ein ancjeigungt) , ha^ fie ha^ trort gerne unb mit frauben ^aBen angc=
nol^mmen.
£^c fpriicf; G)otte§ fein tungfel, fo^n, ^ceit, ioeill, [tabt \mxii bem
nicnfrf)cn entiurft. Nesciunt, quando venturum esset istud semen, Qp c» ein
io()n abber toc^tcr fein folbe. Sic hodie fit, quando dicit nos regnaturos 30
taliter vel taliter, tunc sibi praeservat tempus. Res exeraplis clarior fiet.
*K] 112 3,20 'Et vocavit uxorem Hevam' i. e. vitam. Vides iam rediisse vitae
opinionem, spem concipit vitae et 'vitam' nominat. Putat quidem Adam
113 Hevam esse, quae paritura sit illud semen, sed fallitur: persona, tempus,
1 anoj. 12, 3 modus liberationis ignoratur, sicut fit et Abrahae, dum audit 'In scmine tuo 30
benedicentur' jc. Putat ipse et Abraham (^uoque se giguiturum filium ex
Sara, sed post longa tempora desperat Sara, non de ^mine, de quo erat
36 et Sara quoque
^Prebigtcit über ba^, etfte S5uc^ Tlo]e, gehalten 1523/24. 151
R] baut Hismaelem hoc semen esse. Deus post xiij aunum indicat huuc filium
non esse hoc semen. Ita deus certam quidem promissionem dat, sed teiupus
et personam certam uou desiguat nobis. Sic Adam credidit Evam matrem
esse huius semiuis, quamquam mater sit omnium, qui nati suut. 'Fecit tuuicas 3, 21
5 pelliceas", hucusque iucederuut perizomatis succiuctis, sed adeo ingeniosi non ii4
fuerunt, ut penitus se tegerent. Id quod deus facit. Id est quoque signum
misericordiae, quod eos tegit. Cibum dederat supra, hie vestitura : vide fideli-
tatem paternam, non dereliquit credentes. Videmus eciam, tüte ]taxd htX
fprud^ g^e. Nutrit eciam eos, qui nihil curaut, ita omnes pascit, sed tanta
i*> incredulitas in nobis est, ut hoc credere uou possimus, sed quisque certus
esse vult, qua re eum nutrire velit. Ille vult celhiriam plenam vino jc. deus
autem vult liberum spiritum habere, qui reiiciat se tautum in eum. Tu illiid
4/5 am Bande tuiiice pellice 10 am Bande bie Iioicn Bu^en 11 ifber cellariam
steht taber vi
K] Sic Abraham habuit promissionem *Ex semine tuo' k. Sara cum expectasset
na^ent ncun^cig! ii)CLX, vult, ut Abraham adeat ancillam, quae concepit filium,
15 iam putabant hunc esse puerum vel semen jc. sed non erat, tunc rev^elatur
Sarae, quod ipsa debeat esse mater ic. Qi)X U)il bie ^ceit ^ilBen Bei) fic^, vult
fidem et vult, ut expeetemus.
'Tunicas pelliceas', e§ fein pcl^e getüe^en, tuen \ä)§ long maä) k. nou3,2i tu
erant tantae prudentiae, ut tegerent se 2C. Riirsum est signum consolationis,
20 futter unb fpci^ I)at e()r t^n geben, tribulos et spiuas quoque dat, boy iuir
§0 fe^en feine öctterü^e treue. Hodie videmus quoque hoc, e» iotit mandjer
6u'6e crnef)ret, bei; tnibber %oxo,d Wdä) borgctt ^), nutritur tarnen ic. tarnen illa
infidelitas, ha§ iöir i^m nit bcn baud) öortrauen, non potest cradicari, cum
tarnen videamus esse opus dei 2C. tüix tüolben gerne ©ott anBinben^), quod
*) Vgl. R 151, 9: qui nihil curant. Die (auch sonst belegte) Beimformel besagt:
der in keiner Weise, iceäer durch Arbeit noch durch Barlehen für sich sorgt. P. P.
*) anbinben — festlegen, verpflichten. Vgl. *K 151, :^,5 fg. P. P.
\] 20 promissio, sed de se, ergo dat ancillam Abrae, ut ex ea suscipiat illud semen.
Verum post tot annos Ismahelis audit 'Ex Sara erit semen\ Item in Isaaciaiioj. 17, ij
'vocabitur semen^ k.
Vir mulieri dat nomen sicut et hodie, non contra: sub virl potcstate
esse debet, et omnia a viro habere communia. Non valet ad se regeudum,
30 et ubi tentarit, pessime cedit k.
'Pellicia'. Rursum boni patris inditia sunt, cnm antea se conati frustra.^ai ii4
fuissent circumcinctiis foliorum tegere. Victum antea providit eis e terra,
sed tarnen non sine spinis, nunc aniictum dat, sed non pretiosum, utrumque
tarnen satis. Haec est Providentia etiam jiost peccatum, quam fides com-
35 mittit deo. Infidelitas sibi vnlt providere et de onmibus esse certa, sed deus
X52 5ßrcbigten übet ba^ ctfte 5Bucf) 2nD)e, gefialten 1523,24.
R] age: laboru et da illi curam, tum curabit certo cibum. Tu ita cogita 'Ego
hodie laborabo : deus providebit" K. Si thesaurum uon congregas, nou nocet jc.
Wnyft. fi, 34 ^^.^^ (j_ 'SutHcit sua diei malitia' q. d. labor, quem facis, nou est contra fidem,
sed cura, quia cum curas, non fidis. Pulchrum habes exemplum. Ante-
quani Adam cogitaret, quid ederet, deus sibi curavit. Ita cum vestitu. Nos 5
autem cura impedimus, ut dei bonitas in nobis non appareat. Quid signi-
ficat hoc quod Adam vocet 'Evam' 2C. significat Christum et ecclesiam spou-
sam, hoc, raitto spiritibus vacuis et ociosis, quid siguificet vestitus, remitto
116 3/>2qnoque: satis est, quod fidem discamus 2C. 'Adam factus est ut nos\ Ibi
fu^ett deus conscientiam Adae et Evae. L'onia est q. d. 'Ego dixi, quod de 10
arbore ne vesceremini, diabohis persuasit aliud, sed ecce quam prudentes
facti estis sicut nos'. Illud autem ne intelligas, quod deo placeat irridere
hominem, sed (juod homo cognoscat se, si perpenderit dei et diaboli verbum.
1 dum 2 am Bande fame nou peribis 10 am Bande Ironia
K] si satis haberemus, crederemus 2Z. Sic vult, ut laboremu.s et illi curam
relin(iuamus. (5§ tücf^x eilt mecfjtig fein leben, tüc^x e§ tt)ncn fonbe. 5Do 15
Inniben lüir fe()en, ba^ ein iqlic^ tag feine forge mit i^m Brodjte. Hinc
^Vis '"" '' Matt. G. 'Nolite esse solliciti' 3C. ciBttc ^) ein icjü^er ben tag, bo ef)r Icbtt,
Jt)e^r tüeife, ap e^r morgen lebett, morgen lüirftu fatt jcu arbeiten !^aben, si
vixeris. Iste labor non est contra fidem, sed sollicitudo, quia non fidis deo,
quod possit te nutrire jc. 20
Hoc exemplum noliis hie praescriptum est. ?lbam gebcncttt, iüic C^X
fic^ erneren toolt, %o fprid}t ©ott 'arbeitt, bo iüirftn finben nottburfff k.
Sic de tegmento ?c. Allegorias relin(pio aliis et otiosis hominibus 2C. @t)r
gibt i^n 3ctmli(5^e üeibnng'^.
11« :{,:>2 'Ecce Adam quasi unus ex nobis\ 2)0 f)at e^r 5Ibam fein geiüif^en 25
ge!u|elt. Ironice loquitur q. d. e^ tDte fein I)att er§ getroffen, l^att gar Joettt
gefetjlett, voluit fieri deus jc. Non in hunc finem dixit haec deus, ba§ ci)X
ein töotgefalten ^ett in miseria hominis, sed sie cor eins tetigit, ut scntiret
>) etbttc = erOcitc. P.P.
*K] vult esse liber, nullis alligatus personis, locis, temporibus, rebus, et nos ita
vult esse liberos, ut omnia committamus manibus eins. Labor non est contra 30
n.') fidem, sed sollicitudo. Ipse antequam nos, sollicitus est pro nobis, nostra
cura tantum impedimus eins curam.
116 3,^2 'Ecce Adam'. Ironia, qua rursum percutit conscientias eorum. Non
gaudet sie deus irridere miseros, sed Adam intus ita sensit, ista verba in
corde audivit. lam scilicet bene fiictum, quod consilium secuti sumus diaboli. 35
Ita fit onmibus dolentibus tota vita de errore nostro, quo nobis quasi
sapientes, quasi sancti arrogavimus multa, et quasi pro honore dei ?c. Adae
$rebigten über hai erfte f8nö) ^DJofe, gef)oItcn 1523 24. 153
R] hoc est ut homo poenitentiam agat peccati quocl perpetrarit, hoc peccatum
deferri debet ab omni, quod ab Adam progenitum est, scilicet originale pecca-
tum. ^a iä) metjit, tüir feine gotter hüorben, olfo fol» einem geraten, qui
diabohim sequitur et deum dereUuquit. Sequitur 'Ne forte mittat^ heca,22 ii;
5 verba omnia sensit Adam in corde suo q. d. 'Adam iudicatus ad mortem'.
Arbor est in medio horti, qui de ca comedit, vivit iueternum, fo lüit id) in
tüeren, ne edat de ea et vivat ineteruum. Nos sumus equales demoni, et
omnes sentimus quod Adam sensit, Omnes iudicati sumus ad mortem, non
possumus venire ad h'gnum vitae, et hoc iuditium gf)et u6er ül iustos et
10 iniustos, blü muft [terbcn unb mef)ft ha für. ^) 'Ex paradiso eiecit', ha f^mmen -^z 23
tDtr iüiber in Jüitben löalt. Hie textus obscurus est, textus in ahquibus
*) Ist vielleicht tDecf)ft zu lesen und ettra fein fraut zu ergänzen. Vgl. im Texte von
1527: tvix muffen ftcvben, ba fann niemant fc^uljcn nocf) auff^attcn. P. P.
K] ipse apud se, ut sit verbum dei, quod sie cogitavit Adam, bQ§ e^r fein Iel6en
long! Bu^ete uBer bi^e funbe jc. 3^a§ fc^rei^en ^at 5lbam getf)an, unb toir
muffen anä) haä t^uen, si modo salvi esse vohierimus, oportet ut dicamus
15 peccatum originale nos eo perduxisse, ba§ h3ir auä) feine gefellen fein ic.
'Nunc ergo' ic. Haec verba sensit Adam in conscientia sua 2C. Adam 3,22 ii7
iudicatus est ad mortem, no(^ lt)il e^r§ iüe^ren, ne redeat ad arborem illam jc.
Sic dicimus: (ä§ ift gef(^e^cn.
Äur^ untö ad mortem iudicati sumus, oportet nos mori. ßy ift t)or=
20 ia^et unb öornei^net. Haec querela est omnium filiorum Adae, eciam creden-
tium q. d. non poterimus venire ad haue arborem et rursum vivere, tobt,
tobt, immer tobtt.
'Emisit cum dominus' 2C. 2)0 !ommen tüir tnibber in ein iriilben^, 23
iüalt 2C. Nota, quae supra dicta sunt de paradiso.
25 'Terra maledicta' est propter Adam. Haec est . maledictio. (So iüC(^ft3, 17
nitt iDQö tüir tüoUen 3C. Ex hoc videtur mihi totam terram fuisse para-
disum, sed non possum defendere.
*K] peccatum omnes genuit et in eo confunduntur, quotcjuot salvari volunt. Ita
ut Adae fit omnibus, qui derelicto dei consilio et verbo alia sequuntur. Atque
30 haec est siraplex intelligentia.
'Videte' ic. Haec rursum sie sentit Adam in se, ubi intus audit, ut3,-22 117
dictum. Intus enim deus loquitur. 'A'^on veniet Adam ad lignum vitae'.
Vidit hie Adam mori quandoque esse necesse. Hoc et nos videmus et
sentimus omnes, non est remediura, licet enim iusti sint liomines, tamen
35 penae supradictae manent. Corpus experictur, quod anima passura erat in
aethernum. Hie redit Adam in terram et regioncm suam, in qua nos degimus
et miseriis laboramus. Ubi vita est laboribus plena, certa mortis, incerta
horae mortis.
154 ^ßrcbigtcn über ba§ erfte fBiiä) 2JJote, gdjcltcn 1523 24.
K] locis sonat, quasi iste hortus fuerit totus orbi.s, antequam malediceretur, sed
118 post maledictionem fert terra aliquando zizania, quaudo eciam omue quod
3, I7seritur, triticum est: 'maledicta', inquit, 'terra in opere' 2C. et ecoutra ita
sonat, quod deus specialem locum plantarit hortum 2C. versus orienteni q.
voluerit deus seiungerc in locum aliquem privatum a ceteris bestiis. JNIelius 5
est, ut maneant verba in simplici sensu, non enim licet nobis torquere scrip-
turas, textus clare habet hortum fuisse plautatum in terram. Quidam
posuerunt paradisum in regione lunari putautes non obticendum ad aliquod
verbum, et ita somnia sua revelarunt. Nos deo debemus gloriani, si ignora-
mus. Non debet venire ad arborem vitae i. e. sensit in corde se moriturum, 10
hoc est deus l^at in fo it)et)t gefegt öom leben, ut sentiat in se non spem
reliquam melioris vitae, sed laborandum et post moriendum ante paradisum
für bcm garten gegen orientem. Hoc ideo fecit, ut vita custodiretur 2C.
119 Hec verba huc tendunt quorsum praecedentia, Quod homo sentit non esse
3, 24auxilium contra mortem. Ibi ratio claudenda, quac ^ef^ummert [ie ^), quis sit 15
'gladius' IC. et 'Cherubim", qualia animalia siut cherubim, hucusque ignoratur.
2 avi Hände Ephen luft 16 am Bande Cherubim
«) fie = fic^ Vgl. oben zu 42, 7. P. P.
^ 118 Alii dicuut ut edeu sit ad oi'ientcm, nee id prorsus convenit. Summa
summarum est: ift ein luftgarten gelneft. 'Eden' Ijcift 'luft' k. Un^er bunglel
ift 3CU gering in her fi^rifft, toir njoUcn nichts getüi^ B^gcn. Dabimus deo
gloriam. ©5 ift ein luftig lanb uff erbreid; gelüCBen. 20
Nos nolumus diffinire quicquam, ut uostri Magistri in universitatibus,
qui erubuissent, tuen fie l^etten fotten ftill f(^U)cigen ad aliquod dictum scrip-
turae, et mirabilitcr nugati sunt, alf^o aucfj, bay e» ein alte t}ettel Betjm offen
nidjt ^ett fonnenu erbenden, %o f)aben fie genarrett. Sic nunc vita hominum
descripta est super terram, est autem incertum, quando abeundum sit. 25
119 3,23 'Eiecitque Adam' jc. textus sie sonat, ein feurig! glen^igf fc^lncrt.
Eo refcruntur haec verba quo alia, scilicet t)or beu tobt ift fein l)ulff, fein
leben jcurretten 2c.
.3,24 Qualia animalia sint 'cherubim', obscurum est, reperimus in hebreo
2anpi. 25, ishaberc alas, amplius nihil scimus. Exo: 25. quos vultus habeant, incertum 30
*K] 3, 2.-{ Multa sonant, quasi paradysus sit tota terra, sed iam non voluptatis,
118 ut ante, sed maledicto obnoxia. A^erum hoc magis apparet ex claris verbis,
quod specialis sit locus, utcunque non intelligamus. Qui ponuiit in alto
paradysum sub luna, sua somnia producunt. Potius fatenda est ignorantia
quam stultc velle omnia scire. 35
119 3,24 'Cherubim' leguntur in scripturis alas habere, qua fatie sint, non legitur.
Depingitur angelus cum gladio in manu, sed 'Cherubim' leguntur et 'gladius'
ante paradysum, forte duo angeli fuerunt, et in medio eorum flammeus
I
^ßrebigten über ba-3 erfte SBucf) ^JJofe, ße^nltcn 1523,24. 155
R] Nos instructi 9 chorum esse celi. In hebraeo sermone de hoc dicitur, quod
sint alae animalium. In Exo. 25. ut Moses duas cherubim, cherubim habentsanof.as, is
alas ut aves, qualis autera facies sit, nescimus 2C. Nostra pictura liunc ori-
ginem habet, quod angeli ita depinguntur, sed textus non sonat, quod augehis
5 habuit gladium in manu. Xos satis scimus, si hoc nos non lateat, quod
nuUa via possimus evadere mortem. Si in spirituali sensu traliitur ad malam
eonscientiam, Cherubim in sensu spirituali est offitium praedicandi. Et i2o
gentes quando verbum pinxerunt, pennam fecerunt ut in suo Mercurio, 'Volat
irrevocabile' ^). Vocat ergo Cherubim offitium praedicandi legem, quod habet
10 gladium i. e. eilt geftreng urteil gotte», ut ex superioribus intelligis ergo hec:
nulla ratione permiserunt, ut Adam veniret ad priorem statum. Si autem
intelligere vis duos angelos fuisse ante paradisum, admitto, sed licet nobis
ita non torquere, quia libentius in simplici sensu manebo.
10. 26. mai 1523.
Die martis in feriis penthe. c. 4.
15 Hactenus audivimus tria capita ex genesi. Vidimus casum et resur-
rectiouem Adae et Evae. Et quomodo vita sua sibi depicta sit, ha§ im fot
1) Hör. Ep. I, 18, 71.
K] est. Non est dubium, quin nostri angeli quos depingimus 3C. hinc ortum
habeant.
Accipiamus simplicissime sententiam, quod scilicet Adae et posteris
20 suis iter vel via ad illam arborem vitae i. e. ad vitam occlusa sit sie, quod
mortui ad vitam hanc redire non possint jc. Xou displiceret, si ad malam
conscientiam haec referrentur. Cherubim in sacra scriptura indicant ofütium 120
praedicationis, 'volat irrevocabile verbum' 2). Sic geutiles verbum per alas
significarunt. Ideo autem Cherul)im bebcutcrt bQ§ pl'cbigamt, quod legem
25 praedicat. 'Gladius', ein geftreng urteill, illa esset senteutia spiritualis. %hv> 3, 24
letpltrf) ^0 gefd^e^en ift, tneiB i(^ ntt ?c.
'^) Hör. Ep. I, 18, 71.
*H] gladius S'ibrans" vel 'vibratus', teutonice 'blltfenbc\ Utcumque fuerit, sim-
pliciter intelliguntur omnia pessum iisse, ut non liccat reverti, sed mori
esse necesse absquc ullo remedio Adam et Hevam et posteros. Haec omnia
30 apud se intus ita sensit Adam. Forte Cherubim et horrenda spcties gladii 120
est verbum dei volans, quod praedicat legem et horrendam mortis sententiam,
ubi mala est conscientia. Nam et omnes supradictae damnationes sunt
gladius llammeus K.
Et tantum de capite 3cio.
156 ^tebigten über ba^ ctftc Sud) 9JJofe, gegolten 1523 24.
K] 121 iüiber foten et posteris eius. lam c. 4. sequitur. In quo exempla sunt eorum,
quae hactenus dicta sunt in superioribus k. Hie historiam habes, in qua
4, 1 vndes, quid sit tota vita Christiana, in bis 2 fratribus. 1. dicit Moses 'Adam
Bcfd^liff Evam et facta praegnans'. Quare hoc descripsit? ha^ ^^(bom nuptias
habuit cum uxore, hci^ offeitbat in mundo, hoc significat, quod ante Christi
nativitatem virginitas esse non debuit ob verbum hoc 'Semen veniet quod
conteref" jc. Quamdiu hoc semen non venit, oportuit nullam esse feminani
3.!fli. laijo) 30,23 sine fructu. Ita in lege Mosi 'raaledictus vir vel muHer sine semine', bar
umB irai'S maximum dedecus, si ah'quis homo fuit sterilis. Ecce audies in
sequentibus Sara, Rachel, Lyan fecisse raira. Si carnales hoc legerent, puta-
rent lascivas fuisse ic. Credo plures fuisse ex bis, qui libentius servassent
virginitatem ?c. Si tamen aliquis non fuit copulatus uxori, factum est ordi-
122 natione divina, ut vides in Hieremia, cui a deo dictum, quod ueque uxorem
4 bcfd^ilff
r{-] Caput Quartum.
121 Hactenus audivimus tria capita Geneseos. Eo pervenimus, ut vide- 15
rimus casum et resurrectionem Adae et Evae. In quarto capite getjeu bic
@5empct an bcr bing, quae dicta sunt in superioribus. Hie habemus historiam,
in qua videbimus, quae sit Christiana vita faft mtttcljnanbci', in his scilicet
duobus fratribus.
4, 1 Primum dicit Moses. '%bam Befrfj(iff feilt tocib', 'ßöa )x>axh fd^tüonger' k. 20
tuag barff ha§ ^DlofeS jcu fc^reiben? Ideo factum est, ut praedicarctur in
toto orbe matrimonium. Incepit tum praedicatio legis, erat damuata vir-
ginitas ante Christi nativitatem. 6§ niuft alle lüclt tüarten, lüu bcr üameit
a.igi. 1 Wo). 30,23 r)C^r fque^ttte ^), ideo postea dicitur in lege 'maledictus, qui non duxerit
uxorem' jc. INIultae virgines potuisscnt in veteri testamento servare casti- 25
122 tatem, itemque viri, sed tamen oportebat eas nubere. Hieremias tüütb au^=
gcjcogen, be^r blibe one e^e jc. 511^0 fjott ©ott Dorfaffet uaturam humanam,
*) quam, die alte Form des Prät. von kommen (ebenso oben H 136, 37 und unten
K 158, 21), ist besonders im Miiteldeutsclien verbreitet (z. Th. noch heute), aber bei Luther
. sonst nicht nacJigewiesen. Vgl. Grimms Wtbch. 5, 1625. Gesiwochen könnte sie Luther aber
immerhin haben. P. P.
*K] Caput Quartum.
121 Exempla post hoc et historiae in sacra scriptura sequuntur, in quibus
videmus quae Adae et Evae praedicta sunt. 30
Ante Christum non debuit aliqua manere virgo propter semen futurum,
(piod nesciebatur, ex qua femina venturum erat. Et maledictio erat legis
non ferre semen in Israel. Inde Sara, Lia, Rachel jc. tarn anxie cupiebant
prolem, ne quis hoc interpretetur intemperantiam et lasciviam in sanctis
122 foeminis. Hieremias quidem non uxorem aut liberos habuit, sed secundum 35
verbum dei, quod cum prohibuit. Deberent ergo hodie qui non vere Christiani
^Prebigten über bü3 erfte 33u($ 2Jtoic, gehalten 152324. 157
R] neque liberos habituriis sit. 2)Q§ ijüi nu tücibcr ha ^in gebint, quod multa
peccata fein untertücgen gelaufen eciam inter gentes 3C. Christus reliquit
liberum uxorem posse ducere vel nou, sed tüir t)a6cn un§ ha§ 311 üit an=
g{)cnommen. Possunt quidem Christiani reperiri, tarnen hi, qui credentes non
5 sunt 2C. Gy tüirt auä) ha mit gemibcn, quod celibes aufugiunt, Xempe su-
dorem et laborem in statu matrimoniali ut Gen. 3. 5)^Qn entteuff bem regen
unb loufft in» Jnaffer. Xon ducit uxorem, sed quotquot meretrices cupit k.
Hoc principes agere deberent, ut cogerentur adolescentes 24 annorum, ut
dueerent uxores 2C. Ad hoc eciam utile fuit, ut obturaretur os haereticis,
10 quia quidam secuti sunt qui matrimonii statuni damnarunt. Taciani ex euau-
gelio docti erant virginitatem laudari, hi docueruut, ut omnino sine hoc statu
viveretur. Hie Adam per verbum erectus, tamen cum Eva uxore vivit in
matrimonio, et hoc exemplum contra eos est. Quidam prohibuerunt matri- 12.3
monium, ut i^ungf^er 5Pa6ft, qui iustituit aliquot Status, in quibus non licet
15 vivere in hoc statu, Et mundum replevit clericis i. e. meretricibus et puBen.
8 am Rande cum lex dei praecipiat 10 — 12 am Bande senserunt quoque carnis
pruritum jc. 11 über omnino s. h. st. v. steJd praesertim a Christianis 12,13 über Eva
u. V. in m. sieht qui sanctus fuit patriarcha K. 13 am Bande Taciani
H] ut vir esset vir et mulier mulier jc. 2)en 6t)liften folt lufftt gelajBen fein, quod
possent vel non possent ducere uxores inter alios vero non. Hac libertate
non deberent gaudere qui non essent Christiani 3C. 2JiQn entUnifft bcm regen
unb fett iny h3afBer, qui volunt servare castitatem jc. ^oabcn fic nit etneiöcr,
20 ^0 {)a6en fie j§o tnbert^) ^u()ren, abber fomptt erger» brau§ jc. 5ra folt bie
oBrigteit broB ^atben. Stneit ha§ nit gefrfjt^et, !onnen iüir nitt crfennen
nad) fet)en, tüe^r ein 6f)rift ift ober nit ein G^rift ift. £ot)on tompt», ha^
alle tnett öoE t)uren unb Buben fein. Id quod et spiritus sanctus praovidit,
ftituros scilicet, qui prohibituri essent matrimonium. ®t^ fein eBenn bie, bie 123
25 (S^riften tooßen ^eilig mac^enn ic.
Exemplum ergo hie est confirmandi matrimonii ic. jungtet ^j^opft ^ott
bie e^e borpotten, quia oportuit aliquos venire, qui prohiberent matrimonium.
S)cr 5Papft ^Qtt gcmad^t, ne vir esset vir, et ne mulier mulier esset 2C. Volebant
'j inbett = ^irgendwo', 'irgendioie^ weist Grimms Wtbch. IV, 2, 2042 ans Liithers
Schriften nicht nach. P. P.
"Hl sunt, urgeri et cogi ad uxores accipiendas, sed fugiunt multi sententiam 'In 1 awof. 3, 19
30 sudore vultus' 2C. sed incidunt in meretrices et damna oneraque conscientiarum.
Fuerunt qui damnarunt matrimonia ut Tatiani, qui crassissimus erat error.
Hodie Papistae prohibent secundum Pauli prophetiara. Contra istos errores ^ iun.^3
iam legnntur haec, quod Adam iam rursuui sanctus ]>atriarcha et Hcva sancta
femina filios procreant.
158 ^Prebigten üOer ba^ erfte SBurf) 3Jlofe, gef)aUcn 1523/24.
R] Et factum ut tlespicerentur penitus qiii liunc gradum acciperent. 2)a tft§
and) öerboten. Vita matrimonialis et virgiuitas clebent in novo testamento
libera esse, et hoc Christianis, nou impiis illis, nisi natura inipoteus est
4, 1 i]k ift§ fret), man unb tüeifi äufamtnen k. Teperit Caiu", bQ§ tüalt @ot, ha
ma1)nt \\ä) '5hm l)Qft icfjS iDol a\i% gerieft', Tossedi', fte {)ct feft gefaft ver- r,
1 ajio). 3, ir. buni 'Illud conterct', ba [tuilb tr beQtr, ut ilkid semen veniret, et iam gloria-
tur ilhun Cain esse jc. 'Caniti' J)ei[t !rigen, uBert^umen, gelüinnen, t}a'h, gut,
ha^i man etlüovöen Ijat. '^ä) ^ab boS lipltd; üetnat', aber e§ i[t notf) )ücl}t
"»'-'ba üon. Postca 'AbeF, ben ncnt [ic nit. I*rimus filius nimbt baS ^er^ gar
124 ba f)in. 'Aber auff teuf(^ 'tueetlag' ober 'lcl)b', gleid) ba§ tüibbcrfpil, e§ iüirt 'o
4, 2ir in puerperio suo letjb gefcfjctjn fein, quod hoc nomen ei imposuit. 'Cain
Agricola, Alter pastor ovium\ Parentes habueruut super Cain oculum et
hoc verbum ei inculcarunt 'semen conteret' proculdubio, et vohierunt eura
dominum. Ibi non fuerunt sacerdotes, sed Adam fuit sacerdos et omnia
7 am Rande Cain 10 am Eande Abel
H] dici spirituales, geiftlic^ in bent bo^en geiftc, ber ift axxii) geiftüc^, atque hoc is
pacto vohierunt se exchisos. In veteri testamento erant matrimouia coacta K.
Xon potest esse, ut castitas sit in corpore, ubi non est spiritus sanctus k.
(St) tüie fro^ tnarben 5lbam unb ßüa nato Cain. Eva dicebat 'S)a§
1 a)!oi. 3, ij jDotbe ©ott' K. hoc verbum in corde erat 'Semen conteret serpentis caput'.
Hoc verbum erat eins vita. S)^e äcett lualjr i^r long, bi^ bi§er '^avxzw 20
!quQl}nt.
'Cain' hebraeis sonat 'ubcrfommen', 'mir ift tüorben' iz. dicitur 'ein
getDtn', ba§ mon triget, erloorben ^at aber getoonnen, ^etft 6ain q. d. '^d;
Ijab ba§ libtid) fleinatt'.
4, 2 lircvi post pcpcrit et Abel. De Abel non est adeo sollicita, tametsi 25
124 amabat eum. Cain naf)m bay mutter!^erlj ganlj hjegt. 'Abel' sonat "votlf,
'clage', 'leib', ba« tnibberfpill gegen 6ain. Sic habemus duos filios. Vide,
4, 2quomodo enutriantur: '^2lbcl ein fdjcffer, ßain agricola', bcr folbe ein iung!er
tücrben, fie l)att ein oug auff ßain ge^abtt iz.
\ SKof. 3, 15 Hoc Euangelium 'semen conteret caput serpentis' praedicabant patres 30
filiis. 5lbom ift priefter unb 2Si[rf)off getüc^cnn.
Hinc oritur ins de primitiis oflcrendis. Primogenitus duo habebat:
*i\] Nato Cain gaudent credentes hoc esse semen, de quo aeceperant pro-
124 missionem, sed sequentia ostendunt darum errorem. Adam princcps et rex
est suorum, et praetcrea sacerdos docens filios de semine illo et alia et 35
offerens k. Ita et filii sunt tales suis.
Primogenito duae hereditatis partes dcbentur et practerea regnum et
saccrdotium. Sacerdotium vero est, ut offerat et doceat. Abel ergo com-
?Prebigten über ba'i ctfte mä) 9Kofe, gehalten 1523/24. 159
R] cum suis filiis. 'Agricola' hoc est: instituit dives fieri in terris, dominator jc.
Moses inscribit primogenito gcBltrt (]a6en duas partes: @in te^l nfjam et mit,
super hoc bQ§ )3neftert^u:n6 unb regiment, docebat alios et regebat. Ita cum
his diiobus. Caiu multo dilectior fuit pareutibus. Xunc considera opera
•1 dei, quomodo regat ab initio mundi, er fe^t Qldä) ha5 tüibcifpil, habebant 125
quidem verbum, sed tempus et persona unb tüeiB tvaxi nit geftimpt. Ita
nobiscum agit. Quamquara vult, ut se solo confidanuis, tamen tem^nis cer-
tum non ponit nobis. Hoc vides in hac historia, dum Adam et Eva sperarit
Cain maiorem fore, contenmitur a deo. Ambo obtulerunt, quod et)gentlid)
10 oflitium est sacerdotum, certo fuerunt sacerdotes, Quanquam Coronas et pileos
non habuerunt ut nos k. Unde habent hunc ritum? Ab Adam. Et nihil
aliud habuerunt pro Euangelio quam hoc de semine. "^Cain obtulit de frut'ti-4, 3f.
bus^ 2C. "^Abel de primitiis\ In lege sunt Levi. 1. 2. 3. c. Inm fuerunt 3 anof. 1 ff.
tempore Adae, non primum a Mose instituta. In Levitico 'Vom blt» etti3a§
15 tüilt opfern' 2c. 2)0» ift QI30 3U gangen: opfer illud impositum in aram et 12«
1 — -3 am Bande lus priniogeniti 4 — 7 am Eande Salo hominis e.st praeparai'e
animam 10 über pileos steht f^Jtijig
K] nafjm W:i rei(^ ein nnb ba5 5prteftertf)um, ef)t toorb £)cr, unb bo§ prebtgantptt
fiel au(^ auff i^n.
Xota hie opus et iuditium dei, tüte e()r regiert a prineipio mundi usque
ad finem. SBte ()eiltge leut toerbcn um6gcfurtt unb betrogen in irem gutt=
20 buntfen unb tnofjn k. hominis est praeparare animam 2C. Item homo pro-
ponit, deus dispouit 3C.
Oportuit eos herere in his verbis 'Semen conteret caput serpentis', ^ sDjof!3''iD
sed tote, tuo, inen Voa-j if)n öorBorgen. 2)q3 blatt ioanbt ficf) {)ic umb mit
bcm üben fo()n Gotn, cum ambo offerrent k. Offerre sacerdotis est oflitium,
25 tou opffer ftef)et, ba ift gelüiß ein priefter, ap ef)r nit ein gef^mirter priftcr
getoe^en ift, parum refert.
Hi duo filii ab Adam didicerunt, qui nihil aliud praedicare potuit nisi
de illo semine, al§o ^aben fie» getert unnb getriben.
'Cain obtulit de primitiis frugum', hie videLevi: ca: 1. 2. 3. de sacri-g'vjjo,- jf^
30 ficiis. Non a Mose originem duxerunt, sed ab origine mundi ab Adam.
Multa Moses scripsit de sacrifitiis, mc()(opffer, fpciBopffer :c. Oon forn, getreib 126
ober brott.
*K] paratione Cain despicitur, id quod et nomina eonun indicant. Sed aliud
iudicat deus. Homo proponit, deus disponit. Deus vocat ca, quae non sunt ic. 2p Saf.ie.g
35 Nihil hie est opinio Adae et Evae. i2.->
Mosi leges hinc et ex aliis ante legem observatis multae acceptae sunt.
Docuit talia Adam et alii observarunt. Super altarc holocausta cremaliantur,
IGO 5Ptebigten über ba% crfte fSüä) OTofc, gehalten 1523/24.
R] incensum et deo üerBrant. Cain obtulit quod ei dedit feilt ^Qllttüertf, Ita
Aijel. In Levitico liec omnia iavenies de ovibus, Spiritus Adae revelavit
hec de victimis, noii prinius ergo Moses has suboruavit. Questio, quae
oblatio sit melior? ludei dieunt, quod Cain malam oblationem et econtra
Abel bonam obtulit et iccirco primus reieetus, alter acceptus sit. Sed hoc s
ne credas: fructus, quos obtulit Cain, fuerunt boui, si legem Mosi animad-
vertis, fuit optima oblatio, scilicet ba§ ©uangetium, quia bog fpei§ o|)fer, et
minor fuit victima Abel. Et hec glossa falsa est, quasi per opera damna-
127 tus sit Cain jc. Abel placuit deo non propter opus, sed fidem. Et non
4, 4 displicuisse ob opus suum, sed ob mores apparet ex textu sequenti '@ot lo
^ielt fie') 311 216er K. quid hoc? deus primum respicit personam, antequam
respicit opus K. alias textus inversus fuisset, sed deus respicit personam et
postea iudicat opus. Notandus diligenter hie textus. Ambo faciunt in
speciem opus bonum et Cain multo spetiosius, quia optimam victimam ob-
tulit. Sed quod dei iudicium? coudemnat spcciosum opus et accipit Abelis, 15
ha§ fie bater nocf) mutcr iiod) ^ain nocf; 'ähd nit Ijct t)erfe()en. Ita cogitabat
Abel Yrater mens dignior me est. Ego non sum prior sacerdos, dominus
7 am Bande <S})ei§ o))fer 10 more 13 am Bande Notcaudus
1) fie = fic^ Vgl oben zu 42, 7. F. P.
IR] 5l6c( Dpifcrt aud; bon bcin feinem ha§ befte. Yide Levi: S)q§ fette
3ccuc^t man immer fonberüc^ an.
lam est quaestio, quod sacrifitium melius fuerit. ludaei dieunt causam 20
reiectionis Cain fuisse, quod minora obtulerit et abiectionem ad opera torquent.
Sed vide, quomodo textus ad fidem trahat.
SpeiBopffer ift getni^Iic^ ha^ reljne iüortt, eS Inirt 3cum ^oc^ften Qn=
gc^cogen in ^JJbfe. 6§ §atte 6ain3 I)Qntberg! ai^o getragen^), obtulit quae
habuit, erat autem bonum o]nis k. 25
127 4,4 'Öott ^i(tt fic^ 3CU 5I6el unb ^cu feinem opffer' k. £)ay ift ein ge=
mclbigev tertt. Hoc vult, (juod personam prinuim respiciat deus, oportet ut
prius persona deo placeat, dchinc vero offertorium. Contra opera concludit
hie textus, opus vult propter personam 2c. Cain et Abel tt)un einerlei) gutt
tncrgf secundum spetiem ic. Cain ift fdjetnbaiiidjei" quam Abel in muneribus. 30
Vidc, qualis iudex sit deus, accipit tenuius. ®i^ urteily f]ett \iä) nttt Öor=
fefjcn hjibber 6ain noc§ 5IBet, tDtbber ^Ibom no(^ Göa jc. Abel sie sensit
*) d. i. Cains Handwerk hatte dies ahgeiccn'fen. Vgl. R. 160, 1. P. P.
*K] 12« adcps cum ove immolabatur ex Levitico 2C. Personam primum respicit deus.
127 Si persona non est bona, nee opus respicit. Cain sie sensit 'Ego non sum
primogenitus? mihi debetur regnum' 2C. Abel vero sie 'Ego non sum talis, ■'•:>
^prebigten über hah etfte 33ud^ 5Jlofe, ge'^olten 1523,24. 161
R] accipiet meam victimam ex immensa misericordia'. Deus respicit cor. Dens 128
damnat hoc loco optimnm opus, non avariciam 2C. non enim est melius opus
quam dei cultus. Quando altare lüirt geftifft, quaudo puer in cenobium
datur, tum egregium putamus, sed vides, quäle hoc dei iudicium. Oportet,
5 ba^ btü tuetjter !^um6ft, ut opus tuum in fide gf)e, alias neque per missas
nee statum tuum probus fies, oportet ut persona sit prius accepta. Quomodo
ergo acceptus est deo Abel? sicut alius Christianus. Epistola ad heb. xj. c.
'Abel gratiorem victimam obtulit deo per fidem\ Hodie audistis neminem ^""■'^'•jog*
posse fidelem fieri nisi per verbum et spiritum sanctum'). Ita cor Ahelis tft
10 geftanben 'Ah deus pie, tuum verbum est, quod raissurus es semen 3C. sed
ego dignus non sum, ut ego hoc sim, sed tu immensa charitate erga nos 2C.
ob hoc offero tibi hanc victimam'' 2C. @t ^i(t ]ic§ 311 %b^l, sed quomodo?
hoc non est scriptum. Indicat scriptura victimam consumpsisse ignem, et
2 am Bande et crassa illa peccata 4 dum 7 am Bande Hcl): c. xi.
*) Die Frühpredigt dieses Tages findet sich in Eöre)-s Nachschrift (Cod. Bos. 0. 17-^
dei' UniversitätshibliotheJc zu Jena, Bl. 83'^— 84^).
K] 'iä) bin ein axm ofd^enprugel, ein arm menfd§, non respiciet deus ad munera 12«
i". mea" 2C. Deus cor iudicat. Exemplum hie habes onmiuni Christianorum
operum. ^^e xmijx fie fd^einen, j^e fe^rtic^er fie fein ic. Xota, (juis Caini
fnerit animus 3C. luditia dei diversa sunt a iuditiis muudi. Xon iudicat
hie publicas fornicationes ic.
Cum dicimus '^ä) loitl ein @ott§ binft [tifften', )id) t)k praetextum
20 an. Xcx naf)m ift foftlic^ getoeßenn '@otte§ binft", oportet, quod distinguas
tüas ©ottc^binft fet). (i» mu§ ein gölte» binft fein, ber auB bem ghntBen
^erauB bringett. 5l6el mu§ fornc angeben, ha» tcergf f)t)nad;.
5l6et ift in bem glauben biBc& fpruc^» 'Semen conteret caput serpeutis'
f)ef)r getreten, atque ita placuit deo ?c. Xon potest iustificari homo nisi per 129
25 Christum 2C.
'@ott §elt fic^ 3CU ^beV zc. S)a§ ift: et)r mac^t fi(^ freuntltc^ jcu
feinem Opffer JC. Sic patriarchae foecerunt ^c. cum obtulissent, descendit
ignis de celo unb Dorbranbt ha^j Op]]n, quod iuditium erat gratum esse hoc
sacrifitium 2C. Sic ergo eadem fide, qua nos salvati smit. Ista incensio
30 Signum erat ut apud nos baptismus.
'S] tu tarnen, deus, suscipe quod offero per misericordiam tiiam, quia mihi nulla 128
debetur praerogativa". Vides hie secundum opera non iudicari, immo quanto
magis spetiosa sunt, ut, quando cultus dei appellantur ut hie, tanto magis
nocent. Oportet deum fide colere, sicut coluit Abel Heb: 11. C^et. 11,4
3r. Oblatio accepta deo incendebatur igne celitus misso, ul vides in lege. 139
Certi tunc erant ex verbo dei de semine et ex signo in oblatione ostenso,
sicut nos ex verbo Euangelii et sacramentis.
Sutt)et§ 2Berfe. XIV. 11
162 ^ßrebtgten über ba§ cvfte f&uä) Wo\c, gehalten 1523/24.
R] hoc sacrificiuni fuit signum, quo certi fuerunt deimi sibi propitiura, ut nos
baptismiun habemus. Ita habuerimt eandem viam et Christum, per quem
130 ad celum veuerunt. Abelis animus fuit in Christum, Cain animus ita 'ego
sacerdos summus et primogenitus veniam et faciam oblationem deo, per quod
deo acceptus ero', oportet, ut ita fet) fein getnut ftanben, et omnes increduli s
cum deo aguut. Hoc deus ferre uou potest, sed damnat utrumque oifertorium
et personam. Ex hoc scimus, quomodo iudicet 2C. Nunc sequitur it)a§ ß^atn
für ein !ret)tcl^) fei) geit)eft: cum euim videt fratris victimam absumi igni,
irascitur deo et fratri, (|uia ubi vera fides non est, deus amari non potest.
131 Vides quoque quae natura sit sanctorum superborum: pati non possunt, ut lo
sua opera damnentur. Imitantur patrem suum Cain, quando EuangeHum
venit et damnat eorum opera, tuuc dicunt praedicatores illos hereticos esse.
4, 7 Quanquam Abel occisus fuit, tamen oblitus penitus non est. Hebraice 'tuen
bu dbix ntt gut Bift, fo iDtrt bie funb fie lagern für bic t^ur" et obscura
11 damnantur 13 über quanquam bis tamen steht 516el mu^ abn hxübtx fterficn
*) fret)te[ = kreutel, kreutlin fivie Kraut, Pflanze, Pflänzchen, Früchtchen, FrüchtelJ
im Sinne von Unkraut (schlimme Frucht) gehraucht und auf Menschen angewendet, findet
sich nicht selten hei Lutlier. Vgl Grimms Wtbch. 5, 2122. P. P.
•^^ 130 Cor Cain ita fuit 'id) Bin primogenitus, sacerdotium ad me pertinet ic. is
i(^ tvii mein opffer brengen, e§ Intrt i^m gefallen^ fein I)cr^ m\\^ t^m al^o
geftanbcn fein. Nam si fidem habuisset, non fuisset reicctus, cf)r ift Quff fein
toerg! gegangen, non respexit ad fidem. 2)rumB ift bie öornicf^ene |jerfon
unb haii o|3ffer ein§ mit bem anbcrn borbamptt 2C.
SBeitter luirt in ßain ange^ceigt fructus impietatis, quod nullam habuerit 20
fidem. !I)a Brechen bie untugcnt fjerau^. Contra deum et fratrem irascitur
181 Cain. 2)0 fi()eftu bt) art unb natur ber l]ofjm f)eiltgcn, tüie 6atn t§ut, ^0
t^uen aEe (^ainifc^C fjeiügen, qui operibus vohmt iustificari, sicut hie scriptum
est, sie fiet ic.
2)0 e!^r alBo fc^nurtt unb murrett^), ftrafft t^n @ot unb \pxaä) '(St) 25
toorumB tuurffftu ben fopff ntber, iDarumB murreftu'? k.
^) Meine Bemerlcung zu Bd. XII, 624, 17 ist vielleicht angesichts dieses Rothsclien
Zeugnisses nicht aufrecht zu erhalten. P. P.
*H] 130 Dignum sc putavit Cain et bene meritum de deo, id quod est absque
fide offerre. Iccirco damnatur et persona et oblatio. Si quis dixisset Cain,
quod infidelis esset, non putasset esse verum, sed vide fructus: statim iram
et odium concipit et contra deum et contra fratrem, nollet esse deum qui 30
131 sie quac eins sunt, damnat. Non sustinent impii et hypocritae sua damnari
nee contra deus sustinet, quod sua aHquid magnifatiunt. Ita fit in omnibus,
qui suis herent operibus. Verum deus taha non curat, ut maxime hie oporteat
Abel mori.
5ßrebigten über ba^ crfte SBud^ SRofe, ge^^atten 1523/24. 163
B] sunt. 'lanua" est manifestatio. Moses vult hoc loco: quaudo hü ein BuB
Bift, fo funbeftu JC. sed aliquando manifestum erit. Hie locus monet eum,
ut caveat se a malefaciendo. Hie siraplex iutellectus 2C. ISIulier invita est
sub viri iraperio, tarnen cogitur. Sicut mulier est saneta, Ita quauquam tu 132
5 peccator sis et inclinatus es ad peccandum, tamen conare, ut restinguas pec-
catum. Hucusque crassum peccatum non est descriptum, sed spiritualia illa
et in speciem bona 2C. Item opus non facit, sed fides.
11. 31. 5mail523.
Dominica Trinitatis Ex Gene. c. 4. Post prandium.
Audivimus in 4. c. quomodo exemplum fei un§ furgeftelt verorum et
10 falsorum sanctorum. Cain est pater oranium, qui deo serviunt falso corde,
2 über fo bis aliquando steht jo ftedfftu in bcr ^aub öol fiof^eit 4 über Sicut
steht inquam
H] 'Nonne si bene egeris" 2C. In hebraeo sie 'tuen bu ahn ntt QUt 6{ft4, 7
in ber "^Qut, %o ift m(^t§ gutta in bir\ S)ie 't^ur' ift bic offenBotung^ jc.
Biftu ntt gutt in ber fjant, trag fal gutt§ tjerauf^er gelten, oBer toen hk t!§ur
totxt auffge^en, ^o h)trt§ offenBar tüerben. S)i;umB be^r fenten^O !c£)le^et
15 i!^n 3CU tug!, ne viudicet se, ne malum faciat quod parabat 3C. q. d. %a\n,
fi^e bic§ bor, ^ut!|e btc^ öor ber funbe, bu ^ft etttna» Bo^e§ im fljnne, Ia§
bie funbe ficf) bor bir budEen 2C. brudt bte funbe unber btc^\ Haec doctrina isa
contra, non pro libero arbitrio est.
2)ie grof^en I)ctligen ftec!en bol ungIauBen§.
20 Fides facit, non opera.
Sequitur alia contio.
In quarto capite audivimus, h)te un§ furgeftett ift ein (Sjcmpel ber
tuar^^offtigen unb ertic^ten ^eiligen. Cain exemplum est falsorum sanctorum,
') be^r feilten^. Es hat 2vohl der (Urtheils-)Sp)'uch vm-gesdiwebt. P. P.
*H] 'Si fuisses bonus, oblatio fuisset bona, si tu non es bonus, peccatum 4, 7
25 tuum adest in foribus', ex hebreo i. e. manifestabitur quandoque peccatum
tuura, etsi ad tempus occultes i. e. quod intus est in cute prodibit vel in
postremo iuditio.
'Tu domiuaberis peccato", sie et supra ad muliercm 'ipsc dominabitur;J'Jjijj*^^jj
tui\ Quamvis habeas peccatum, quam vis dominari velit 2C. Doctrina est
30 et lex. Sic debes, si velis esse bonus. Uli qui volunt esse magni sancti,
hoc est hypocritae, pleni sunt infidelitate, quos si tetigcris, plenos iuveuies
invidia, odio 2C, ut taudera etiam viros invenias sauguiuum k.
11*
Iß4 ^rebigten über bn§ erftc 5Purf) 5J]ofc, ge()alten 152324.
E] Abel Simplex, qui vera fide deum coluit ic. Hü duo conveuire non possunt.
Verbum ita tractari non potest, qiiod ambabus partibus gratum sit. Videtis
enim Cain, ubi consyderavit fratris victimam esse acceptiorem deo, quid
i»:j egerit 2C. Hec verba, quae hie textus habet, puto dicta ab Adam. Quod
dicit textns deum locutum, non intelligendum dei voce, sed per Adae voeem, 5
üKiitti). 19, 5 nt est quoque in Mat. 19 'propterea homo' jc. quare hoc dictum est ab Adam
nt ab episcopo, qui bonum exegit et malum prohibuit. Quid fecit Cain, cum
victns esset verbo dei? erubescens Cain simulavit se amicum esse fratri, cum
tamen in corde haberet cum occidere. Id quod indicat jSIoses, quod dicit se
¥f.28, 3 locutum fratri. Hinc est locus in ps, "^Qui pacifica loquuntur, mala autem in 10
1S4 4, Scordibus eorum\ 'Egrediamini foras" non est in hebreo. Et sequentia
H] 5l6el, ha% einfelbig menic?^, verorum, qui in fide ambulant unb bon '^er^en ein
xe(^ten @ott§ binjt t^uen. Hi duo nunquam couveniunt. Cain cnm vidisset
reiectum suum sacrifitium, odit deum et sanctos.
133 Verba ad Cain per Adam dicta fuisse ego credo. Adam praedicavit, is
swattt 19, 0 Adam Cain reprehendit, non erat vox de celo. Matt: 19. dicitur *homo
reliuquet patrem et matrem' ic. quae verba Adam locutus est, et tamen
Mattheus deum locutum esse scribit. Dens per Adam ut sacerdotem et
Episcopum reprehendit Cain.
4, 8 'Egrediamur foras' non est in hebreo , e^ tft ein gcufa^ K. 'Evcc cum 20
sie verbis reprehensus esset, locutus est cum fratre, !^Qt fid^ au^cvltdj gefielt,
^i- 28, 3 quasi faveret fatri 2C. Nota illud psalmi 'Qui loquntur pacem cum proximo
suo, mala autem in cordibus eorum" ic. 2)o feint oBgema^et oEer falf(^en
^^eiligen mutf), ttjiÜen unb ft)n. Simulat natura humana aliud, quam corde
premat. 25
134 4,9 ^Ubi est Abel, frater tuus' 2C. Ea quoque verba credo per Adam
locuta esse. Hie vides a principio mundi dei curam pro iis, qui persequuntur
*H] Audivimus cxemplum verorum sanctorum et fictorum. Nunquam inter
hos conveniet, hoc nemo expectet, necesse est, ut irrisores sint ad iustorum
probationem. 30
133 Quod deus scribitur locutus ad Cain, credo per Adam esse factum, ut
OTottf). 19, 5 Episcopum, pastorem et prophetam, sicut et Christus Matt. 19 dicit deum
locutum, quod Adam dixit. Sic et prophetae loquuntur quasi deus k.
4/8 'Egrediamur foras' non est in Hebraeo. Dixit Cain ad Abel fratrem,
non dicit scriptura, quid dixerit, sed hoc indicat, quod qui antea deiecerat 35
vultum, iam simulat amorcm. 'Dixit' i. e. familiariter cum eo locutus est,
5P(.28, squi antea nohiit ei loqni secuudum illud psalmistae 'loquuntur pacem cum
proximo suo, mala autem in cordibus eorum\
'=" lu hoc textu multum consolationis est piis patientibus iniuriam, quibus
W- 32, 8 dicit dominus ps. 31. 'firmabo super te oculos meos' jc. Abel ambulavit 4o
^ßrebtgteu übet bog erfte fSuä) mo\i, gehalten 1523/24. 165
R] verba deus locutus est per Adam. Solacium est ingens eoriiiu, qui nomine
Christi patiimtur. Multi loci scripturae ex hoc loco tracti lu ps. 'Oculos 'W\. 32, s
meos uon avertam a te\ Abel in fide ambulavit, ideo ut oceideretur eciam
a fratre. Cain credit iara liberum se esse et solum dilectum filium fore. Sed
5 deus nou patitur hoc et expostulat cum Cain de fratre suo. Si Abel poten-
tissimns rex fuisset, fo l^et er» fo lt)Ctt nit gebrockt, ut tanto supplicio Cain
alfecisset: iam locum nou habet in spatioso mundo Cain. Videamus hoc
exemphma, quod scriptum est in terrorem et consolationem. Fides patitur 135
periculum non tantimi ab inimicis, sed eciam a fratribus. Id quod Christus
10 confirmavit in Luca 'Ignem' jc. 'patrem adversus fihum'. Ita cavendum auc. 12, 49
nobis ut sponsa in Cauticis 'filii matris me' jc. 'posuerunt me custodem' 2C. •&o')c'- 1' 6
hoc est: traditiones exteriores servare debuissem, hoc nolui, sed florem campi
i. e. agri volui. 1. ]ind gaudere debemus, si lii, qui nobis gratiosi fuerunt,
nos persequuntur. Et bonum signum est, quauquam gratum non sit, quod
15 hie Euangehum non contemnitur, si literae bullarum 2C. sed hoc signum non
10 am Rande Spon: in canticis 15 über literae bullarum 6(ehf vobis proclamareutur
K] propter deum, et qui sileut. Xota ps. 31. 'firniabo super te oculos meos' JC. *5i- 32, 8
2)u falt nit finden :c. iüQ§ feiner f|)ru(^e ^ein bo Ijerau^ gc^ogenn.
Cain cum iam occidisset Abel, gebockt e^r, c^r toolbe nu bily U6c Ünbt
fein, lbe(§ folbe gefc^tnigen fein. 3^a luol gefi^toigen. ©ott rebt felbft öor
20 if)n. %^d BvQc^tg ^0 ferne mit feinem tobe, bQ§ (^ain bem tobtfrfjlegcr bte
iüerlbt 3111 enge hjurbc. Nobis scriptum sit hoc exemplum, boa tüir un» 135
bOttnegen JC. Christus hoc confirmavit cum dicit 'Iguem veni mittere' jc.Suc. 12, 49
icf) toii ein fcnei* angcunben ic. ut inter omnes sint dissidia, folc^ auffmljr
maä)i ba» (Suangelium. Item 'filii matris meae pugnabuut contra me', inquit öoöci. 1, 0
25 sponsa in Canticis, sie nobis cantaudum est. 'Sie tüolten mtc§ föffeen in
garten, iä) h)olb frei) fein unb bie Blumen auff bem felbc Icfeen' 2c. q. d. nolebam
traditiones eorum servare, ideo cogebar mori.
Tria hie notanda sunt. Primum quod si proximi nos persequuntur,
certissimura inditium est euangeliura esse verum, quod hodie praedicatur.
l] 30 simplici via fidei, nihil curans, quid deus de ipso disponeret. Caiu autem
sua quaerebat et defendebat cum dei et fratris iniuria. Putabat vero se
posse regnare tranquillum occiso eo, quem videre non poterat, sed deus non
patitur opprimi suos, immo tunc potiiis glorificat, cum extincti putantur.
Abel magna potentia premit liomicidam licet occisus, tantum vivus nunquam
35 potuisset, ut videas hoc loco praemium piorum et oppressorum.
Quod in principio mundi actum est, fit semper usque in finem. Inimici 1S5
enim hominis eins domestici eins. *Ignem veni', inquit, knittere in terram Sitc. 12, 49
et vellem, ut iam iam arderet' 2C. lu canticis 'ßlii matris meae pugnaverunt ^oOci. 1, 6
IQQ 5Prebigtcn über ba^i etfte Sud) ÜJlofe, gctjatteu 1523/24.
R] siifficit, sed oportet, ut in corde sentiatur. 2. quod videraus hie: quam primum
liomo patitur vel moritur propter deum, tum statim est in honore, et hie in-
136 dicatur resurreetio mortuorum. Seriptura quidem dieit Abel mortuum esse,
TOQtti).22, 32Sed deus non potest oblivisei, sed id verificatur quod e. 22 mat. habet 'deus
est deus non mortuorum, Est deus Abel ut Abrahae' k. er nimbt fie ^) fetn§ 5
an ut famulus illius, hie loeus arguit resurrectionem mgrtuoruni esse, nee
loeus hie impletus, sed gl^et noc§ im fl^ltiang!, quod Abel iam mortuus est,
nihil curat, sed vix horam putabit se mortuum fuisse. Ita uobiseum est.
Hec vox nunquam cessabit, donec iudieii dies venerit. 3. est merces im-
piorum: docemm-, ut crux feratur a nobis et sciamus certo premiura secu- lo
4, 9turum, Item ut perseveremus, ne fiat nobis ut Cain. Deus dieit 'Ubi est
^PJg^g"'- frater tuus'? @tn fred) responsum dat. 'Impius cum venerit in profundum,
2 dum 3 4 am BandeResur: mortuorum 12 am Bande durchstrichen Gregorii dictum
1) fic = fid) Vgl zu 42, 17. P. P.
H] Secundum, quod videmus glorifieationem mox sequi erucem et persecutionem,
glorificatur enim et vivit homo, si patitur apud deum, et quidem statim. Et
3Kni^22, 32 ^^6^ est resurreetio a mortuis. Videte loeum Matt. 22. Deus est deus is
Abel sicut 'est deus Abraham, Isaae, laeob, non est deus mortuorum, sed
vivorum'. @^r iöil ein t)oI(f ^abtn, bog bo lebtt, illie probat resurrectionem
mortuorum.
Sir^ie öortiitt bcr !^er 5lbel al^ feinen tnec^tt ic. S)cr fpruc^ gc^et noc^
im fcf)h)ange usque ad diem iuditii. S)em 5l6el t[t§ ein fd^lec^tte jcett, quod 20
iam mortuus sit usque ad finem mundi. £)oit tDtrtt ein tog ein ftunbe fein, K.
haec vox sanguinis clamat semper jc.
3cium videtis hie ben (o^ ber gottlosen unb boifolger, monemur itaque,
ne fratres persequamur et ne persecutiones timeamus.
4.9 'Nunquid custos fratris mei sum'? ftol|e tüortt, ein frc(^e öorarfjtung'^ 25
^''18^3"' ©otte». Sic semper unum peeeatum trahit reliquum. 'Impius cum venerit
*H] contra me, posuerunt me custodem in vineis', ut observarem opera et tra-
136 ditiones quae ipsi mandabant ic. Secundum. Resurreetio hie signifieata est
et declarata. Mortuus Abel vivit et plus vivit quam ante. Deus pro eö
aKotti).22,32iam pugnat, non potest deus oblivisei suorum. Ipse 'est deus Abraham, ao
deus Isaae et deus laeob, non mortuorum, sed viventium^, ubicumque etiam
sint. Abeli dormitio usque ad extremum diem videtur vix una hora esse,
ita ut et uos post multos annos resurgentes prae admiratione dicamus 'ego
4. 10 mortuus sum hora seeunda et iam ante tertiam resurgo'. Porro 'vox sanguinis
Abel clamat" usque ad extremum diem. Tertium deterremur hie, ne oppri- 35
mamus pios ut Cain.
4,9 'Nunquid ego sum custos fratris mei'? Hie est magnus dei con-
®^'^g®3"'- temptus, ita peeeatum trahit peeeatum. Prover: 'Peecator cum in profundum
5Prcbigtcu über ba^ etfte «iidj aJiojc, gefältelt 1523/24. 167
R] coutemnit'' Grego. Ita hie, occidit fratrem uilb tt»il not^ tro|en hax^U, unb
)t)il Cl'ft I)u6fij^ fein in hoc crudeli peccato. Charitas postuhit, ut quisque 137
curam alteiius habeat. Nouue iuduratum cor eins est? pro bouo ducit, quod
fratris curam uou habet, curare non vult, primum verbum 'Ubi AbeF 2C.
5 sed hoc 'quid lecisti'? ha§ f(^rtetb. Ita ad Babylonicam meretricem 'iä) tüttJ.io
hiä) auff teif en' 2C. "^Arguam te et statuam contra te faciem tuam'. 'Sau- 4, lo
guinis vox\ Ibi (Sotn ift geftaitben ut ludas, cum grosses argenteos in
templum iecit. Si homo in hoc periculum veuit, ni sequatur Euaugelium,
actum est. Quid agit deus cum eo? non solatur, ut fecerat cum Adam, ut
10 Cain maneret exemplar impiorum, Et Abel piorum. Sed dicit 'Maledicta
terra' ac. est supplicium corporale. An hoc supplicium omnes impios impetat, 4, ii
non est huius loci enarrare. Cain est tamen damuatus in corpore et anima.
4 — 6 am Bande Arguaiii te et statuam contra te legem meam
H] in profundum peccatorum, contemnit' prover: 18. a. Putat Cain se ad hoc 137
non esse constitutum, ut fratris curam agat. Ecce quanta caecitas, quam
15 profunde ceciderit miser ille homo. Sed eo usque durat superbia, 6t§ ber
I)unbt reul fomptt ic.
'Quid fecisti'? Hinc fluit haec et similis sententia. 'Arguam te et qj,-' 50 21
statuam contra fatiem tuam'. Sic ad meretricem Babylonicam '^(j§ h)ill blrfj Scf. 47, 3
QuffbecEen, hü§ ibermon bcin \ä)a^m fe^en foll' jc. Hie stetit Cain sicut ludas.
20 'Peccavi tradens sanguinem iniustum\ 2Ben bte plage tomptt, bo ift fein a'fatt^ 27,4
'^ulff, uisi statim sequatur Euaugelium ic.
©Ott left ^6el ftegten al%o, unb gibt i^m lein fue^ tüortt, non auditur
verbum unum Euaugelii. Corporaliter quoque punit et conscientiam peccati
*2R] venerit, coutemnit'. Gloriatur se non curare de fratre, id habens pro iure,
25 quod erat summa iniustitia, unicuique enim maudavit deus cm'am de
proximo suo.
'Quid fecisti'? Hoc est tonitruum de quo in ps. 'Arguam te et statuam |/^5(f^i
contra fatiem tuam'. Hie amplius uulla fuga, uullus coutemptus. Hie omnia
iacent in Cain ut iu Inda proditore. Hie anima est in iuferis sine spe
30 revertendi, uisi sequatur Euaugelium, quod hie uou est secutura, sicut secutum
est iucrepatiouem et daumatiouem Adac et Evae. Nam hie est exemplum
damnatorum. Traditus euim antea Sathanae secundum animam, iani etiam
damnatur secundum corpus, res, amicos, honoros. 'A fatie euim domini' i. e. 1, I6
a praesentia sanctorum Adae et Evae et fratrum, iu (j[uibus dominus liabitat
35 per suum verbum et spiritum (Sic ego intelligo), eiicitur in cxilium maledictus
intus et extra.
Maledictionem terrae in Cain adhuc liodic videmus. Pii laboraut
simplici fide et deus eos nutrit absque soUicitudine: si non dederit abuude,
168 tprcbigten übet bo? etfte SSucf) 5Kofe, gef)alten 1523,24.
R] Sed hoc verum: qiii deo fidunt, facilius et miuori lacore nutriuntur quam
138 4,i2i)npii, hoc vidcmus hi avaro 2C. causa est eius infidelitas. 'Vagus in terra', hie
indicatur fein piob bei'jagt conscientia. Ita fit omnibus incredulis et crassis
3 Wo). 26, 36 peccatis obnoxiis, ut pacatis conscientiis praediti non sint Levi. 26. 'Terrebit
. ^ eos sonitus' 2C. Et hec 16Iob{(fet)t fol ein ^ftag impiorum, ut est in deute- s
epr. sai. ronomio, Prover. Tugit impius nemine persequente, lustus autem ut leo ani-
mosus' 2C. q. d, 'ubicunque et, iusecurus es, non ab hostibus ic. sed con-
4, i3scieutia impacata est\ Cain 'Maior iniquitas\ Ita omnes impii: nou est
fides, nou est promissio, est vox omnium damnatorum, depingitur cor in-
duratum, cum ademptum est verbum et promissio, quare submergitur, nihil lo
4 am Bande Leui. 26. 5/6 am Bande deute, pruuer,
2^1 relinquit. Au illa poena duret super omnes impios, relincjuo iam. Hoc vult
textus. 6oin§ fe^tt ift htm teuffei gefien unb fein (cBen tft bovbam|)tt k.
138 i,ri 'Vagus et profugus eris' ?c. 'S)u luiift ein blobeö unb borjcogtteö 9e=
3 2)Jof. 26, 36 h)tf§en IjaBen, ba^ \iä) ftet» tüirtt furc^tcnn' Levi: 26. 'Terrebit eos souitus
folii voUuitis', qI§o ein blob unb HorjcaQtt f)er^ ift in einem unglouBigen is
OToj. 28, 6ömenf(^enn Deu: 'deus dabit tibi cor pavidum' K. Haec est plaga super onmes
^''g'a,'? °'' i'^pi^''- Prover: 28. 'fugit impius nemine persequente. lustus tüixi fe^en
it)ic ein laue', öor feinen gcbantfenn.
4, 13 Hiuc loquitur Cain de conscientia et dicit ' Maior est iniquitas' jc.
Clamat voce omnium impiorum et damnatorum. ©in t)0VC,3tt)e{ffelt ^ei'ti ift 20
bo abgemo^Ict, bo ift !ein (Juangeüum , bo ift nauert') hai gefc^, baö \i)m
fein I)er^ unb geluif^cn tiorbammctt.
15 Boaaiitis
•) nauert, eine der zahlreichen mdartl. Nebenformen des schrifideiitschen nur Vgl.
Grimms Wthch. 7, 'J98 fg., ivo aber diese fehlt, die ihr au als miüeldcutsch erweist. P. P.
*H] tarnen dat satis, et ipsl praesentibus siuil coutenti. Avari (juam misere
tonpieantur, deus novit 2C.
188 Increduli et rei gravium peccatoi'uni uunquam sunt absque terrore, 25
3 awoi. 26, 36 semper timeut nc clava ipsos percutiat deus Levi: 26. 'Terrebit eos sonitus
folii volautis, et ita fugieut quasi gladium, cadent uullo persequente' Deute: 28.
spr. ©ai. 'Dabit tibi dominus cor pavidum' 2C. Item prover: 28 'fugit impius nemine
persequente, iustus autem quasi leo confidens, absque terrore erit'. Plaga
haec vitari non potest, quia deo imposita est. 30
4, 13 'Maior est iniquitas' K. Vox est damnatorum omnium. Hie vides,
quid sit cor desperatum, ubi tantum lex agit, et non sequitur Euangelium.
Mundus totus iam angustus est. A fatie dei et a ten-a abiici se dicit, quo
quaeso ibit miser? vellet omnia fugere, uon potest. Sic erit omnibus impiis
$ßrebigten über bai erfte Suc^ 3JJofe, ge^^alten 1523 24. 169
R] adest quam lex, qnae damuat, tale cor fu(^t f){n unb f}cr, quid dicit? 'Tu4, 14I39
abiicis me a terra' 3C. liec verba desperationis sunt, quis munduni tarn
angustum sibi facit? conscientia. Quid significant hec verba? nihil aliud
quam quando poenitentia venit, libenter velit aufugere, tum non potest, et
5 hec est pena inferualis. Et hanc habebunt damuati in extremo die, libenter
aufugerent faciem dei, sed non poterunt. Plus timet? 'occident me'. PauciJ, 14
hoc seutiunt. Xos deberemus rogare pro nostris inimicis, c» tft ni(^t», ba»
in h)trb tniberfarert. Et hie textus scriptus, ut deo mittamus viudictam, et
rogamus deum, ue in reprobam meutern dareutur K. Si Abel vixisset et
10 vidisset angustiam fratris, er iüer breimal ge[tor6en. Ego libentius vigesies
pati vellem, ut cor gladio transfoderetur quam hanc penam Cain modico
tempore sentire. Hec duravit modico tempore. Liberavit eum (piidem, sed 140
4 dum 5 am Bande Poeua iufenialis. 12 über duravit dteht iu cain
:S] Cor Cain sie erat 'Stl^e bu ftoft midj Don bem crbBobenii' unb fifjct, is»
ba^ i§m ha^ erbtreic^ 3cii enge Irirtt, ha^j e^r utt Imüß n^u an§, et quo
15 fugeret, cum extra terram non sit locus.
'A fatie tua', uou licet iutueri te qui omnia vides, nemo [)otest vitare4, i4
aspectum tuum. Talem describit, n^tc ein f)er^ Qefc^irft ift, ßo ber reuet
!omptt, et cmii vult fugere, et uescit, (piorsum fugere debeat. Xa^ ipirt
bl)e ^elltic§e ^etn fein. In exemplum impiorum haec omnia scripta sunt.
20 lam aliud timet Cain. Et dicit 'Omnis igitur, qui invenerit me, occidet 4, 14
me'. Xa5 f)dii gemifßcn. Uude hoc? '(piia occidi illum, ergo occidar
ego' :c. ?lo(^ l)abcn niir armen funber immer feorge, öott f)ab un^er bor=
gelten, abber 'mix Inerbcn nic^t gerochen. A^indlctam debemus deo relinquere.
Xos non modo non vindicare debemus, sed eciara precari pro inimicis, hjir
25 foÜen un§ i^r annef)men unb fie ^erau^ fu^renn. Sic Christus nos docuit.
%bti t}ett noc^ jce^en mat fein leben Uor 6ain gefaxt, si potuisset eum
liberare, si vixis.set 2C.
Nequaquam ita fiel. S)o nimpt il)m ©ott hk plage toec!, aber nit
gar, gibt if)m lufft in corporali vita, nee tameu dat ei Euaugelium. Sic
30 inquit dominus '511^0 fal e» fein: 'Omnis, qui occiderit Cain, septuplum4,i.j 140
*'S.] iu extremo iuditio. '(Jmnis', in([uit, 'qui invenerit me, occidet me'. Iuditium4, 14
istud pauci hie experiuntur. Impie timemus, ne deus nos in tribulatione
dereliquerit, cum x-ideamus tantam dei patris curara erga Abel. 'Mihi', inquit, SRöm. 12, 19
'vindicta, et ego retribuam'. Non ergo vindicemus, sed curemus potius et
35 precemur pro inimicis, ne iu tam horrenda incidant. Ego potius centum
gladiis paterer me transfigi quam eligere, ut paterer ad spatium, quo dicitur
unum pater noster. Talia qualia passus est tunc Cain, quis haec faveret vel
inimico ?
170 ^Prebtgteii über bai etftc 33ud) 3)io|e, geljalteu 1523/24.
K] non dedit promissionis verbum, sed aufert temporale supplicium k. et hoc
ideo fecit, er foigt, ber tobfd^lag h)ur^) 3U fer ein it)ui|len, quauquam
meritus sit. Hie doctores puguaut, quaudo factum sit, quod is qui Caiu
4, läocciderit, 'septuplum' jc. quanquam dixerint quidem Lamech Septem per-
didisse ex progenie 2C. Signum quod fuit, textus non iudicat uisi quod con- 5
scientiam irrequietam, cpianquam credibile est hoc eciam exteruo corpore
Ubr. 10, 31 tremuisse et bibmen. Paulus 'horrendum est incidere in manus' ic. melius
141 4,16 fuisset, ut ab hominibus supplicium accepisset. *Ita fugit Cain a facie domini\
Quomodo hoc? quis potest faciem domini eifugere? Sed hoc bie ITietnung; a
facie parentis fugit et in regionem, uln nullus habitaret zc. Ubi Euangelium 10
1,2 über supplicium bis fecit stellt Signum in eo posuit, ne oc 2 über forgt steht
timebat am Bande bQ§ bic Icut nit fo neigt ttiurbeu ju toben 5 am Bande Lamech
G ifber irrequietam steht iutelligas 7 bubcn
') tour für ward. Eine vor dem folgenden 311 leicht hegreifliche Schreibung nach
den gehörten Lauten. P. P.
K] punietur". ©i(^eit i^n, bo» d)X nit fotl crtuurgct hjevben. Haec omnia per
Adam dixit.
Hoc voluit his verbis deus, ut tolleret homicidium, praevidit enim
futurum hoc malum, sicut hodie videmus ic.
Plic movent quaestionem, ubi septuplex illa pocna impleta sit, post- is
quam occisus est Cain a Lamech. Respondemus: (5§ Itgt nitt tltadjt brait,
06 h)ir§ nit JDtf^en.
4, 15 'Pot^uitque dominus in Caiu signum' jc. Magistri ludaeorum dicunt
Signum fuisse, quod tremuit tota vita, eciam externe, sicut in conscientia.
Textus hoc non habet, e§ ift U)ot mugltdj, boc^ \vd^ idß nic^t IC. 5tI§o 20
ttbv. 10, 31 ()Qtt 6ain feine fc^anbt getragen öor ibermann. Paulus ad heb: 'horrendum
est incidere in manus dei viventis'. (Sain Bibmett an leib unb an fcl^el.
1414,16 Sic Cain fugit 'a fatie domini' 2C. Hoc est a patre fugit, mn[t {n§
c^lenb, ad iguotos confugit ic. Ubi Christian! sunt, ibi non est opus gladio,
24 opus opus
*H] 140 4,15 'Nequaquam ita fiet' K. Aufert temporalem penam, non aethernam, 25
quia hie nullum est Euangelium. Timuit deus homicidium vulgari, melius
fuisset Caino, ut statim occisus fuisset.
4, 15 'Septies'. Ut maxime hoc non intelligamus, tamen deus novit et verum
factum est in Lamech, de septemplici punitione varia dicunt, sed absque
scriptura. Signum hoc tremorem dicunt ludei membrorum, id quod est 3o
multum verisimile, ut isto signo noscatur, quid conscientia intus patiatur,
ut quisquis viderit, dicat: Hie est Cain, quem dominus prohibuit occidi.
141 4,16 'Fugit\ Hie sunt duo populi facti separati a se. Qui cum Adam
5prcbigten über bai erfte S3ucf| aJloje, 9el)atten 1523, 2.t. 171
R] praedicatur, ibi deus iu medio est, ut plerisque iu locis scriptura habet.
'A facie domini' i.e. praesentia sanctorum, *iu regionem Xoth' potest legi, 4, 16
er ift geflogen, fluctig, vel quod nomen sit regionis. Eciam liic textus urget
fuisse hortum in eo loco consitum. Hie babetis duo exempla Caiu, Abel a
5 primo mundi exordia et quod durabit ad fiuera usque, Et quod deus suos
curat, et terror maneat impios. 'Caiu coguovit uxoreiu'. 'Anoeh'. Progenies 4, 17 142
Cain hie scribitur, Septem geltb. 'Civitatem edificavit' ol» ein burgei Quff
erben. Qui fidem habent, uon opus habent munitiouibus. Non legimus
Adam et Evam edificasse civitatem, sed in casulis hal)itarunt. Credo quidem
10 non fuisse adeo munitara, ut iam sunt nostrae. lam vides quoque, quid
mundus sit: quod diaboli est, extollitur, quod dei est, humile est. Progenies
Cam describitur, Adae non. 'Lamech duas uxores', 'Xoema', artem phrygiara, 4, 19
textus non habet. Doctores nostri dicuut Lamecli primum fuisse bigamum
ut ius habet, sed ha mit t|t§ ntt befc^toffen, quod male egerit, quia in se-
15 quentibus habetur, quod multi viri sancti plures jc. sed hoc est bie meinung :
2 Loth 4 über loco steht edeu am Bande Eden. 6 am Bande Proge: Cain.
K] ubi praedicatur Euangeliura, ibi vult deus esse in medio eorum. Quid homo
daninatus sit, in hoc solo Caiu vides. In his duobus exemplis habetis, quae
sit Christiana vita et quae non 2C.
'Coguovit autem Cain uxorem suam' JC. Sororem secum habuit Cain, 4,17 142
20 'edifica\^t' haue 'civitatem', ut civis esset. Hie primum incepit et instituit
gladium, propter conscieutiae peccatum, e^r furchte fi(^, ha^ man tf}ni lüt
ben f)al§ abriebe, barumb bauet e^r ein ftabt, ut tutus esset 3c.
*Enoch\ 'fluc^ttg', vel est nomen terrae, quod ego censeo rectius esse4, 17
Hanoch zc.
25 Hie rursum videmus, (juid mundus sit, c§ tllU^ crftltc^ fierfufir bred^en,
9ßa§ ©otüc^ ift, ba» mu^ ba^inben bleiben, nihil enim audimus de gene-
ratione Adae.
'Lamecir primus bigamus vel primus adulter. Un§cr glofircr unb ba§ 4, 18
"^eilige ©otlic^e rcc^t coucludit hoc non licere habere duas uxores 2C.
K] 30 sunt, non cdificant civitatem, sed qui cum Cain, qui timent. Hie incipit i42
ius gladii propter impios et leges civiles.
Vide hie, (juod historia primum describit mundum et ea, quae mundi
sunt gloriosa, postea capite sequenti describitur generatio iustorum. Ita solet
scriptura, ut ipso ordine ostendat primum florere impios jc.
35 Quod 'Lamech' peccarit duas accipiendo uxores scriptura non dicit, 4, 19
nee digamia est, cum ambae sint legitimae simul uxores. Leguntur postea
et sancti plures habuisse uxores. Sed hie primum mundaui describuntur
aucti, ut diximus, quorum gloria est, ut querant lucra sua caulis stabulis,
172 ^rebigten über bai crfte 33ud) 3)lofe, geljaüeti 1523/24.
R] raiindi populus vult Dielior esse populo dei, vult diias uxores habere et plures
*^' 4,' 22^1^08 IC. 'labar pater avaromm zc. 'Tubalchaiu" aeris inventor, is fuit
bellicosus, qui primus subegit populum. Hi sunt muudani. 3"* inventor
fistularura. Noeraa bic [tucfcn invenit. Hec omnia descripta sunt, antequam
laus filiorum dei indicatur. Ita nobiscum et hodie est. (S§ mu§ ita mauere s
usque ad finem raundi, 'man tüir mit gei^igfeit et aliis peccatorum geueri-
bus 3c. fo hjol füix. hau operibus feltg tnetben ic.
13. 4. Sunt 1523.
Die Corporis post prandium.
Hactenus audivimus in 4. c. quomodo casus Cain f actus sit, et niuu-
dauus vir factus, et in posterum gezeugt ba§ mundauuiu imperiuni, a (pio lo
ortum habent omnia quibus mundus utitur. Ibi spiritus non fuit, sed caro
et sanguis bui'd) einonber gangen, quauquam in speciem se houeste gesserunt,
9 am Hände finis 4. c.
:^j 14S i-i-i 'Tubar, einer au§ be^n, bic fic§ auff bic uatungT) gcfi^idt Tjobcn,
prhnus qui sollicitus fuit uff jccitlicfjc nQ()rung!), bev crfte gcic^igc fntf. %ham
unb ßöa f)a6cn ha^ nitt gcac^t. Ziihal tnolbc genug f)abcn unb barnnd^ is
4, u2@ot bortrouenn. Hie Tubal invenit @r|feerg unb et^enfierg!^). Hie primum
voluit subiicere mundum, et)ttel h3elt biug excogitavit K.
Haec omnia scripta sunt, antequam filii dei producantin*. 3)ie tüdbt
niu§ bon irer nrtt nit laf^en k. naä) öon irem tfjuen trettenn.
Sequitur alia contio ad cap: 4 Gene. 20
A principio 4. capitis audistis lapsimi Cayn et quomodo factus sit
ein tnelttid^ mcnf(5^, unb tric cf)r ünber ge^ceuget f)att, bie ftc^ gefflft tjaBcn
mit allen tüeltUd^en btngcn. S)o ift tein getft me^r getoefeen, ef)r luay fc^o^n
()l)nh)egf, tametsi simularent probitatem, ut ex sequentibus patet.
1) In diesen beiden Worten stellt (wie oft) b fii/r tu Vgl. Lutliers Übersetzung der
Stelle. P.P.
25
"K] 143 domibus sibi de victu providentes. Hi sunt qui parant tentoria, ut tunc
3cf. 13, 20 pastores. Esa: 13. Alii exercentur armis et rebus bellicis, alii ad tympana
4, 22 et cytharam saltant. 'Noemmam' dicunt ludei valuisse artifitio texendarum
diversicolorum vestium. Hoc autem est raundi regnum occupare terras,
querere opes et abunde omnia etiani ad luxum adsunt, narunge fud^en,
fpe^rfirei^en, ftre^tten, tanken, ^offieren, ftol| geflet)bt ge'^en. Hi contemnunt 30
deum, relinqueutes deo coelum, modo ipsi possint regnare super terram.
Specuhnn hie mundi aptissime depictum vides. Ubi ferrum fit et alia
exercentur quae diximus, illic invidia, homicidia, adulteria, scortationes zc.
abesse non possunt. Et tarnen Cain videtur illic bene rexisse, quod ad
^^rebigten über ba§ erftc 3?uc^ ^;)3^oie, gehalten 1523 24. 173
R] ut ex sequentibus patet. Sequitur 'Audite vocem mariti vestri, iixores4,23 144
Lamech' 2C. Adhiie liodie pauci sunt, qui tarn probi sint, ut Laraech erat
et praesertim inter principes. Videtis enira eum iuditium ferro, quod morti-
ficare vel occidere sit impium, quamquam spiritus in eo non fuerit et toto
5 semiue Cain, ut supra audivimus. Quid hoc sit, quod 'in vulnus" 2C. textus 4, 23
non indicat, verum hoc iudicat textus Cainum se occidisse, et supra erat
'qui occiderit Cain, septuplum punietur' jc. Hec lex eonuu fuit, et hoeiüKof. 4, 15
verbum inter eos praedicatum, habuerunt verbum legis, sed Adam cum uxore
verbum Euangelii habuerunt, ut ab initio facit, ut quidam legem, quidam
10 Euangelium haberent, sed pauci. Ut hi habuerunt verbum legis 'septuplum
punietur^, sed verbum Euangelium non fuit. Fuit itaque uotissimum hoc 145
verbum in generatione Cain. Xon scire possumus, quomodo Cain occisus
sit a Lamech contra dei praeceptum, muffen tOU5 Bleiben (äffen. Scriptoris
hebrei dicunt fuisse Lamech venatorem, Et cecum, ductum itaque ab
15 adolescente quodam ad nemus venatum, casu reperisse adolescentem animal
hispidum quod ferunt Cain fuisse, qui multis iam annis penitentiam egerat,
'S] 'Dixitque Lamech uxoribus suis' 2C. Hodie pauci sunt, bic §0 fi'0Ut4,2:! 144
fein al^ biBex ^am^ä), fonberüc^ unber furften unb groBen f)ern jc. Hie
damnat et iudicat homicidium, bnä e§ nidjt rccfjt fct) einen tob^cufcfjlafien,
20 tüietPoK hü§ nit ift in be^n bte geift fjabm. Xaxau^ mir fet)cn mugcn, mie
ein fein euBerüd) (eben fie gefurtt f}n6cn ane glauben unnb anc cvfentnuB
©otte» IC.
Lamech proprium factum iudicat.
Caina vita externa laudata est 2C.
2s Hoc dat textus quod Lamech occiderit Cain. 2Ba§ oBei" bte ^iftoiicu
fet), 3ceiget ber tert nirfjt an. Hoc fuit eis praedicatum, Quod 'qui occiderit 1 2)?oi. 4, 15
Cain, septuplum punietur', ut lex fiiit praedicatum toti generationi Cainae ic.
Hi quoque habuerunt verbum dei, |o lüot a[% %ham, aber nit ba§
redete hJOrt, habuerunt verbum legis. Adam euangelii verbum liabuit, e» ift
30 feine Dor^eiBung ber gnaben albo, es ift ein gefe^ unb ein gebott gefielt de
homicidio Cain. In generatione Cain burc^ unb burcl) ift hai teortl motl
ibelant gelneBen ic. XWii toir nic^t fearfiafftigf tüilBen, mie c-3 ^cugcgangen 145
ift mit bem toblfc^lagf 6ain§, tüoKen mir^i fahren lafBen unb bcm ^eiligen
geift §eim gebenn. Xk ^ubifc^en fdjreiber brengen ^in urfac^, ap§ alBo fet)
35 aber nid)i, IneiB ic^ nic^t, dicunt Lamech caccum fuisse venatorem atque
ita puero ducente in venatione Cain occidisse pro fera K. 2)ie ^uben !onnen
*H] spetiem mundi et civile regimen attinet. Duo homicidia hie confitetur imjiins4, 2:1 144
Lamech. Quod autem hoc dixit uxoribus, timida conscientla nntatur, quae
uescit, quo se divertat, consultat cum mulieribus. Timeo nie occidendum.
37 am Bande Caiu occiditur.
174 5Prebigtcn übev ba^ crftc S8uc^ 93Zofc, gehalten 1523/24.
R] itaque iussu pueri Cain pro fera occisum, cumque resciret se occidisse
Cain, et adolescentem occidisse pro pena erroris, sed liec an vera sint, aliis
iudicare relinqiio. Hoc pro veritate non praedico, nisi quod vobis indico
ludeos solere maxime mentiri. Duo homicidia fecit: Cain et adolescen-
tem K. Huic textii confidere possum, quod verum sit de bis 2. occisis. Sed 5
boc spectandum, cur scriptum sit. Ob eam causam: ut indicaret deus, quam
probi fierent bomines per mandata legis: Mundus fuit nunquam probus factus
coram deo ex mandatis et vix coram mundo. Vides, quid natura fecerit
eciam ab iuitio, si ipsi proponitur lex sine Euangelio. Lamecb habuit dei
praeceptum de non occidendo Cain. Quod ludei fingunt casu cum occidisse, lo
facile non credo, Quia in lege huiusmodi bomicidium, quod sponte non fit, facile
punitur. Ego puto, quod textus dicit eum occidisse jc. mutlütlltg eum fecisse.
146 3tn fec^ften cjelib fuit ille Lamecb. Cain omnino seuio confectus fuit, ante-
quam occideretiu", Et ab omnibus pro pontifice habitus fuit inter eos, qui
suae regionis incolae fuerunt ic. quoniam primus ex genere suo inventor fuit i5
7 am Bande Lex 11 om Bande Homicidium non voluntarium 15 «m Bande
quibus ipse imperabat
H] fünft cjuttc ftargtc, grof^c lugen ^cum tnargltc fiil^rcn. @§ buniit mic^ at^o
i)t)n tctjmen, boS el)r folbe Blinb fein unb iuilb fc^ie^en k.
Den tei't irollen lüir mit guttem 9eh)if^en er^olben, quod Cainum
occiderit Lamecb 2C. In boc exemplo voluit deus iudicare, quid lex faceret,
si Euangelium non adderetur. 5Jian tüitt mit bem gefe^ ntc^t h)el)ren naä) 20
fxom mad^en, rein tan c§ ntc^t fein. S)o lerne Ina» bie natur t^ut, h)en bQ§
gefe| allein bo ift: per legem et praeceptum nemo iustificatur, a principio
mundi sie est jc.
Homicidium infra in lege it)irt gar lei(^tlidj geftrafft iüerben, si non
ex proposito aliquem interfeceris 2C. baec maxima causa est, cur nugas dicam 25
id quod ludaei adferunt de cede Cain et quod dicunt Lamecb postea puerura
ductorem occidisse.
146 ßain mu^ gar ein alber man getreten fein, bo e!^r erfd^tagen ift, t)il=
kuä)t öter abber funff()unbert jtjar alt. @^r ift auff ber lingfen feittcn^)
ein bapft gelnc^en, magnae estimationis apud suos. 30
6ain hjirt ber öatter unber i^n gehje^en fein, unb ol^o ertüurget mit
einem f(^enbtli(^en tobt, et)r tutrt ein fein orbentlirf; regiment gefurtt unb
eingefaßt t)a6enn.
*) ä. i. hier wohl 'auf Seiten der Kinder der Menschen . Vgl. 139, 15. P. P.
*K] Hie addidit Lamecb verbo dei, forte mentitus est. Impius erat, quae dixit
nihil sunt, nihilque agunt qui nituntur verificare verba Lamecb. In diluvio 35
5Prcbigten über bo§ crfte «itdE) 3)btc, ge'^Qlten 1523; 24. 175
R] gladiorimi et usus fem, ergo sine occisione ^üt» rtit gu gl^en !^urten, et
'Noeraa' 2C. Quid agid Lamech? plus timet quam Cain. Uxoribus dicit,4, 24
cur aliis non dicit? ita timet, ne ab alio occidatur. 'Ego oecidi' k. quod4, 23
illud deus dixerit, textus non dicit, temere est, quod iuquiramus, quomodo
5 'TOgies' puuitus sit ?c. Tutius est, quod illud cuius scriptura non me-
minit, siuamus. Quomodo Cain ultus sit, iam scimus, quod autem dicit
'septuagies', ne curemus, quia scriptura nihil dicit 2C. Hie divisus est 147
mundus in filios dei et hominum. Iam indicavit, quomodo filii hominum
fte^) ^abm gefielt: ut fuit ab initio, ita durabit ad finem. Hec est seculi
10 imago, hie quiescere sinit bcn ftammen K. Filii dei non fuerunt omnes
2 3 am Hände ob naturalem et spiritualem legem 6 7 am Bande quia Lamech de
se senteutiam prouunciat 9,10 a)n liande filii <r ,
hominum
1) fie = fic^ Vgl. ZH 42, 7. P. P.
H] £üme(^ ber 6o^h)i(^t ^at ftd^ mef)r gefurcht ben 6atn. %tx ^lax fagt»
feinen tneibern. £0 fi^eftu h3a§ ein fd)eui(^t, forrfjt^ant getnif^cn t^utt,
h)ie gar ein erfc^roden unb feig bing e^ ift. äßarumB fagt er» nit anbern
unb eBen ben tüeiBern? k. Textus dicit Lamech ea locutum, non deum.
15 Sunt hie praemittendae magnae quaestiones ut solent illi, la^nte JCOtten fein
bo» K. Hoc ^ecurius est quod scriptura non dat, spiritui relinquamus.
2ßie 6ain fieben matt gerochen ift, nescimus, aber getüi^ ift, ha^ e§
gefc^e'^en fet), sed quod ipse dicit 'septuagiessepties", ho.^ ge!§et un§ nic^t'3 an. 4, 24
£ame(^, ein morber, rebet ha^ IZ. In 6. capite separantur filii hominum a 147
20 filiis dei: filii hominum, ut tmic egeruut, ita hodie aguut, Filii dei feint aud)
nitt 5J^on(^ unb 5Ronnen genießen, ^aben aud^ ünber ge^ceugt, Dicebantiu-
autem filii dei ab Euangelio et promissione de Christo.
"H] non solum progenies Cain periit, sed et alii. Cain sine dubio secundum 147
verbum dei septies vindicatus est, quamvis nesciamus, quomodo. Quod
25 autem dixit Lamech, nihil refert.
Hie primum separantur, ut alii dicantur filii dei, alii filii hominum, ut
infra ca. 6. vides, illi legem et Euangelium, hi solum legem habebant de non
occidendo et aliis, credo eciam de sacrificando qui scortabantur, choreas
ducebant JC. et tarnen in spetiem boni et civiles. Alioqni quid sie timuisset
30 Lamech propter homicidium? Caro et sanguis hie regnum sibi vindicavit.
Se damnat Lamech, quamvis sit ex illis, (jui sunt sine spiritu, multo iustior
secundum spetiem quam nostri Principes.
Ex textu intelligitur Cain occisus. Habebant et hie impii verbum dei
quod retulit Lamech, sed erat tantum verbum legis. Adam, Abel et alii
35 praeterea habebant verbum Euangelii 'Ipsum conteret caput tuum' et agno- 1 mo\. 3, 15
scebant deum patrem. Caini nihil aliud praedicarunt quam 'Oportet facere'.
176 ^U-ebifitm über ba? crftc 'Md) 3Jlofc, gefiatten 1523/24.
R] moniales et monachi 2C. filii horainum habebant legem dei, filii dei non solum
legem, sed et Euangelium, a quo et filii dei vocati sunt. lam concludit c.
14« Ibi describit Moses, quid filii dei fecerint. Filii homiuum edificant urbes
et hoc eorum datum, ut liic beno vivant et tarnen bamcBcn furc^eben se bonos.
Nos germani '9cfe|', ha^ flcfc^t i[t, appellamus jc. Aurelius Augustinus vocat
resurrectionem seductus a ludeo pei-fido, 'Tunc cepit' vel 'hie', adverbia-
4, 2«liter, non ut noster textus habet 'Is cepit' k. 'Euos"" tempore incepit cultus
1 iDiof. 3, 15 dei. Ita hie intellige, quod ab istio huius verbi 'Semen conteret' nunquam
fides succubuit, sed quaedam animae heserunt in eo, si vel duo, Adam et
Eva, fuissent. PericuliTm interdum patitur, tamen erigitur iterum. Sed quid
hoc 'incepit cultus'? hoc est: illo tempore Euangelium, quod Adam prae-
dictum erat, cejiit iterum praedicari palam. Canaanitac ])rohibuerunt ut
5 über gerniaui gefcij sfe/il Sctli jefe 6 — 8 am llaiule lt;i Indei inipoiicrc solent
lioiiiinibus linguarum iiuperitis
H] 4,25 'Cognovit quoque adhuc Adam uxorem suam' K. tüC» ftdj Qeflif^cn
()a'6ett bie ünber ©otte^, I)aben bic ünbcr bcr menfcCjen aUqcit ha^j tt)ibbcr=
fpitt getfjan. if.
14« 4,25 'Scth" dictus est, quia 'deus posuit mihi eum' K. 'Seth'' i)Ct[t cilt
giunbt legen. '»Se^S' credo germauicum nostrum hinc originem duxisse, quo-
modo dicinuis '|e^', quod est quasi fundamentum pono, vel sicut quis can-
tarum ponit. 'Seth' resurrectio dicitur secundum Augustinum, tOti)X beit
gutten man öoifuljrett ()att. 2)ic öoqtüeiffelten fc^elfe bt) ;3uben sie de- 20
4, 26cipiunt ignorantes. Quid 'Enos' significet, alio loco audiemus iz.
4,20 'Iste cepit invocare nomen domini' k. Sic intelligamus, non quod
antea non fuerit fides, fides enim nunquam interiit ab eo tempore, dura
1 swof. 3, 15 dictum est 'Semen conteret caput serpentis", o^ Qud^ faum jtüU ühhtx bre^
perfonen (tüelrf)» ein ürc^en -^eift) hxan geglauBtt IjaBen. @in @ott§b{n[t 25
unb ein 6^rtftlid;er glaube semper fuerunt k. Quid tunc est quod dicit
*H] ßelinquamus fabulam bona conscientia: scimus esse verum, quod scribitur,
Vide potius hie exemplum, quod praecepto non fiunt homines meliores, sed
peiores, et quid faciat natura praecepto acta. Homicidium videtur volun-
tarium et ex mera malitia. Bonum virum coram mundo et nihil meritum 30
senem, qui inter suos quasi Papa erat et stirpis origo, occidit.
148 4,25 'Seth' lere germauicum vocabulum est. Vide iam filios dei. 'Iste
4, 26 cepit invocare' jc. Ex hebraeo legendum est 'Tunc cepit invocari nomen
domini'. Non quod antea non esset fides, (juae semper fuerat, licet sepe in
paucis, ut primum in duobus Adam et Eva. Semper verbum solet invenire 35
credentes, propter quos vult deus praedicari, ut maxime multi non susci-
piant 2C. Tunc primum cepit Euangelium rursum praedicari post inalitiam
^pvebtflten iibfv ba§ ctftc ^nä) ^^fofe, qc^nltcii 152324. 177
R] nostris temporibus 3C. Euos autem tempore convenerunt, ha§ l^ei^t 'invocare
uomen domini'. Paulus Ro. x. ^quicunque invocai'it uomeu dei' 3C. ut ordo<yj-,„*^,3®j3
iustificationis habet. Si ergo rursum praedicari ceptum est Euangelium,
oportet ut hoc ordine factum sit. Cultus ergo iste est internus, quaudo
5 fides praedicata fuit. Ut nos quoquc cultum appellamus, quando convenimus
ad praedicatiouem Euangelii. Ita ipsi quoque habueruut signa externa:
Holocausta, quae divinitus iucensa sunt, ut nos baptismum, Habes itaque
discrimen filorum dei et hominum jc. 'Enosch' germanice Miomo", 'Ischs'
Vir", 'Ischa' Virago', quae virum habet, 'Adam' 'homo", 'Enosch' 'horno'.
10 Adam habet nomeu a terra, 'Adama' 'rubra terra', Braun, ut vir est brauner
quam mulier. 'Enosch' 'homo', ut significet iamer, ^er|Ieib, quod homo
1/2 am Bande Inno: nomen domiui jc. 9 — 177,2 am Hände Euoscli Ischs Adam
Enosch Adam
H] 'eo tempore incepit rursum' 2C. hoc est '3cur felBtgen S^di na'^nt ba§ (Suan=
gelium iüibber gcu'. S)ie t^rannen oppresserunt verbum, ut hodic fatiunt, ne
liceret fateri verbum ic. Hoc est invocare nomen domiui. Sic Ro: 10. 3}g,„ *j*^j3
15 Paulus 'omnis qui iuvocaverit nomeu dei, salvus erit'. Hie vide gradationem
iustificationis. Non intelligitur hie t)on hcm eu^erlic^en (Sott§binft§ , fon
beut gaugteltüerdf, bo be^utt un§ @ott fu^r. 2)o§ ift t§r @ott§bin[t ge=
treten, tüte bet) un§, quando convenimus et quando verbum praedicatur.
6te !§aben ha^ eu^erltc^ opffer ge^abtt unb geprebiget, sicut nos habemus
20 baptismi signum 2C.
6» fein !ur^e tDort, man mufe i^n red^t unber hk äugen fe^en, ^o fein
[ie reirf) unb gro^.
Hinc palet, in quo filii hominum differant a filiis dei. Filii hominum
brongen in ber äßelt, unb tüoEen borf; from gefefjcn fein, filii dei bouen
25 eu^erli^e (Sott^binfte, bo mit fie fic^ ftergten in einem rc(^ten glauben.
'Enos' dicitur 'dn menf(^', 'ischs' 'man', 'ischa' 'mennin', quae virum
habet, 'Adam' 'ein menf(^', öon roter erbe nomen habet, bie nit gon^ rott
ift, fonbcr xoiii^ ein tnenigt, robtbraun. 'Enos' dicitur 'homo', bo§ e§ be=
*'S.] Cainorum hypocritarum. Nam tempore Enos potuerunt pii convenire ad i49
30 edificandum altare 2C, ut iara fuerit rursum in multis locis verus dei cultus
per conventus populi, ut in ps. 'In conveniendo populos in unum' JC. quae ^f. 102, 23
fides antea erat tacita et oppressa, ut et nunc, quando sunt multi occulti
Christiani. Non habebant tunc baptismum et eucharistiam, quae sunt nostra
externa signa, quibus ostendimus fidem uostram, quae intus latet, ut videant
35 infideles, quos persequantur, sed horum vice habebant externas oblationes,
quibus similiter tunc provocaretur Cain ad occidendum Abel 3C. ut sit crux
credentibus sive invocantibus deum. Id quod Enos quoque significat. 'Enos' 150
£ut]^er§ SCßette. XIV. 12
178 ^rcbifltcn über bo? crftc 33udj ^Jlojf, genauen 1523 24.
R] significat fein elenb, oondicionem unb ftanb. Et iccirco dicit, quod BetruBt
ift getocfen et omnes, quotquot oiini seciiti sunt; eriice afficiuntur et nio-
lestantur.
13. 7. Siini 1523.
Dominica 1. 8. Cor. Christi c. 5.
151 Hie est liber de hominis nativitate 2C. Hoc 5. c. est siraplex, in quo 5
recensetur generatio tantum. Et recenset x geltb 2C. Seth k. sunt 10 patri-
152 5, 1 arohae. 'Hie est liber', hoc est: deseriptio est, quomodo Adam ^at finbet
gezeugt unb ftc^ gemeret. lam repetit adhuc semel, ut aliquid adiungat et
de.seribat, tüte e§ ferner im f(i)trQngt gangen fet). Hominem creari ad ima-
ginem dei est hominem esse similem in misericordia 2C. hec imago iam sub- m
mersa est per Adae casum, ut iam in posterum homo pronus sit ad pec-
catum 2C. Per Christum hec imago iterum erecta jc. hec supra audistis, audistis
quoque, quod deus separavit hominem in virum et feminam et benedixit eis
4 am Bande c. 5.
H] beut (cibcn unb f)erc,]eleibt. '^Ibam' significat naturam hominis, 'Enoch' vel
150 'Enos" miseriam et conditionem, "^ein armer, eleuber, betruBter man' 3c. ir.
2)0 ^aBt i^r, h)ie e§ mit ber Söclt gcljctt.
Et tantum de capite iiii.
Caput Quintum Geneseos D. M. Ij.
151 Solum generationes enumerantur hoc capite, unb lüic ©ottc» töcrg! t)on
ftabtt gangen fcinb, Et enumerantur decem generationes, decem |)atriar(^en. 20
152 5, i'Hic est liber generationis' k. i.e. ha§ ift bie Befc^reiBung^ k. ^ofe§ ti)ibber=
^olet f)ic tüa§ gcfagt ift, ut plus addat.
5, 1 'Ad similitudinem dei' ?c. i. e iraaginem dei, habebat enim homo omnia
dona, quae deo attribuuntur, quae perdidimus in lapsu Adae, sed restituta
sunt omnia in Christo, in from!eit, lt)ei§f)eit, au^erlid^em tüanbel 2c. Haec 25
5, 2verba de viro et muliere non frustra dicta sunt, sunt enim verba fidei, et
*K] 'et)n etenbcr Betrübter mcnf(^', 'Isch' 'ein mou', 'Ischa' 'et)nc mannljnnc'.
'Adam' 'et)n t)rbifc^er menfc^', ex terra rubra, potius Braun, ut est color
virorum. Adam creatus est, sed Enos post factus est, ut separes ereationem
a miseria. Tstae sunt ajjpellationes hominis in Hebraeo. 30
Et tantum de capite quarto.
Caput Quintum Gene.
151 Hie decem gradus usque ad Noe describuntur, et Adam ut ])atriarcha
praeponitur, qui inter suos archiepiscopus procul dubio fnit Cainis alio ab-
152 legatis. Kepetit vero Moses quaedam, ut solet, ut alia conuuode addat. 35
^^rebigtm über ba? crfte ^nä) 'Dlofe, ge^aUm 152324. 179
R] super hoc k. Ita in potestate nostra non est impedire opus naturae. Hec
verba fitlb paib gefagt, sed verba fidei sunt et sola fides hec verba intelligit.
Dum Adam non ceciderat, poterat facile hec verba intelligere 3C. q. d. Moses :
iam vehiti facti sunt demones jc. Hoc est in fide cognoscere viruui et
5 feminam 2C. quando vir cognoscit femiuam opus dei esse jc. sed a nobis
sola voluptas queritur, deinde venit, ut is Status gravis illis sit et male 153
audiat. Dens facit, ut natura habeat suum transitum utque raundus augea-
tur 2C. Hoc verbo funditus subvertuntiu' cenobia ic. Scribit Moses Adam
130 annos 2C. et generasse Seth. Quid Interim fecit? carnalis homo possets, 3
10 cogitare: quid quod Moses hoc describit? Sed nullus über in scriptura est,
qui plus binet ad castitatem quam genesis. Nonne magna castitas, quod
tamdiu abstinuit ab venere? Quanquam Adam lapsus erat, tamen peccatum
^et ntt uBer^anb genomen. Et fuit frifd^ unb gefunb. Plures dicunt Adam
et Evam poenitentiam egisse cum Eva In quodam loco Indiae 130 annos,
15 sed hec merae sunt nugae. Yerbum dei habuit 'Semen' jc. Sed deus in-i ajjof.a, 15
dicavit per Mosen castitatem eorum. Cain in altera parte eciam liberos
9 1030 10,11 am Rande Castitas Ade 14 1030 am Rande luclei scriptores
H] nemo considerat, nemo cognoscit hunc esse virum et hanc esse mulierem
nisi fide, facile erat cognoscere ante lapsum. Quod vir sit opus dei et mulier
sit opus dei, vix centesimus quisque sentimus, luft füllen tütf tüoH, sed non
20 opus dei. Et quia non cognoscimus, ^0 ge^et eö QU^ alBo, hdii tüol ficJBer 153
t^oc^te. In causa est, quia cor obturatum est. Haec supra satis.
Videamus nunc Patriarchas. Etas Adae fuit 130 aunorum, et Seth 5, 3
genuit. Quid Interim egerit, possent videri fuisse caruales, si obiter in-
spiciamus textum jc. 6» tft frcl)Itd§ fein Bu(^ in ber fd^iifft, qui tam approl^et
25 castitatem quam iste. 6§ ^att noc^ tool geftanben 3CU biBer ^cett, liodie
leben tüir nit ^0 long, fein quc() ^o ftug unb tneiB ntcf)t, ^0 [targf nit k.
Sunt qui dicant, 5Ibam §a6 h\t tneil ge|3UBet, sunt multi, qui affirmaut, et
iudicant antrum ex ludaeis aliqui. 65 feint narientcbtng. Ilemissionem
peccatorum liabuit in promissione, quando verba promissionis fide con-
S] 30 Carnalis hie ridet scripta dei, non euim opus dei respicit, sed volup-
tatem. Iccirco talia non fastidire non potest propter cordis caecitatem. Non
mirum, si tales contemnant et difficile iudicent matrimonium. Videntur hie 15s"
non casta scribi, sed ubi nunc talis castitas, qua Adam et Eva 130 annis
abstinuerunt? Porro quod Adam pro peccato suo fleverit et satisfecerit tanto
35 tempore, mentiuntur ludei impie contra fidem. Iam prior est mundus,
brevioris vitae, infirmior, stultior. Optimus mundus tunc erat in sancta
familia. 1655 annis usque Xoc tam diu bene rectum per tam nniltos senes,
ita ut fueriiit tunc multi Christiani expectautes illud semen n*. Hie sancta
12*
]80 ^^vcbidtcn iibcv ba?^ nftc ^n^ 5JJofc, gcfjnüeit 1523,24.
R] geiiuit, Adam in hac parte praedicavit Euaugelinm de Christo. Contra ins
154 canonicum fecit, quia Papa scribit Neminem posse deo servire, qiii non sit
celebs. Adam laboravit et praedicavit 2C. Posteri qnoque aeque fecerunt,
tarnen ipse caput. 6§ h)irt gar eine f(^one fct)nc lüelt cjeiücft fein. Ab initio
iisque ad dikuHlum 165G, post mortem eins dilnvium vcnit GOO aunos. Cum s
multis eins filiis vixit Adam usque ad Lamecli 3^oa§ patrera, bo§ bie Bluet,
ver mundi fuit, postea subver.sa omnia. Fructus fidei indicatur castitas, et
carne, sanguine usi sunt, ut filios 5eU9eten. Libros non babueruut, unb ift
fetjn getüeft. Ab illis quesitum et semper responsum inventum, et mundus
rectus fiiit vivo verbo dei. Nunc libris instituimur, et hanc gratiam deus dat lo
nobis. Etiam cum tamdiu vixissent, multa eognoverunt, vires herbarum,
astrorum, animulium, quod uos nunquam assequi possumus nostris artibus:
155 cum vix attigimus 60 annum, morimur. Eciam multa mala viderunt, sed
fuit ein ÖOtteil, quod tam multi patriarchae fuerunt, qui verbum in fc^iüQng!
l^oBen geilten. Summa Summarum: e§ let)t nod^ an bui^ern nocfj an ber is
öernunfft nit. Et legimus eciam ubique in scripturis: cum deus voluit ad-
5 am Bande 1656 6 am Bande Noe über 5ioo§ steht quartus est 7/8 am
Bande fidei fructus castitas 10 über rectus steht guljernatus 13 ain Bande et inter
X vix vnus attingit 13 — 16 am Bande (zu multa inala_) que enim et quanta, uos vidimus
eciam breuissimo tempore
H] ceperat K. Cain ex altera parte quoque liberos procreavit et educavit.
Adam ]^att feine ünber Beprebigt: contra ius Canonicum, quod habet Papa,
154 non posse mundo servire, et liberis k. (S^r ift bet größte ^tfc^off gelt)e^enn,
sie postea sui liberi k. Adam vixit fere usque ad Ijamech. Ab Adam 20
usque ad Noe fuerunt 1656 annni.
D "boM mu§ ein feine trelt fein geine^en, ha^ ift ber len^, bije Blnttl^
getreten mundi, bo fein if)r ane ätnciffcl bit geJüe^cn, bie ein rechten h)ar=
f)afftigen geift gehabt t)aben. S)ie eble fruc^t be§ glau6en§, W !euf(^ett hjirt
^ie angejccigt. 2)e^n f ortet f)a6en ftc ge[)a6tt, quod libros non liaberent, 25
semper dederunt vivam respousionem viva voce an aEe fdjrifft. Nunc
libros habemus, barau^ mnf^en tütr§ fangen. MirabiHa viderunt et eogno-
verunt in creaturis omnibus, qui tanto tempore vixerunt, in astris, herbis,
arboribus, lapidibus, nuilto plura experti sunt, (|uam ex libris hodie conquirere
15,", possumus. <5te tüerben au(^ manc^ bo^ ftugf gefe^en ^aben öon 6atn unb 30
öon hm 6ainif(^en. Sie ()abcn bcnnorf) geiüeljret k.
♦H] erant coniugia, quibus hodie sanctitatem adimimus, sed fi'ustra uostro malo,
154 tunc sapiebant sine libris, quibus hodie carere non possumus. Erant docti
longa experientia in omnibus creaturis et coelestibus et terrestribus, in motu
astrorum, dispositione terrae iz. multa quoque mala viderunt a Caiuis. Sed 35
1.^5 ncque in libris neque in experientia neque in regimine situm est, ut bene
Sßrebigten über ba§ erfte ißud^ ÜJtofe, gef)aaeu 1523 24. 181
R] iuvare populum suum, tum suscitavit aJiquem virorum, qui melius potuit
gubernare populum quam omnis muudi sapieutia et libri. Si 40 viros habe-
remus spiritu sancto plenos vel eciam 1. ut hie k. Secl hie voluit deus se
propitium exhibere, ne Adam post lapsum et posteri eius diffiderent. Sed
5 hunc videamus 'Enoch', quem Moses in 65 anuo uxorem duxisse scribit,
qui fuit iuter omnes sauctissimus jc. de illo solo scribit Moses non mortuum :
ille solus raptus, est raaximum praecouium, scriptura hunc honorem dat
Enoch, quod deo specialiter plaeuerit. Quare oportet smgularis probitatis
homo fuerit, qui praedicarit ic. Audistis, quod eaudem fidem habuerunt 156
10 quam nos. Omnes expectaverunt Semen 2C. quod ablatus est, factum est
ju troft iis, qui creduut in Christum, (juia tarn diligenter deus est cum illis,
156
5—9 am Rande et prior iuter alios patriarchas scribitur vxorem duxisse quoad etatem
6 iiber non mortuum steht ceteri omnes mortui
S,] Nec iu libris nee in ratione res sita est, uisi mittantur, qui spiritum
habeant. Primo saeculo profuit libros non habere.
©Ott t)att alltDcgc Icutt gefc^icttt, f)att gemciulic^ d\\ man nuffgctüovffcn,
lö bel^r ein getft f)att 9cl)Q6tt. 0 tuen trir ic^t im gan|cm teufefc^cm (nnbe
fetten 3tt)enc3i9! abber bierjigf menner Uluminatos spiritu, aber noc^ funff
abber pene, e» ^ett fein fe^l, a6cr fte fein fel|am.
Hec in commuui de patriarchis.
Hie praecipue assumendus est septimus, Enoch, is anno 65. accepit
20 uxorem, fe'^r 3Ceitlt(^ !egen ben anbern, (jui tamen sanctior inter omnes fuit,
ut hie scriptura testatur. Hie unus scribitur, quod non sit mortuus, hd^ ift
tnarltC^ ein ^of)er ^rei§. Oportet, quod fuerit vir magnae fidei et maguus
apud dominum. Illara fidem habuerunt isti quam nos, illum Christum, et
per illum salvati sunt ut nos jc. Quod ablatus sit, factum est procul dubio
25 in consolationem omnium hominum, qui credituri sunt. Ac si dicat deus
'^(^ tutl euc^ fe^en (af§en, quod alius locus sit, ubi meos servem aut ser-
vare possira, quam hie in terris, ut videatis aliam vitam esse praeter illam',
*H] vivas, nisi deus excitet, sicut semper fecit, virum aliquem spiritu dei darum ?c.
Si hodie in tota Germania tantum quadraginta viros spirituales haberemus,
30 quorum cousihis uteremur, salva essent omnia.
Septimus Enoch non tam diu expecta\at uxorem ut alii, attamen
sanctior describitur, quod est mirabile. Magnus in fide et praedicator egi-e-
gius, ut dicit Petrus ^), prae ceteris extoUitur, qui tamen j)rae ceteris spetiem
non habent. Hie transfertur reliquis omnibus, qui Christo adherebant in2»Pc. 2, 5
35 consolationem et eonfirmationem fidei, quod sit aha vita. Xam mortuus non ise
») Von Noah.
182 iprcbigten übet bai erfte ^ud) 'Jfio]e, ßef)alten 1523/24.
R] qui siue verbo creduut, ut eorum fidem augeat ac. Et ostendit patriarchis
aliam vitam esse post hanc vitam. lu hoc quod Enocli abstulit, resurrectio
mortuoriim indicata est k. et solatium nobis dedit, Hos qui de hominibus
generantur sortiri aliquando aliam vitam. Ubi est? bQ§ "tvol tu ix lectione
h)t)feit. Duos legimus, Enos et Heliara, ablatos, de lohauue taceamus ?c. »
Euoch ^eitnlid^ ift er nit tocd gcfurt, putassent enim a diabolo raptum vel
a lupo discerptum, sed palam, ut Helias, et indicavit sibi deus propitium
fuisse, antequam raptus fuit. Dicimus esse eos iu paradiso, Id quod et ego
167 credo. Sed ubi paradisus? Hoc uemo uovit, forte nee ipsi sciuut, ubi sint.
Ut hodie dLximus, non est mensura dierum, horarum ^), ipse facit, ut sibi placet. lo
Summa Summarum : Enoch cum deo est, ubi sit, ba§ foHcn Jtiir unb tüoUcnS
nit tüiffcu. An venturi sint ante extreminu diem, non possuni tractare: ego
non credo. Hec est causa, quia nullibi in scriptura testimouium de reditu
1 — i am Bande Raptus Enoch resurrectionein moituorum significat i lectio
5 am Bande quia iucertum 10 über meusura dierum steht iu alia vita
1) V(jl. Unsere Ausgabe Band XII S. 596, 26— Sl.
^]
atque ita dividit immortalem a mortali vita. Ibi resurrectionem mortuoruni
quoque ostendit. S)Qy IcBcu, ba« tüxx I)aBcn, boy mu^ unbci'gcf)cn uiib ^cu i^
boben gel)en.
($nod§ unb §elta§ raptos legimus, alii loaunem addunt, id <juod relin-
quimus iam. Non furtim raptus est Enoch, sed ante oculos eorum ablatus
est, praeviis certis signis, sie (juod ipsi senserint. Sicut Hehas quoque, in
coelum sciHcet, nos dicimus in paradisum translatos, id quod ego quoque 20
157 credo, sed ubi paradisus sit, nescimus. 6§ ftcfjCt bvauff, quod neque Hehas
ueque Enoch sciant, ubi sint, fortassis ne angeh quidem noveruut. Deus
habet potestatem omnium creaturarum, quod possit vel extra mundum ser-
vare 2C. Seimus Enoch esse apud deum, Quod venturi sint ante Christi
adveutmu, non credo. Ceterum hoc me movet, si tautum siguum facturus 25
esset deus, scriptura utique testaretur atque futurum praedixisset, sed nihil
24/25 am Bande in extremo die scietur, ubi fuerint, tunc omnia revelabuutur
*K] est, et tarnen hie vivus non invenitur. Unde argumentum factum est piis:
*Si hie ex carne natus ut nos transfertur, ergo et nos^ jc.
Duo translati leguntur, Enoch et Helias. De loanne Euangelista
ignoramus. P^noch sine dubio visibilitcr trauslatus est ut Helias, sive iu 30
157 coelum sive iu paradysum, nescio, deus seit, forte et ipsi nesciunt. Certum
liic apud deum est, (|ui etiam extra mundum servarc potest, nos relicjua
ignorarc debemus. Non credo hos redituros, sicut dicunt. De quo non est
in scripturis, ne una quidem litera, et deus tam maguum opus ])racdixisset,
»11108 3, 7 ut ait propheta. Venient autem iu extremo die uobiscum: tunc sciemus, ubi 35
^^irebigten über baö erfte 33uct) 2Jioie, gc^atten 1523,24. 183
K] eoriim habemus. Euocli et Helias in extremo die uobiscum eruut. Tiuu
iiotuni erit, ubi fiierint. Interim totam illud tempus erit, quasi unam lioram
a nobis abfuerit, quia coram oculis dei omnia praesentia sunt nee est illic
tempus. Lamech 9. pater, Xoab quem nos Noe appellamus. 'Hie nos sola- 5, 29
5 bitur' JC. Lamech quid in animo habuerit, nescio, an ei praedictum sit, sed 158
credo eum credidis.se hunc fore semen, quod conterere deberet caput jc. Vides
voluisse eum entbt tücrbcn a maledictione dei 2C. 6» ift ia ettüQ§ brau.
Noe enim fuit magnus vir, per quem mundus recuperatiL'^. Noe ante dilu-
vium 5<JU annis, postea 100 vixit jc. Noe temporibus mundus adeo per-
10 versus fuit, ut multi filii dei defecerint. Non solum in parte Caiu perversi
facti, sed eciam in progenic Adae, quia solummodo 8 servati in arca In
populo dei, cui praedicatum est verbum dei, quid nobiscum fiet? Methu.sala
in eo anno adhuc vixit, quo diluvium venit k. et liic vidit maliciam bominum.
Ita Lamech clamat super maliciam liominum et putat semen venturura jc.
4 über nos steht textus 5 am Bande Lamech G über hunc steht Nue am,
Bande Noab Noe
Kl 15 umnino legimus. Nihil est, am jungfteu tage tuerbeu fic mit iiuy baf)cv treten,
c§ ift t^n tüie ein augenplid; jc. omuia in oculis dei fein Unc ein augeublict ic.
'mille anni ut hestemus dies' ic. *i. ao, 4
ßamc(^ bcr ncunbe ^ceuget 5lo^a unb fprad§ 'Iste consolabitur nos' 20.5,29
tr»a§ c()r im fljU l)at geljabtt istis verbis, nescimus, sed credo, quod putarit 158
20 semen esse, de quo praedicatum eis fuerat. Sicut Eva de Cain dixit 'Possedi 1 wo\. i, 1
homiuem per deum' jc. <{. d. Lamech '^cf) tjoffe, ba§ iüilt bcr fo'^n fein' JC.
Noe in (|uingentis annis quid laboris perfecerit, videte. Hie sumus
in ea i)arte, ({ua sunt filii dei, attamen multi ex filiis dei eciam defeceruut.
2)ic funbc i]aü fic^ auc^ unbcr hk frommen ^atriardjen gemenget, horrenda
25 defectio, ({uod uou uisi octo auimae servatae sint eciam inter sanctos Patri-
archas unb unber ben f)ei(igcn fof)nen ber ^potriarc^en. -.Viettjufakm ift neu=
li(^ (vix praecedeuti anno) bor ber ftnbtf(u§ geftorbenn, servatus certe fuisset
23 qui
*H] fuerint, tunc videbitur eis momentum tempori.s, quo abfuerint hinc, ut et nobis.
Nostra sunt tempora, non dei aut aethernitatis.
30 Quid Lamech cogitaverit, nescio, forte erravit, ut Eva de semine 158
sensit aliquid, sed non omnia jc.
Adhuc dum ista legimus, sumus in latere filiorum dei, et tarnen tempore
Noe multi desciverunt a fide inter bonos, ut horrende tautum octo super-
fuerint Euangelici in arca servati.
35 Matusalem in anno diluvii mortuus est, qui per tautum tempus coactus
fuit cum dolore multa nuda videre. Lamech de Xoe dixit 'Hie faciet meliora,
umnia nostra pessum eunt, ad iniquitatem omnia vergunt'. Quando regio
184 ^Prebigtett übei: bai erfle iBud) ^\o]e, actjalteit 1523,24.
R] 159 Si iueibcu fic ') 311 famen gctoorffen i)ahcn filii dei et homiuum. Quaudo regio
ali(iiui ,3Unim6t in boffjeit, signum est eam ahundare divitiis, tum se(|uetur
alteratio. Ita uostris teinporibus est: vel ingens alteratiü immiuet vel ex-
tremiis dies. Laniech ita queritur. Tameu post mortem Lamecli 11011 veult
illico diluvium, sed post 500 amios, Deusque sivit eis xaiiWl unb lufft ad s
ageudam peniteueiam genugfam 2C.
U. 14. 3uni 1523.
Domiuiea Aute Viti ea. Gene. 6.
160 e, 1 6. c. 'Cum eepissent' ic. quod scribit Moses alterationem illo tempore
faetam. Mundus steterat 1056, et tautus crnft tumtnet llbcr fic unb urtetjl, ut
omuis qui legit, merito consteruatur. Tum filii homiuum, dicit, ceperuut k. 10
6, 3 'Mens Spiritus uou erit iudex' 2C. 'ic§ toil in frift geben 120\ Aliter est
in latino, sed uos verum seusum exjiressimus in teutouieo. Audistis Moseu
hoc agere, ut homiuum ()et;ft)unimen scribal, et duo geuera, iustoriun et
peccatorum. Caiuiti statim dederuut sc ad mundi opera 2C. tauquam i)er-
petuo vehnt hie mauere. Vides, quid uatura faciat: si maguus latitudo 15
7 am Rande Uoiniiiica ante Viti 10 cuiisteriietur 11 1020
1) fie = fid^ Vgl. zu 42, 7. F. P.
Kl si vixisset. Lamech in suis verbis iuuuit hoc '(Sl) e§ niu§ Qnber§ hJeiben,
159 bt)e tüerlbt ift 5cu bo^', biumb l)att ef}r uff 9b^Q gebad}t, tticn e§ uff§ '^oc^fte
fomptt, ^0 mu^ e§ onbcrfe h)erben. Hodie sie quoque dicere possumus
'6§ mu^ ein üorenberung^ gefc^e^en unb eine gtof^e' ic.
Et tantum de capite quiuto. 20
Caput Sextum.
160 Anni a mundi exordio usque ad diluvium 1656. Magna hie describi-
tur mundi mutatio post tauta tempora. Horrendum vero, quod oeto tantum
servati sunt ex tanto homiuum numero, qui geuiti fueraut et multiplicati
tot saeculis. 25
Duos populos supra legimus Cainos i. e. mundanos, apud quos multa
paulatim mala creaverant, et Setinos i. e. spirituales, qui et ipsi tuuc in carnem
et sanguinem degenerarant. Porro ubi mores pubHci corrumpuntur et omnia
libidiuibus et adulteriis fervent, nihil restat nisi dei iuditium, nuUum aliud
*H] aliqua prosperatur in malo et ad summum videtur pervenisse, tunc natura 30
159 est, ut demetatur. Sic Babylon, sie ludaea 2C. Sic tempore Noe mundus,
sie et hodie: si non finis est, certe magna instat mmidi transmutatio. Tum
SRöm. 2,4 ut nunc erant luxui dediti, ^nt faulen 2C. Sed centiim anni tunc dati sunt
ad poenitentiam ic. Vide Ro: 2.
Et tantum de capit« (juinto. 35
^Prebigten über bai etftc ^Bucf) ^Jiofe, gehalten 1523 24. 185
R] (latur ei, vult iiliiam iutegram habere. Qiiando dicit peecatiun Inno oriri,
Quod 'viderint filias liominuin piüchras', indicat a[)erte iiRmduni camem et 6, 2
yaDguiuem lactiiin, (juaudo huc veutum est, tum nou est auxiliiim. 'Filii
dei' hie dica.s, qui sunt a liuea 8eth et patriarcharum ic. Euaugelium prius
5 praedicatum est, ut saepius dixi, sed adeo palain, Et vix locus est in vetere
testamento, qui adeo palani de filiis dei loquatur. Sciveruut, qui crederet iu 161
hoc semen, quod is haberet omuia k. Hee ideo dico, quia interjiretes varie
huuc locum torseruut, qui dixerunt uon decere, ut fateauiur nos peccatores
filios dei, cum tameu iu corde Interim superbissimi siut. Interpretes putant
lu augelos commixtos fuisse cum mulieribus et hinc uatos istos nobiles. Pos-
sibile demoues posse concubere cum mulieribus et praegnantes facere, sed
pro articulo fidei uon dico, liuc illi traxeruut. Sic nostris temporibus
vücantur religiosi et laici. Ita sie fuit Ab initio: instituit praedicatores et
regeutes, et postea, iücn» ein tüetl im fd^tüQng! ift gangen, seciiti sunt car-
15 nales, qui hoc nomen gesseruut k. Ita cum lex lata esset, dicit losue, 162
fuenmt probi, sed postquam losue mortuus, veneruut pessimi. Christus
instituit apostolos, postquam hi mortui sunt et eorum discipuli, secuti sunt
episcopi eos, (jui gloriautur imitatores se eorum, sed quantum discrimen
inter eos, ut inter celum et terram. Ita fuit cum patriarchis : 10 generatioues
2u fuerunt probae, sed 'cum coepissent jc. acceperunt uxores'. Quidam scribunt
istos non habuisse discrimen inter matrem, sororem k. Id quod Moses
indicat, dum dicit, 'quae placebant' jc. £)Q fein fie tieff gefallen, facti car-
3/4 am Rande filii dei
K] remedium sperandum jc. In veteri scriptura nonnunquam filios dei dictos
legimus, in nova fere semper, iUos scilicet, qui credunt, qui sancti sunt, appel-
25 lantur et sunt. Non fuit tunc alia ratio quam nuuc, quare dicti sunt filii lei
dei loannis 1. sed noudum erant publicata quae erant Euangelii k. filii Soi^. 1, 12
dei vero nunquam appellautur nisi, qui habent spiritum dei. Interpretes
quidam non assueti, quod homines in scripturis dicuutur sancti et filii dei.
Somniaruut hoc loco incubos et succubos, quos tamen nou negamus esse,
30 potest enim succubus demon a viro accipere semen, et incubus facere ali-
quam feminam praegnantem.
Sicut a Seth usque ad decimum gradum hie describuntur boui, Sic i62
semper deus ad tempus aliquot sanctos per verbum süum excitat, quibus
ablatis tantimi sancta nomina manent. Sic post iudices Israel, sie post
35 apostolos 2C.
'Ex Omnibus, quas elegerant' iz. Sive esset mater sive soror, promis-6, 2
cua erat libido it. Carnales facti iam suavem vitam sectabantur, quam
neeessario sequitur tyrauuis et occupatio terrae, ut cupiaut vivere ex aliorum
sudore. Tyrauni sunt, quos nos in uostra trauslatione 'gigautes' legimus.
186 ^ßrebigten über ha^ crfte 33ud) Tlo'ii, Qi\)alim 1523 24.
R] uales, et gut leben I)Q"6en§ tuoEen !^Q6en, gygautcs erant ic. 'Nomea' est
163 maximus praetextus malorum: 'lu nomiue dei' 2C. Ita fit uobiscuni, quando
praedicuvinius et missavinms, credidimus omnia iu üomiue dei facta. Qui
Domen dei gloriantur, lii timentur ut Pa])a et officiales, qui impii fuerunt
palam, et tarnen qiiaudoque tribus verbis terruenint totam civitateni. Ita s
6, 4 factum est illic, cum filii liominum adiungerentur filiis dei, 'iSiflim' fuenmt
ae(|uale.s, non maiores ceteris homiuibus, imo vero dicuntur, (|Uod vi oppres-
serunt pau[)eres jc. Irruit in fortitudiuibus ic. 'gloriosi', dictum est de eis,
6, 3ut de Hercule, Xietlicf) boil 33ein. Quid dicit deus de eis? 'Spiritus ineus
ifi4 luirt ilit tiort an lid}tci feiu" JC. Ad quid locutus est? Per Mosen. Hec lo
vcrba nuif3 mou 1)01 nufcr ji^cn. 'Ego hacteuus per Setli, Euoch multa
i«5 praedicavi, ut cüliiberentur malicie K. ego manum meam subtraham*, (juae
est maxima poena, melius esset, ut pestilentia uos iuvaderet. Quando autem
operarios in munduni non mittit, haue penam Moses cecitatem, amontiam et
furorem appellat, liac pena auima punitur, haue penam per apostolos minatur 15
2im\. 2, 12 *A veritate descisccut' jc. et 2. Thes. 2. Hec passi sumus multis seculis
et hodie totus mundus adimc. Quis est ille, (|ui dicit liic 'Carnales facti
sunt, Ego non sinaui illis amplius praedicare^? Quando honio hao cecitate
ati'ectus est, tum seipiitur pena corporalis. Ita credo et nostris temporibus
3 am Bande iufligere 7 über aequales 11011 maiures sieht siinilis in statura ceteris
homiuibus
^] 6, 4 Latrociuia notantur et iniustus victus, quae in primis inveuiuntur, si quis 20
163 videre posset, iu illis, qui filii dei dici volunt. Xomen dei cogitur multa
tegere scelera. Hodie missae, vigiliae et alia sunt mere nundinationes et
lucra. Timentur qui nomen dei praetexunt et liabent. Quis ignorat, quam
rüdes asini sint nostri offitiales, et tamen c^uauto tremori uobis fuerunt? Ita
et tunc miserum vulgas trepidabat, sie sentiens 'Ille est ex sancta progenie, 25
spiritualis est' jc. Uli autem ad tyraunidem deflexeruut fatientes voluntatem
6, 4affinium contra pauperes. Hi cum filiis suis 'famosi väri', nullum timentes,
opprimebant alios, in omnibus prosperi 2C.
164 6, 3 'Non iudicabit Spiritus meus in homine inaethernum'. Non de vita
animali dixit, ut quidam volunt, sed de offitio Spiritus dei in homiuibus. 30
Xec mireris. Nam verba, (juae in novo testamento vulgaria sunt, inveuies
et sparsim in veteri, sicut supra dixiraus de sauctis et filiis dei. Ita quod
Sof). 16, sin loanne est 'Ille arguet mundum' k. et hie est: *Non iudicabit' JC. Sen-
tentia est 'Ego hacteuus spiritu mco per patres praedicavi iugiter danuians
iniquitatem, ego deseram'. Id (juod est gravissimum dei iuditium, ita ut ms
<pi. 81,13 fames, gladius JC. ad hoc nihil sint. Ps. 'Et dimisi eos secundum desideria' 2C.
165 Hie percutiuntur amentia et furore, ut est in lege, ut putent omnia se recte
2 XOffi. 2, 11 facere, dum pessime fatiunt 2. Thes. 2. 'ut credant mendatio' 2C. q. d. 'non
^ptebigten über ha'i erfte f&uä) 2Jlofe, getiaüen 1523/24. 187
R] futurum, siuit Euaugelium praedicari, ut sui voceutur jc. 'diu patriarchae
praedicaruut, iam sinam in posterum nou vulgari hoc verbum' jc. '120', Noe6, 3
500 annorum, cum genuit Sem ic. In textu inveniemus tantum 100 annos,
quando mandatum accepit edificandae arcae, fuit 500, ubi fuerunt 20? Ego
5 uon possum solvere. Hieronymus maliciam fuisse magnam 3C. vel per Auti- 166
cipatiouem, quod prius Sem, Cham, laphet filios geuuerit. Aliqui huuc
torserunt, quod tanto tempore 120 viverc debereut, sed uusquam fiuem alicui
posuit in scriptmis, 'iis dabo tot temporis, ut resipiscant\ Hec historia
nobis beue cousyderauda, cum tanta malitia fuit, uon potuit fiuem annorum
10 expectare. Vides deum habere regimeu in terris, dissimukit (|uandoque 200,
non manebit inultum, quia adest qui punit. De poenitentia dei restat ic. 167
quomodo hoc fet) ]U gnngcn. Hoc scriptum credo esse ad patrum kimen-
tationem indicandam, Xoa, Methusalem qui eo iu anno mortuus est, quo
diluvium fuit et vidit malitiam hominum, quod hi miuas et iuditium dei
15 corde perceperimt. Exempli gratia Abraham, cum vellet igni comburere
Sodomam, vides, quam augustiatus fuerit, ut legis 19. Xou deljemus id deo i sJof. is
3U eigen, non potest irasci, ridere, tft ciil lucicil, in (pio uon est alteratio.
Istam alterationem seutiunt spirituales, ut Samuel quando uuxit Saul. Ita 16«
cogitarunt '5lc^ got i)at fie got umb!f)cret' ic. Oportet loqui de deo ut
20 homine. Regula uotauda in scripturis. Si puto eum iam reminisci mei,
tum fit, si iratum credo, est, et tameu Interim manet immutabilis. Ita fuit
2 1020 7 102U 20 — 21 avi Bande Regula iu scripturis ubservauda
I\] audiunt amplius spiritum meum, saginabo eos ad uecem\ Sicut factum est
ludeis, sie et nobis, nisi (piod semper paucos servavit per Euaugelium.
Ceutum annos invenimus usque ad diluvium, ubi ergo anni vigiuti? 166
25 Nam ad Xoe dicit, ut videtur, quando genuerat Sem, nisi intelligatur dixisse
dominus haec verba viginti aunis ante Sem, vel videtur festiuasse divina ultio
impietate hominum urgente. De \'itae hominis longitudine haec non intellegi
certum est. Xam hoc spatium uemini in tota scriptura praescripsit deus,
soll sibi haue scientiam reservaus. Hie dissiraulat, ut solet, deus quasi non
30 vindicaturus, donec dicat impius 'Non est deus', verum sive fatias iuiuriam,
sive patiaris, deus suo tempore videbit k.
'Tactus dolore cordis' jc. Quod scriptum credo propter sanctos patres, 6,6 167
(jui tunc trepidavernnt ad dei iuditia et doluerunt de hominum iniquitate
et damnatioue. Magna tristitia dicitur esse in corde dei, qui tameu est
35 imnuitabilis et iudicat cum tranquillitate. Verum [)oenitcntia dei est tantum
mutatio facti. Omnia autcm, quae hie dieuutur, \idetur deus egisse iu cor-
dibus fidelium, scilicet quod illic talis fuerit, qualis lue describitur fuisse.
Homo loquitur de deo et cogitat, et talem habet deum, qualem esse credis: 16«
si tili oblitum cogitas, oblitus est, si patrem, pater est 2C. ut iu ps. 'Exurgc, <i5f. 44, i*
188 ^tcbiötcii über bci^ erfte 5Buc^ Tlo]e, gehalten 1523/24.
K] cum Noa, (}ui libeiiter avertisset iram dei, sed uou potuit, cum omnibus
suis petivit pro salute luundi, sed inipetrare nihil potuit.
15. 21. Suni 1523.
Dominica post Viti c. Gen. 6.
168 Audistis, quomodo deus omnipotens iratus fuit ob mundi uequitiam et
praecej>it Noe edificare arcam, quia volebat perdere mundum. lam vide- &
bimus edificium arcae et (juae fuerit fides Noe, 3° quid hec significent.
De lougitudine JC. dicit textus, praesertim exprimit personas, quae erant 8.
169 Area est latina dictio, nos germani proprie foften ober lange laben. Si meu-
suratur recte, habuit 300 ulnas, si summatim perstringitur, fuit sexties lenger
quam Brett et ^el^en mal lenger ben ^of)er. Si res dupliciter est longior 10
quam amplitudo ut hec civitas, hoc ideo dico, longitudo recti viri ut supra
de arca. Hoc torserunt huc, quod Christum i^aben tootten brau^ matten.
@r ift fd^led^t bier etfen gchjeft sine tecto, ut ein forg!. Dicit iauuam ponen-
dam in medio latere, xiiij ulnas super et xiiij ulnas supra. Arca fere 10
ulnas in aquis submersa erat et subter aquas 20. Fenestra fuit alta unius i5
ulnae, parum lucem habuit, ut licet coniicere. Scriptura vult melbcn, ne ])er
hanc haberetur dies, sed se(juitur semper eos habuisse in arca candelas vel
170 aliquid aliud. Ita ut ift ^ugangen sicut in tabernaculo Mosi, in quo non
erat lux sicut in arca. Et sicut nos feuestram habemus, per quam couspicimus,
an nox vel dies sit. In inferiore parte, ut sit jtüeljfd^ic^tige et bre^fd^td^tig, 20
habuit varias habitationes arca pro omnibus feris jc. Velim, in mundo esset
mos, ut foft vocaretur, non arca. Haec est edificatio.
2. indicatur fides Noe. Vides, quomodo fides Christiana fol gcfd^icft
fein, velim ut huiusmodi historia verbis elucidaretur. Noe liabet 3s filios,
et filii tres uxores zc. et fiunt 8 personae. Non fiierunt hae 8 personae sine 25
12/13 am Bande vt mathematici loquuntur 2.3 a?(t Bande Fides Noe
'S.] fjuarc obdormis domine^? cum tamen ipse non dormitabit nequc dormiet.
Talis hie videtiu* sententia, subtilis speculatio hie nihil est. Accipiamus
exemplum Abrahae petentis pro Sodomis perituris. Item dolorem in Samuele
Sc|. 22, 4de Säule abiecto. Item dolorem in prophetis quasi in deo. Esa: 22. 'Re-
cedite a rae" 2C. 30
16» Arca quadrangula fuit al§ e^n ^dxä), videtur decem ulnis uatasse intra
aquam et viginti ulnis supra aquam, et supra aquam iauuam fuisse, et prae-
terea fenestra non ad luceudum, quia clausa erat. Nihil enim ibi lucis fuit,
sicut nee in sanctis sanctorum postea.
170 Fides Noe supra modum hie commendatur, ut non mirum sit octo 3.".
26 non fehlt
^^rcbiiitcn über bai^ erfte 5^uc^ Diofe, cic()n(tcn 1523 24. 189
R] amicis et famulis, qiiaiiiquam amicicia fiüt magna, tarnen nemo secutus Xoe. I7i
Est ergo maxima fides, qnod solum 8 homines ita adfecti fueriut, quod credi-
derint se viam veram inseqni. Ut si hodie diceretur: totus mundns errat
praeterquam 8, quis non velit diibitare? Xoe fuit 500 annos, anteqnam
'-> aedifioaret arcam, et illo toto tempore praedicavit et dixit futurum diluviuni,
quid factum? nihil moti sunt. Xulli jvatriarcharum datur iste bonos, mundus
dicebat 'tu ingens es stultus, tu edificasti arcara 2C. iam tot, iam tot elapsi
sunt anni, quando venit dikivium"? Quod taradiii distulit deus, interim 172
multis conviciis affectus fuit a mundo, e» ift ein gro§ mec^tiger, trefflicher
10 fides. Et mirum est, quod uxor et filii crediderint. Quot putatis fuerint
artifices, hi acceperunt peeimiam et stultimi reputarunt. Tarnen is credidit
deo. Xulli adhaeret quam uni verbo dei, Ita dicens 'deus dixit mundum se
subversurum, me autem erepturum'. Xon cogitavit deura mirabilem, quod
se solum cum suis voluit sen-are. Maxima tentatio est illa 'Tide mundus 17S
15 totus aliter agit, quid si tu errares? non tam austerus est deus, quod tibi
soli aperuerit' jc. et tarnen ben 6uff Xoe passus est. Xoe fuit difficile, quod
tarn multi sapientes, docti nobilesque viri et feminae submergi deberent.
Tamen omnia ex oculis removit et soli verbo credidit. Hec fides nunquam
satis laudari potest. Xos vix horam consistere possumus, hie 100 annos
20 male audivit a toto mundo, ha§ l^eift bte bernufft auBSt^en et soli verbo
3 am Bande Pe: in caiio Noe praeconem iusticie. 11 über artifices steht arce 2 ^sc 2, 5
scilicet 15 über est deus quod tibi steht et aliis non item
H] tantum servatos, qui non erant absque faniilia, amicis, affinibus, et tarnen 171
nemo illorum huic fidei adhaesit. Hie certe fides maxime impugnata est.
Xos scilicet octo tantum sentiemus contra totum mundum? contra tam
sapientes? jc.
25 Xoe quando erat quingentorum annorum, aedificavit centum annis
arcam, praedicavit poenitentiam, et sine dubio eins praedicatio exivit in Uni-
versum orbem expectante ob id tandiu deo. Iccirco Petrus dicit Xoe magnum 2 ^:i!c. 2, 0
fuisse iustitiae preconem. Hie mundus quid aliud potuit quam sie irridere
'Iam transierunt decem anni, iam viginti, iam sexaginta 2C. nihil fit, delyrat 1*2
30 iste Xoe'. O quam miüta mala audivit: mirum, quod uxores crediderint.
Aedificatores dixerunt 'Nos accepto pretio locamus ei operam nostram, et
quid ad nos quod ipse insanit"? Sed stetit Xoe simpliciter in verbo dei, 173
dum magna tentatione totus mundus contra sentiebat, dum omnia videbantur
aliud praetendere ic. Xonne tales cogitationes impugnasse putas Pium cor,
?.h sie sentiens 'Xon tam iniquus est deus, ut fatiat tam horrende contra omnes
pro te solo cum paucis'? Sed fides contra 'Xon potest mentiri deus'. Ratio
et oculi aliud sunt quam dei verbum }c. Haec tentatio duravit centum annis.
Nos una hora sie impuguati non possemus subsistere, ut videas hoc cor
190 ^prcbigtcn über bn? crflc f&nd) 5Jio|e, flctjattcu 1523/24.
R] credere. Qui vult credere, nou ita cogitet *lta Episcopi, papa, priucipes
174 tenent 2C. Hie damuatus est, quare? quia in verbo dei non consistit, Ita
Noe potuisset dicere, et suo tempore erant et sanctiores et doetiores, tarnen
nihil enm niovit, sed verbo credidit. Hoc tempore mortis si nobis obvenerit,
scilicet 'Augnstinns lioc dicit^ k. Diabolus te dul)itare facit et actnm est 5
tecum. Oportet liuc veuias, ut verbo soli fidas, etiamsi aliter sanctissimi et
doctissimi dixerant. Fuit ingens ira, qnod tantum 8 personae salvatae sunt,
et natura vel ratio nou intelligit, quam magna fides Noe fuerit. Iccirco
6, 9merito dicit scriptura 'Noe' 2C. Ex hoc sequitur 8 illos sanctos fuisse, tamen
1 <Ue'^*^ 2off *^^"^ ex his cadunt, ut in sequentibus audiemus. 3° quid ista significant? lo
Petrus interpretatus est, quia est mertflid^ ^iftoi'ia ita: diluvium fuit baptismus,
iste baptismus, qui in mundo est, est spiritualis et per illud significatur, sicut
Noe servatur, ita nos per baptismum servamur. Adeo multi eciam per
baptismum submerguntur quot in illo diluvio, quia plures baptizati sunt quam
submersi. Sicut omnes homines submersi sunt praeter octo, Ita omnes car- is
atöm. 6, 4 nales in baptismo. Paulus in Ro. 6. In baptismo submergi debet omne
«P(. 29, 10 mundanum, carnale et peccaminosum. Locus ps. 'Dominus diluvium inhabi-
tare facit', (Sin B(eV)6enbe diluvium, f[uod ad finem durabit. Et est baptismus,
quia secundum veterem hominem submergimur. In Area sunt genera omnium
animalium, in hoc servata jc. et designatur ecclesia christiana, multitudo 20
176 eorum, (pü baptizati smit et vocati, qui Euangclium audiunt, hi sunt in arca
et horum pauci sunt, non loquor de iis, qui Christianum nomen habent, sed
qui audiunt. In hac arca sunt varii generis animalia k. hoc est in praedi-
8 a7)i Bande Vir instus et perfectus 17 am Bande 28.
2^] verc crucifixum. Ita et nos oportet sentire, si velimus servari contra Papam,
concilia, univcrsitates, totum mundum pro verbo dei. Tempore Noe mundo 25
adhuc recenti profecto doctissimi erant homines, ne putes istud impietatis
174 argumentum defuisse. Docti sie sentiunt ?c. quod te non sinet esse quietum
vel in morte, dices *Ita sentiunt omnes', Respondet diabolus 'Quid si erras-
sent'? Sic age potius 'Sive ille doctor, sive totus mundus aliud sentiat, nihil
ad me, hie est dei verbum, ex quo pendeo'. Neque vero multitudo tc 30
terreat. Magnam iram nauque dei vides tuuc in multos, magnam fidem in
paucis. Atque haec hactenus de fide illorum. Ubi illud praeterea mirandum,
quod Cham fide servatus, postea alius describitur.
i^^c'^tioff Quid diluvium et arca sibi velint, Petrus in epistola sua aperit. Sicut
omnes mortui sunt extra arcam, Ita in baptismo moritur, quicquid est 35
carnis. Immersio mortem, extractio vitam significat aethernam. Ecclesia
est arca, quae audit Euangclium vcre. Jn qua sunt animantia, masculi et
176 feminae et praeterea Noe cum suis. Sunt enim illic credentes et non cre-
dentes, mundi et immundi. Christianitas non habet mere et solos sanctos,
^prebigten über bai cvftc ^nd) 5)Joit\ gcf)a{tcn 1523 24. 191
R] catione Euangelii et baptismi svuit pkires, qui mnudi sunt, qiiidam iraraiindi,
hoc est: ecclesia est huius condiciouis, f)at nit et)tel f)eiligen. Velim, hie
esset inter nos mos, ut cognosceremus mutuo errores et gebrechen. Ecclesia
est per arcam designata, In qua sunt leones et munda animalia et immunda 3C.
n Si viderem errantem, dicerem ^omue animal habet arca Xoe\ Audistis hodie
in Euangelio publicanos jc. accepit, pharisaeum reiecit ^). Et maxiraum esset
et virtus optima, ut possimus ferre infirmitatem proximorum. Facta est ex 177
levigatis lignis 3C. Est signum ecclesiae, ut fenfftntuttg ecclesia: sicut ligua
sunt levigata, ita ecclesia esse debet, quae ferre et conuivere debeat ad errores.
in 3ft Derbtc^t, ha§ ift patientia. Navis si non est öei'bid^t, tum aqua intraret.
Pix est nigra jc. Ita passio et afflictio in terris est coram mundo nit gut
QTlJufe^en, tarnen facit eximium opus. Arca ista ift iiUv ;5um exempct, ut
feramus muudi passiones intus et extra. Externe reperiuntur qui pati possunt,
tarnen interna passio ista est rarior. De Stulto, qui uml)ram culjiabat, quod
15 esset curva. Ita nos adfecti sumus, ut quisque velit sibi, ut serviatur, tauien 178
nullus iucipere vult.
16. 24. 3f«m 1523.
Die loh. bap. hora 4. c. 6.
De arca Noe diximus: quantitatem, ad quid facta, quidque significet 178
et diluvium, ex sententia Petri. Sicut in diluvio submersa est omnis caro, i qsc. 3, 2off.
20 Ita in baptismo submergitur, quicquid est carnis in homine. In simplici
sententia manendum : quaudo ea habetm', tum videndum, quis mysticus seusus.
Sicut audistis sententiara simplicem, post hanc diximus arcam significare
multitudinem Christianorimi, Eciam si nulla scriptura sit, tum pro fidei arti-
culo non tenendum. Sed hie ex Petro habemus baptismum significari per
25 diluvium. Quid autem ianua significat, non habemus scripturam. lauuani
fjoben fie gebeut ad vulnus lateris sinistri Chri.sti. Si dixero ianuam esse
verbum, per quod venitur in arcam, in communioncm fidelium, ut Paulus
1 über Euangelii stellt qui audiuiit 8 am Bande Leuigata ligna 10 iibei-
pacientia. Navis steJä dicuiit gebult Cliristianam 1 7 am Rande Die luli. fiuis c. G, 2-5 am
Bande Ianua 27 am Bande 1. Cor. 16.
1) Vgl Unsere Ausgabe Bd. XII S. 601 ff.
2\] ut liceat nobis adagio uti 'Area Noe multos habet infirmo.s', aliis eniui alia
desunt, ut non sint omnia musda. Christus sanctos superbos despicit,
30 Christiana sapientia est infirmos portare K.
Ligna levigata sunt, t^auueu f)ol|. Haec est man.suetudo Christiana 177
authore Christo. Picata patientiam notant. Pix enim navis insultus suftert
aquamm et superat. Crux hie jiatientcr fertur et patientia statur. Arca
est pugna intus, pix est patientia foris. lam restaut (Jstium, fenestra et 178
35 quae infra sunt bicamerata et tricamerata. Ostium est verl)um, quem-
1P2 5ßrebigten über bai cvftc SBucf) 5JJoic, gegolten 1523;24.
179
R] 1 öor. 16, 9 loquitur 'hostium ingens apertum'. Ita Christus se appellat hostium loh. x.
' ' Qni hoc vnlt accipere, potest, qui non, ber Iq^. Fenestra, bQ§ o6en an ift
cjeirie[en ll6er bei; tf)Ur, quae nou facta erat, iit lucem daret, tarn longae et
aniplac machinae, quia unius nlnae, candelas vel lampades habnit Noe hos 5
inenscs, Xisi velimiis deuni tantani dedisse luc^eni per haue fenestrani. Sed 5
textus non habet, ideo nihil dico, quid lioc significat: unicuique liberum
relinquo. Ideo reliquit fenestram, ut sciret Noe, quando dies, quando nox,
an nubes in celo essent, an aqua decresceret. Ego idj beuttet§ auff bic
scientiam, nt Paulus loquitur. ^ntüenbtg im getft fol tDir le'Ben gegen got,
IJM» (juicquid externe fit, debemus iudicare, ut Noe fecit, an bonuni an nialuni. 10
21ret)i(^i(f;tig unb ätDeifd^ic^tig. Textus noster falsus est deorsum k. Vide
structuram huius arcae. Pars, quae in aqua fluxit, pro animalibus structa
fuit IC. Hoc significamus ad hoc, quod in Christianismo varia dona sunt, ut
{"g^" J2; 4 Paulus in Ro. xij. et Cor. xij. Et hec scriptura non habet, tarnen contra
6, 17 scripturam non est. Ultimum 'orauem carnera extinguam' ic. Hec facta, 15
181 ut sonant verba. Ita dei opera gongen, adhuc ut stulta appareant. Nonne
potuit cum cibare, qui servat a diluvio et iubet, ut provideat auimalibus
cibos ? Quare fecit hoc? hoc scriptum est nobis, ne deum tentemus. Verum
est deum velle, omnia opera nostra sint in fide, tarnen hoc vult, ut ope-
remur. Dens sinit pontem strui per Albim, si fide velim eonfidere et per 20
aquam jc. teutarem deum, quia verbum non habeo et promissionem neque
2 am Bande Fenestra 3 über longae et steht arce scilicet 13 am Bande Trisega
179
H] 1 Gor. IG, 9 admodum Paulus dicit 'Ostium mihi apertum est\ Et Christus 'Ego sum
ostium\ Fenestra non erat propter lucem, quae non erat illic solis, sed
lucernarum, ut apud nos in nocte, et hoc per quinque menses, facta autem
est, ut inde respiciens Noe discerneret diem ac noctem et cessationem tempe- 2:>
statis. Ego ex fenestra fatio scientiam sive discretionem, ut intus tegamur
verbo obsignato nobis per dominum ostio, foris discernamus inter bonum
et raalum.
180 Deorsum sunt tristega bicamerata et tricamerata, ubi diversa animantia,
epO- 4, 11 quae fatio diversa dona Ephe: 4 dedit quosdam apostolos k. Ista omnia 30
interpretare, ut velis, scripturam huius allegoriae apertam non habemus, nisi
quod Petrus iudicavit. AUegoriam si quaeris in historiis, vide ne aliud
interpreteris, quam alibi scriptura manifepte dixit, alioqui allegoriae fidere
nou debes jc.
181 Cibum iubet sumere in arcam pro Noe et suis et animantibus. Vide, 35
quaeso, diligenter, dei opera mundo stulta videntur, qui ])otuisset sine cibo
servare, cibos iubet sumere, quasi non posset aliter servare. Sed haec nos
doeent et sapientes fatiunt contra praesumptionem, quae dicitur tentatio dei
vel tentare deum. Confidendum est, sed propterea non desere, quod adest,
^prebigteu über ba§ erfte 5öucf) mo]e, gef)alten 1523; 24. 193
RJ Spiritus me movet. Ita Christus Doluit se praecipitare de templo, sed dixit
'Non tentabis' JC. Ita si velim dicere 'nihil laborabo, deus rae salvabit", »intti). 4, 7
male ageres et deum tentares. Habes semen, seraina illud ic. Si autein iii 182
tuo potestate non esset, si uon posses laborare, si semen non haberes ad
& semiuandum, iam urgereris 2C. sed quamdiu adest creatura, est utenda.
Castitatem servare est bona res, sed hoc in tua potestate non est. Si voveo
illam, tento deum, quia ascribo mihi hoc, quod deo soll competit. In anima
possem dicere 'Ego scio Euangelium, deus dabit ceteris ut mihi. Et tarnen
non ingrediar, ut verbum audiam, tempus veniat, ut sciam' 2C. Hoc indi-
10 cavit hoc loco, eciam per Ezechiam de raedicina. Notandum hoc loco, quodgcj. 3s,'2if.
deus potuisset eos susteutare JC. et hoc culpatum est ab impiis. Hec opera
dei sunt, quibus mundum infatuat. Paulus Cor. 1. 'Quod stultum est dei' jc. 1 cor. 1,25
Ca. vij.
6in graufamer ernft, videtis ein rechten ernft et iudicium dei, erfc^iedUc^
15 tft ad audiendum et terribilius visu. Petrus 'non pepercit alteri seculo' 2 ^e. 2, 5
14 am Bande C vij
K] quod tibi deus dedit utendum, ut pous adest, ne quaere, ut eas super aquas
sine ponte. Christus noluit se demittere de pinnaculo templi, quia gradus a^attf). 4, 7
erant, per quos descendere licuisset. Ita tu noli dicere 'non laborabo, nihil
agam: deus me pascet\ Deus quidem dat omnia, facit pro venire fructum
20 terrae, sed sie ordinavit, ut tuo labore accipias. Similiter noli dicere 'Quid las
mihi audire verbum dei, legere 2C. si deus nos doceat?' quia deus his
mediis vult, ut accipias dei verbum. Verum ubi istis mediis uti non poteris,
tunc necessitas cogit ad fidei experientiam sive experimentura. Dabit tibi
deus absque mediis illis, ut si infirmus laborare non potes, cares prae-
25 dicatore, libris jc. Sic in castitate non tento deum, urgeor et uror, accipio
quod adest, utor quo vult me uti deus. Sic non tento deum dicens 'Dens
rae sustentabit, etiamsi non edero, bibero', sed utor cibo et potu, quae deus
dedit utenda. Ita intellige et in corporalibus et in spiritualibus. Quod
utendum deus dedit, relinquere et tarnen veUe perficere aliquid, ad quod illo
30 medio opus est, tentare est deum. Iam vide oppugnationem fidei Xoe. In-
fideles hie procul dubio dixerunt 'Stultus es, Noe, Si te vellet servare i«3
deus, sine cibo etiam servaret' k. Ita pii stulti et deus ipsorum stultus
videtur, sed tamen Euangelium est potentia dei. Ro: 1.
Et tantum de Cap: Sexto.
35 Caput Septimum. 18»
Horrenda sunt haec auditu, ne dicam visui 2. Pe: 2. 'Deus priori mundo 2 5^c. 2, s
non pepercit'. Quid ergo nunc fatiet non minus inquinato? attende ad arcam.
Quot, quaeso, hodie si sie veherentur, non desperarent in arca? quis non
£utf)cr§ Sffietfe. XIV. 13
194 5Prebigten übet ba§ crftc 33uc^ ÜJ^ofe, {ic"^Qlten 1523/24.
R] q. d. cum esset probius seculum. Vide Noe fidem, si coutingeret nobis
184 vehere in arca in raedio cell et terrae, quot diffiderent? 2 vidit omnia
submergi viventia, ha fol ein l)ei| 3Qp|)eln, in hac terribili ira, in qua deus
adeo punit terribiliter, ut quoque cetera animalia occidat propter hominera.
Fuit ergo fortissimus cum suis in iide, Noe potuisset psalmum pulchrum s
componere jc. Si aliquis inter eos fuisset diffidens. Vides, quid verbum
possit, si fide percipitur, quod servavit 150 dies. Hoc scriptum est pro
laude fidei, quia data est scriptura, ut fides praedicetur. Hie nulluni opus
185 adiumento Noe. Quid autem nudum verbum dei 'fac arcam, Ego tecum ero',
hoc discamus, et nobis scriptum, quando hora veuit vel mortis vel afflic- lo
tionis, ut non quaeramus, ubi manebimus? ut illi dicunt '^d} ftirb unb tüei§
töie' ^) IC. sed consistendum in verbo 'ego baptizatus sum'. 'Ita dixisti, Christe",
et quanto plus invadit mors, tanto plus verbum arripe. Ne dicas '(5t) qui
iam fuisset i)astor ovium, Carthusianus, Sed tu die 'boue deus, pins es, non
respiciens opera\ Hie locus est, quem caput hoc tractat, quia iustum inveni. is
Hec verba sunt viva, quae multo plus servarunt Noe quam arca. Hoc
7,1 nobis scriptum est in exemplum, non autem viva 'Tu et domus" i.e. 'tu et
2TOoM i5ff ^^^^' ^^^^^^ liberis' excludit servos, quicquid ad sauguinem pertinet Sic Exodi 3.
duae obstetrices non occidebaut, dedit eis domos, non de lapideis, sed dedit
1 3Ko). 30, 3 eis viros et liberos. Sic de Rachel infecunda dicit 'accipe aucillam, oB id) 20
7, 3 ei'^QUet iüßtbt' K. 'Septena et Septena' mirus textus, si mysteria non quaere-
rentur, nescirem quid significaret, supra dixit de duobus et infra hie de 7.
7 1050
*) Gemeint sind die bekannten Verse: ^ä) fterli unb lt)ct^ ni(i)t, 'mann ||; id) fa'^r imb
lüeife nic^t \voi)'m, || mid; touiibett, ba^ id) fröt)ltd; bin. P. P.
'S.] trepidaret in fluctibus, in tam horrenda spetie, ubi iuditio horrendo et
i«4 homines et iumenta et oves pereuut? quis non cogitaret 'et nie percutiet
deus"? sed verbo dei illi herebant, qui profecto tibi post deserere*) potuissent 2:>
de pugna fidei et infidelitatis. In morte erant, tunc arca tenebantur, nihil
is.'i praeterea praesidii videbatur. Longa mors et diuturna pugna hie erat. Hie
nilii] operum adiuvat, solum verbum in morte et in tentatione servat. Tunc
no quere aufugium, nc quere opera, non sequere quod sentis, claude oculos,
die 'ego (juidem hie sum, in hac tentatione detineor, sed scio nie bapti/atum, 30
habco verbum salutis\ Non respicit deus ad probos vel improbos, sed ad
7, 1 tenentes verbum ipsius. 'Ingredere', inquit, 'in arcam, ego te vidi iustum' 2C.
Hoc verbo servatus est, non arca.
188 'Domum'' in scripturis intellige uxoreni et filios, reliqua familia ex-
2TOof. i,2icluditur. Jn exo: 'Dens aedificavit obstetricibiis domus" i. e. dedit eis 35
1 üKoi. 30, 3 niaritos et filios, ut non cogites illic aliam structuram. Kachel dixit 'ut
aedificer ex ancilla\
•) Ob deserere Schreibfehler für dissorere.^
5Prcbt9ten über ta^ crfte SBuc^ DJfofe, ge-^atten 1523 24. 195
R] Vides legem Mosi raulta accepisse ex lege naturae. Deus fecit discrimen inter
munda et immunda, quicquid ungulas scissas habet et ruminaut, est mundum 2C. i»?
Et econtra 2C. Hoc Moses scripsit, et tarnen Noe servavit. Idem de piseibus,
quod animal non habet squamas, est immundum k. Moses indicat hie legem
5 longo ante tempore gongl^offttg gelüefen, ne immunda animalia plura esseut
in arca. 2. quia sacrificaturiis erat egressus domino, quod saerificium de im-
mundis fieri non solebat, alias non habuisset semen in mundis animalibus.
'Pluam 40 dies' Haec fuit praedicatio ultima. Noe viderunt inferre cibum K.
sed assueti erant eius praedicatioue, ideo nihil curare. Supra audistis 500 i«»
10 fuisse, praedicavit igitur 100 annos, sed nihil effecit, deus longe differt, giBt
frift, sed quando incipit, durus est et non flectitur, et hec dei pacientia
fecit eos peiores. In tempore diluvii ascenderunt montes et implorarunt
auxilium, et tarnen deus eos non exaudivit, quia prius eius verbo credere non
voluit. Hoc moneat nos, quanquam dilFerat penam, tarnen sumet suo tempore.
15 Moses plenus est verborum, Interdum ditissimus, interdum uno verbo rem
absolvit. Sic hoc caput usque ad satietatem rem unam repetit, hoc ideo fit, ut 189
deus rationem cecet. Ubi stultus loqui apparet, est sapientior et econtra.
Interdum dimidium folium repetit. Ideo facit, ba^ 9loe tnQ(f)t hxan gelegen
ift, operae precium fuit, ut hec repeterentur. Ut videmus in iis, qui egros
20 solantur, saepe unum verbum trina vice repetunt, sed hoc non intelligunt
nisi ii, qui sentiunt id, quod Xoe sensit. Aquae veneruut öon unben, fontes 190
abyssi magnae ic. üoil o6en Catharacte, hoc est: ubi abyssus erat, ut fein hu
je^e, bo§ ^at fie erfur jc^toembt unb ift titf hjoiben et superne hu tt)ol(fen=
8/9 am Bande nihil iuvit praedicatio de 7 diebus
H] Bina animantia dixerat ante sicut et post, nunc vero quasi in medio",2f i87
25 dicit septeua praecipue de avibus et de mundis animantibus. Mysterium
primum: ne multa immunda essent in arca, bina tantum sumuntur. Secundum:
ut post diluvium bis terne liceret oflPerre ex mundis, et tamen remanerent
bina ad propagationem. ' Adhuc post dies Septem' k. Haec est novissima 7, 4
praedicatio Noe, post praedicationem centum aunorum iam Septem diebus
30 praedicat. Quam delyrus hie est habitus? ic. Deus quia non statim per- i««
cutit, mentiri putatur, sed in tempore suo damnat sine misericordia. Veniente
diluväo fugiunt in excelsa, in montes, sed frustra. Haec ad correptionem
infidelium facta et scripta sunt. Necesse est deum iudicare. Impii sine
modo incidunt in dei iuditia 2C.
35 Nunc multis verbis eadem repetit Moses, ut fastidire posses ad istam i89
quasi tautologiam, ut stultam faciat nostram sapientiam, alibi adeo parcus
est verbis vix semel rem dicendo, ut vix intelligas quid velit. Repetit
autem non frustra. Nam in angustia vix multa consolationis verba suffioiunt,
quae nobis extra angustiam non sapiunt.
40 Quod dicit fontes ruptos abyssi magnae et cataractas celi apertas, i»o
13*
19G ^hcbigten übet ha'i erfte 3?ucf) 'JJJofe, ge()alten 1523/24.
R] Broft gefallen, ba^ fein bie fenfter. Si plueret iam 40 dies, nou tantnm
aquarum congregareutiu', ut 15 ulnas: uon fuit ergo naturalis aqua vel pluvia,
alias arcani ascendissent, sed ista ingens aqua eos impedivit ic.
17. 2. Suli 1523.
Die Visitationis Marie c. 8.
100 Memor fuit dominus Xoe ac. lu 7. c. satis audistis, quomodo factum &
diluvium quidque significet, quare non disserendum, quid spiritualiter significet.
Baptisnuuu significat. Quid animalia et volucres significent, non huc per-
191 tinet, sed ad legem et Euangelium, in bis mentio fit horum. Ab initio muudi
fuerunt externae traditiones ueo mundus posset stare sine his. Ita discrimen
Imbuerunt inter animalia niunda et immunda, et tameu an far be§ getDtffen§. lo
192 8"'" eaput tenet, quomodo diluvium decreverit. Vides, quamdiu durarit,
nempe 150 dies. Diu crevit aqua, ita aliquot dies decrevit. 150 stetit, fere est
quartale anni, foft 5 menses, diutius est quam quartale auni. Merito diffi-
dissent Noe et eins, si tam firma fides in eis non fuisset. Ideo tam dili-
genter describit Moses omnia et dies indicat ic. Hoc est dictum, ut videatis i5
19S miracula dei et potenciam fidei, duravit fere totum anuum ista plaga. Postea
8, 7 t". duas ftutf ponit, de Corvo et Columba, quasi nihil aliud factum sit. Corvus k.
scriptura loquitur affirmative, nos negative, sicut nos dicimus germanice 'et
!t)umbt, er !§iimbt'. Quare .spiritus sanctus loquitur de Corvo Et de Columba,
quae rediit cito? 3° emisit columbam, quae non rediit. Si carnaliter loqui 20
4 «?w Rande c. 8. 7 »Vier Baptismum steht diluuiuiu 8 a?)t Bande et iu
sequentibus Mos! libri [■■^oj frequeutissinie 12 1050 1050 13 über dem ersten quar-
tale steht et vnns mensis 19 über f^um'6t ex tijum1)t steht ünb !^um6t boc^ nit.
H] figuratae sunt locutiones, infra et supra erupit aqua, non uaturali modo, vis
fuit, non natura.
Et tantum de capite .7.
Caput Octavum.
191 Vides ab initio fuisse externa statuta et observantias, sed liberas, hoc 25
est: quibus usi sunt, non alligata eisdem conscientia, ut multi prophetae et
sancti usi sunt. Muudorum enim et immundorum hie fit mentio, de quibus
postea praecipitur in lege.
192 Stetit aqua diu, scilicet diebus centum quinquaginta i. e. quinque men-
sibus, et necesse erat per tempus decrescere tantam exundantiam. Itaque 30
haec tempora aperte describuntur, ut agnoscamus horrendum dei factum.
Miracula dei et potentia fidei in Noe et aliis hie videtur toto anno.
193 Mirabile et carni contemptum quod dicitur de corvo et columba.
Naturalibus forte rationibus usus est Noe primum corvum mittens, qui
^ßrebigtett über baz^ erfte 23ud) 'Shie, gefialten 1523 24. 197
R] velimus, fo ift§ ein Io§ bing ic. Corvus habet uaturam, iit cadaveribus
insideat, ideo potest quiescere, et cum credidit Xoe, saturatus est, redibit.
Columbam emisit, quae mundo cibo utitur, et rediit et retulit ramum olivae.
Prima nihil tulit, secunda ramum olivae, S" nihil nee rediit. Huc referendum:
5 nempe ad praedicatores Euangelii, per corvos intelHgnntur bte Bauc^Iing unb
frefüng, qui in hoc praedicant, ut sat habeant et si non vnlt satis dare,
torquent scripturas ad suum commodum. Hi sunt corvi, qui cadaveribus 194
vescuntur. Ita et temporibus apostolorum fuit, ut falsi et boni praedicatores
simul essent 2C. Et tarnen per Corvmn desiguautur, qui legem dei praedi-
10 cant, qui ex arca veniunt a Noe, qui praetexunt nomen dei, sed comedunt
cadaver, hoc est: doctrina est de carne et sauguine, et doctrina humana, nee
mutari possunt, ut Paulus ait. Hie corvus nihil nuntii leti aÖert. Ita facit
corvus. Columba muuda sunt praedicatores simplices, ut Paulus *Nos in 2 Ciov. i, i2
simplicitate et synceritate', qui verbum dei praedicant, hoc est: quod nos
15 praedicamus, simplex est, hoc est: nos qui praedicamus, tam simplices sumus
ut columba, quae quaerit cibum mundum, ita uobis est negotium, ut Euan-
geliura purum sit, non quaerimus nostra. Alii pleni sunt cupiditate, honore^
illorum 'oculus est nequara', non simplex, hoc est columba simplex, quae cibum tmhi 6, 23
quaerit et non inveuit, hoc est, ut corvus prius saturetur, nee tum tempus
1 am Bande de liis löqui 2 übe)- credidit steht putauit 2 — 4 a?H Bande vt
prouerbium sit tarn mundum est quasi columba legisset 4 obe)i am Kopfe der Seite, mit
rediit durch Zeichen verbunden, steht Per arcam designatur Ecclesia in qua sunt et boni et
mali permixti vt munda et immunda animalia. 8 über temporibus steht et Christi
10 über arca steht ecclesia 11 üJjer doctrina steht illorum 12 a7n Bande Corvus
12 — 16 am Bande qui humanas illas traditiones extollunt ne digni quidem sunt vt corvo
assimilentur 14 über synceritate steht et non in sapientia 18 über dem ziceiten
simplex steht et primum
l] 20 foeda contingere potest, deinde columbam, quae non potest. Constat ex
praecedentibus arcam esse ecclesiam, ergo qui emittuutur ab illo, qui in
arca praesidet, sunt praedicatores, qui in tempore tentationis etiam negant
verbum, ne sua perdant, quales pseudoapostoH semper fuerunt, cum tamen 194
verbum dei praedicareut. Nam qui tautum humana docent, non sunt digni,
25 ut cum pseudoapostolis conferantur. De illis enim hie loquimur, qui ex arca
Noe emittuutur. Sicut loannes de quibusdam scribit 'Ex nobis exierunt' 2C. 1 3oi). 4, 1
Qui habent quidem nomen ajjostolicum, sed edunt morticina docentes per
verbum dei, quae carnis et sanguinis sunt i. e. adulterantes verbum, ut ait
Paulus, solam legem docentes ad aflfligendas, non relevandas miserorum con-
30 seien tias, qui suo ipsorum iuditio condemnati sunt Ti. 3. zu. 3, 11
Columba vero sunt praedicatores, qui simplices purum verbum habent,
pura grana comedentes, in simplicitate, non in sapientia carnis, queraadmodum
Paulus gloriatur simplicitatem in intelligentia, non in scientia Q. D. 'pura 2 csoi. 1, 12
comedimus ut columba, curamus tantum, ut pura sit praedicatio utcuuque
198 ^ßrebigten über ba'i crfte 33ud) 5J^ofe, gesattelt 1523/24.
R] 195 8, 11 Euaiigelii veuerat. 2 Columba veuit raiuum 2C. hec est biß vera columba.
Scriptura ubique indicat Euangelium ultimam esse praedicationem, quanquam
sero fic^ öer^eugt, et hoc spiritus sanctus hie indicavit per ramurn olivae,
qui est purum euangelium in ore praedicatorum ic. Oleum significat gratiam
in scripturis. Sicut vinum intus iüol mac^t geft^td^t, ita oleum externe (ut 5
oHm lanistae ungebantur oleo) quam sivit praedicare per Euangelium. Folium
significat verbum, fructus sunt opera in scripturis. Olei folium est praedi-
catio Euangelii de gratia. Contra hoc debet esse proverbium 'Corvus non
facit, bona columba nihil aliud fert quam olein folium', ergo solum dei verbum
praedicandura, alias potuisset columba aliquid aliud ferre. Qui praedicator 10
196 8,11 aliud folium fitret, non est Euangelicus praedicator. Postquam vidit Columbam,
Noe intellexit aquam decrevisse. Sed adhuc 7 dies expectavit, post hanc
praedicationem nulla sequetur. Noe cognoscit deum misericordem fore, non
velle amplius austerum fore. '6 anno^, vides fuisse cum integrum annum in
197 arca fuisse, quia cum columbis iam post 7 iam 7 diem ^) k. Post avolatura 15
columbae expectavit adhuc plus quam tres menses. Nunc sequitur bei* tec^t
tejt, qui ad fidem pertinet. Non egressus est Noe ex arca, nisi haberet
verbum dei, ingressus erat verbo dei, ita egredi non vult nisi iussus. Iterum
8, 17 iubet deus 'multiplicamini', quia apparebat deum non voluisse in posterum
esse homines et creaturas in terra. Moses ubique hunc.textum anji^et ubique^), 2u
4/5 über gratiam in steht diuinani quidem 5 über toot steht corpus 6/7 am
Bande oleum uinum folium 7 am Eande fructus am Kopfe von Bl. 22^ steht oliuae
9 bonam columbam
*) So steht deictlich in der hier verderbten Handschrift. ^) Solche Doppelsetzung
eines Wortes findet sich auch sonst in Börerschen Hdschr. Vgl. oben 50, 112: 52, 1. P. P.
H] accidat de nobis, cum Interim alii pleni sunt cupiditate proprii commodi,
honoris 2C.
196 Columba portat ramum olivae ad vesperam, quia ultimum est Euange-
lium, post quod non restat alia praedicatio. Purum in ore verorum prae-
dicatorum. Oleum misericordiam et gratiam significat in scripturis, sicut 25
vinum intus, ita foris oleum laetificat, fortificat, sanat, lenit 2C. id quod non
est verum de foetido oleo, quod degener est apud nos.
Folia in scripturis verba sunt, fructus opera charitatis, folium ergo
oleae praedicatio gratiae est ic. Hinc deberent adagia sumi: 'Corvus omnia
corrumpit\ 'Corvus sua curat\ 'Columba folium olivae portat'. Figiirae 30
et allegoriae matres sunt adagiorum.
196 Iam tum intellexit Noe iram cessasse, misit tamen tertiam columbam,
197 sed non est alia praedicatio post Euangelium. Adverte, quod Noe non
exit sine praecepto dei, sine quo non intraverat. Sic tecum agatur, ut
omnia tua scias certo deo placere secundum verbum eins. Non enim hoc 35
fiet secundum opus tuum. Profecto homo dolet, quod in hac carne cogitur
^ßrebigteit über ba^ crftc 93uc() $DZofe, gcljalten 1523/24. 199
R] quod uulliim opus coram deo est speciosum, nisi iubeatur a deo. Quautum-
cunqiie igitur spoDsum est, si deus uon praecepit diabolicum. Ergo Xoe
nihil sivit facere, nisi iiisserit. Ideo quisque Christianus ita adfectus esse lös
debet, ut omnibus horis praeparatus esset ad mortem. Hoc non potest facere
5 nisi is, qui certus est sua omnia opera deo placere. Ut certus huius rei fiam,
opera mea coram deo valere, hoc non facit mein tf)un, sed fides erga deum.
Homo multa facit, quae velit non fecisse Rho. 7. libenter velit opera facere, Möm. ?, u
quae deo placerent, sed non potest, ideo dicit 'oceide, ne male agat'. Unde
fides oritur? Ex verbo, impossibile est fidem consistere siue promissione.
10 Ideo hie Moses concludit, ut ante omnia habeamus verbum dei, et quanquam
male agam eum connivere, donec me occidat. Hunc locum saepissime videbis
in Mose. 2)a mit Utjt niber omnis vita, quae est extra praeceptum dei. 199
Ubi raanebunt hi, qui sibi elegerunt opera? Episcopi et monachi non possunt
probare sua opera ex deo instituta esse. Ideo omnes sancti isti in harenam
15 aedificant, quia certi esse uon possunt de iustitutione dei. Ideo bonum esset,
ut penitus extirparentur cenobia. Obiiciunt illi 'Ecclesia ita ordinavit'.
Diabolus respondet in morte 'quid si potuisset errare?' ubi tum mauebis?
i3i(^ tnarne mä), ut nullus quid iucipiat, nisi certus sit deum sie velle habere.
Si incipit, certo sciat se diaboli esse, si eciam tanta esset virginitate prae-
20 ditus ut Maria. Xoe exemplum corde percipe, qui non egressus, nee aves
ova excubarunt sine iussu dei. Et summe notandus, quia deus non vult
facere aliquam creaturam opus aliquod nisi per verbum eins. Ita in principio
Genesis saepissime habes 'dixit dominus', sexquipedes et cuncta animalia non
possimt fd)metic^en JC. Et videmus omnia animalia parere verbo dei, nos 200
25 melius quicquam facere putavimus. Siue verbo nihil fiat. Ipse dixit, et
facta sunt. Quare instituit prius matrimonium? ne acciperent ipsi uxores
sine eius iussu ?c. Oblatio patriarcharum, de volucribus erant columbae
24 über nos steht homines
H] ita vivere, ut multa et omnia sufferat deus, quem ut pium patrem sufferre
seit. Sed utcunque sit, ante omnia curato, ut in omnibus habeas eius ver- 198
30 bum, ut sie sentias 'In verbo dei omnia mea trauseuut, licet videam, quod
deus cogitur mea peccata dissimularc, donec me occidat'. Quo ergo illi, qui
in excogitatis suis ambulant? Unde quaeso opus tuum bonum est, si non
habes dei verbum? Sic necesse est, ut sentias 'Non placet deo meum opus
vel nescio, an placeat'. Hoc dicimus 'Diaboli es, si tantum agas secuudiuu 199
35 tuam bonam intentionem et opinionem'. Ne avicula (piidem ovum parit,
nee herbula quidem crescit sine verbo dei. Nulla creatura agit siue praevio
verbo dei, quod est fiat Gene: 1. 2C. Ne pediculi quidem et muscae 2C. et
tu stultus sine verbo dei tuam operaberis salutem, uedum quiddam aliud?
'Crescite'. Instaurat suum verbum, quo securos eos facit de non per- 8, n 200
40 dendo, de bona sua in eos volmitate, ne credant omnia iam perdita et se
200 5prebigten über ba^ etfte iöurf) ÜJJoie, ge()alten 1523/24.
R] turtures 2C. et oves, tauri. SSronbopfer, nou habebat sacerdos partem. Hoc
ita factum erat, ut fimus cum omnibus combureretur. Scriptura scribit
deum habere nasum, odorasse odorem, e§ ift ein !lein fxeub, si viderem
bovem comburi 2C. @etftltd§ est odor, hoc est: es tüirt got !unb, unb nimbt§
201 an. Sicut odor indicat aliquid adesse 2C. Sicut quando aliquid boni facio, 5
tum securus sum, quod deo placeat, sed ipse non video, sentio tamen, et in
fide tectum est. Ideo scriptura loquitur ut de me et deo, quia ut dispositus
sum, ita erga me adfectus est. Ideo dicit, quasi odoret iam, iam non quod
ita intelligendum, sicut cor meum adfectum est, ita coram deo est. Iam
8. 21 sequuntur promissiones 'Unb got fpiac^ in feinem !^er|en', quod in latino 10
non est. 'Cor hominis', 2)er mag ben reim tDol laffen flehen ^), qui cognoscit
se hominem, q. d. 'si eciam peius percuterem terrani, nihil efficio, quia cor
humanum malum' jc. 'A puericia' ha^ ift öil erger. Et nos putavimus pueros
esse probos: sententia contraria dei est. Si cor non est bonum, quomodo
202 opera bona sunt? Et mundus dicit: quicquid facit aliquis ex perverso corde, 15
malum est, ut nebulo propinatur jc. Sequitur omnia opera sine spiritu facta
pessima. ludicium horrendum contra monachos. Interdum regionem per-
8, 23 cutit, sed taliter nunquam fiet. 'Estas' ?c. Hie vides ab illo tempore usque
ad iuditium extremum durare hyemem jc. Ita in subversione Sodome mansit
aliis in locis estas 2C. post hoc tempus non erit dies, hora, sed igni omnia 20
creata eoncremabuntur, sicut in diluvio illo per aquam omnia extincta fuerant.
3 frcunb über si viderem steht et odorarem jc. 4/5 über e§ h)ttt bis an steht
ba§ ettoa§ angenem gefd^el^en \i\) önb U^lid§
1) Vgl. Grimm, Wtbch. 8, 667; Zeitschr. f. deutsclie Philologie 26, 37. P. P.
H] esse novissimos in mundo. Serio agit talia deus, per vota monastica hie
nihil imrautabis.
8, 21 'Odorem sua%atatis'. Scriptura loquitur more nostro. Hie est spiritualis
odor, quo acceptatio dei significatur. Hoc deus dicitur sentire, quod sentiunt 25
201 corda oiferentium sicut supra ca. 6. de dolore dei diximus. Sentit cor
dulcedinem acceptationis operis nostri et praedicationis , sentit hie deum,
non videt, afficitur dulcedine Spiritus. Ita haberaus deum, ut sentimus de
illo, qui tamen in se immutabilis est.
'Et ait ad Noe\ In corde Noe locutus est. Significatur enim ita 30
tunc Noe per deum sensisse, quod deus poiTO nou maledicturus esset 2C.
'Sensus'. Egregia scilicet nostri commendatio, etiam ab adolescentia
nostra. Taceant hie impietatis argumenta K. Intus et in cute sumus ne-
quam, utcunque alii apparuerimus.
'Omnem animam', particulare diluvium aut plaga dei hiuc excipitur. 35
8. 22 'Cunctis diebus terrae', quo significat terram i. e. hunc mundi statura
quandoque finiendum, quando ista vicissitudo amplius non erit.
Et tantum de ca: Octavo.
«prebtgten übet bal erfte Sud^ aJlofe, geilten 1523/24. 201
18. 5. Suli 1523.
R] Dominica post Petri et Pauli c. 9.
'Et beuedixit dominus Xoe^ 2C. In praecedenti capite audistis, quodg, i 203
deus per irani muudus extinxit, quasi non velit propitius fore in posterum
mundo. lam omue dat in hoc 9. c. quod prius dedit, ut multiplicentur jc.
•■> Et adhuc aliquid additur manducatio Carnis, quae prius non est gebacft. Hoc
ita fit, ut nihil incipiant nisi a deo iussum. lllud praeeeptum omnes creaturae
servant praeter homiuem. Ai'bor pomus fert poma, nihil aliud facit, quia
dei verbum agit hoc. Omnes pisces dati sunt in manus. Quando ita dicit,
noli cogitare nos omnes pisces magnos habere in mari et feras in lucis.
10 Intelligo ber ganzen getnetjn untert^an esse, non singulis hanc datam esse
potestatem. Possemus quidem volucres occidere, si non sineremus eis cibum.
Quod nos stagna appellamus, scriptiu-a maria vocat ut in Euangelio: Stagnum 204
genezaret. Hec stagna quoque in nostra potestate. Discrimen factum est
inter munda et immunda, ut hoc fit.
15 2)a IttmBt er ein Quff^ud) dominus 'Sanguinem ue comedatis", et ludei
diligenter servarunt. Causa est, ut nos enttücnen, ba§ tülX nit Blutgtrig, quia
occisio tüart angangen per Cain, ut deus daret spirituale mandatum, ut hie
quoque. Xos non servamus, sed btutiDUVft f reffen lütr, quanquam est ein
!^efltc^ cibus. Sed in novo testamento ab huiusmodi ceremoniis et tradi-
20 tionibus sumus liberi. ludei non audebant edere, quod squamas non habet.
*S)ar innen bte fei tft' i. e. ha§ leben. Velim nos habere huiusmodi voca-
bulum, quod latini et hebrei habent, in germanico, hebrei vocant 'fei' natur=
9 am Bande Cullectiue, non distributiue 10 ben
H] Caput Nonum.
ßepetit suura verbum 'Crescite' ut supra dictum. Item hoc verbum 9, 1 203
25 'dominaraini' k. Et iam verbum addit 'Edite carnes', quod ante non legimus. 9, 3
Nihil ergo agi vult sine verbo praevio. Omnia agunt secundum hoc verbum,
ita ut pomus nulla arte possit aliud producere quam poma JC. solus homo
et diabolus non agunt secundum dei verbum. Quae tarnen deus homini
constituit per implantatam naturam, manent, velit, nolit homo.
30 Xota, quod omnibus hominibus data est potestas super animantia, non
singulis. Hie excipiuntur quaedam immunda ad edendum, sicut hodie quo- 204
qua a quibusdam vel abhorremus vel secundum morem non edimus.
Sanguinem prohibet edere, ideoque diligenter ludei, quibus et lege
postea hoc scriptum est, lavant aqua carnes, quas commesturi sunt. Primum
35 ne assuescamus homicidio, qui coepit in Cain. Nos hoc non servamus, sed
tamen abhorainandum videtur. Verum hoc nos defendit, quod externis prae-
ceptis non ligamur.
202 Ißtcbtgtcn über bne erfte Sud) 9JJoje, gcljalten 152324.
R] 205 lief) tcBcn, (juod für in bem iiaturlidf; leib^). Quare sepius iu Mose iiiveuies
animam, si fecerit ein leibSlebig menfd§. Et audietis quoque Abraham: tot
animas {)Qt er gezeugt, et lacub 70 animabus in Egyptmn, hü^ ift ein IeiB§=
5oO. 12, 25 Ie6enbig§ menfc^, quod edit, bibit jc. Ita intellige hoc in Enangelio 'qui
3of). 10, 15 oderit animam suam' ?c. Et 'do animam pro ovibus', mein leib§le6en. Sic s
hie. Ne ita cogitetis ut gentiles, qiii animam sanguinem esse dixerunt, Sed
vita cousistere non potest, nisi sanguis adsit. 'Requiram sanguinem'. Si
eciam animalia effnderint sanguinem, ab animalibus requiram. Hoc saltem
agit, ut prohibeat lioraicidium. Si eciam lupus devorarit hominem, non
206 parcam, quomodo faciat ipsi notum 'Qui fuderit' ?c. 'Per hominem' non lo
habemus. Hie ift eingeie|t ha^ h)eltlt(^ f(^toert, Sicut et supra in Cain 'qui me
invenierit, occidet me', ergo Adam praedicavit: qui occiderit aliquem, occi-
detur, burd^ ntenf(^en, hoc est: potestas illis data, si qui ins habeut, parcant
9/ 1 interdum et si penituerint 'Crescite et multiplieamini', opus dei et
sepius audistis. Novura illis praeceptum dedit, lus scilicet gladii et novam is
207 libertatem edendi carnes. lam cibat animam deus, ab initio ita egit, quando
Euaugelium divulgatur, addidit signura. Nostrum Euangeliura 'qui credi-
derit' tz. Sic est hie: primum dat verbum, quod est 'Ecce foedus vobiscum'.
6 cogitatis 11/12 am Rande nou loquitur de facto se [so] de iure 14 Lüche
im Manuscript 17 am Rande foedus 18 — 203,9 am Rande Caro non debet perdi
*) Hinter für ivird ein hjit ausgefallen sein. P. P.
H] 205 Anima in scripturis significat vitam naturalem, quae est in sanguine
et sanguine effuso vel infecto recedit et moritur. Vita naturalis non potest 20
esse sine sanguine. Hinc anima in scripturis dicitur homo vivens, edens
Sei). 12, 25 bibens, dorraiens, fatiens aliquid jc. Sicut Christus ait 'Qui amat animam
3of). 10, 15 suam\ 'Ego pono animam meam pro ovibus meis' jc. Spiritus vero homi-
2uc. 23, 46nis est, qui potest separari et a corpore et a sanguine, ut illic 'In manus
tuas commendo spiritum meum' jc. quem spiritum philosophi vocant animam, 25
et dicunt quidam ex ipsis animam esse in sanguine, sed errant, nee habent
hinc confirmationem k.
9,5 'Etiam de manu bestiae', id quod sine dubio facit curans, ut bestia
occidatur, quae occiderit hominera.
206 9, ß 'Fundetur sanguis illius' scilicet per hominem. Hie est institutum a 30
deo ins gladii. Non enim hie de facto loquitur, sed de iure, ut maxirae
non occidatur horaicida, tamen i])sum ins manet. Et gladius videtur fuisse
1 OToi 4, 14 sive ins gladii sub principe Adam. Alioqui Cain non dixisset 'Omnis qui
invenerit rae, occidet'. Haec ordinat deus, ut si non intus possit prohibere
homicidium, extra tamen vult prohibere, ne multiplicetur, et impunes sint 35
delinquentes.
207 Sicut nobis primum est dei verbum, deinde signa, baptismus et
SKorc. 16, 16 eucharistia, quemadmodum ait 'Q,ui crediderit et baptizatus fuerit' ic. Ita
I
^ßrebigtcn über ha^ erfte Sud) Tlo^c, gegolten 1523 24. 203
R] Signum est arcus, Noe credidit et fideles quiqiie oreduut, auimalia uou 208
possuut credere, tanien servatur eis. Non tameu dicit caruem umb!f)Utncn,
sed per solam aquam hoc non fit, sed per ignem. Item qiiod dicit 'Omuis
caro', indicat posse fieri, ut aliqua regio vel civitas vel naves submergantur.
5 Signum est 'Posiii arcum meum"" 3C. Philosophi gentiles perscrutati sunt,
quid Iris sit unb tjabtn faft QeixaäV), tüaiumb e§ fet), quod adversus solem
sit. Et Aristoteles nititur indicare in Methe: k. Ita ratio loquitur de
rebus diviuis. Tu verbum dei consydera "^nubes obduxero non semper\ Sed
quid significat? textus indicat, quod in posterum uou sit futurum diluvium 209
10 et admonet uos horrendi iuditii, quo mersit mundum, et quo magis horrendum
non sequitur quam extremum, et tameii eciam solatur uos hoc iuditium
secuturum. Quomodo potest deus oblivisci, cum reminiscitur onmium?
Huiusmodi loci iudicant nobis naturam fidei. Illud gebenden fol fic') TCtjmen
auft mein gebenden, [tel ic^ mic^ ai\o gegen im, bo§ ic§§ gebenc!, tum ille
15 reminiscitur et si signum datur, (juod me monet, tum scio eum mei reminisci.
Hactenus de diluvio, quod descriptum est propter nos. Restat quid commestio
sanguinis significet. Ego loquar quod possum, quia prius dixit quod gc= 2io
beutet nit tan toerben. ©ffen et trinken ^eift eigentlii^ glauben, fpeig unb
trancf ler , panes quinque sunt leges et duo pisces bona exempla. 'Qui 3oij- 6, so
20 comederit" loh. 6. Si cibus bonus, enutrit, si malus, morior. Ita si doctrina
amplius aquis diluuii, quauquam non sint proprie Euangelium, sed promissio, quia trifft nit
aUetn bie tneni(^en, sed auimalia.
14 dum 18 19 am Rande Edere bibere
>) = getrotzt. Vgl. fluctig 171,3; gebacEt 201,5 «<. dergl P.P. -) fie = fit^
Vgl. oben zu 42, 7. P. P.
H] et hie primum est dei verbum, deinde signum iris. Non hie est Euange- 208
lium, sed tamen divina promissio omnibus animautibus. Nos quidem tantum
credimus, sed tarnen omnibus animantibus promissum est.
'Non ultra', ait, *erit diluvium" q. d. alia perditio mundi restat, sciliceto, 15
25 ignis, particulare diluvium hiuc est excipiendum ic.
Stiiltitia philosophorum nimis aniliter desipit et sibi credi putat, quod
somniat de iride. Quaudo, inquit, obduxero K. non semper quando obduxero, 209
sed quando volo. In iride ostendit nobis deus horrendum diluvii factum,
quo non erit malus ante finem mundi, ut vel hinc sciamus, quid meruerimus,
.so et rursum, ut hinc sciamus et videamus, quod deus recordatur foederis nobis-
cum pacti jc. Tunc vero deus dicitur recordari, qui nunquam obliviscitur,
quando facit nos credentes huic signo recordari 2C.
Sequitur Allegoria.
Edere et bibere in scriptura significat credere. Cibus est doctrina vel 210
35 vitae vel mortis, secundum verbum cui credis. Vide ne sanguinem edas.
Quando de fide praedicatur, oportet omnia esse purissima. Charitas vero
204 5prebifltett über bn§ crfte 5Bud} 33]ofe, gehalten 1523/24.
R] venenosa, perditur anima, si bona iz. ergo cum hie sanguinis mentionem
faciat, oportet de doctriua intelligas. Duplex praedicatio. Fides nihil potest
pati, dilectio omnia suffert. Quod in Christo videmus, qui nos tulit. Fides
nihil fert et dicit *uon possum sustinere falsas doctrinas', mit ber fol man
211 nit |d§er|en, mit bcm leBen tan man Irol gebult (}aBen, "ut videmus in s
Christo, tolerasse diseipuloruin inibeeillitatem, attanion corripuisse saepius.
i^Ieifc^ la^ ic^ eud) cffeii, bte je( ift im bhit, ergo non potest pati aliquid.
Fides dicit: homo damnatus es omnino, Id quod submersio iudicat. Si aliter
praedicarem et extollerem mea opera, ha e|3 id) Blut, et est contra deum. Quod
clerici meretrices habent et rapiunt bona muudi, possem pati, si hoc confi- lo
terentur suas res nihili esse, quid aliud est quam naturam sinere vivere in
sanguine. Si praedico te oportere novum fieri hominem, ba§ ^eift !ein blut
geffeffen. Caro non obiicienda, hoc est: errores ferendi sunt proximorum.
19. 12. 3fuU 1523.
Dominica ante Margarethae. '
21.S Nuper de Noe audistis, f|uis finis fuerit diluvii, deus dedit signum is
iridis, se non in posterum velle delere mundum jc. l^eliquum est Noe factum
colonum et bibisse vinum et nudum iacuisse jc. Hec historia in se facilis,
Noe docuisse mundum temporalem victum. Quia hoc non contemnendum,
quod scriptura de his sanctis homiuibus dicit. Eciamsi in speciem malum
appareat, Ideo malum non est terram operari, ut fructus ferat, tamen indi- 20
catum est mediocriter utendum esse his rebus. His nemo recte utitur nisi
9 tiber prjicdicnrem his cdiitra deimi steht man jol ni(^t§ ^irebigcn ha^ ben mcnjd^ert ftercE
per sua opera.
l\] suifert omnia et sustiuet, quiequid deest fratri in vita ipsius, sustinet pecca-
311 tores, meretrices 2C. Fides nihil patitur sibi vel admisceri vel demi. Duo
sunt doctrina et vita. Erras quideni, et ego: non tamen bonus est error.
Hie nos mutuo portamus, scd non defendimus. Caro pura editur, sanguis 25
non editur. Fides dicit: damnatus es, quantusquantus es. Iccirco qui
baptizatur, totus immergitur, ut totus moriatur. Sanguis est praedicatio
sanguinis, in quo est vita, in quam nati sumus. Ego ferrem episcoporum
iniqnitates: quod autem docent talia, non fero. Commendant prudentiam
rationis, vires nostras et satisfactiones: qui est cibus sanguinis, cum revera 3o
niliil praedicandum sit, quod potest anima i. e. vita nostra, sed potius quod
212 non potest vita nostra i. e. quiequid sumus. Oportet omnia tua mori. Nam
abiecto sanguine sive vita editur caro.
213 Noe exercuit vineam. In quo vides, quod sancti docent nos tempora-
lem quaererc victum, qui tamen omnia e manu dei expectant. Ne ignores 35
esse divinum quacrere ex terra quod e coelis expectas. Abunde dat deus,
sed soli spirituales norunt dacis modeste uti, sicut olim illi sancti.
SPrebtgten üBcr ba^ erfte ^itrf) ^l^ofe, gefjalteit 1523 24. 205
R] spiritualis, mirndus abutitur. Hoc caput bona erat praedicatlo pro nobis
germanis. 'Videmus patriaiC^en ebriiim fuisse, exempluni eins imitabimur
et ebrii fiamus'. Hie Sanctus vir ebrius est, ut Loth quo(|ue et tarnen hoc
opus non possumus criminari, scriptura non dicit peccatum fuisse, sed sanctum 214
5 vocat, fortasse fatigatus fuit est ita refocillare JC. Ita potest hoc vitiuni
fieri a sancto sine peccato. Ira peccatum est, et tarnen Christus irascebatur k.
Quare hoc loquor? ideo ut videaraus et pensemus opera sauctorum non
secundum opera, sed secundum fidem. Si aliquis velit imitari Noe et in-
ebriari, is inferos mereretur. Ita Pauhis coniuratus est, sed mihi non licet
10 ita. 'Is sanctus ieiunavit, ita ego ieiunabo", non. Sic legimus de Samsone:9Jict)t. 15, u
percussit Philisteos, cum rogaretur, quare hoc fecisset, 'par pari retuli' dicebat.
Si hoc exemplum Samsonis velit imitari, male ageret, quare? quia is vir non
es, qualis Samson fuit. lUe ita adfectus fuit, ut sua causa omnia sustulisset. 215
Sed quia iudex erat, populi iucommoda sua putavit, ut concludamus cum
15 fpruc^ Pauli ad Hebraeos: Videte patres vestros, quomodo credideruut, nonOcbr. 11
dicit,* 'quomodo operati sunt" ic. Benedictus fuit probus, in sentibus iacuit:
si huius opus facere velim, falsum iam. Franciscus. Sectae ex his oriuntur.
Hoc modo oportet, ut omnes vel sutores fieremus ?c. sed quisque suum opus
agat, sed una fides maneat, quare ad opera nemo se dedat, sed fides. Ita
20 docere possum : Sicut is sanctus benefecit, ita mihi faciendum est, sed quod
locum 2C. indicare velim, hie erro. Et hoc fuit multis seculis ingens error,
unde veniunt Franciscani, Dominicani. Ita Noe potest ebrius sine peccato,
alius ita non, quia ipse bonus, ergo opus sibi non nocet. Per hoc nolo 216
alicui praedicasse, ut sit ebrius, sed ut noscamus ic. vides, quam inconstans
25 sit natura hominis : qui prius sanctus, iam labitur. Horrendum vides iuditium.
7 pensamus 8 sed secimdam] secuiulnni sed sed 10 Saniiione
H] Noe inebriatur, etiam sanctus est, tale quid forte non est suspicatus
aut fessus multum bibit JC. Non condemnatur hie factum, non fuit illi 214
peccatum, quod nebuloni peccatum est et ebrioso. Sic et irascuntur sancti
sine peccato, aliis autem est iuditium jSIatt. 5. Haec docent non respicienda a'üittt). s, 22
30 esse opera sauctorum, sed fidem. Non sequitur: Noe inebriatus est, ergo
mihi hoc licet.
Sampson dixit 'Sicut mihi fecerunt, et ego feci eis\ Ergo et ego vindi-9{icf)t. i.s, 11
cabo? Tu non es Sampson, nee ille quod tu. Ille credidit, et praeterea
iudex constitutus, cui fiebat quod populo. Ideo dicitur Heb: 13. 'Quorum ^^^^^^ ~||'^^
35 videntes exitum conversationis imitamini fidem'. Sectae ex imitatione operum
surgunt, qui dicunt 'Ille sanctus hoc fecit, ergo nos\ Cur non dicunt 'Ali-
quis sanctus fuit sutor, ergo nos oportet omnes esse sutores'? Diversa
semper fuerunt sauctorum opera, sed una fides. Noe potuit sine peccato
esse ebrius, alius cum peccato est ebrius.
206 ^prebigtcn über bo§ etftc ^iic^ 5Jlofe, geljattcn 1523/24.
R] 8 fuerunt personae et onines sancti. Si eiiim Cham, iunior filius, non fuisset
sanctus et credulus, uon potuisset in aquis et iu media morte vivere. Et
nobis tiraendum est tarn excellentem et fidelem homioem cadere, quoniam
deus adeo iratus fuit huic Cham, ut postea deleret fere penitus eins totara
progeniem. Hec scripta sunt, ut opus dei videamus. Hoc autem eins opus 5
est, ut nemo tarn alte ascendat, qui non credat sibi opus esse dei auxilio,
Item neminem esse tam deiectum, qui de eins misericordia desperet. Sit igitur
magnum exemplum. Iste Cham securus factus est et credidit se aliquem esse
et se aliquo modo praetuHt fratribus, taudem penitus deiecit. Ita qui gratiam
1 goJ. 10, i'ihanc accepit, cautus sit, ne cadat. Paulus ^qui stat videat quin cadat'. Per- lo
fectus fuit Cham et certo perfectior toto mundo, Non tam lo§ homines
fuerunt ut nostro tempore. Tarnen a gratia excidit. Quid facit Noe, cum
irridetur a filio? Maledicit eum, et mirum est, et vetitum est, nou optandum
malum cuiquam 2C. si alius quispiam fecisset praeter Noe, qui sine spiritu
sancto fuisset, male egisset. Ipse bene operatur, imo Spiritus sanctus in eo is
1 eor. 2, 15 agit hoc. 'Spiritualis omnia diiudicat' }C. hoc est: iuditium quod fert, est
bonum, quia Spiritus sancti iuditium dei est. Exempla ista alta, sublimia
dei exempla nobis ostendunt. Ratio hie non potest iudicare, quae damnaret
Noe damnationem. Hec maledictio fuit externa, quod Cham sit minor aliis
218 fratribus. Cham sublimis factus est, fjai ben reiften fern muudi gel^obt, 20
eg^pten ut in sequenti capite, et tarnen locus iste habet eum futurum servum
fratrum suorum, quod tandem factum credo, cum populus rediret ex Egypto et
illos populos delerent. Et hanc faciem habent verba dei, ut falsa appareant.
Ille damnatur et maior fit, sed dominus aliter agit : dum aliquid vult deiicere,
extollit. Ita cum omnibus regibus fecit et hodie facit. Et econtrario, quod 25
extollere vult, deiicit in tartara. Hec opera dei sunt, huc spectat fides.
H] 216 Horrendum vero est, quod Cham certe ante firma fide, qualem vix hodie
aliquis in mundo habet, cadit et maledicitur cum semine: quid de nobis
fiet? Haec docent timorem, ut nemo tam altus sit, quin timeat. Contra nemo
tam depressus, ut desperet. Neque praesumendi neque desperandi habemus 30
217 causam. Cham iam securus devicta diluvii immensa tentatione indicabat
leor. lü, 12 tantum Spiritus habere, quantum ahi. Sed 'qui stat, videat ne cadat' jc.
Cur maledicit Noe, cum praeceptum sit de nou maledicendo homine,
sed potius bene precando ipsi? Respondeo: Spiritus sanctus hoc facit iu
1 Sor. 2, 15 Noe, cui nos non praescribimus, cum et 'spiritualis a nemine iudicetur'. Hie 35
certe ratio, quae quandoque audisset Euangelium, male iudicaret 2C.
218 Haec erat externa maledictio, ut servus esset fratrum. Credo quoque
fiiisse prophetiam longo tempore post impletam, quando ingresso Israhele
Chananaei expnlsi sunt e terra sua. Interim vero ita magnificatus est
optimae et spatiosae terrae possessione et multiplicatione posteritatis, ut
deus ab infidelibus in Noe videretur fuisse mentitus. Sic solet deus et
5prebigten übet bal erfte f&uä) DJlofe, 9e!)naen 1523 24. 207
R] Ita faciebat cum Cham. Scriptura habet eum futiirima servum JC. cum sit
potentior fratribus, sed huc pertiuet fidelis homo, qui ita dicat: 'cum omuia
loca et regiones incolaut, tum deus veuiet' JC. Spiritualis intellectiis. Hactenus 2>9
ita gebeuttet tüoiben Xoe, ha^ er fol bebeuten spirituales praelatos. Sicut
5 Cham ridet, patet') 2C. ita hi, qui sauctos Episcopos rident, faciunt. Hoc
sua interpretacioue effecerunt, ut nihil contra eo.s actum sit, et hi loci, qui
huiusmodi docent, obstinate durant. Et ipse experior unb foft mi(^ mer
fünft, ut dediscam quam disco. Ego ita vivere debeo cum proximo meo: si
eius peccatum occultum est, debeo tegere. Sicut mihi vellem fieri, si depre-
10 henderer in publico peccato. Si peccatum est publicum, debet quoque innui,
quantum potest, sed corripi debet. Paulus 'Eos qui peccant publice, corripe' K. i 2m. s, 20
Praedicator publicimi vitium tacere nou debet. Christus hoc fecit, sed et
preces et ieiunia phariseorum damnat, quod raaius erat. Quare hoc fecit?
tr ioefen tdax ein ofientüdt) scaudalum, quod plebs seduceretur et diceret 'in
15 hoc bene faciunt pharisei\ Si autem proximi f(^anb est occultum, tacen-
dum: tamen corripiendum inter me et ipsum solnm. übi publicum, publice
corripiatur. Ita unfern ^uncffjem dixerunt Episcopos non esse corripiendos, 220
quanquam quisque videat 2C. Et Papa c. In iure canonico statuit scelera
clericorum non esse revelanda, Si eorum peccatum esset occultum, conni-
20 vendum esse, sed quando in propatulo est, imo non celandum. Sed hec
crassa sunt, minus tacendum hoc, quod hvpocritae siuit, et dieendura: tüO Epi-
12 praedicator] peccator
^) Wohl Schreibfehler für patrem.
K] tarnen suo tempore verbum suum complet. Deprimere volens exaltat, et
erigere volens deprimit, sie semper cum regnis actum est, sie et hodie agitur,
sed fide hie opus est, dum omnia diversa apparent et non videmus, qua ratione
25 deus velit facere, quod dixerat jc.
Sequitur allegoria et significatio.
Hactenus ex Xoe fecerunt Episcopos et praelatos, quorum vitia qui 219
increparet, esset cum Cham maledictus. Hoc impii doctores nobis persua-
serunt, ut nobis postea sit plus negotii dediscere quam antea discere fuerit.
30 Christiano fratri nou debeo occulta vitia denudare, sicut volo et mihi fieri.
Manifesta vero debent quidem per nos quantum licet attenuari, et tamen
castigari, 'ut reliqui timeant' secundum Paulum. Sic praedicator publica i jtm. 5, 20
vitia civitatis non debet dissimulare. Sic Christus omnia damnavit Phari-
seorum, quia eorum sancta speties publicum scandalum erat: ieiunio cnim,
3ö oratione jc. poribant animae aliorum. Secretura vero vitium debet secreto 220
curari, quia soli nocet k. De avaritia, scortatione ic. episcoporuni taceo,
sed Pessimum, quod sancta vita, ut apparet, sedueunt homines in missas,
dedicationes, vigilias 2C. Xon se sperent esse Xoe. Deus nebulones per
208 ^rebigtcn über baS erfte Sßucf) ^ofe, gegolten 1523/24.
R] scopi, moniales, monachi sanctissimi sunt, ha fein fie bte pessimi nebulones
duceiites vulgus ad raissas, requiem. Ipsi praetextura mali ex Noe facto
voluut. Vos ita respondete, et hunc intellectum Spiritus sauctus vult, qnod
velit Spiritus sanctus, quod Noe esset figura mali honiiuis ut Papa, sed quia
Sauctus Noe est, ideo figura est Sancti hominis. Sancta scriptura suis 5
figuris g^et nit Quff l^urn unb Buben, sed beut e« auff (St)riftnm. Sicut Noe
hie iacet, plantavit vineam et ebrius factus et nudus interim dum nudaretur,
Ita Christus fecit: plantavit vineam i. e. populum Judaicum, bibit, passus est
ab isto populo, charitas eura ursit ad haue ebrietatem et cruci adfixus est.
Sicut Noe nudatm- in eo loco, ubi sibi dedecus est: Ita Christus pendet ut lo
821 latro et für. U6er bemfelbigen leiben f (Reiben fid^ boni et mali. Cham irridet:
hi sunt sancti, qui per opera sua salvi fieri volunt, non per Christum. Ita
Cham non sunt ii, qui insectantm- episcopos, sed ipsi episcopi sunt, qui deri-
dent Christi passionem. Sem et laphet sunt probi Christiaui, qui intelligunt
Euangelium esse crucis, ideo non derident, sed eum tegunt, hoc est: verbo is
facto praedicatione agnoscunt eam esse Christianam vitam, quae consistit in
persecutione. Cham non sunt illi crassi peccatores, sed iusticiarii, Sicut
ludei dicebant 'est ille Christus?' eum penderetur in cruce. Sed quid Interim
fit deus? exuscitavit eum mortuis. Summa Summarum: totus mundus est
5U?S, i3ff. pl*^""'^ hoc peccato. 'Bo in§ ubel ging, [o niel)nent id), fo mix^j ubel gl)et, 20
fo (ad^en fie unb fpotten mein'. Igitur qui Euangelium habeut, muffen fd^anb
leiben: Chammiani gloriantur et superbiunt.
20. 25. 3ult 1523.
Die lacobi Apostoli c. x.
22.3 Audivimus hactenus de Noe, quomodo servatus sit cum 8 in arca 7C.
Hie describit Moses et spiritus sanctus generationes horum filiorum, a quibus 2r,
20 aber ©0 in§ sieht in p.s. 23 am Bande c. x.
H] sanctos viros non significat. Christum potius Noe significat et Christianos.
Christus aedificavit vineam ludaeam, illic bibit charitate mortuus, a iusti-
tiariis, ut Cham erat, non dico, a crassis illis peccatoribus irridetur et
221 scandalum illis est, aliis est dei virtus. lustitiarii scandalum crucis dam-
nant, Euaugelici verbum crucis amant, portantes cum Christo super humeros :<u
scandali tegmen. Gaudet Cham, dum de nobis male dicit mundus, et dum
peccata nostra videt jc.
Et tantum de Cap: Nono.
Caput Decimum.
223 Mundus dividitur in tres habitationes hominum. Una est pars orbis 35
ad Aquilonem, altera ad meridiem, tertia ad Orientem. Primam laphet
possidet, alteram Ham, 3ciam Seth.
$rebtgteu über hci^ crfte 5Bud) ÜJiofe, gef)alten 1523 24. 209
R] omnes nati sunt homiues in terris. Ut videamus dei verbum semper verum
esse, supra dictum est, quod Xoe maledicit Canaan, filio Cham, per quod
indicatur gentem Cananaeorum maledictam fore. Hoc caput est utile volenti-
bus in sacris literis studere. Mundus est divisus in tres partes, et quamlibet
5 inhabitaruut filii unius filii Noe, et Moses dieit laphet cum suis gexaten
gegen mttteinac^t, et nos de hoc filio prognati sumus: germani, poloui, 224
reuffc^en 3C. mofc§a6iter, Medai medi, Cythim puto macedoniam esse ic.
Assanas germauicam linguam docuit. Ezechiel de magog multa dicit. Cham §eicf. 38
meliorem terram sortitus est: Syriam, quae fere optima est, et hie melius
10 rexit quam alii duo et fuit in ber f(^mal|gruBen ber ganzen inelb. Literas
primus invenit et navigare in mari et bellare, et ab eo domiui terrae originem
traxeruut. Chus morntanb , et hebraice Chrus aethiops est. Et in ps. 225
'fecit mu-abilia in terra Cham'. Mizraim Ggl)pten. Canan 4*"^ filius: cum qj). loe, 22
hoc scripturae multum negotii est, hoc in optima regione fuit, quam postea
15 ludaei possederunt, nos germani 'bQ5 gelobt ianh\ Latini vocant Palestinam,
Syriam. Et magnam partem orientis quoque occupavit. ludaicus populus
ductore Mose et losue egressus ex Egypto, delevit Cananeum populum, et
tum impleta est prophetia Xoe. Adhuc reges et principes ex eo egrediuntur,
dumque potentissimus fuit, eversus est, Sicut hodie dixi de statu sacerdotum '):
20 suo tempore evertetur. Verbum cadit et ii, qui adversantur ei, extolluntur.
Chus primus filius. Cham habuit 5 filios, hi habuerunt Arabiam felicem.
Aethiopia ^ot in \\ä) mare rubrum. Ximroth Quff teufc^ 'ein Qbtrunniger^
3 utilis 7 mede 11 am Bande laphet M^en 12 Et in in ps. 16 17 am
Bande diuisus fuit in 9 popnlos 21 über habuerunt sieht chus 22 über abtrünniger
steht abgefaflen
') Vgl Unsere Ausgabe Bd. XII S. 641.
H] Ex laphet sunt insulae gentium, ut nos, Galli, Itali, Hispani, Turcae. 224
Riphei sunt Muscobitae, Tartari k. Kithim vel Cethim sunt Macedones 1 ajiuit. 1, 1
25 1. Mach. 1. Gog et Magog in Ezechiele forte Turcae sunt. 4pcicf. 38
Cham vel Ham maledictus optimam accipit terram, Syriam, Aegyptuni,
Aethioj)iam, Arabiam, Caldaeam, A.'^syriam. Hie Optimum videtur secnnduin
numdum fuisse regimen, unde primi Rectores et Priucipes prodierunt, ut 22.5
Nimroth, Assur iz. quos vides multum occupasse ex Oriente, quae pars
tarnen erat Sem. In terra vero Canaan et Amorreorum genuit potentes et
gygantes, ut nihil minus quam maledictio Xoe videretur Ventura super eos, et
tarnen verbum dei suo tempore cum potentia insperatis venit. Sic et veniet
nostris sacerdotibus , ubi minime speraveruut qui aeque contenmunt dei
verbum dicentes 'flagellum inundans cum transierit, non veniet super nos'.
Hus tnoitanb est, qui occupavit Arabiam felicem, ubi est mare ruin'um.
Ximroth latine significat *defector\ Multum occupavit orientis, qui
£ut^er§ Sßerfe. XIV. 14
30
210 5prebigtcn über ba^ crfte Söuc^ '?Slo\e, c^ttjalkn 1523,24.
R] 10, 8 ut si quis de doraino deficeret suo. '^Cepit potens esse' : attende verba
226 Mosi. Sem popiilus fuit probus. Inter hos fuit hoc proverbium, Et is
dicitur, qui suppressit populum et vi factus est dominus. Hec natura adhuc
est omnium principum. Et gubernationem pulchram ineepit. Quid dicemus
ad hoc, quod fuit coram domino 2C. coram mundo fuit inculpatus. Si hodie 5
tales haberemus priucipes, aurea essent saecula. Babyloniam edificavit, fuit
Optimum eins regimeu, quod omnibus placuit, alias non durasset. Hoc pacto
administrarunt urbes, et bona fuit, et tarnen spmtus sauctus eum venatorem
appellat, quia malitia quaedam in omnibus est querendi et locupletandi sua.
227 Quare dominus confirmat lioc regnum, ut hodie audivimus. Dominus nnnquam lo
instituit regem, quod dixisset 'Tu sis rex' jc. In sequentibus tarnen lioc
legimus de Hebreis. Sed authoritatem patris instituit, quae et proxima est
post deum. Et pater potest venumdare liberos, ut habes in Mose, et tamen
sohim 7 annos. Nulla ergo maior potestas quam patris, Ita ut pater
iustituat pueros. Est ergo Episcopus et parochus suorum liberorum: hoc 15
offitium praecipue agere debet nempe Episcopi, et ultra hanc potestatem
228 habet animadvertendi nos in filium JC. Quare gladium confirmavit deus?
Hec est causa: Cum pueri coherceri non possent a patribus, ordinavit bai'=
neben secularem potestatem. Ubi potestas patris contemnitur, confiniiavit
deus, (juanquam ipse non instituit, ins gladii. Vides uecessitatem gladii ic. 20
Mundana igitur potestas est multum necessaria res. Principium regni ic.
fuit una civitas cum 4°^ nominibus, capitale nomen fuit Babel, et famosa
est civitas in scriptura. Secundura regimen sequitur Assyrium, scilicet quod
6 am Bande Tetrapolis Hebron Rama 23 avi Bande In 4 Regum multa de hoc
K] tamen erat Sem. Videtur venatus quosdam ex Sem. Venator i. e. oppressor,
226 iit sub se haberet populos. Qui Nimroth adhuc regnat in principibus omni- 25
bus, qui non possunt esse content] terminis suis, qui coram mundo visus
est optimus gubernator, congregator populi, aedificator urbium, id quod
carte latrociniis et homicidiis et adulteriis fieri non potuit, qui nunc esset
227 princeps aureus, Et tamen venator coram domino JC. Sed audi, quid sit.
Nunquid dixit dominus ad aliquem 'Princeps esto", antequam Priucipes 30
essent, sed instituit paternam auctoritatem in praecepto, ut pater esset
filiorum episcopus, pastor, princeps et iudex, ut doceret verbum dei, iram
et gratiam. Hinc et dedit postestatem vendendi filios et occidendi gladio.
Verum ubi noluerunt audire filii, ut nunc videmus, institutus est gladius
secularis, quem ipse quidem non instituit, sed tamen postea approbavit, et 35
228 necessai'ium experimur, ut possit pater tradere iudici filium iuobedientem.
Ex Babel nata est Assyria et Assyrium regnum. Vide, quam pulchram
delinict Ezechiel Babyloniam.
«ßrebigten über ha^ crfte Suc^ ^o\e, ge'^alten 1523/24. 211
R] a Babylonia derivatum est, go^, fuit bei* §au6tpla^. Et liec ima fuit, et 4°"'
nomina habuit. De hac Assyria lege Danielem, quae multo speciosior fuit regio
quam Babylonia. Clianaan maledictns habet yj filios: hie est populus, cum
quibus nos pugnamus. Nullius ita diligenter describitur situs ut Cauaan. 229
5 De tercio pauca scimus, qui et optimus filius fuit. Nos ununi apostolum
habemus scilicet Paulum, qui in parte laphet yenit. Nee puto alium implesse
prophetiam Noe 'laphet in tabernaculis habitet Cham', quia Paulus conyertit i »iof. 9, 27
illos et fecit nos credere deo laphet. Bartholomeus et Thomas forte venerunt
ad Sem. Et certe puto illos esse Christianos, quia laudatur is in scriptura,
10 et scimus yerbum dei yerum. Sem yixit usque ad terapora lacob. Abraham, 230
Isaac et lacob yiderunt eum. Elam in persia. Belech teutonice 'diyisio'
dicitur. Filios Sem breyiter describit: nulla fuit apud eos potencia, obtem-
perarunt suo patri. Cum Sem et laphet scriptura paucis agit, Cum
Cananaeis et Moses et prophetae plura agit.
21. 26. Sali 1523.
tr, Dominica post lacobi x. xj. Gen.
Hie describit Moses singulare ftU(f dei, quod fecit et manet adhuc hodie 2S2
in terris, quod diyisit et multiplicayit linguas, et mirabile est 2C. de his multi
3 xj über xj bis popiilus steht ©ibon in gelobten lanb 15 o?« Bande c. xj.
K] Ham diligentissime descriptus est, ut sciretur yeritas yerbi male-
dictionis Noe post longa tempora, ut videremus, quam deus exaltet, quos
20 yult deiicere.
Paulus Apostolus yenit ad laphet, ad Aquilonem nostrum, per quem 229
videtur dilatatus laphet in Sem. De aliis apostolis uon est certum, quo
venerint, quicquid dicant quaedam historiae. Alii forte ad Sem iyerunt, 230
credo Sem hodie esse Christanos propter prophetiam, de quibus ut olim
25 pauca, ita et nunc scribuntur. Non obest illis, qui uon sunt sub Papa.
Credo modestum esse populum, qui occupandis aliorum terris non fuerit
occupatus, et qui potius cesserit Nimrothis.
Sem longissimae yitae fuit, ut yiderint eum Abraham, Isaac et lacob.
ludaei Melchisedecum faciunt non credo, nam is erat rex Salem.
30 Elam et alii Persae sunt. In Heber mansit lingua Hebraica, inde 2Si
Hebrei ?c.
Et tantum de cap: decimo.
Caput Undecimum.
Diversitatem linguarum adhuc hodie videmus, magnara miraculum. 232
14»
212 5ßrebtgten über bas, crftc ^iic^ 33^ofe, gehalten 1523,24.
R] multa scripserunt et dixeriint de 72, et credo acceptum esse ex personis,
gss quae venerunt ex progenie Noe: quae si singulae computantur, tot ferme
sunt, sed nemo novit, quot linguae fuerint. Filii Cham habuerunt unum
sermonem, sed tarnen discrimen fuit ut hodie inter germanos. Chaldaea,
hebraea fuerunt eaedem linguae, ut videre licet in Abraham, qui peragravit^). 5
De civitate Babylonica et turri multum mentiuntur, uti solent. Quia
11, 4 Moses dicit 'cuius cacumeu' jc. oecasionem acceperunt, ut dicerent tarn alte
struxisse, ut audirent angelos canere, et aliud mentiuntur: fuisse 9 miliaria
altam : 3. subsedisse 3. vento concussa, adhuc durare altitudiuem 3 miliariuni.
234 Intellige autem sie Mosen: 'Usque ad coelum' i. e. valde altam civitatem. lo
»gl. 5 SDfof. i, 28 Ita vides in Numeris de speculatoribus jc. Et in deute. Vidisse ait Israe-
litas ignem tangentem celos. Secundum scripturas quicquid supra nos est,
TOattf). 6, 26 dicitur celum, ut Mat 6 'Videte volatilia celi'. Alta turris: quae attigit bQ§
blau. Xon licet ita mentiri. Item dicunt eos edificasse, ne tiraerent sub-
II, 4mersionem, si aliud diluvium veniret. Sed aliam causam indicat textus 'ut is
nomen nobis faciamus', ut nomen eorum celebre esset per totam terram. Et
hoc tüitt binen, cum veniemus ad spiritualem intellectum. Quid per hoc
vult Moses? Exemplum est mundi. lara dei filios descripsit, iam hominum.
235 Utrumque enim Moses agit. Ubique describuntur filii dei usi fuisse mundo,
non sperasse in terrenis, sed contenti fuere verbo. Ceteri contrarium fecerunt. 20
Videmus hie ben futh)i|, qui et hodie multos occupat, Studium aedificandi:
quod tamen minus error est, sed hoc culpandura, quod non volebant desistere,
nisi consumassent, quod fuit ein tru^ unb ^odjmut, ut in suis studiis gloria-
rentur, non in deo. Sinear fuit campus, in quo sita fuit Babylon, electissimus
locus ad urbem, cum qua postea multi reges rem egerunt. Nymroth primus 25
Semiramis successit. Lata fuit et ager maximus, in quo sat frumenti habue-
runt. Aristoteles regionem cinctam muris vocat. Semiramis ^ai ein tüaffer
11, 7 in ^ein gefurt. Quid hoc est, quod Moses dicit 'Dominus descendere vult' ?c.
14 eos] non 16 esse 17 bind 19 vsos 21 nuiltis
') Dahinter ist in der Handschrift eine halbe Zeile frei.
H] 233 11,4 'In coelum' i. e. in altum, nugacissimas hie quidam commenti sunt
fabulas jc.
234 Nunc filios hominum describit post descriptionem filiorum dei. Filii
dei non in mundo habent fidutiam, sed in sola fide verbi et Euangelii con-
tenti non curant muudum. Hodie quoquc filii mundi aedific;ant et sua sie
235 j)rofundunt. Verum hoc solum hie arguitur, quod volebant erigere aliquid,
id (|Uo gloriarentur, id quod deus non sustinet.
Situm Babylonis multum commendant historiae, quae tantum agrorum
intus, hoc est intra muros contineat, unde ctiam cives obsessi victitare
possent. Aristoteles non civitatem, sed provinciam muris cinctam putat fuisse.
^Prcbiflteii über bo-^ crftc '^nd] 2lbfc, gcf^alteit 152324. 213
R] et loquitur dominus de se tauquam de multis ic. quanquani ludaei dicant,
quod dkerit dominus ad angelos: ift rtit gnugfam. Primo de uno dicit, 236
postea de pluribus. Ita Moses ab initio indicavit ben articulum !^o^en trini- i Woi. i, 26
tatis, ut in priucipio Genesis. Xon potest supra mauere, oportebat eum
5 descendere ic. Hiere. 'Xon sum deus de longe, sed de prope' 2Z. 'impleo 3er. 23, 23
celum et terram'. Et nos 'credimus creatorem celi' ic. si est creator ac. ih 24
oportet ut sit, ubi creaturae sint. 'Despicit abyssos.' Sic supra de Adam, San. 3, ss
quando peccaverat, dicebat 'Adam, ubi es'? et ad Cain 'ubi est frater tuus'?^^5i'9^'^'
Et Noe ita loquitur. Sic scriptura passim loquitur de deo, quasi de celo
10 descendat, et tameu non potest ferri. Deus descendit de coelo, quando se 237
mauifestat, vel in corde vel externe in aliquo opere, Ut in columba sedente ^ian\). 3, 16
super Christum in baptismo Chri.'^ti ic. Ubi deus et Spiritus sauctus se
manifestarunt. Ita venit in corda horainum, non dereliquit celum, sed humani-
tatem a.'ssumpsit, ut nobi.s palam fieret. Sic hodie facit cum infirmitatibus,
15 nobis se revelat: bay ift ein lüci». 2)te anbei", ut homiues aperiant oculos
et cernant: Ut factum in apparitione carnis, et pauci fuerunt, qui senserunt.
£)a§ ift nun ein toentg ^of)er, prius dixi 'si credis tibi propitium esse, talis
est, si iudicem, est iudex, sicut cor adfectum est tuum erga eum, sie ipse
erga te\ In ps. 'Stattb auff unb begeng mir\ 'dominus a dextris mihi' et*'*j6;r'
20 similia multa: .stare, dormire, vigilare ic. omnia deo attribuuntur. 3Sie ic^
Tnic§ fo fut, sie deus erga me aifectus est. Phrasis quae ad fidem pertinet.
16 cernat
H] 'Descendamus', Coufundamus, non ad angelos dictum est, ut ludaei H/ 7
fabulantur, sed articulus hie est trinitatis, quod deus trinus est et unus, ut 236
in priucipio 'faciamus hominem' 2C. lajJoi. 1, 27
25 Quid est, quod descendere vult et videre, qui ubique est et omnia
implet? Hieremias dicit 'Ego deus prope sum' jc. Item alibi 'sedet super jan.^a' 55
Cherubim et intuetur aby.ssos'. Simile 'Adam, ubi es'? 'Ubi est Abel frater^ ll'i'^'
tuus'? Respondeo: descendit et videt, quando apparet nobis in corde intus
vel aliquo effectu foris. Sic in baptismo Christi descendit spiritus i. e.
30 apparuit. Sic Christus descendit in uterum virginis i. e. illic singulari modo
apparuit, qualis non erat aut in coelis aut alibi. Sic et ad nos hodie de- 237
scendit. Illud vero curandum est, ut aperiamus oculos, quando ad nos venit.
Multi enim non vident eum, quemadmodum et multi ludaeorum non viderunt
eum praesentem et in carne versantem. Si sentis deum, habes eum, et ita
35 habes, ut sentis. Sicut conscientiae sensu dei mutantur, ita mutat se scriptura
de deo loquens, ut sunt illa 'deus est a dextris mihi, ne commovear'. 'Quare |}; I4' 24
obdormis, domine' ic. Ita sentio in corde et conscientia diversum deum,
quem tamen scimus in se immutabilem. Sicut ego deo sum, ita ille mihi.
In quo natura fidei et infidelitatis notata est.
214 ^prebigten über bcj erfte S3ucf) 5)iofe, gel)altcn 1523/24.
R] Ita hie intellige: deus descendit per manifestum opus, quod divisit linguas,
ut alter ab altero uon intelligeretur, nee hoc tantum, sed eciam terruit con-
238 scientias eorum, quod dominus hoc noluit. Ita dispersi sunt per iuternum
terrorem cordis et externum opus in Universum mundum Ita actum cum
Adam, Cain, bev^agt fein lüotben in cordibus, et externo opere divisi sunt, a
Quid quod dominus nit U^\ä) 31t feret et dispergit ilHco linguas, sed cou-
sulere vult? Tropus est ille contra temeritatem. S)a§ foEcn bie xi(^ter
tnei'ifcn et hü, qui maledici sunt et parasiti. Vult ergo, ut iuditium nou
feratur, si eciam scias certissime, nisi rem audias. Necessarius locus et
notandus iste. 3us est: primus de Adam, 2us de Caiu, 3us praesens, 4tus 10
de Sodomitis. Necessarius valde locus est iste, quia quisque suam causam
239 defendit et tum iudicatur iniuste, 'Unius viri sermo nullus.' Iudex dicat
*Ego audiam'. Praesertim feminae hoc vitio laborant. 3)u folt beilt leBtag
credere nulli hominum, qui de altero loquitur absente, si eciam tam sanctus
esset ut Moses et Maria. Si audis, Noli iudicare. Non iudicandum, nisi is
prius descenderis jc. Quod praetexere vis *^probus vir vel mulier communi-
cavit', e§ gilt nit. O tt)ie offt ^aB \ä) genart, et cavi mihi huiusmodi locis
multis, tamen vix abstinui. Multa mala exoriuntur ex hisce sermonibus
huraanis. Nos homines sumus 2C. dicendum 'Cain ubi es, Adam ubi es"? ic.
245 Utinam ista cordi inculcaremus , ut linguas frenaremus. Sequitur: x gene- 20
rationes describit, lineam, a qua Christus veuit. Sancti omnes fuerunt homines.
In bono statu fuit mundus. Non vides dominium seculare, nisi quod patres-
familias fuerunt, dicit enim 'genuit filios' 2C. Sem vidit et rexit filios nepotes k.
Sem vixit 500 annos, hu raic^en \ä)ix usque ad loseph. Fuerunt fein (eut,
1 descende 2 nee hoc tantum] ue hoc eciam 14 qui fehlt 19/20 am
Bande Insignis locus
K] 288 Non solum hie Babyloniis effectus ille dei extra apparuit, sed interior 25
sensus irae dei, quem sentiebant suo facto indignari. Itaque dura foris agit,
conscientias intus tangit.
23» Consultat deus et videre vult quasi nescius. Hoc ad iudices pertinet
et detractiones nostras prohibet: ut maxime scias, tameu non pronuncies nisi
visa causa et diiudicata. Istud legis (ne vanum putes) de Adam, de Cain, so
de Babel, de Sodoma. Diabolicum quidam est venenata lingua, quae se
optima spetie ingerit, quasi pro iustitia et zelo dei contra fratrem obloquamur.
'Audiatur et altera pars'. Hoc vitio feminae convenientes peius laborant ic.
Nulli etiam sanctissimo viro crede, fallimur in hoc fere semper. Nou crede,
donec descendas et videas, aut si credere vis, tamen tace ic. 35
24.5 'Hae sunt generationes Sem'. Incipit linea Christi. Tunc optimus
mundus fuit, quando tandiu vixerunt et in patriarchis paterna auctoritas
tantum gubernabat. Quantum regnum et auctoritatis putas Sem habuisse,
qui vixit quingentis annis usque ad lacob et Esau et fere usque ad loseph?
^Prebtgten über ba^ erfte SBuc^ Tloie, gesotten 152324. 215
R] bte tjabtn uöer ein anber gehalten. Si nostro tempore tales 10 Episcopi essent,
honestum regimeu ixi-^set statui ic. Voluit ergo Moses progeniem iüdicare
Christi. Xullus no.^trum vix tarn sauctus fiet ut udus illorum, et oiuDes tum
filios et filias genuerunt: apiid nos iste status male aiidit. Sed de hac re
5 multa praedicavimus. Abraham fiiit iunior filius, quanquam Moses pro primo- 246
geuito aceipiat H'. duxerimt patrui sui filias Sarai et Milka. Iste locus concliidit
nee adhuc abrogatus, quod aliquis patrui filiam accipere possit, ut videmus
in Abraham, qui tarnen laudatus, (juanquam postea cautum est 93lumen non
dueendam. Thara cum suis tribus filiis habitarunt in Chaldaea, ubi tiirris 247
to fuit Babilonica, In civitate Ur ibique mortuus. ludaei mira hie dicunt: 348
Aran occisum a Chaldaeis, quod ignem non voluerit adorare, Et alios duos
excessisse terram, ut verum deum adorarent. Sed legimus in losue ultimo Sof. 24, 2
Abraham adorasse idola 2C. et hoc credimus. Ideo fuit peccator ut omnes
alii, et misericordia dei factum est. Quare non credo facile excessisse, ue
15 idola adorarent, sed a deo ift er ^evauffen geriffelt, unb tüoüen in loffen
ÖleiBen peccatorem, quousque in Syriam venit, ibi deserta ovis fuit. Et hoc
scriptum est nobis, quod nemo educitur, uisi dei beneficio fiat.
23. 2. Sluguft 1523.
Dominica post vincula Petri.
Audimus in c. xi iuditium et opus dei quod fecit, nempe quod ex una 239
20 lingua-tot fecit, quot in mundo usm-pantur. Videbimus s])iritualem seusum.
5 über Abraham steht Nachor 15 am Bande Vr lii^t 17 neminem 18 am
Bande c. xj.
K] Si Ulis, quibus nostra sanctitas comparari non potest, fuit matrimonium
bonum et sauctum , quid hodie nobis non est sanctum ? Nunc murmurant,
difficiles sunt in matrimonio, alii fugiunt jc. sed ita oportet, quia dei est.
Credito mihi non frustra talia spiritum scribere.
25 Abraham iunior fuisse videtur, quam vis prior nominetur: vide hoc ex 246
textu. Abram et Xachor fratrum filias acceperunt uxores. In Caldaea nati 24«
sunt, in civitate Hur. Quidam dicunt Hur, quia lumen interpretatur, ignem
significare, quem Caldaei adorarint, et fugisse hos propter impietatem. Sed
losue ultimo scribuntur servisse diis alienis ut alii. ludaeis ergo non credo. 3oi. 24, 2
30 Ex mera vocatione et misericordia dei Abraham inde exivit et peccator et
Ovis perdita fuit usque in Syriam. Sic omnes homines ex iniquitate recipit
deus 2C. Esto sciverit caput serpentis conterendum semine mulieris, tameu 1 awoi. 3, 15
verum deum per idolatriam videtur coluisse ut alii prudentes viri 2C.
Sequitiu* allegoria et significatio.
35 Edificatores in scriptura sunt praedicatores, quorum id commune 242
malum est, dum spiritu vacant, ut nomen et famam sibi comparent, id quod
216 -Prebigtcn übet bo-j erfle a?ud) ilJoic, gc()altcii 1523/24.
R] Diximus filios horaiiuim nihil spectasse, quam quod uomen facere volueruut.
240 Per hoc iudicata est magua turba pseudopraedicatorum : ben ba Iel)t got om
allermeiften an, ut verbum suum integrum maneat, et hoc fieri nequit, modo
Christus sohis raaueat edificator: si aliter 2C. Ut cum de Christo praedi-
camus, tantum tribuimus homini uni sicut alteri. Petrus uou habet plus 5
quam ego, Maria uon plus quam alia, sed verum quidem, quod ego melius
f äffen Christum tan quam alius : tarnen Christus manet communis, quia uomen
commune est. Habet ergo puerulus de Christo quantum senex, servus
quantum dominus. Quamdiu hec doctrina durat, tamdiu concordia manet,
et quisque alterius frater est: nuUus enim se extollere potest supra alium. lo
Quando alii edificatores veniunt, hi discordes faciunt, sicut iam multis seculis
341 experti suraus in papistico regimine, quia si ordo ascendit et dicit 'sum
Franciscanus', et habet ein jufa^, quod melior sit communi Christiano, vides
discordiam. Si autem Franciscanus fatetur se parem esse eciam infimis,
cogitur dicere statum suum nihili esse. Carthusianus, Benedictinus 2C. i^
quisque suara seetam praefert alterius. Item seculares imitantur hos: ille
utitur nigra veste, ille die mercurii non vescitur carnibus 2C. Euangelium
ergo non patitur coniungi cum huiusraodi traditionibus. Nos siviraus iacere
in situ sacras literas, tanquam ad nos non pertinerent, quae plena sunt
vivorum verborum. Cum ergo a communi statu descisco et privatum eligo, 20
sequitur et aliud nomen: dicit enim non solum 'Christianus esse volo^, sed
2 indicatum 3 fieret 8 puerim 13/14 am Bande In regimine seculari non
potest fieri 19 literas] Inbras
H] inprimis hie accusatur. Curat autem quam maxime deus, ut verbum suum
purum sit absque additamento, id quod non potest fieri, nisi famam et nomen
relinquanuis Christo. Cum enim de Christo praedicamus, iam sanctus Petrus
nihil plus est quam alius vir, et Maria quam foeraina nu})ta. Et licet ego 25
plus intelligam de Christo quam alius, tamen Christus manet omnibus
communis, communis bajitismus, commune Euangelium, quamdiu haec manent,
tandiu manet unitas, ut nemo se aliis praeferat.
249 Babylonii sectas ex unitate fatiunt addentes verbo. Addit qui dicit
'Ego sum Franciscanus, non solum Christianus\ Hie necesse est, ut tu, 3u
Franciscane, sie sentias 'Ego sum melior aliis", Et tu laice 'Ego non sum
adeo bonus ut ille sanctus pater\ Ex hoc sequitur odium, invidia sectarum
inter se et aliorum, ut alia taceam. Si dixeris 'Unum habemus Christum,
uuum baptisma' 2C. cogitur ille fateri 'Ergo omnia mea sunt fatuitas et
praesumptio humana'. Laici quoque eo nomine singularibus adherent ;«
opusculis, ut aliquid sint prae caeteris. In his omnibus statim adest aliud
nomen quam Christianum. Hi sunt Babylonii, qui nomen volunt sibi facere
pudenda certe temeritate, quasi Christi vita et imitatio sit minor quam
Fraucisci, ut illa per haue augeas et exaltes.
^Prebtgtcit über ba-; cvfte 3^iid) llfofe, geljalteit 1523 24. 217
R] 'et Franciscanus' ic. Hi sunt, qiü hie iudicautur, qiii turrira edificare volunt,
de (jiia re nomeu parare sibi volunt. Mirum est tarn ceeos et^se eos, ut 242
dieant 'Ego Franciseum sequar, (|ui .sanctiorem vitam gessit quam Christus'.
Edificare est igitur praedieare. Edificatores sunt praedicatores, qui syncere
5 non praedicant: hi sunt Babilonici jc. hos sequetur plaga, nempe eonfusio
linguarum et dispersio. Hoc videbis in omnibus sectis. Ubi Christiani sunt,
nulhi est divisio: quod alius sentit, alter sie quoque sentit et externa con-
versatio una est. Alia plebs dieit papam esse caput, sed quot sectae sub
eo et discordes, quaeque praefert suam aliis. Hoc est dispersio: alter alterius 243
10 linguam non intelligit. Franciscanus non extollit praedicatoris condicionem
et econtra Magdeburgeuses non extollunt Misnenses. Ex hoc sequitur ein
unein^ tüefert, id quod palam est, imo eciam in uno templo altaristae dis-
cordes sunt 3C. quae est causa? doctrina est multiplex et Christus i|*t bat)in jc.
Non est magis impia gens quam illa monachorum: in Christianismo (piisque
i--> alterius opus curat, quod hie non vides ic. Ita prophetae t)aben t){n eilt
gefeiten in bi^ tDefert. David 'secundum impietatem expelle eos, quoniam^i. s, nf.
imtaverunt'' 2C. Mecidant a cogitationibns suis' 2C. 'Qui diligunt nomen
tuum.' Volebant turrim: volebant, fie muftett e§ loffen Ott ften. Hunc
psahnum oportet oremus pro illis, qui sectas eligunt, ut in eis sanctiores
20 ceteris sint. Et plures adhuc sunt prophetiae. Quid decipit eos? In- 244
veniebant ein feinen carapum. Ubique Spiritus sanctos eos vocat servos
ventris vel avaros, 'quorum deus venter est'. Avaritia quae est idolorum spijit. 3, is
cultus: hoc faciunt hypocritae, non fidunt deo, ideo fc^inbcn unb fd^aben, et
hoc vides in statntis monachorum, qui non edificant coenobium, nisi habet
25 sat censuum. Summa summarum: fi Bauen Quff ben fc^onen pia^, bay fie ben
hauä) fulen. Ibi mansit. Thara pater Abrahae tres filios. Babilonii, qui et
17 am Rande de speciebus dictum est, uon de actibus 20.21 luueuiebat 26 bau
'S.] Secjuitur ergo in his aedificatoribus i.e. praedicatoribus eonfusio lingua- 242
rum, ut videmus in omnibus sectis quemque magnificare sua contra alios.
Ubi Christus vere est, illic tu sentis et doces ut ego. Uli autem hodie
.30 quamvis unura Papam fatiant et aedificent, eundem tamen in tot sectas 243
ordinura et diocesium dividunt, et non solum sectae sectis adversautur, sed
pene singulae personae, singulae res, singula opera singulis. De quibus
ps. 5. 'Secundum multitudinem impietatum eorum expelle eos' jc. Huc ^'- •'"' ^iV.
pertinet, quod Babylonii invenerunt campum fertilem, unde nomen habet
.3.1 Semnaat. Deus enim ipsorum venter est et avaritia, quae est idolorum «B^ii. 3, 19
cultus, praetendunt dei servitium, Sed si in monasterio victus quaerendus
esset manibus, videres paucos intrare. Non credunt ne ventrem quidem
deo, ideo vertunt linguam in sua commoda.
28 videamus
218 ^rebigteii übet ba?, erfte iöuc^ 2Rofc, genauen 1523; 24.
R] 249 Chaldaei, quia Babylonia fuit in Chaldaea. Ur significat 'Ii(f)t' vel 'feuer'.
Non putes tarn vecordes fuisse, quod non sciverint de deo vero aliquid.
Imo per Ur colueruut \eriim deiun, ut Hebrei feceruut. Id quod antequani
Christianus fierem, vocabam deum meum Augustinianuni, quasi deus respiciat
cappara et opera mea et ita cuiusquam morio est. Quaudo fides venit, tum 5
deum verum fatetur et seit per solum Christum sibi contingere sahitem.
Nemo potest monachos persuadere, quod iufideles sunt, qui fatentur se in
Christum credere, dum iuterim suis operibus tribuunt. Sic isti feceruut.
Ubi hoc himen incensum est, ibi deus adoraudus. Non dixerunt 'deus est
250 ur', sed ubi cadis ante himen, tum exhibes deo verum cultum. Sicut nostris i«
temporibus est: Ubi crucifixa imago est, ibi est deo accepta adoratio. Patri-
archae certum est, quod contra Babylonios praedicarunt, Nempe hoc, quod
futurum sit semen zc. et hoc tempore combusserunt eos» sicut fit in ultima
babylonia. Scriptura undique dicit Babvloniam letatam fuisse ex crematione
^h>an 3 üiiilt«Ji'uiu , ut vides in Daniele de tribus pueris, et glossatores inquiunt is
Arara fratrem Abrahae combustum propter fidem a Babyloniis et Abraham
Sä 51, loaufugisse JC. sed incerta hec sunt. In Esaia 'Marc exhaurio' 2C. al§ Q,Ui(i)
h)ie iä) gefpant bin, fol er auä) geipont fein. ludei dicuut Sarai fuisse
binominem vocatam, scilicet eciam lEscha, Sed hoc ex textu probari non
252 potest JC. Aram Syria. Abram excessit terram paternam, cum pater eins 20
200 annos haberet. Hec dicta sunt per Anticipationem, (piia nonduni pater
eius mortuus fuerat, sed fere adhuc vivebat 30 annos.
2/3 awi Rande Baal molucli 3 fecit 5 dum 10 dum 11 am Bande
vt Abraham Adam
H] 249 Babylonios sive Caldeos in igne coluisse deum creatorem celi et
terrae historiae quaedam ethnicae produnt, forte sub nomine Hur, quod
inteqDretatur lumen, sicut sub nomine Baal i. e. mariti ludei sepe, quasi 25
250 ipsi essent sponsa dei. Non adeo stupidi fuerunt illius saeculi homines,
ut aliud sub his nominibus quam deum verum colere voluerint, sicut et
nostri sub hac et illa religione. Non illi ignem, non lignum adorandum
sciverunt, sed ut nostri dixerunt 'ubi hoc signum videris, illic deum colito,
ista imago deo placet, his operibus debetur iustitia'. Fides autem vera non 30
onerat deum his stultitiis, exuit deum omnibus imaginibus, opinionibus et
o cappis, illic nihil videtur nisi sohis Christus, qui factus est uobis a deo
Sei. 51,10 sapientia 2C. Unde Esaias 'Quam similitudinem facietis mihi? coelum et terram
»fll. 3cr. 23, 24 i T • • •
ego impleo, ego creavi omnia' ac. In augustias ergo imaginum et cappae non ibo.
Aram est Syria. Hie significatur Syria Mesopotamiae. Abram post 35
scribitur egressus, sed anticipatio est, alioqui computatio annorum non stabit,
de quo Hieronymus magnam fecit quaestionem.
Et tantum de capite undecimo.
^rebigten über ba§ etfte )Suä) 3Kofe, 8ef)QÜen 1523/24. 219
R] Saft UTt§ fe^en ein trefftic^ erempel fidei, et ferme preciosius est eo,
quod est in hoc libro et hoc quoque coutinet, quod Christus de novo pro-
niittitur. Hactenus patres habuerunt verbnm Adae de seraine ic. lam
renovat in Abraham hanc promissionem. Abram 75 annos fuit infidelis, iit
5 maneat scriptura vera, quae ubiqiie commendat dei misericordiam et gratiam.
Habes textuni 'vocavit Abram deus\ Nou vides, quod aliquid fecerit boni 12, i
operis: qui non oculis fidei scripturam intuetur, decipitur. Si homo bouus
fieri debet, non fit per suas vires, sed oportet de coelo veniat hoc jc. ut hie
Abraham, qui ue ausus fuisset tantum gratiarum petiisse a deo. Hec itaque
10 historia tarn recens esse debet, quasi heri facta fuisset. Verbum itaque
iustificatiouis Abrahae fuit. Ita nobis facieudum et imitaudus Abraham et
ut prophetae, qui dixerunt "^Audiam quid loquatur in me dominus', Dicit «]St. 85, 9
dominus ad Abraham gentilem. Hie habes legem et Euangelium: legem,
quod dicit 'Egredere', q. d. quicquid hactenus fecisti, nihil est, et magna fuit
15 hec mortificatio Abrahae, et pauci hoc fecerunt. Sarai et Loth secuti sunt
eum. Quam grave est hodie Carthusiano egredi suum statum, tarn grave
fuit Abrahae suum illum statum derelinquere. Euangelium: Taciam te in 12, 2
populum magnum\ 'Benedicam' jc. hae promissiones gratiae et misericordiae
spirituales et corporales, et hec dat Euangelium: qui credit, dominus est
20 omnium spiritualiter et corporaliter jc.
23. 1.5. ^Jluguft 1523.
Die Assumptionis Mariae hora 4. Ex xij. c.
Audivimus de patriarcha Abraham vocato de terra sua in aliam, iibi
non sciebat, quo sibi eundum esset. Ego assmupsi huuc librum praedicandum, 252
ne legendae praedicarentur amplius, ut videremus exempla fidei et charitatis, 203
25 quae hie plura sunt. Audistis supra exemplum fidei In Noe incredulitatem
eorum, qui edificarunt turrim Babylonicam. Nisi ista didicerimus, nihil
1 am Bande C xij. 3 obeii über der ersten Zeile steht Quod caudae coherent est
impietate couueuire impios cetera disseutiuut 9 fuLsse
K] Caput Duodecimum.
Hoc Caput est ex praecipuis huius libri. Maguum exemplum fidei 252
proponitur, propterea hie Christus apertius promittitur, quam hactenus
30 promissus erat, iranio prima promissio de capitis serpentis coutritione per 253
semen feminae iam pene erat tradita oblivioni. Hactenus Abraham non
Christianus, sed idololatra, nihil ante scribitur de eius pietate, nihil de oblati-
one, de altari JC. Xon speranti venit gratia tanta, quam scriptura commendat,
ut venire docet sine no.stro studio e coelis, ut homo sentiat, quod ante ne
35 cogitare quidem potuit. Oculus non vidit k. Fuitque haec historia adeo
nova Abrahae, ut nobis hodie est Euangelium. Non ergo ab operibus nostris 2.54
220 ^4-h-cbtflteii über hau crftc ibud) ^JJofe, geljaltcit 15'2;124.
B] proderit nobis audisse. Qui voluerunt hie laudari et extolli et cor posiierunt
255 QUtf 3eitlid) gut unb er, sed deos hos condemuat. lam iteruni Abraham
Ccbi. 11, 1 habetis pro exemplari fidei, quae est 'argumentum non apparentium' heb. xi.
quare fidcs est caeca cognitio et tarnen Jucida, quia non habet quod habere
256 vult. Ut si pauper essem: si iucredukis sum, dico 'nihil habeo, quid s
efficiam'? cor non videt possessionem , fo h)tl§ itit QU. Credulus 'ego fiam
celid), h)0 boy gut ift, bo§ id§ t)ahcn fol, baS lDei§ iä) nit, sed arripio verbum
5D!niü).G, 33dei "Qucritc regnum dei primuin et" 2C. hec est vera fides natura, et nuUa
alia est consolatio, quam quod dicit: deiis non potest mentiri. Sic in morte
nescit homo, quo sit eundum. Si incredulus est, timet mori. Si fides adest, lo
5Pf. 55, 23 dicit homo 'exibo et huic ouram committo, qui dicit "Coniice curam in
doraino, fo ttjil't er bld) öeriorgcii". Hie habeo hospitium et tarnen non
257 habeo. Est igitur ein troftlidf) öcrtoegen. Ita Noe factum est, dictum est ei
diluvium futurum post 100 annos, et omnia tempora erant ut prius,
iiicreduli non credebant Noe, omnia apparebant victus, frumeuta. Ita credo is
in Christum lesum, sedere ad dexteram patris, loqui per me jc. et regere per
omnia creaturas, non video, sed fides certe credit. Si morieudum est, ita
fiet IC. Abraham erat in natali solo cum amicis heres futurus paternorum
bonorum. Hec omnia vidit. Dens aliud secum agit: Evocat in aliam
terram, geutem, non nominat utrumque. Hec magna tentatio est. Si 20
praeciperetur mihi et essem civis, gravis mihi esset tentatio, non scirem, an
3 am Rande Fides 8 am Rande VQ?it. &. 14 am Rande ^oe 15 apparebat
H] more hyj)0critarum ineipiendum est, sed expectandum verbum dei. 'Audiam'
inquit, 'quid loquatur in me deus' JC.
Legem et Euangelium hie vides Abrahae a domino praedicari. Lex
est 'Egredere' 3C. 'Omnia priora tua sunt nihil, stercora sunt, idolatra es, 25
12, icaecus es, omnis tua iustitia impietas est, ne quid excuses: patres mei sie
255 crediderunt, sie fecerunt\ 'Egredere' ic. Haec est vera mortificatio. leeireo
12, 2pauci eunt cum eo. Euangelium vero est 'Ego fatiam te in geutem magnam'.
r2, 3 'Benedicam^ ?C. 'In semine tuo' K. Terrena et aetherna promittuntur credenti-
bus, et in utrisque sat habcnt k. 30
Fides nihil videt, omnia eommittit deo. Sic dicit 'Matrimonium ingre-
diar, non video quo nutriam me, uxorem, familiam, pauper sum, dcus dabit 2C.
256 Sic ergo hanc, qualiscnnque est, meam vocationem, meura artifitium sequar,
dcus fortunabit' 2C. Sic et in morte 'Anima mea exire debet, nescio quo,
exhorret K. verum, o anima mea, exi, deus ita vult, ipso viderit, quo te 35
coUocabit' ic. Deus omnia, quae promittit et praedicit, differt. Sie Noe per
centum annos 2C. et tamen credidit semper velut praesentia, quae non vidit.
257 Christus regnat in dextera patris, agit, loquitur in nobis, et non videmus,
tamen credimus, et ita est ic. Infidelitas vero omnia videre vult ic.
Vide fidem in Abram edueto ex omnibus, quae sentiebat, ex certis in 40
^rebtgten über ba?, crfte »iid) Wofc, cjcfinttcn 1523'24. 221
R] venturus sim ad amicos vel inimicos. Cor eins potuit ita adfectum esse 258
'mi domine, ex medio aniicorum me traliis et peregriuum me facis\ Hie
omnia, corpus, bona tradidit in manus domiui, Ie[t farcn ba§ (eben unb gabt
ftc^ in bie ferlict)feit be§ tobt§, quid agit? nihil aliud quam verbum eius
5 accipit. Quid sequitur? Incredulitas dixisset 'mulierem habeo sterilem, trahis
me ab amicis meis'. Ipse autem dieit 'Tuum verbum est verum^, fiel^ in
ha^i finfterniB Q^et er. Epistola ad heb. 'Et exivit nesciens, quo ibit' $''t'r. n, s
extollit hoc Abrahae factum. Si nominasset ei terram, facilius illi fuisset.
Hec nobis scripta sunt, ut c|Uoque credamus verbo eius, quod si fecerimus,
10 certe habebimus. Xunquam deus mentitus est, quauquam distulit. Hoc est 259
exeinplum fidei. Postea vides, quomodo fidem eius deus tentavit. Pater
vocatur fidei Abrahe, et Christus sinum Abrahe vocat. 75 annorum fuit, 2uc. le, 22
quando excessit terram et 100 tandem anno sustidit filium. Xos diffidisse-
mus, si adeo longe protraheret promissionem. Flures cogitationes habuit
15 Abraham, sed expectavit promissionem dei, quare historiae bene meditaudae.
Nos expectamus vix dimidiam horam, si multum, meusem: tum diffidi- 260
mus, sed mortificare Adam veterem. Per haue dilationem vides Abraham
vivere ex verbo, ut habes deute. 8. 'Non in solo pane' jc. Ita insSöJoi. s, 3
corpore uutritur. Quisque videat, quam propinquus et fernen quisque sit.
20 Quod dicit 'Benedicam', legt er in ha§ ^eilig creut; für. Hoc debemusi2, 2
2. discere ex exemplis patrum, quia ubi Euangelium syncere praedicatur,
illico crux sequitur. Paulus vocat 'verbum crucis'. Mundus honorem 1 Sor. 1, is
defendit 2C. Non dicit solum de benedicentibus , sed maledicentibus. Sed 26i
5 a})i Bande Incredulitas 12 am Bande 75 annorum Ali: 18 am Bande
deute. 8. 22 am Bande Uerbuni Crucis sequi
U] incerta K. Omnia dedit deo, vitam, honorem, amicos, opes, non veritus
25 mortem, infamiam, inopiam, inter inimicos et ignotos, verbum secum tantum
tulit 'Benedicam benedicentibus tibi' 2C. et alia, quae audit. Quid hie vidit 12, 3 258
nisi se detrudi in maledictiones , penuriam k. Fides autem dixit 'Ibo,
inveniam amicos 2C. sed nescio, ubi\ Heb: 11. 'Xesciens quo iret'. Ita etjt.cbr. 11,8
nos discamus herere in promissionibus : suo tempore venient k. Xon 259
30 frustra igitur scriptura patrem fidei et patrem gentium appellat Abraham.
Omnia quae promittit illi deus, in longinquum producit et differt. Filium
accepit a promissione post 2.5 annos. Hie caro cogitabat 'iam anni quinque
transierunt, iam x, iam xx, et non fit quod promissum est' 2C. Differendo 260
autem fi3rtificat fidem et mortificat Adam nostrum. Certe hie non in solo 5 iiioj. 8, 3
36 pane vivit homo 2C.
Maledicam maledicentibus K. Certa crux hie impouitur Abrae, quae 12, .s
comes est fidei. Paulus Euangelium vocat 'verbum crucis'. Nam mundus 1 Sor. 1, 13
inherens praesentibus et certis non potest sustinere Euangelium, quod a
praesentibus et certis avocat K. Sed consolatio additur 'Maledicam'. Sine 26i
222 5!*«^ifltcn über ba§ cvftc 8?udj ^JJüle, gcfjaltcu 1523/24.
R] deus dicit *ne eures: ego ulcisear te" Hoc quoqne in fide fit. Quare eertum
est ex hoc loeo Abraham saepe contemptiim et maledictum. Deus consohitur
eum, quasi velit eum defendere, et tarnen interim patitur, deus facit, quasi
non videat, quare est maledictio et benedictio in spiritu, q. d. 'Hi qui
maledicunt te, in conspectu mundi sunt benedicti, tu conteutus esto beuedici 5
a me. Et hoc maius est, quod cum muliere peregre egit, si sohis fuisset, facilius
potnisset 2C. Et Loth cum eo fuit. Hoc nobis pro exemplo scriptum est.
Altura et purum exemphira est, quod deus voluit quam communissimum esse
2«2 Omnibus hominibus, ut sit exemplum tocius mundi et pater fidei. Quanquam
videat se derelictum, tarnen vivit in verbo. Ita nobis faciendum. Hec est 10
12, 3 crux S. Abrahae. 'In te benedicentur\ Hie Christus est illi promissus. ludei
huc trahunt hunc locum ut alias scripturas, quod omnes generationes terrae
per eum getoBt fol lüetben. Ut si gentes religionem ludeorum accipe-
rent, gloriari potuerunt se fihos Abrahae esse. Sed de Christo intelligitur.
Benedictionem la§ bleiben auff bem öon^cn menfc^en an leib nnb fei, qui 15
Christianus est, omnia illa benedicta sunt. Primus locus concludit nos
omnes maledictos esse, ut in Genesi audivimus de maledictionibus, quae
263 veuerunt super nos ob peccatum. Hae malcdictiones omnes cessant, quando
Christus venit, omnia benedicta sunt an leib unb feel. Non intellige: quando
Christianus fio, tum adimitur mihi labor, terra non feret tribulos, sed 20
benedictio est spiritualis et primo peccatum adimit per fidem, non adimit
viro sudorem et mulieri partum, imo sie adimit ut Christo crucem et
mortem. Omnia manent, sed talem nobis dat potionem, ut libere et hylariter
omnia sustineamus. Mors quidem sensualitati et carni amara est 2C. Hec
H] dubio Abraham maledictus fuit et irrisus ?c. sed raaledicti sunt eciam 25
mundo non vidente maledictores. Abraam interim et audiebat maledictionem,
868 et non audiebat, contentus dei promissioue k. Sic igitur inter mortem et
vitam, inter gloriam et ignominiam, inter divitias et paupertatem 'Tu doraine
potes me in morte vivificare, in paupertate ditare, in ignominia glorificare,
in peccato iustificare' 2C. 30
'In te benedicentur" jc. Promissio chira de Christo. In Christo est
benedictio in corpore et anima, tollitur maledictio Adae corporalis et
26:j spiritualis. In Christo satis habes intus et extra, non vides quidem extra
tolli sudorem, partus labores, maledictionem terrae, mortem corporis, sed in
spiritu credentis haec ablatio est. Primum tollitur peccatum, omnis male- 35
dictionis causa. Reliqua manent, sed inebriat deus animani, ut talia sus-
cipiantur laetitia Spiritus et bona conscientia, quamvis carni doleat, quod
sentit, non tarnen labor, non mors dolet carni per fidem sanam. Atque haec est
ablatio maledictionis et vis benedictionis , tum adsunt omnia mala, non tamen
aliquid possunt. Fides hie dicit 'Ijibcnter ista volo et plus, si vellet dominus 40
deus mens'. Carni <(uidom ista dolent, non conscientiae, tandem auferet omnia
5prcbtgten iilicr bn» crftc 5Biicf) Wio\e, gc^n(tcn 1523 24. 223
R] ademptio est melior, quam si illam carnalem adimeret, imo melior est, quam
si non siverit mori, quia in morte media vita est. Sic est, cum iu sudore
vultus quero, libenter facio laborem, qui scio me adhoc creatum. Ita mulier
in partu facit, si est Christiaua. Ita Christus benedictionem tam fortem
5 facit, ut maledictio credeutibus iu eum non noceat. Tamen oportet uos
l^erburc^. Ita burc^ unb burc^ sumus beuedicti, ut nulluni plag |o gro§ ift,
qui non libere et hilariter feratur. Ubi fides non est, querunt utriusque 264
sexus horaines solatium, auxilium. Vides ubique incredulitatem esse male-
dictam rem, quae omnia maledicat, et Ecoutra fides 2C. Hec benedictio tüirt
10 gefpl'od^en burc^ ha^ Euangelium ab ascensione Christi iu hoc tempus.
Abraham est mortuus, Christus in celo regnat. Cum ergo praedicatur
Christus omnia fecisse, nonne tüirt gefprod§en ista benedictio? qui credit,
arripit haue benedictionem. Vides (juani paucis verbis scriptura multa
complectatur. Vides omnia figurata nostri fidem et opera. lam sequitur,
15 quando tentata fuit fides eins et peregrinatus fuerit.
24. 1(3. 5Iiiguft 1523.
Dominica post Assumptiouis Mariae Ex Gen. xij.
Heri audivimus de Abraham, quomodo fidei exemplum praebeat et quod
fuerit Euangelium temporis sui, nempe illud 'In te benedicentur'. Benedictio 12, 3
enim hec est Euangelium. Hoc ipse praedicavit, per hoc declaratum est
20 amplius quod Adam promissum erat, 'Ipsum conteret serpentis caput'. NuncH'foi. 3, 15
sequitur, quomodo getöanbelt ^ot. Accepit uxorem suam 2C. hoc est, quod
heri dixi, S. crux, quando talis venit in regiouem hanc et nescivit, an illa 264
esset, quae sibi promissa fuerat. Sichem est fere in media Cananea. Ubi 265
diu peregrinatus, non sivit eum dominus absque consolatione et 'apparuit ei\ i-, 7
25 In hoc textu brel) tet)^ indicantur. Sichem et Bethel 3trii)(^en unb ^ot^),
3. usque in Aegyptum, et in duobus locis edificavit altaria, ubi dominus
8 ubique] vbi
*) Hier liegt sicher ein Schreibfehler vor.
H] deus ablato toto Adam. Patientia, gaudium spiritus, fortitudo efficiunt, ut
alia nihil sint. Infidelitas autem quaerit omnibus consiliis, ut laborem, 264
angustias, partus et mortem evadat, sed ita fugiendo deteriora omnia fiuut.
30 Fides in Christum .sola et iuvat et liberat. Benedictio Christi per Euangelium
nobis nunciatur, quod per Christum, semen Abrahae creditum, remissio sit,
liberatio et hereditas aetherna. 'Cunctae', inquit, 'cognationes terrae', quia
Euangelium toti nuindo debuit praedicari. Hie clarior evasit promissio
Adae facta it.
35 Abraham veuit in terram Canaam, nescivit esse terram, in quam 26.5
debebat ire, omnino ambulavit in tenebris dei. Hie primum audit 'Semini tuo 12, 7
dabo"" 2C. Tres vias Abrahae hie legis, duo altaria iz. Istae viac (juid aliud
224 5Prcbigten über has> crfte «ucf) aUofe, gcfjalten 1523/24.
RJ qsf. 39, 13 ei apparuit et in ßethel. David inspexit liunc textuni 'Adveua sum , sicut
§cbr. 11, 3 patres' K. Epistola ad Heb. dicit eum fuisse peregrinuni. Et in Actis 8.
3(p3. 7, 5 Stephauus dicit terrara sibi promissam, dum nondura haberet semen, et ne
vestigium habuit ipse jc. fuit ergo advena iu terra et spem non posuit in
266 terrenis. Mira fides hec, promisit ei se velle dare terrena bona, ille sperat 5
celestia. Si dominus loquitur de musca, eternum verbum est. Non viden-
dum, de quo dominus loquatur: c§ gilt glcid^ coram domino, an loquatur
de eternis an terrenis, sed suflficiat scire eum locutum esse, tum verbum
eternum est et fides eterna. Hec ideo loquor, quod dicunt promissiones
eteruas promissas in novo testamento, carnales in veteri jc. Hie dominus lo
loquitur de filio carnali et tarnen verbum est perpetuum et fides est eterna
beatitudo. Si velimus discrimen facere iuter promissiones novi et veteris
367 testamenti, tum Abrahe non factus fuisset filius dei. Vides dominum nos
bene tentare, tandem consolatur. Quare mutavit Sichern locum? Moses
5 ai{oi. 26, 5 indicat in deute. 'Syrus persequebatur patrem et fugit in Aegyptum." Sine is
dubio Abraham vixit et praedicavit verbum et admonuit ceteros. Ideo cete-
rorum inimiciciam sibi conciliavit, ideo feinet lager ift tux^ gehjeft. Ubi fides,
tum sequitur confessio et praedicatio gratiae dei. Fuerunt tempore Abra-
liae plures probi horaines, sed tamen ita probi ut hodiernus pharisaeus ^) k.
Abraham quia in persecutione est et neminem consolatorem habet, Ideo deus 20
268 12, 7 consolatur eum et dicit 'Tibi hanc terram dabo' q. d. 'Incola es in terra et
despectus, ego te dominum et semen tuum faciam in ea\ Hec prima pere-
12, 8 grinatio. 2. peregriuatio, qua ivit 'Bethel versus orieutem', 'erexit altare'.
Quid hoc? estne sacerdos? Nihil aliud ista re fecit, Nisi ut suos doceret,
') Vgl. Unsere Ausgabe M. XII S. 654 ff.
H] *i. :i9, 13 ostendunt, quam quod in ps. dicitur 'Advena ego sum apud te et peregrinus 25
^''apgVs sicut omnes patres mei'Heb: 11. Act. 8. Prima itaque via ducit terram Canaan.
266 Differentiam quidam fatiunt inter promissiones veteris et novi testa-
menti, sed in verbo non est attendendum, de quo dicatur, sive de Stramine,
sive de foeno dicatur, sed tantum, quod ipsum verbum dei est. Sive enim
de aethernis, sive de temporalibus , fides aetherua est, qua promissioni dei 30
creditur et in aethernum salvat k.
blioIsGs Crucem et persecutionem illic videto Deute: 26. 'Syrus persequebatur
patrem meum' i.e. Abraham, Isaac, lacob, quare? certe propter veritatis
confessionem et iniquitatis increpationem. Charitas enim et errorem proximi
sustinere non potest. Verum hoc proximus non sustinet, ut nunc, ita tunc, 35
quaudo erant in spetiem multo meliores. Non ergo levitate al)iit Abraham
268 hinc inde, sed necessitate, coactus quidem ab hominibus, sed dei voluntate,
cui contra omnem speciem (diversum enim vidcbatur in omnibus) nunc
dicitur 'Tibi dabo terram haue' jc. Cui potuit dicere Abraham 'Extrudis
potius ex terra hac', sed fides dicit 'Deus vertet omnia, non potest mentiri'. 40
5ßrebigten über ha% erfte mä) Tlo]e, gegolten 152324. 225
R] ut precarentur et offerrent. Ab initio fuit externum signuni cultus divini mac-
tatio pecorum et oblaeio, Sicut nos habemus luissam et partioipationem pauis.
Interdura dominus iucendit e celo, ut Abel, quod tameu nou semper factum
est. Abraham noluit hoc facto opus bonum facere, sed oportet ut locus sit,
5 in quo praedicetm", Sicut ipse mihi soli non praedico, quare praecipue propter
praedicationem. Quid praedicavif? hoc 'promisit mihi lu me benediceudas ic.
et terram semini futuram' 2C. Summus sacerdos fuit. Oravit certe, ut hoc 269
impleretur, quod sibi promissum fuit. Hie Abraham est pateiiamilias, et
episcopus fuit, non fuit oleatus, quid curat hoc deus? is sanctior omnibus
10 papis fiiit. Nos eum sacerdotem dieimus, qui longa indutus est veste et
coronam habet JC. Is vera offitia habuit sacerdotum, scilicet praedicationis,
orationis 2C. Quare oblatio illa non fuit bonum opus, sed signum suae praedi-
cationis. Sicut nos Signum habemus panem et sanguinem, Sic Abraham 'ut
certo sciatis verum futurum verbum, quod dominus mihi promisit, signum
15 habete oblationem\ 3^ peregriuatio venit ad meridiem. Hoc omne dictiun est
bon bem öffentlichen ampi, ut est praedicatio. Sic ubique intellige de patri-
archis, quod altaria struxerint et iuvocarint nomen domiui. Instruxit suos,
quomodo laudare dominum deberent. Ubi veritatem dixit, non tulerunt eum,
Posset obiicere aliquis prohibitum esse in lege passim, ne aliquis sibi erigat 270
20 cultiun dei et opera, quae sibi placeut. Hec dicuntur de operibus, quibus
2 pticipatog 11/12 am Bande Bethel domus dei 17 inuocarit über inv.
nomen domini steht i. e. ^a.i ein goteß binft get^an
H] Altera via ducit eo, ubi aedificat altare non Papa, non unctus sacerdos
aut Episcopus, sed ut Christiauus paterfamilias , quemadmodum nobis licet
locum parare ad convenieudum, ut audiamus verbum et simul oremus.
Nostrum externum altare est manducatio Eucharistiae, quae non debet
25 fieri sine praedicatione verbi dei I.Co. 11. Xon Abraham hie bonum opus deoi Gor. u, 26
facere voluit et erigere novum dei cultum, sed oportet necessario propter nos
habere locum, in quem conveniatur ad audiendum dei verbum. Illic Abraham
praedicavit 'Dominus dixit mihi "In semine tuo" k. "Dabo tibi terram 269
hanc"' 2C. Qui credit, gratiam dei habet. Certe hie erat summus Pontifex,
30 episcopus plebanus, sed laicus, oravit pro mundo, pro iuimicis, pro so, pro
familia JC. praedicavit et oravit 2C. Utinam nos tales haberemus e[)iscopos,
qualis hie erat laicus et uxoratus. Hie praeerat suae domui ut paterfamilias,
ecclesiae ut episcopus. Alia quae praeter haec nostri agunt, sunt stultitia k.
Nos post verbum habemus sacramentum. Credis, accipis sanguinem, salvus
35 es. Non hie Organa habet Abraham et campanas k. Maior cultus dei est,
ubi minus operum fieri videtur. Bethel hie est i. e. domus dei.
Tertia via sirailiter ad altare fatiendum ducit. Atque hie omnis dei
cultus externus est, qui sine interno nihil est. Nam de occulta oratione 270
haec non dicuntur, qua non indiget extemo loco, sed secreto cubili, ut dicit
Cutters SDcttc. XIV. 15
22G 5prebigten über bai^ erfte 23ud) OJfofe, geljaüen 1523,24.
R] coram deo agere volumus. Externa deiis non curat sive sutor sim sive sarctor,
Secl oro vel illud facio, qiiia deus praecepit, Id qiiod diccre non potest
271 sacerdos vel nionachus, quia verbnm non habent. Opus non habet bonitatem
hine, quod .speciosuni et magnuni sit, sed si verbnm dei haeret in eo, qnare
monachi opus nihil est Quid dicemus de patre Aln-ahara, qui edificat altare s
sine dei iussu? dicemus certo habuisse verbnm, ut erigeret aram, quanquam
hie non seriptum sit. Eciam apparuit ei dominus et promissionem fecit et
indieavit sibi terram hano futuram suam, quare uccesse fuit enm altare
273 habere, quia ofBtiuui hoc non intermittendum. Ultima peregrinatio, quam
fecit in Aegyptum. Et ibi crucem iuvenit. Consolationem habuit unb ift tag lo
mit im getüeft, seqnitur nox atrior. Terra gravatur fame, vix incolae innu-
trinntur, peregrinus eiicitur. Nonne hec gravis tentacio, quod iam esset in
terra sibi promissa et putabat se perpetuo mausuram, iam iubetur exire.
Item mu^ er fein tüeib in bie f^ar feigen, et periculum vitac, unb tuagt bie
273 d)X ieiuy iDciby unb gibt» in bie ftjat, facitne bene? et male sentit de ir.
Aegyptiis. Cogitat tarnen 'quanquam mulier mecum non sit, tamen potest
eam custodire cum Pharaone'', man fobS got gar f)etm fteEeu, tamen non
debet tentari. Dupliciter tcntatnr deus. In sinistro: si postulasset sibi dari
regionem, antequam exisset, hec fiiisset tentacio. Id fecerunt ludei, quibns
11/12 innutriantur
l\] Christus. Nisi externus cultus fuisset, quid opus altari? Coram mundo ista 20
agebantur, et hie externus cultus agebatur praedicatione, psahnis, cantilenis
laicis, utinam et apud nos sie esset. Hie docuit, quem deum laudarent k.
Hinc coactus est procul dubio ob veritatem confessam abire, dicente fide
'Ego hinc abeo, deus providebit de loco, de necessariis' 2C.
Dicis: Tameu lege praeceptum est, ne quis erigat dei cultum non a 2:>
271 deo mandatum, nee fiat opus, quod non possum asserere non meüm esse,
sed dei opus in cultu dei? Abraham non habet hie verbnm? 2C. Respoudeo
Abrahae hoc esse commissum, licet nou sit scriptum. Quia dicitur apparuisse
illic dominum, quando et certus factus est illam esse terram, in qua coleret
deum praedicando 2C. postquam e sua erat eductus. 30
272 Quarta via est iter in Aegyptum. Hie alia crux est et maior. Farnes
cogit abire, non manet in terra promissa, tentatur fides, deus tacet. Haec
facta sunt, ne quis haereat in temporalibus, dat, aufert, donec mortifieemur.
27.*» Hie reeteue fecit Abraham? videturne contra uxorem, quam sie exponit
periculo, et contra Acgyptios facere, quos tam malos iudicat, nihil adhue mali 35
ex eis expertus? Respondeo: Facit quod potest, ne deum tentet: 'sie sentit
deus, sie potest me conservare'. Crede pure, sed non tenta deum. Tentatio
a sinistris est 'Non credam, nisi deus det statim, nisi videam. Hoc scilicet
est verbnm reiicerc et quaererc i'em promissam, sicut ludaei fecerunt saepc
«Prebigtcn ü6cr ba^ evftc 93ud) 5[}Jofe, gc'^atten 1523/24. 227
R] deus promiserat terram, qiii credere nolebant, nisi haberent in mann omnia
promissa. Secunda tentatio est a dextro: qiiando superflnitas adest, ut si
Esurirem et non velim ab amico aecipere cibum et expectare a deo. Huius-
modi sunt qui vovent coelibatum, Qot l)at in bcn ©tiefen ftanb furgefrfjlagen, 274
f- illi eliguut virginitatem. Fides igitur ita aifecta esse debet: si mangcl ift hü,
debeo credere me sat habitiirum, si abundantiam, ne aliud quaeram. Ibi
vita est in periculo, seit si noverint Aegyptii uxorem suam esse, se inter-
fectura iri, et ipsa fidem servavit viro. Sic habuit promissionem a deo sibi
eum curae fore et se liberaturum eum ex omni periculo. Attaraen noluit
10 tentare deum, ut plus postulasset promissionem, videlicet, ut deus protegat
Saram una cum eo, sed potius in periculum vitam eam et se posuit.
25. 23. 3luguft 1523.
Dominica Ante Bartholomei.
Abraham ^at bic er fciny lt)et6§ in bie ft)ar fe|et propter vitam eins, 275
ban tx)o ha t[t bQ§ man Brauchen ff)an, fol man !f}etn anberä öon got fnc^cn:
15 si non, requirendum. Hec fides Jon batBcn unb I)Ocf) fein et econtra. Hec
exempla meditanda sunt nobis bene, et deus curavit, ut nobis scriberentur, si
deus maximum facit et nos item 2C. obambulat in orbe incertus, ubi maueret,
a quo Christus venit ic. Deus solet sie agere cum suis, ut non sinat in
13 fe^en
H] in deserto. Tentatio a dextris est 'Credo et nolo uti quae deus dedit ad
20 vitam conservandam, ad hoc et illud fatieudum, conservabit et fatiet sine
illis\ Ista est tentatio sine necessitate, quod si uecessitas adesset et illa non
adessent, iam non tentatio dei esset, sed fides, et deus sine dubio efficeret 2C.
Sic tentant deum, quibus non data est virginitas: 'Ego claudam me in mona- 274
sterio et non utar remedio a deo dato, ipse a caelis dabit mihi remedium jc,
•2h Elx coelis veniet deus et dicet "Esto virgo". Nam primum mandatum eins,
quod efBcax sentio in me "Crescite et multiplicamiui", iam mihi non placet,
aliud placet. Cum illo, quod deus excogitavit non possum esse sanctus, sed
cum illo, quod ego excogito, quod probavit Hieronymus' 7C. Diabolum tibi
dabit 2C. Regia igitur et media via est fides recta, quae neque ad sinistram
uu neque ad dexteram inclinat. Utitur ergo Abraham hie lingua, quam dederat
deus, ne tentet deum, quo conservet se, reliqua deo committit. Vides et hie
quoque fidem Sarae et magnam obedientiam, ut non irustra in scriptura
Abraham pater noster, Sara mater nostra nuncupetur.
Sic agit deus cum suis, ut non uno eos loco sinat manere, non solum
U5 tentatione fidei ipsorum, sed etiam utilitatc aliorum, quia Abi-aham et qui 275
tales sunt fide, tacere quae dei sunt, non possunt. Hinc ergo et in Aegyptum
mittitur K. Multos invenit amicos, tacere vel eis non potuit. Sic mittit et
apostolos 2C.
15*
228 5ptebtgten über ba% etfte 33uc^ 5Jiofe, gef)a(teu 1523/24.
R] iino loco manere, non propter illorum solam fidem, ut tentetnr, sed propter
alios 2C. Abraham in Aegypto praedicatioDe coguitioDis veri dei aliquot
lucratus est, ad quod deus misit eum illuc. Textus inquit habitasse in Aegypto
et bene fuisse illi propter Saram. Ideo se non abstinuit a praedieatione.
Hec de fide. Sequitur deum semper respondere fidei. Abraham g^et ha s
l^in, fe^t fein tuetb in f ^ar et praesertim in regia ^), dicit 'committo tibi eam,
276 nescio, quando reditura sit, an pura', merae tenebrae sunt hie, sed heret in
verbo, quod velit eum benedicere. Ita fit sibi a doraino, quia auff gotte§
^ult berieft ex fid^, sicut ergo cor adfectum est erga deum, ita iterum adfectus
est erga hominem. Vindicat Abraham, ut indicat textus ab Pharaone, et multis lo
malis eum affecit k. mirabilis deus, iam sine onfe^en fuit, unb t^t QVeifft
VI 105, 14 ber tjzx bie f t)on{cj öon trn tncgcn , ut dicit David 'et corripuit pro eis
reges', hoc facit fidutia in deum. Hec doctrina nobis imitanda, ut sciamus
non esse adeo magnam potestatem, (juae possit obesse homini credenti.
Vides Abraham cousecutum sua fide, quod receptus sit in edes regias, qui 15
prius contemptus erat. Non solum convertunt gladium in vaginam, sed et
bene mereri de eis Student, Abraham hie contentus fuisset, si per servum
gpr.sai.16,7 sibi uxor lata fuisset. Iam rex et omnes fro finb, ut amici eins sint Prover.
Sententia huc pertinet, sed incredulitas nostra töil nit in bie tenebras tretten,
et hoc hodie in Euangelio audistis^), non sinit fincfcn sperantes in se, quan- 20
quam ita appareat. Ex hoc secutum est maximum commodum esse, per hoc
rex Pharao et duces cognoscere ceperunt deum per Abraham, Ita filii dei
semper boni quid erigunt. Abraham praecepit Sarae, ut dicat se sororem
eins esse unb fol fid) in hk f^ar fc|en pro viro, Sara obedit verbo domini
6 regina
') Zu regia ergänze aiila. -) Vf/l. Bd. XII unserer Ausgabe S. 656, 12.
H] Non cogitat Abraham, non praescribit deo, (juando accipit rex uxorem, 25
276 Sic ait apud se 'Tibi, domine, commendo rem, tuum habeo verbum, quod
mihi benefacturus es, si istam mihi abstuleris feminam, dabis aliam, tua pro-
missio cadere non potest\ Atque ita fit ei, ut credit. Deus castigat regem
et domum totam. Quae plaga fuerit, nescio, quid efficiat, video, nempe ut
mittat rex ad Abraham jc. 30
Sic curat deus pro suis, despectus ante et peregrinus iam timetur ps.
*i. 105, 14 'Et corripuit pro eo reges'. Plus curat illic deus uxorem quam totum
regnum, ut discamus, qui sit fidentibus, quod nuUa sit in terris tanta potestas,
quam deus non deiiciat, ut suis adsit. Hoc potest deus praestare peregrino
et despectissimo. Abraham a servo regis cum gratiarum actione libenter 35
277 recepisset suam uxorem, iam enim totum regnum veneratur. Curet ergo
deus nos, fidamus. Inimicos nostros nobis vertere potest in amicos. Hie
casus cessit regiae domui in bonum, nempe in Cognitionen! dei, quem
timcbant. Hie sine dubio fructificabat Abraham.
^prebigtcn übet bai erfte 2?»^ ÜJiofe, gefjoltcn 1523/24. 229
R] et maxiraum opus fidei fecit et eonfisa est dominum se prot€cturum. Eo
tempore viri habuerunt plures uxores. Hoc exemplum houum est uxoribus,
Et viri amici, fruntltcf) esse debeut uxoril)us.
C. XUI.
ä Hoc Caput breve est et scriptum propter promissionem dei, quia liic 279
videmus primam promissionem, quam deus dat Quff bo» (attb. In priori
capite iussit eum excedere e terra sua jc. sed nondum scivit, ubi erat terra.
Hie ubi separatus est a fratre, iam deus indicat sibi regionem et superiorem
promissionem deus mod^t tit derer. Et liic ff^et ber grunb, quod ludei
10 haue terram possidere debeant, ob id scriptum est, et alia causa, quod 280
deus non sinit ab illis, quamdiu ipsi non aöloffert, sicut una passio aliam
sequitur, ita aliud sequitur solatium aliud. Cum tamdiu rixatus fuisset cum
pastoribus fratris sui, venit alia consolatio ic. Et hoc pertinet ad fidem
Abrahae, quod tamdiu cum fratre versatus est, et charitatis est ftudf, cum
15 vaderet se non posse commode vivere cum Loth, fe|t er fein gut liub er
bran, ut pacera et charitatem servet cum fratre, alius !^et fi(^ nit leti^tlid)
laffen fd^etben. De Sodomis ic. dicit fuisse ein h)n|ferreid§ lanb, autequam
igne K. qui hoc intelligere vult, o]>ortet situm scire, mare mortuum habuit
in latere alio, a quo submersae sunt, ba§ fuit tanquam paradisus jc. ut
20 Aegyptus. Ex hoc loco apparet Aegyptum fuisse fertilissimam regionem et 281
fertiliorem Cananea a'. Quare hoc indicat Moses? ^^^tltcf; QUt unb (^riftltl^
1 protecturam 4 avi Bande C. XIII. 15 videre
H] Sara hie aeque omnia commisit deo magna fide obsequens dilecto nia-
rito.
Et tantum de ca: duodecimo.
25 Caput Tertiumdecimum.
Hoc breve caput scriptum est propter promissionem de terra Chanaau, 279
quae antehac non fuerat Abrahae uorainata, ut certo sciret, de qua terra
dixisset ei deus. Veni in terram 2C. Tandiu non cessat a nobis deus, quam
cessamus a fide, ut multas invenimus tribulationes , ita quoque multas idem
30 deus mittit nobis consolatioues.
Hactenus cum Loth fiierat Abraham, nunc separatur, (juod non solum gso
fidei est, sed et charitatis. 'Fratres' inquit 'sumus, 'ne sit iurgium, separemur 13, s
potius licet dilecti\
Optimus situs illius terrae ic. 'Hortus dei' dicitur. Hebraei 'dei' 13, 10 281
35 esse dicunt quod est Optimum, ps. 'lustitia tua sicut montes dei\ Itera^f. 36,7
'sicut Cedros dei'. '^51.37, 35
Pietati cum abundautia rerum non convenit, nisi sie quaeratur victus.
230 ^ßrebtgten übet boö etfte Suc^ Mo]i, gefjalten 1623 24.
ß] glaub ft^et nit tool beinanber. Ideo pessimi fuerunt ut textus jc. si tarn
raodicam habuissent substantiam ut Loth et Abraham, non lascivissent.
$ci'cf. 16, 49 Peccata eorum indicantur infra. Et Ezechiel horum meminit 'Ecce iniquitas
sororis tuae o Hierusalem". 2Bo e§ fol auff gf)et, ha ift ttit bll gnab, ubi
parcus est victus, ibi meliores Chrlstiani. Quando seruel venit fames, 5
claraamus: si abundantiam dat per multos annos, nemo reminiscitur, imo
curamus, ut venter repletus sit cerere, Si bene agit nobiscum deus, paucis
hominibus dat divitias, multitudini hominum paupcrtatem, ut non lasciviat 2C.
26. 30. ?Iuguft 1523,
Dominica Ante Egidii.
Hactenus audivimus Abraham fuisse peregrinum, quare deus fidem suam lo
exercuit nobis in exemphim 2C. iam destitutus fuit auxilio dei, iam consolatus
iterum. Ita agit dominus cum suis sanctis. Ubi tale regimen non est, non-
dum e.st Christi regnum. In 14. c. solatium habebitur, quanquam simplex
283 appareat, tamen si oculis internis introspiciatur, dives. Pro laicis forte est
simplex textus unb untuftig ju ^oren, figuras habetis, inspicite, oportet 15
sciatis situm regionis. Abraham habitavit in Hebron, quae fuit caput illo
2»4 tempore, nam Hebron (et)t an ber gren^, §at nit tüet)t an§ tob m()er. Rex
de Elam JC. fuerunt rex Persiae et Mediae. Nomina inversa sunt, quia
expulsi priores habitatores sunt. Quattuor reges ex Persia venerunt ab Oriente
et multos devicerunt in hoc, ut expugnarent 5 reges. Hoc prelium enumeratur 20
propter Abraham et miraculum factum. 12 annos servierunt k. 13 anno
1/2 aber anber bis modicam ste?d prouer. IG. Si placuerint domiiio vie lioniiiiis jc.
2/3 am Rande Kcce iniquitas sororis tue fuit hoc 13 am Rande C. 14. 18 über l'ersiae
steht elamite
H] ^cicf. 16, 49 ut quaesivit Abraham et Loth. Ezech: 'haec fuit iniquitas sororis tuae
Sodomae' k. ubi multum rerum, ibi ])arum gratiae. Apud Germanos
abundantia est, ergo negligunt Euangelium iam eis praedicatum, et pietas
abest. Mirura quod praedati a Papistis tamen eripiebantur, abundant 2C. 25
Solorum spiritualium est non abundantia, quae a deo datur.
Et tautum de Cap: XHI.
Caput xnii.
284 14,1 Kedor Laomor et qui cum eo veniunt, ex Persia et Media veuiunt,
iam noraina immutata sunt. Venerunt autera per Moabitas et Horritas sive 30
5 TOof. 2, 1 Horreos, qui tunc habitabant in Seir Den : 2. Singularum civitatum tunc
crant reges singuli. Hie congrediuntur quinque reges quinque civitatum quae
post perierunt, qui celitus misso^), cum 4°'" 2C.
') Der Sinn ist vermuthlich: die dar ■nach — ivie darnach berichtet wird — unter-
legen sind dem, der von oben her gesatidt war.
^Prcbtgtcn über ba? erftc ^itc^ ^Zofe, gef)alten 1523 24. 231
R] desciverimt, 14 veuenmt reges isti orieutales. Miracnlum, quod hi 5 reges,
qui superbi eraüt et fortes, Ziizim, Amalechitae jc. omnes percussi sunt 285
neque potueruut resistere. Solus Abraham illos clevieit cum sua familia, quam
euumerat, fuit ergo satis potens. Neminem alium accipit nisi tres fratres,
5 quos textus enumerat. ]Mose indicat, qnale fuerit regimen Abrahe K.
Sequitm- eos iisqne Dan. Hebron (et)t QCn mittag, Dan in fine regionis
versus lliittcinai^t, nondum hoc nomen habuit, sed Lesen. Ibi usus est
ratione, (luanquam eam rexitM: ubi secnri fueruut et nihil timuerunt, irruit
in eos, ubi miuime cogitarent. Ita facta est pugna quasi solertia humaua, 386
10 quanquam deus sie effecerit. Primum est, quod queri potest: Cum Abraham
fuerit Euangelicus homo, qui in fide ambulat, quare utitur gladio et occidit
homines? quomodo christianus et praesertim Abraham ilhid atrox factum
ausus est permittere, qui potius debuisset facere id, quod Christus mat. 5. Wattö. 5, 44
docet ? Eesponsio : Christianus stat in voluutate dei, quod ei placet, facit, et
15 econtra. Et claudit oculos öor ben tüercEen, non facit discrimen operum, sicut
ratio facit, quae hoc extollit, ilhid deprimit, quod fides non facit. Si fides
exigeret, ut fratrem gladio transfoderem , cogerer obedire deo. Unde alias
veniret usus gladii? Et ista beue meditanda. Si enim vitam patriareharum 287
secundum opera metiri volumus, iniuste iudicabimus, quia stulta opera
20 inveniemus, Ut quoque in David, Solomon et stultum erat, quod uxorem
daret in bie ff)ar '^(6rat)am, Ut est illud factum Achab, qui nuncium in
*) zu rexit ergänze spiritus
H] Propter Abraham haec scripta sunt, qui pater uuius familiae non habens
apud se regem aliquem aut civitates cum tribus sotiis amicis (non dubium 285
quin nobilibus viris) tantum fuudit exercitum. Isti amici certe fuerunt ex
25 numero eorum, quos Abraham docere solebat et pro eis sacrificare. Xon
dubium, quin multi optimo viro et doctori sotiati sunt, ut audirent recte
instituentem et consulentem jc. Persecutus est autem hostes ab Hebron,
quae iacet ad meridiem usque Dan, qui est terminus in terra promissionis
fere 40 miliaribus et ulti-a. Ratione quidem humana noctem videtur ex-
30 pectasse ut commodiorem, et tameu miraculum est, ut fugiant tanti tarn
paucos 2C.
Ais: Cm- Abraham Euangelicus vir, qui verbo solum debet pugnare 286
occidit tantum hominum, quod est lictorum? Cur non patitur dicens *Si
Loth abstulerunt, auferant et me"" 2C.? Pespondeo: Christianus pendet ex
3.T voluntate dei et non respicit, quam magna, parva, longa, brevia, bona in
spetiem aut mala siut opera, quemadmodum ratio, quae hoc deo credit, pla-
cere, quod sibi placet, non sie fides ic. Quod deus iubet etiam in fratrem 2C.
etiam occidere 3C. tatiendum est. Stulti in bibliis iudicant patrum opera et 287
non respiciuüt verbum et fidem. Achab contra fecit, qui increpatur prophetieo ifiijn.2o,35f.
232 ^tebigtcn übet ba^j erfte $Bu(f) ÜJlojc, gehalten 1523/24.
R] curru accepit. Hoc flictura passus non est deus. Accedit proplieta et iussit
iflön. 20, sealteri, ut se percuteret, qui renuit, tum illi 'leo te percutiet", si leo hoc
288 faceret, stultura esset. Sic multas mirandas invenies historias in scripturis,
ex quibiis multi magni et sancti offensi sunt, qui secundum rationem
iudicarunt, quae opus aliter metitur quam deus. Sic est in lege cautum, ut 5
pater filium accuset. Sic iufra Abraham fiHum volebat ofFerre, qui erat di-
lectus, in quo sola posteritas erat promissa. S)a§ finb bie ^o{)en geifter, qui
non inspexerunt opus, quod mandatum est, sed in voluntatem praecipientem.
Ita respondete, an Christianus possit gladio uti : Christianus non opus habet
gladio sua causa neque aliorum Christianorum causa, sed si praeciperet te lo
gladio deus uti, obediendura est tibi. Ita Spiritus ^at ben 2lblQt)Qm gefui't,
ut committeret hanc pugnara, quae facta est ex verbo^ dei, quod indicat
289 Melchisedech, et quod vicit. Sua causa non pugnasset, sed fratris causa, et
in fide pugnavit. Gladius Abrahae fuit acutus, sed fuit acuta, quia
verbum dei. Christianus ergo pro se gladio uti non debet et pro illis, qui in is
fide sunt, sed propter malos, ut prohibeantur a malo. Si pugna adesset, ut
principi auxiliaremur, faciendum mihi, cremandum, occidendum, sed omnia in
fide facienda et verbum dei sequendum, quia deus voluit, ut hec regio
plecteretur. Huiusmodi historias plures habes in sequentibus libris, sicut iam
utitur Turca, sie superiori tempore David et aliis usus est. Ideo Abraham 20
890 bene fecit et misericordiam non exhibuit inimicis, quia verbum habebat. Leges
quoque de Saul, qui volebat probus videri, quando iubebat deus Amalech
1 ®om. 15 penitus excindere, debuisset dicere 'ego quidem potuissem parcere, sed maius
est tuum verbum' 2C. Ideo amotus fuit a regno et posteri. Vides, quam
1 üRof. 18 strenue velit deus suum verbum impleri. Misericors fuit Abraham, Id quod 25
indicat, quod rogarit pro Sodomitis, pro quibus eciam mortuus fuisset jc.
14 In der Lücke steht cor-^
H] facto. Item et contra fecit qui illum prophetam percutere noluit. Ratio
28« meretrix caeca haec non intelligit, sed praescribit deo dicens 'Hoc iustum
isWof.22est, illud non'. Deus autem dicit 'Crede mihi: quodcunque factum iubeo
facito absque omni mina'. Sicut Abraham infra vides facere in immolatione 30
Isaac innocentissimi. Non factum, sed voluntatem praecipientis vide.
An Christianus uti gladio possit? Respondeo: Sibi indiget, sed quando
deus vult propter malos, tunc uti debet. Sic Abraham ut Christianus non
sibi vindicando, sed aliis liberando utitur gladio, et erat illic iussum dei,
889 ut infra vides, in verbis Melchisedech et in ipso facto, quia propter Loth 35
et alios facit. Si tales milites habereinus in fide, possemus alicjuid. Igitur
hie sive viduas sive rusticos k. occidas, nihil refert, quando deus vult.
i^lom. 15 Contra Saul fecit pro Araalechitis impia misericordia jc. Ita die 'Ego
quidem, domine, servirem fratri, non occiderem hominera, sed tibi plus
■prebigten übet ba-5 crfte 3?ud) llJofc, ijc^nlten 1523,24. 233
R] Audistis hodie ') deiim ante omnia deligeudum. Ubi is praeoipit aliquid, 2uc. lo, 27
claudendi oculi et eius verbnm pei-ficienduiii. Huiusniodi historias plures
reperies de Helia K. quae appareut esse ira, vindicta, si ratioue metiri
voluraus. Attamen magnum diserimen est. Hie est verbum dei, Illic gl^et
5 ber eigen tnut. Habemus in veteri testamento bo» tüibcifpil : quosdara
voluisse probos videri, qui uihil minus quam dei praeceptum perfecerunt,
Alii atrociores videntur et tamen dei voluntatem perfieiunt, hi opus nuUum
alteri praeferunt. Sic Abraham in fide processit ad pugnam et verbum fuit ^1
fein I)ai'mf(^. Concludimus ergo Christianum uti posse gladio, si vocetur
10 ad hoc a deo, Papa deerevit clericos non debere pugnare, sed quisque deo
obedire debet, si a deo vocetur, neque querendum, an male agat. Servavit
ergo fidem erga proximum, ita tamen, quod subiecerit amori dei: 1x6 ift 292
tnetftertn unb frau, bev fol gefjorc^en alle*?, lüa§ geboten ift gegen bcm necfjftcn,
über hie tan man fein gebot geben, 2 est quod Melehisedech ei obviam
15 venit, benedixit eum 2C.
6 — 10 am Rande Si ludeus circumcisione mea converti posset, deberem circumcidi jc.
^) Vgl Bd. XII unserer Ausgabe S. 659—662.
H] debeo, ne abiiciar ut Saul' jc. Ut vero hie Abraham vides, ita vide et
Mosen, Davidem, Heliseum, Heliam 3C. Charitate abundabant, et tamen
facta non charitatis videntiu*, verum verbum dei habent et non suam
voluntatem ut tyranni. Qui contra verbum probi fuerunt, abiecti sunt. 291
20 Nihil ergo in opera, sed in verbum respiciendum, sive contra uxorem sive
contra filios JC. Tales nulli alligati sunt rei, sed liberrimi sunt ad verbum.
Hie securi sunt conscientiis, si fecerint aliud, quantumeunque bonuni, quod
non est praeceptum, ita securi non sunt. Qui animum ex deo habet, non
timet, ne decem quidem unus: qui vero non fidit, dicit 'Mollem ventrem
25 habeo" 2C.
Abraham itaque verbo dei acuit et animum et gladium. Sive igitur
Papa sive monachus sive laicus es: si deus te iubet gladio pugnare, obedi.
Ais 'lus canonicum hoc mihi prohibet\ Doctrinae demoniorum doceut
mandato dei et voluntati non obedire. Obtinuit igitur Abraham charitatem
30 proximi sub tamen dilectione dei, non supra. Praeter hoc omnia debeo
fratri. Si ludeum circumcisione mei possum convertere aut Turcam aliqua 291
Turcica observatione, cur non? Omne quod ex charitate procedit, bonum
est, quod non cessare debet. Praeter charitatem nulla praecepta humana
valent, sub qua debent omnia procedere jc.
35 In iusto itacjue hello non est curandura, sive iustum sive iniustum occi-
das. Oportet enim hie iustum cum impio sustinere deo sie volente, Sicut fit
in peste et aliis dei plagis. Iustum auteni bellum est, quod necessitate prop-
ter alios suscipitur. Hodie vero non principes propter alios aut subditos
234 ^ptebigtcn über ba'i evfte ^iiä) 3}Zoic, gcljoüen 1523 24.
27. ü. ee}3tein6er 1523.
K] Dominica post Xativitatis Marie^).
S93 Audivimiis in historia ista de Abraham patrc, quomodo s])iritLi.s sanctn.s
nobis dej)inoat mirum opus dei, quod Chri.stiani viri gladio possint iiti uiib
lüurgcn, qnia ins illud irapositmn est non propter bonos, sed raalos, quare
texüis ille huc pertinet, iit hi instrnantur, qni in bellimi cognntur ire. Xemo s
videat neque cnret, quod eontm paganos, Turcas vel fideles pug-not, tamen
pugnandum, ut alii serviamus. Prineipes au§ lautcrm tltutlüillcn pugnant,
ideo non possunt excusari, cum austcrum vulgus inu§ bl'an, hoc est grande
peccatum. Si autem oportet fieri ad tucndos proximos, del)et ilhid ficri.
293 Proverbium tritum est '(Sin iiacfjtpaiicr ift bem anbern ein braitb ic^iilbig'^). w
Xon respiciendiun , quod multae vlduae et orpliani fiunt, sed vohmtas et
iuditium dei respiciendum, Et non minus ncgligciuhun ut precatio et ieiu-
nium. Sequitur de Amalecli. Cum appareret apud numdum interfector, is
294 ei occurrit. Ut igitur Abraham securus esset suum opus deo acceptum esse,
2ftön. lolaudatur. Hoc legis de lehn, qui phirimos occidit. Coram mundo atrox i5
2 SDiof. 32, 28 factum est, Sed deo hoc est, quasi pater corrigat liberum. Moses semel 3
millia occidit, <jui tamen o[)timus fuit. Melchisedech rex benedicit et forti-
ficat fidem, bcn er geübt ()at. 2. ostendit Melcliisedeeli miraculum fuisse, quod
14, äüdicit deum conclusisse liostes in manus Abrahae: alias nihil eifecisset cum 100
viris Abraham, nisi deus cum iuvisset: est igitur miraculum. Abraham dedit 20
14, 18 ei victimas. Textus est brevis , c§ ftf)et hab^t) T)btulit panem et vinum'.
Quaeque civitas regem habnit, Ita Melchisedech fuit Hierosolymorum, Reges
1 am Bande C. 14. 4 loutgct
^) Ohne Ziceifel ist die Überschrift falsch, da auch die nächste Predigt ebendieselbe
träjjt. Es muss lieissen entweder Dominica po.st Egidii oder Dominica ante Nativitatis
Mariae. Dass an diesem Sonntage (6. September) Luther in WUtenherg icar, beweist die
Vormittagspredigt Bd. XII unserer Ausgabe S. 662 — 66.5, auf die sich Luther auch unten
bezieht. -) Vgl. Wander III, 826, Nr. 54. Der Sinn ist .- ein Nachbar kann den anderen
wegen eines bei diesem aHskommenden Feiwrs nicht zur Verantwoi'tung ziehen, muss mit
ihm leiden. P. P.
H] suscipiunt bellum, sed subditi coguntur bellum suscipere propter eos et
perire, dum quaerunt se vindicare ob verba et titulos et nescio quae alia
nuUa necessitate proximi urgente. -'5
29.3 14, 19 f. Abrahami bellum et cedem fuisse iustam testatur Melchisedech, qui
benedicit deo et opus dei fuisse ait, id quod et ipsum opus per .se clamat.
liierusalem quae tunc Salem dicta est, non procul fuit a Sodoma, ut
nunc conveniant rex Sodomorum et rex Gomorrae jc. et rex Salem et
Abraham cum suis. 30
Xon obtulit Melchisedech, sed protulit ])anem et vinum dans lasso
exercitui, ut reficeretur, et ut festinum illic gaudium ageretur de victoria.
5Prebigtcn über ba§ crfte ^ud) Tlok, gefjalten 1523/24. 235
R] de Sodom, Gomorrha et Hierosolymis fuerunt simul 2C. Epistolae ad Hebraeos ^c^r^*
auctor interpretatus est tarn egregie, quod nullus homiuum potuisset facere:
quod viuum et panem obtulit, auctor Epistolae huius rei non meminit. Xos
hoc cantamus in die corporis Cliristi et dicimus Melchisedech figuram fuisse
5 Christi k. In Hebraeo non est, quod Melchisedech obtuHsset. Ditissima
lingua est hebraea, et nulluni vocabulum est oiferendi, sed quod produxerit.
Hoc est: hominibus, qui ex pugua redierunt, dedit cibum et convivium, et
deum laudarunt propter victoriam. Xou deljemus dicere Christum obtulisse
panem et vinum, imo seipsum obtulit: crux fuit ara, sacramentum nou offer-
10 torium, sed testaraentum et verbum dei cum fide. Sicut in baptismo nihil
damus neque ofFerimus, sed accipimus. Ita in sacramento est. Quare abusi 296
sunt isto loco: non loquitur de Opfer, sed de convivio. Author Epistolae ad
Hebraeos dicit Melchisedech fuisse figuram Christi, non solura quod vinum Ccbr. 7
obtnlerit jc. Panis jc. est verbum Euangelicum, quia infirmi non possunt
15 adhuc in cruce perstare, qui de pugna veniunt, fortificandi sunt. Sicut hodie
dixi figuras trahendas ad praedicationem '), non opus, Quod Melchisedech
pane cibat, Christus verbo Euangelii. Posthac dicit 'non scribitur, quis sit^cbr. 7, 3.
iste rex, non nominatur pater, non mater neque mors indicatur'. Brevissime
ergo Moses hoc agit de Melchisedech. Hoc interpretatur author Epistolae,
20 ita quod neque initiura vitae neque fineni vitae -) : significatur Christus eternus.
Hoc intelligit David 'luravit dominus et non penitebit' k. is oculos habuit $,-. 110^4
et vidit et dicit 'In eternum" q. d. sie scriptum est de Melchisedech, sie tu
es sacerdos, de eo scriptum est, quod neque patrem neque matrem habuit,
neque finis eius vitae scitur. Hoc indicavit David Christum alium sacer-
25 dotem futurum quam illi levitici generis. Is enim ab initio mundi sacerdos
et usque ad finem permanebit. Adam et Eva absoluti sunt per hunc sacer-
dotem et ultimus homo absolvetur per eundem, er ijat tieff ^in ein gele^n
Xaüib. In his brevibus verbis comprehensa sunt omnia, quae egit Christus.
Aaron aliquot annos sacerdos fuit et tandem mortuus. Is numquam morietur
30 et ideo est in celis, ut luvet nos. Audistis, quid sacerdos sit et libentius
audio de Christo praedicari , quod sacerdos sit quam dominus. Neque est
13 Melchisedech] Christum 17 Christo 21 oculus
') Vgl Bd. XII unserer Ausgabe S. 665, 13: Omne;» allegoriae referendae sunt ad
ministeriuni verbi. *j Ergänze habeat.
Äj Nos non fatemur Christum obtulisse panem et vinum, sed seipsum in altari 29.5
crucis. Sicut baptismus non est sacrifitium nostrum, sed dei promissio, ita
et eueharistia 2C.
35 Tide epistolam ad Heb: figurae non sunt trahendae ad opera, sed ad^-j.^^.^
doctriuam. Panis ergo et viuum sunt verbum Euangelicum, quo confortantur
pugnatores Abrahae i. e. credeutes lassi.
236 5ßrebigteii übet ba§ erftc iyucf) 'Blo^e, gehalten 1523/24.
R] ein It^lic^er namen isto, uisi quod iam audiat a mundo, id quod cu]])a eornm
298 est, qui misenini populum afiflixerunt maledictionibus. Sed sacerdotis offitium,
ut errures po[)uli agnoscat suos et iutercedat pro populo, ei" ift lipIi(^Cl* quam
pater et mater. Si scio sacerdotem esse, scio esse intercessorem pro nobis
et Optimum pro nobis loqui. Si pro nobis verbum loquitur: quis formidabit? 5
peecatoribus assistit, nou contemnit eos, est servus omnium homiuum in terris
et ponit in humeros omnem iram, quam nos meruimus. Non dulcius est
quippiam in terris quam lesus Christus: nemo potest adsequi verbis, quam
dulcis sit Christus. Ita tandem ordinavit, ut omnes siraus sacerdotes. Non
aj)g^, 17 ff. satis honoris dari potest huic nomini et exhibitus est patriarchis et Episcopis, lo
ut Paulo quo(}ue, cum discederet ab Epheso, et hodie fieret, sed cogunt
miseros, et ftotfmeiftcr finb», ^entfer iinb morbcr, pfaff cogitet se servum
omnium, ut Christus, ut oret coram deo unb (eib unb leben bvon fe^c. David
dicit: loquar de sacerdotio eins, sacerdotium est eternum, impossibile est
igitur, ut damnemur, hoc propitiatorium stat et sacerdos: si cado, ipse nou, is
quia sacerdos in eternum. Non solum locutum, sed iuratura, quo vult, ut
firmiter credamus redemptoreni huuc esse Christum et sacerdotem. Melcliise-
dech homo fuit et certe mortuus fuit et incepit: sed quia scriptura huius rei
non meminit, Sic Christus vere non incipiet JC. de sacerdotio sepius dixi, filii
sumus per Christum, nonne i)ic ingens honor, ha§ iä) armer tre(f]Q(l fal tnit 20
300 got reben? JC. Et altera potestas est, quam in terris habemus, quod si verbum
eins ju'aedicamus, tautum est ac si pater ipsi dixisset, si sacramentum por-
2^H^' 3] rexero alicui et dixero verbum, tantum est ut si ipse fecisset. *Et dixi: dii
3 suo 13 sacerdute
K] 298 Sacerdotis est suscipere necessitates et peccata aliorum et intercedere
apud deum, deinde docere ic. Sacerdotis itaquc nomen est multo dignius 25
quam domini aut pati'is aut matris. Qui experti sunt rem afflictis conscientiis,
ii denique intelligunt, quid sit Christum esse sacerdotem, qui sedet ad
dexteram dei et interpellat })ro nobis ic.
299 Adorandum et venerandum hoc nomen fuit, quando ad patriarchas,
item ad Episc(jpos sanctos confugiebant miseri in omni necessitate et angustia. 30
Nunc tyranni et qui saeculares sunt iudices, hoc nomen sibi usurpaut.
*i Uli, 1 David quoque cum praediceret Christum fore sacerdotem, dixit 'secun-
dum ordinem Melchisedech' fore, non quod ad sacrifitium attinet, quod
de Melchisedec non legitur, sed quod aethernitatem attinet, ut epistola ad
.<jcbr. 7, 17 Hebraeos interpretatur. Non enim dicit 'Tu es sacerdos sacrificans', sed 'tu 35
es sacerdos in aethernum'. Ergo non potes damnari, quia non finitur
sacerdotium, quod omnia pro te agit, ut concilieris deo. Et praeterea
W. 110, 4iuratum est, non solum promissum. 'In aethernum^ igitur i.e. non habens
»00 principium neque finem. Non aliud de Melchisedech dixit David. Vide qua
dignitate nos per Christum accedimus ad deum pro fratribus sacerdotes. Et 40
5prebigten über bai etfte 3?iic^ ÜJJofe, gc"^nlten 1523/24. 237
R] estis et filii excelsi omnes', sed hoc le^t in fide. Sic textum hunc author
exposuit. Indicat nomen dicens 'Rex Salem' i. e. *rex iusticiae^ 'Salem' 'pacis'. i->cbr. 7, 2
Hi duo tituli Christo daudi, quia iusticia ea, quam deus dat in corda, ut per
eam, qua ipsa iustus est, nos iustificamm% ita adfecti simus, ut ipsi sie
5 sapientes, ut ipsorum et omnium bonorum abundamus eins. Ex eo tanquam
capite venit iusticia in omnes credentes. Quam egregius titulus : Christi »oi
regnum est regnum iusticiae et veritatis, Satanae iniusticiae k. In regno
Christi iustifieantur hdmiues: hoc agit, ut über fiam a peccatis meis, tiu^
ut aliquis auferat hoc nomen, qui igitur iusticiam per liberum arbitrium et
10 Opera querit, iam est in regno diaboli. Christi regnum est exercitium, ut
a peccatis liber.i fiamus, non mit fotogen et leges, sed per misericordiam.
'ßex Salem' i, e. 'pacis': Ubi reguum Christi est, ibi pax est, non externa
illa, sed cordis, quod sentit sibi deiun propitium. Ita habes, quomodo Melchi- 302
sedech Christi figura sit. Abraham dedit oblationem ^lelchisedech, quod
15 author Epistolae ^oc^ an3tt)et, ergo Melchisedech fuit maior Abraham et^pcbr. 7, 7
accipit benedictiouem ab eo. ludei putant Sem fuisse Melchisedech. Qui-
cunque tandem is fuerit, author ille fi^Ieuft ^er uaä), quod sacerdotinm
Christi excelluit leviticum sacerdotinm. Illo tempore sacerdotibus datae sunt .§cbr. 7, n
decimae. Deus ab initio mundi curavit, ut hoc genus alieuo victu viveret.
20 Et Paulus 'Si vobis spiritualia seminavimus'. Et hoc utile esset, ut man- 1 Gor. 9, u
sisset in hunc diem, sed suis fc^tnben I)Q6en§ fic^» öerbeibt^). Paulus nihil
accepit decimarum, sed quod dederunt, accepit. In novo testamento cum
liberum sit, noluit deus cogere nos, ut dai'emus, quanquam scriptura hoc .303
quoque non agat, sed dico decorum esse, si ita ordinatum fuisset, tarnen iis
25 qui Euangelium praedicarent. Sed res inversa est: Episcopi impii habent
di\ntias magnas et latas, Abbates potentiores Baronibns k. Et videbitis
2 über rex iusticie steht Melchi Zedecli
*) (l. i. entweder ijdben fie fid) e^ toerberbt oder f)abcn fie e^ öerbetbt. Vgl. oben S. 5
ijübenh fie» geteftert u.s.iv.: Bd. IX, 376,10; 388, 26; 658,20. — Zu fic^ für fie vgl. oben
42, 7 tnul 61, 15 (Ausg. J). P. P.
2\] quod docemus, deus docet, dum loquimur Euangelium. Et dum proferimus
panem et vinum, eucharistiam Christus profert. Non mirum ergo, si scriptum
est 'Ego dixi : dii estis' 2C. qjf. >2, 6
30 'Melchisedec, rex Salem' nomina sunt salutis nostrae contra iustitia- :m>2
rios 2C. 'Decimas' jc. Ergo Abraham fuit inferior. Putant Melchisedech
Sem fuisse, sed nihil refert. Pluic offitio ab initio mundi ordinavit deus ex
aliorum lai)ore alimenta abunde. Bonum certe, si hoc mansisset, ut decimae
darentur in eivitate pastori. A'erum apostoli hoc ius remiserunt et com-
35 misenmt piis pastorura conscientiis, ut accipiant, (juantum satis est ex bonis .30»
ab ecclesia coUatis. Si satis daretur, lialjeremus hodie bonos et multos
praedicatores. Abunde accipiunt diaboli ministri, Abbates, Canonici, Epi-
238 ^rebigtcii übet bai crftc SSuc^ ^Jiofe, cicljalten 1523/24.
E] nostro tempore accidere, iuopiam fore praedicatorum ob carentiam praeraii.
®ai. 6, 6 Paulus hoc ad Galatas scripsit. Sed iis, qui fabulas loquuutur et praedicaut,
plus abunde datur: quot dederunt pro indulgentiis, raissis et cenobiis edifi-
candis. Non adeo pauper fuit Melchisedech , quod aceeperit ab Abraham
decimam. r>
28. 13. ©eptember 1523.
Dominica post navititatis Mariae.
303 Nuper audivimus historiam de Abraham cum pontifice Melchisedech,
quod in eo Christus significatur, quod regnum eins sit iusticiae et pacis, et
14, 21 perpetuus sacerdos üt David. 'Rex Sodomorum' habet finis capitis 14 'dixit
ad Abraham "animas da mihi". Hoc descripsit Moses, oly leg gro^ tnad}t lo
bran et apparet minimum. Absque dubio maxima rapina hie fuit praecipue
304 5 regum, et si Abraham accepisset, dives effectus fuisset. ßex Sodomorum
agnoscebat miraculum dei, quod deus per Abraham vicisset 5 reges. 'Anima'
non est Spiritus, qui de corpore discedit, sed totum corpus naturale. Ergo
5o[). 10, 12 cupit hie homines rex Sodomorum. Sic Christus 'bonus pastor dat animam" i&
3of). 12, 2-.i. e. ha^ (eiptic^ leben gibt er für, sie 'Qui odit animam". Quid docet
Spiritus sanctus in hoc? Vides fructum fidei, de qua hodie diximus^). Hie
Abraham verus est Euangelicusque homo et bonam occasionem habuisset
accipiendi praedam, quia vicerat hostes, ideo non secundum legem hominum,
30.5 sed coram deo potuisset accipere. Et rex vult sibi dare 2C. Et quare tarnen 20
reiicit? quia hunc honorem regi dare non vult, quod dixisset praedam sibi
6 am Bande finis c. 14. 21 dixisse
») Vgl. Unsere Ausgabe Bd. XII S. 665—667.
S] scopi 2C. Ob hoc cadet rursum Euangelium, quia non datur eis et coguntur
aliunde victum quaerere. Sed ita quae dei sunt, semper neglecta sunt,
maneat ergo, quod deus vult jc. Non volo, ut me Martinum sequamini in
hoc, qui fatio quod aliis suis sumptibus non poterunt, sicut neque Paulus 25
voluit, ut se in hoc sequerentur, negantes operariis dei cibum 3C.
304 14, 21 *Da mihi animas' 2C. Sine dubio magna praeda illic erat ex quinque
regibus erepta, qui et praedam tulerant a 4°' regibus, ita ut Abraham fuisset
ditissimus rex, si ista omnia praeter animas i. e. homines accepisset. Admi-
rabatur rex Sodomorum insignem dei virtutem in Abraham. Exemplum iio
igitur hie fidei est pendentis ex solo deo sine omni avaritia secundum
2Rntti). 6,31 Euangelium. 'Xolite solliciti esse dicentes' 2C. Abraham iuste potuisset
accipere, quod ipse siio labore pepererat, qui et indigena videbatur indigere,
ut resisteret persecutoribus suis tautis opibus, et praeterea rex Sodomorum
offerebat, verum contempsit, ut abstineret non a malo, sed a spetie mali. 35
30.5 14, 2.1 'Ne dicas", inquit, 'Ego ditavi Abraham' k. Noluit quoque se regi offerenti
facere obnoxium. Care nimis emptum est, quod ab amicis datur, quo potius
carendum, etiamsi tantum secundum carnem et nunulum sapias, ni velis te
I
5Prebigten üBer bos erfte Sud) ÜKofe, get)altcn 1523 24. 239
R] a se datam. 6§ ift feiner teuer foiiff ben tüa§ ein gefc^enrft ift^). Qnare
melius est eeiam in mundanis rebus, ut quid sua pecuuia emat. Sic Abraham
non vult obnoxius esse regi. Sed honorem deo dat, quod velit uon accipere,
Quot inv^eniemus hodie, qui iraitentur Abraham! Vides quoque, quae causa
5 fuerit prelii, nempe proximi commodum. Fuit ergo ingens Spiritus in eo.
Nostri ])rincipes contra agunt. Hoc exemphmi est loiber benn fcljenbüc^en
gei|. 'Levo manus' q. d. 'qui dedit mihi victoriam in hostem, dabit quoque, 14, 22
ut sustenter'. Hec omuia scripta sunt, ut fides confirmetur uostra et omnibus 306
iuculcanda reliquit deus.
10 Caput XV.
Dives est hoc caput et ob unum locum, quem Paulus fürt, notandum.
Abraliam nondum habet puerum et promittitur nondum puer, sed adeo
magnus erit, ut totam regionem velit [troffen et eiicere Cananeos jc. Pro- 307
missiones adhuc sunt finfter. 'Xe timeas, Abraham" ?c. hoc est verbum non 15, 1
4 quam 10 am Bande C. XV.
') Fehlt in dieser Fwui hei Wander. Vgl edier II, 1221, Nr. 22: ©efauft tft billiger
nie gefc^entt; IV, 141, Nr. 5: ©eic^enft ift teuer üerfauft. Vencandten Sinnes sind auch
noch einige von den IV, 142 mitgeteilten Spriclucörtern. P. P.
H] 15 quasi perpetuo carceri obstringere. Abraham voluit gloriam deo puram
servare et raalam spetiera huic gloriae uon immiscere, quippe qui dei adiutorio
non sibi, sed fratribus puguassent. Nostri tantum bella gerunt, ut ipsi sat
habeant, utcunque res cadat ic. utcuuque reliquis patiendum est 2C. Quam
libenter nos hac occasione acciperemus et nostro im-e. Abraham autem suo
20 iure cedit, ut Paulus propter spetiem raali. Sic enim sensit 'Qui dedit
gratiam percutiendi reges, dabit et vitae necessaria, ne hinc rex Sodomorum
sibi aliquid honoris, qui solius dei est, in mei nutritione arroget\ Exemplum
profecto est lioc imitatione dignum Euangelicis viris, sed egregie contenuii-
tur a carne historia, quae non est Barbarae, Catharinae JC.
2". Et tantmn de Capite XIIII.
Caput XV.
Quod dicit 'Xoli timere' 2C. quis non videt illic Abrahanunn tentatio- i.-,j .«jot
nes et persecutiones sustinuisse inter alienos?
*H] Caput Quintumdecimum Geueseos.
30 5Dte nit gen)ot)net fein ber ^iftorien, be()n gefallen bife nid)t 2C. S)q» «o«
ift Quc^ ein reicf^er tert, unb iüoU 3U niergfen umb einS fpruc^g inißen, bef)n
$PquIu§ an üill orten fuf)rett 'Credidit Abraham deo, et rcputatum est ei ad 15, 6
iustitiam' jc.
5l6ra()am ^att noc^ fein finbt, no{^ bennoc^ tnirt i^m I)ie öorfjeifc^en
35 ni^t allein ein finbt, fonber n\K gro^c mennungti, unb f)elt i^n feo gro^
©Ott, baji e[)r auc^ nid;t ein Uolcf, funber üil )einetf)al6en ftraffeu unnb au§=
240 ^ßrebigten über bne crftc 3?itc^ 53ioic, gef^Qlten 1523/24.
R] legis, sed promissionis et Euangelii. Audistis diserimeu inter EuaDgelium
et legem: lex, quando dominus postulat aliquid, Euangelium, quaudo an-
nunciat gratiam suam jc. Ita onmes loci, qui promittunt gratiam et miseri-
cordiam, sunt promissiones. Vides, tote got ai^tung i]ai Quff fein ^bral)am:
est in longinqua terra, non curat divitias ic. Idee deus non derelinquit a
eum, imo solatur eum. Si ita adfecti essemus, tales sentiremus promis-
siones. Hoc Euangelium auxit et fortiorem fecit fidem eins. Et ift fro Qe=
15, itüeft ber üer^eifcljung '^ä) \mi bein f(|ilb imb f(j§u|^er fein unb tt)U bein
308 Ion felbeit fein'. ]\laxima hec promissio, quam et implevit. Ad hec verba
H] Vides in hoc capite, quod propter promissiones uni Abrahae factas lo
deus misere perdit tantas regiones et regna Aegypti et Cauanaeorum K. Ita
ut necesse esset perire totum mundum, antequam nou esset protector tuus
deus, qui credis, quod hoc tibi promisit. Nee mirum : nam et passerculum
pascit non alia ratione, quam (juod creavit et oporteret angelum e coejis
venire ad pascendum passerculum, antequam fame periret 2C. is
15, 1 Promissio certe est Euangelica. 'Noli timere, Ego ero' 3C. Qnia inter
inimicos agit et peudet ex deo, ideo non potest deus eum derelinquere absque
consolatione, verum paulatim subinde tentatione docens eum animo facit
fortiori. 'Xoli timere. Nihil tibi mali fiet, ego scutum tuum, ut sis securus,
et insuper merces tua, ut posteris dem terram hanc et tibi satis hie et in 20
*H] 307 lefd^en hJerbe K. £ii§e promissiones fein nod§ ftnfter. Vide hie historiam de
possidenda Egypto, unde expulsus est iam Abraham.
15, 1 *Noli timere, Abram, ego protector tuus sum, ic^ bin bein f(^{lt\ Hoc
rursnm verbum est Euangelii, non legis, e§ ift ein @UQngelif(^ tüOltt. Saepe
audistis discrimen inter legem et Euangelium. Lex est, quando deus vult 25
nos aliquid facere, fofbert etttüai, quando praecipit uobis aut quando vetat
aliquid. Euangelium dat nobis aliquid, fc^encfett unö ettlüQ§. Lex exigit,
forbett. Euangelium fc^entft. Euangelium dicitur bonum uuntium.
Et (piia non est avarus Abraham, fonber I)enget oEein an @ott nnb
am [)^mmel, brutnb tüixt e^r auä) getroft. Hie rursum videtis deo suos 30
curae esse. Abraham est advena, pendet ex solo deo, Bleibt in bei" fa^r in
frcmbben lonben unbexn feinben, brumb li§ e^r i()n one tioft nit, ha^ loibbcr-
ful)re un§ and), inen "mix glaubten 2c.
Hoc i^uangelium l^ot ben forigcn glauben 5lbra{)c geftergfett, trie bcn
©Ott pfflcget 3CU tl)uen, tnadjt ha^j hu feinen i()c ftcrgfer unb ftergter im 35
glauben Incrbcn k. Dicit 'noli timere', madjt il)n fid)ev, ba§ i()m lein leib
fatt h)ibbcrfa()ren. Qitjx ift be§ @uangelium§ fio getrieben. 'Ego protector
tuus sum'. Maxima promissio haec est. Item 'non solum ero protector
tuus, sed et merces tua, ic^ lt)itt bivö ieid)lid; be^calen'. 'Merces' erat multi-
plicatio seminis, bo jcu bi§en tüorten gel)ortt glauben. S)en toorten glaubet 40
5Prebtgten übet hai crfte ^uä) 2fiofe, gef)alten 1523 24. 241
R] pertinet fides Abraham: tjai fic^ eilüegert, quod nullius hominis defensionem
opus habeat, sed in solo deo hesit. Qui hoc credere potest, tntus erit ab
Omnibus. Primo evocavit eum e patria c. xij. quod eum benedicere velit 2C.
hoc Abraham non intellexit, an debeat fieri dominus multorum populorum,
5 quanquam tarn potens fuerit, ut 380 sen-os habiiit, an habiturus sit liberos
multos. Hoc inquirit Abraham hie, an futurum sit hoc de semine eius, an
debeat esse dominus multorum q. d. 'non cupio divitias, quas dona\T Regi
Sodomorimi', ita verecunde et occulte postulat filios, q. d. 'aliis das liberos,
quibus nullas dedisti promissiones, mihi multas fecisti et tamen non das\
10 Deus palam dicit 'non erit heres, sed filius" ac. 'Egredere et uumera Stellas',.. ,^
5 3080
2\] futuro'. Hinc Abraham habens verbum dei semper credidit deum esse scutum 308
suum. Felix qui sie credit, ut sit semper in deo securus 3C.
Primum eduxit dominus Abraham ex patria sua data promissione,
quod futurus esset in gentem magnam, id quod non intellexit Abraham,
15 num illa gens esset futura ex semine suo an aliunde ei addenda esset. Xam
et nunc auctus erat tot serN^s, quibus potuit prodire in bellum, non tamen
habebat filium. Nunc ergo ex deo scire vult Q. D. "^non capio, domine deus,
tu scis multa bona, qui reliqui Sodomorum regi tam insignem praedam,
filium cuperem haeredem, quid mihi cum aliis"? 'Credidit Abraham"* 2C. Idi5,6 309
*K] -'0 Quc^ 5(Braf)aTn, unb tva^x getoi^, bol e'^r ein fc^u|^crn im ^t)mmcl f)ctte, sos
unb f)att ftc^ alBo ertüegen oller menfc§Iirf)er getüalt unb 6e|(^u|imgf), credidit
deum futurum protectorem, non tarnen videt quod credit k. atque his verbis
confortavit Abraham fidem suam.
'Eduxitque eum foras' 2c. ©Ott rufft 5IbrQf)am ^eraufe unb fpracf), e^vi5, ö
2j tüoüe i^n geBenebeien 2C. Haec non intellexit Abraham, tt)ie boä fotbe ]cn
get)en, hav fein Jörnen fo(b jcutn grollen foltf loac^Be"' tüu[te nitt, ap ba§
öoIcE folbe au§ feinem ikiiä) unb blut fommen , aber ap ec- ein nnbcr üolcf
fein folb. ^Ibtatjam I)att ein groB üo(cf scilicet 380, ober fein Icibc-crben
f)Qtt el^r 2C. £rumb forfc^et et)r ferner unb inil tüifBen, ap bcr fsamcn fali
30 öon feinem gef^lec^tt fein, forfc^ctt naä) beni, hai if)m öoifjcifc^cn ift supra
ca. 12 q. d. '^ä) beger nic^tt öill gutt'3, ^er, iä) toolt gerne ein Grbcn i ©{oj. 12, 2
^aben, tüo id§§ borfftc begern', ol^o freuntlic^ unb jcu^tig rebtt ^■Ubraliam
mit ©Ott, q. d. 'fiiber f)er, bu gef)eft feltjam mitt mir umb, tüie foK e» 3cu=
ge^en ? fot ic^§ gehjarten ane finber abbcr nicf;t, abber fal ic^y an meinen
35 !ne(^ten geh^artenn'^ 2c. S^rumb eröffnet i^m ©ott ferner fein öor()etid}ung
unb fprirf)t 'Non erit servus heres, fonber öon bl}r, öon beinem (eibe fall biri.i, 4
ein erbe fommen' 2c. unb gibt i§m nad) ein grof^ere t)ort)eifi1)ung et dicit
'Suspice coelum' 2C. 'Et numera Stellas, si potes" 2C. 15, 5
Sut^ets aSetfe. XIV. 16
242 ^^rebigtcn übet ba§ crftc 58iicfj 5JJofe, Qcf)Q(teii 1523/24.
R] Mta erit semen tuum'. S)q§ ift bet Qtoffen fpru(^ einer, quem Paulus traetat
Wöm. 4,18 Rho. 4. Nos putamus nihil ad nos ])ertinGre Biblia, sed vide, quam egregie
i5,6tractarit Paulus hunc locuni 2C. 'Ita erit semen' 2C. liec verba sunt pro-
missionis. Sequitnr 'Credidit' ?C. liic locus ferme eapitalis est inter 5 libros,
hie nuUa fit mentio operum, sed ob solam fidem iustus reputatus. Con- 5
cludimus hominem iustificari sola fide absque operibus. Paulus hoc pulchre
Köm. 4, 19 f. traetat. 'Honorem dedit deo' 2C. erat centenarius, uxor nonagenaria, pugnarunt
hec contra naturam, qiiod multae soboHs futurus pater foret. Sed 'nou con-
9Ji)m. 4, laf-i^ideravit', inquit Paulus, 'emortuum corpus' JC. quo 'dat honorem deo', quod
se credit stultum, deura omnipotentem. Hie maximus cultus dei, si fateor lo
enm omnipotentem, sa])ientem k. Ex corde eolere deum: (juando ei tribuo
"R] JRöm.4, 23f. quod non pro pter Abraham, sed j)ropter nos scriptum est Ro. quarto. Atque
haec ])rincipalis huius capitis sententia. Non opus, non orationem 2C. sed
promissionem hie vides dei, cui credidit Abraham. Ergo fides sine operibus
iustificat, qua Abraham dedit plenissime gloriam deo contra naturam et is
310 spem K. se stultum fecit, deum autem sapientem et potentem ?c. Sapientem,
potentem, iustum, benignum 3C. si foeceris deum, iam honorem ei dedisti,
*H1 309 15, fi Credidit Abraham deo et reputatum est illi ad iustitiam'. S)a» ift bei"
ipxüd) einer, ben ^paulu» l^erou^ [treidlet. 5Jlarge @ott» muter, lx)ie ftreid^et
Diöm. 4, 23f. el^r Ro. 4. ben ^JJiofen QU^, ubi quoque dicit haec non propter Abraham 20
scri})ta esse, sed propter nos, ut nos credamus. äßaS Qef}et bie fc^rifft
''äbxütjam an, cum ipse non viderit scripturam k. (Sy ift ein trefflicher tejt.
Nota hie contemptores veteris tcstamenti k.
Sunt hie verba promissionis dei 2c. fel)n naturürfj ftiibt fol eä fein,
et iiiultiplicabitur semen, ut numerari non possit. 25
2)a§ ift ber ."pauBtfprudj in bi^em capitel, bo töirtt fein tüerg! Qn=
c^e^cogcnn, bo lüirt allein hk proiniffionn furgctragen, boS 5l6rQt)e gefagt
iüirt, es lüerbc if)m ein erbe !ümmcn au^ feinem lei6e 2c. respicitur hie solum
promissio, non orat, nihil agit, credit tantum, ut inquit textus. Uude con-
{RBm 3, 28; 4,20 cludimus cum Paulo fidem solam iustificare 2C. Abraham dedit ])lenissime :io
gloriam deo, e^ e!^r legt» fein auB ^Paulug. 5l6rat)am Wax l)unberti^erig,
ein erftorbener man, uxor quoque emortuam vulvam habuit et sterilis erat,
C» iDor uBer bie bornunfft, (juod ipse deberet esse pater unius filii, nedum
multorum 2c. £0 ftrcit el)r in Ijoffnungt) lüibber bie ^offnung^, über hie
310 1.-),.-, natur ift§ 2c. ^ber ^2lbral)am l)att bie tüortt gefaft 'Semen tuum muhipli- :;-.
cabitur ut stellac coeli' 2c. unb l^att nid^t angefel)en feinen erftorbenen leib
unb feine alte bettel 6aram, tl)ut bie äugen jcu, non videt esse impossibilia
haec, fet)ret bol)l)n in bie finfternu§ unb fet^t fein jcuuorfid^t jcu (Sott unb
fpric^t 'non mentietur dominus', cl)r l)cltt @ott öor gered)tt, gibt i^m bie e^r
■il inip<issili;i
^ßrebigten über boS crfte ^nä) ^o}<!, gef)alten 1523/24. 243
RJ potestatem omuia faciendi. Sic Abraham implevit primum praeceptiun 'Xon 2 Woi. 20, 3
habeas' ic. Fides er^o nihil aliud est quam mortificatio veteris Adam et
exuscitacio Xovi. Ratio hesisset et tribuisset diabolo, hoc iuditium [tir6t
^te per verbum. Commendo vobis hoc exemplura, ban 5|^au(§ füret es ^oc^.
■I Repetiit principinm c. 4. Opus circumcisionis sequetur in c. 17. ergo ex3};j,„^||f^
sola fide iustificatus, non per Circumcisionem. Abraham gf)et ^et in verbo
dei et credit promissionibus , ut principinm huius capitis habet ic 'Egois, 7
4 feret
H] et primum praeceptum implesti *Non habebis deos alienos". Ex hoc sequitur 2 »Jof. 20, 2
fidem non esse aliud quam mortificatiouem veteris Adae et rationis. Hie
10 dixisset ratio 'Somnium est, a diabolo est, non verum est', haec omnia
contemnit Abraham fortificatus in deo, mortificatus in se. Hoc scilicet est
sola fide iustificari. Si operibus iustificatus est, iam gloriam habet, sed non
coram deo, sed credidit jc. Circumcisio longe post secuta est, quae iustificasset, sii
si aliquod opus posset iustificare. Si historiam diligenter introspicias,
15 Abraham per totam vitam fide tentatus est a deo jc.
*H] imb tütrt ]cum narren: tuen ic^ ha5 gott gebe, ^0 i}ab id) i^n geef)rett Inie
ein rerf)ten @ott.
Atque ita Abraham implevit primum praeceptum, confidit deo, !§elt ]i(^
öor ein narren, unb gott öor ben allerfhigften , glaubt, hai Sott almedjttg!
20 unb guttig! i[t, gibt alBo @ott fein e^r, ^e(t i^n öor bel)n, ber e£)r ift : bet)r
alfeo tt)ut, ber gibt ©ott fein e^r.
Ex his concludo fidem nihil aliud esse quam mortificationem veteris
Adami et innovationem novi 2C. Caro et vetus Adam allegasset impossibili-
tatem '@tj eö h}irt ntt JnaT fein , öitteudjt ift§ ein träum' 3c. non enim aliter
25 iudicat de verbo dei caro. Atque haec caro moritur per verbum dei, unb
toirt ftarg! unb lebenbig im tDortt ©ottes, e» fttrbt ber alte tvan, unb niirt
ein nauer tüa^n. Et id est iustificari ex fide. S)a§ ß-jempel beUetf) ii) aud).
Paulus jceu^et e» ^OC^ an. Si ex operibus iustificatus est, habet gloriam,
sed non apud deum, immo apud homines, sed ideo iustificatus est, quia cre-
30 didit 2C. Et latius interpretatur Paulus, sicut iufra quoque ca. 17 de circum- .311
cisione, htjt tneitt ^erna(^ fompt, et)r ift lang jcuöor gerec^tfertiget, antequam Möm 4, uf.
circumcideretur. Abraham per totam vitam in fide exereitatus est.
Credit ergo promissioni dei Abraham, ge^et in bem trort bo^er, faf§et bo»,
glaubt ha§, et per illam fidem, quam habuit in verbum dei, iustificatus est k.
35 'Ego dominus, qui eduxit te de Hur' 2c. 2)a5 ift ha^ erbtreid) unb lanbt, '•'' ^
bo§ ber fa^men 2lbral)e folbe einneljmenn, quam terram possederunt tunc
filii Israel. Ibi dominus seipsum interpretatur, ubi liabitatura sit jiosteritas
Abrahae. 65 ift et)tel (^uangelium ha^i unb troft ©otte» 2c.
23 innouatio
it;*
244 5ßrebigten über ba^ crftc SBud) 3Jlofe, ßcljattcn 1523,24.
R] dominus, qui de Hur', coucludit haue regionem, quam po.ssessuri essent posteri
eius. luditium tarnen est Abraham formidolosum fuisse, quod deus eum
312 consoletur. Nunc certus est Abraham semen hoc venturum de corpore eius:
15, 8 de se certus est, de matre non, dicit ergo 'too pe^ jol id§§ mnäcnV promittit
813 deus verbo et signum addit. Sic hoc quoque loco promiserat semen pos- s
15, 9sessurum terram istam. Signum est 'vacca triennis\ Mirum est signum
nobis, sed consolationis plenum fuit Abraham. Significatio huius, quae est
non sohnn 'certus esse debes te habiturum semen', sed 'scies quoque, tüie
15, i3ff. e§ beinern gefdilecfit g^en fotlen. Ego beue probabo semen tuum in fide, ut
desperent quoque veritatem non esse. Christus mens, dum rex fieri deberet lo
crucifixus est, cum sanctos extollere volo, eos occidi sino. Sic quoque ap-
parebit minime hominibus semen tuum possessurum terram hanc\
2 formidosum
2\] 312 15,8 ^Unde sciam\ Certus iam de semine est, non tamen certus de matre,
ut in sequentibus videbis. Deus suis promissionibus signa adiicit, scribit
31» literas et sigillum appendit. Hoc signo itaque confirmata est Abrahae in is
*H] 312 15,8 'Domiue deus, unde scire possum" jc. ^Bra^^am ift aucf) getüi^, ha^
ber fQi)men fnl öon feinem leifie fommen, sed de matre dubitat adhuc, quare
dicit 'äBof 6e^ ]aii \ci)v mergfen' 2C. Communiter deus adiungit promissioni-
bus suis signum, scribit literas et adhibet sigillum k. ut in baptismo et in
313 sacramento jc. Ita quoque hie dat signum, de occisis animalibus k. ut patet 20
in textu, per quod signum confirmata est fides, quam habuit in verbum
datum 2C.
Un§ bnnrfet e§ iünft fein, aBer SlBro^am ift e§ ein gro^ jceiti^en gehje^en,
^ai gro^ barüon ge^olbcn.
S)te Allegorien unb beutungf) ift nidjt anber», ben e§ im tejtt ift. Et 25
hoc vult 'Signum hoc debet te certum facere de promissione mea 2C. ^0
geh)i§ folftu fein de heredibus tuis, hü^ bu ni(^t QÜein tüifBenn folftn, bQ§
bu finber ^aben löirft, fonber bu folft aud) JnifBen, tote e§ mit i[)n 3cngel)en
15, i.srf.faH. Sie rtiexben nit balb regljrenn, ioerben nnd) in oorfudjungl) beS glaubend
gefurtt tüerben' k. 211bo get)en otte tncrg! ber üorfjcifdjungen ®otte§ an. 30
©otteS 3ceicf)en unb trunbcr ftellen fic§, loie ba§ h)ibbcrfpilt brau^ lüerben
faÜ. 630 ging e§ aud^ mit (S^rifto jcu. (51)xiftu§ folbe unBer !onig! fein,
e^r legt ftd^ nibcr unb ftixbtt. C^y reumett [lä) nit gar tooU. Sic fit cum
sanctis, fie foKcn ficfj lool gel)abcn, frolidj fein, (eben k. et occiduntur. '830
tnirt auä) beinem ^amen ge^en. Semen habebis, aber Oier^unbertt ^^ax 35
tüerben fie in trub^atl unb toibertoertigfeit fein, unb Ioerben übet ge^anbelt
h)erben, aber barnadj h)erben fie fommen in ha5 (anbt, bai i^n Oorf)eifc^en ift'jc.
Sequitur alia contio.
5ßrebtgteit über ba4 crftc a<iid) llJofc, ge^oücii 1523/24. 245
29. 20.©eptcinbcr 1523.
H] Dominica xVnte Matthei.
Reliquiraus in 15. c. de patriarcha Abraham, quod deus promisit,
.semen suum possessurum terram, in qua hospes et peregrinus erat, non
hal)ebat liberos. Ideo fides eins est reputata ad iusticiam. Hoc quoque
5 audistis naturam esse fidei, ut credamus quod non videmus, at<|ue ita opera
dei intueamnr jc. promissionibus suis deus fere semper addit signura. Ideo
hie quoque idem facit K. Circa illam figuram mansit, quid siguificat do-
minus. Hie indicat, quid velit: 'hoc fiet: semen tuum 400 annis adfligetur, 3i.3
sed ego iiidicabo geutem illam^ k. Primiim qui Biblia obiter sine iuditio
10 legunt, censent Xicolaum fabrum cum lohaune jc. loqui, sed si diligeutius
introspiciamus, maguum est, quod cum homiue sie loquitur divina maiestas.
Ubi est deus, loquitur cum hominibus, non propter sanctos maguifacieuduni
1 am Bande Ex c. 15. 2 3 am Rande Haec historia est vaua et simplex iis qui
non credunt 10 loh 10 — 246,4 am Bande ac si homo cum homine loquatur econtra
quando tacet horribile ideo propter uerbum ioüett tüit ^0^i)aUen biblia non propter Abraam
K] verbum fides praecedens. 'Non sohim', inquit, 'certo habebis semen, sedi5, i3ff.
etiam nunc scies, quid ei futurum sit. Non statim assequetur semen tuum,
15 quod promissum est, ut interim apud incredulos mea promissio appareat
falsa et raeudax'. Ita enim oranes dei promissiones differuntur. Clu'istus
rex futurus erat in coelo et interim crucifigitur in terris ut nihil minus
videatur quam illud futurum.
*H] Alia contio in Gene: D. M. L.
20 ^n bcm funff3cet)cnbcm Gapittcl ift e§ '6tt6m bei) bcm imttcr '^(brafiam,
tt»ie t^m ©Ott ^cugefagt f)att, ha^ icin Bunten folbe tnncf]abcn unb 6cfi|cu
ba§ lonb, barirtnen e^r ein gaft long, unb fiat boc^ noc^ fein ünbcr :c. bcn=
no(^ glaubt ct)r bQ§ , Et illa fides est ei reputata ad iustitiam. At(pie ita lö, ß
credidit, <]uae non vidit. Ea enim natura est fidei, ut credamus <juae uon
25 videmus.
Et quia promissionibus suis deus fere semper addit signum, ita quocjue
hie addidit, unb bo t[te büben, lüa» @ott burc^ biße ftgur unb ^ceic^en be=
beultet ^att 2C. Indicavit autem semen illud affligi 400 annis, postea tarnen
dominum iudicaturum istam gentem jc.
30 Sße^r bl) btbel oben !^^n l^ßet, ber §elt e§, qIb rebe flau§ fc^mtb mit sis
{)an§ 5Rt(^eE, censet ac si homo cum homine loqueretur. Sßen man eS aber
tec^t anfi^et, §o tft e^ rt)a§ großl , quod cum homine sie loquatur divina
maiestas. 2ßen ©Ott mit bcn menfc^en rebet, mn§ man e§ nit gro§ atzten
umb ber ^eiligen lüillenn, fonber bay ift cttlüay, ha§ ©ott b^ mentfdjcn ^o
246 ^Ptebigten übet bai ctfte 33ud) ^Jtofe, ge(}atten 1523,24.
RJ est, sed quia tanti fecit deus homines, ut cum eis loqueretur. Si tantnm
vel duo verba esset locutus, tum Abraham pro magno esset habendus, cum
eo agit ut cum puero, nee tamen sine tentacione. Hoc exemplum in se
satis dives est 2C. Confirmat fidem Abrahae deus signo, ne dubitet se non
modo pueros habiturum, sed eciam tales et tot, qui possessuri essent terram s
814 et possessores expulsuri. Audistis, cum deus promittat, apparere, quasi velit
2 awoi. i,7post tergum omnia relinquere. Ut oculis carnis videtur Exo. 1. cum multi-
plicarentur filii Israel in Aegypto: cum iam appareret ipsos exituros, ba ging
2 2Wof.i,ioff. e§ 511 xud, quia legis in Exodo plus laboris Hebreis impositum esse 2C.
2I/0T. 1, igI™^ rex interficit masculos jc. Hec historia indicat, quid fides sit: qui uon 10
credit, non videt opus dei, ber feit gurutf. Multi eciam tum fuerunt, qui non
6 am Rande quaudo deus uult implere prouiissa fo gvcifft er5 fo nertifc^ an 8 —247, 2 am
Rande cum fuissent multiplicati et uellent egredi in suam terram Pharao omues pueros inter-
ficiebat deus loit ba§ bte ratio ein nerton btuBer toetb Increduli ludei dixeruiit Uana sunt que
promisit Abrahe quia non videbant corara metiebantur opus dei ratione
K] Confabulationem humanam putant biblici literales huiusraodi historiam,
sed profecto maxima gratia est, quando homo audit verbum dei loquentis.
Iccirco qui audiunt, magni quidem sunt, sed non ex se, immo ideo, quia
deus saepe et multis verbis eis locutus est. 15
814 15,5 Exponit deus ipse, quid haec velint dicens 'Semen tuum' 2C. Signo
hie confortat Abraham, quod non solum habiturus sit semeu, sed etiam quod
possessurum sit peregrinara terram, et tamen nihil minus interim apparitiirum
2 SKoi. ),7quam hoc esse verum Exo: 1. Multiplicato populo videbatur instare tempus
implendae dei promissiouis, cum subito exurgit rex, qui minuit j^opulum 20
necatis infantibus et oppressis omnibus misera Servitute, ut iam periturus
815 videretur populus. Qui in his historiis non intelligit opera dei, pro fabulis
habet, sicut tunc qui in ludaeis impii erant. Praedicit hie ergo Abrahae,
*K] gro^ a(^t, hai ef)r au(^ mit i^n rebett jc. SBen @ott mit ?l6ra^am !^ett
!aum 3lT3el) abber brel) iüortt gerebt, ^o hje^r e§ gro^ geh)e§ett, aber eljr ge^et 25
mit i^m umb tote mit feinem finbe, nee tamen sine tentatione m. Hoc
exemplum in sese locuples est.
814 Deus confirmat fidem Abrahae signo, ne dubitet se non modo habi-
turos filios, sed etiam eos, qui possessuri sint terram et qui habitatores illius
terrae exterminent jc. 30
2Smoi. 1,7 Omnia opera dei videntur ^cui'Ugfge^en et perire 2C. Sicut in Exodo
est: cum iam multiplicareutur ac iu maximo numero essent filii Israel in
Aegypto atque se exituros sperabant (quia si unquam fuisset spes promis-
siouis implendae, iam tum videbatur esse) ha ging e§ ^CU tucfc, hi\\ bo ftunb
ein !onig auff, ber tobtte fi§e, peiniget fi§e, ut fere in nihilum redigeren- 35
815 tur 2C. Haec historia indicat tantum, quid sit fides: qui non credit, non
^ütebigttMt über bai> erftc 23ucf) ^JJoie, gctjaltcn 152324. 247
R] credebant futuram illam promissionem, bie bo» hJeidtetM mit ber Öetnunfft ^aBen
gemeffen JC. Dens hie praevenit et dat signum 'jec^t 311, sie eveniet, nolite
scandalizari, praedica filiis tuit^ (sicut fecit proculdiibio) t]alt fcft an bem Vöort,
fcc^t nit in» toerdE, tüie fid)§ fd^icEt, f)o§er fol e» 311 gf)en, benn ir§ !unb 6eten
ö ober Begeven, eS hJtrt fc^eincn, oly Irerb e» 311 rutf tüoKen gf)en. Sie faetum
cnin Christo: omnes pro magno propheta eum habebant, ut erat, ha er§ axi-
greiff , videbatur stiiltissimus, omnibus subiectus erat contumeliis Esa. 53. Non Sei- 53
vidi debiliorem et dicitur tarnen redimere Israel. Qt) iDte fein ']ä)\ät ein-) fi(^
alfo, ba bie erlofung in» )X)nd ging, ha ginge nexrijc^ ^n. Sic semper agitur 316
3 Auf einem beiliei/enden Zettel ohne Zirelfel lilerlier gehörend : Hnic igitur bie prae-
venit (leus diceiis Sic futurum est Vus liabebitis terram funber ir muft feft ifaitin ha^ Inort
Xam cum prope erit tum videbitur vobis ac si omnia velint retrocedere Et me mendacem
putabitis 400 annis adfligent vos 5 e§ tuitt] er toirt 6 am Rande dicebant bie est
qui redempturus est Israel 9 am Bande ba§ bar^u tom ba fielt er ft^ i'o nerrtfc^ bat^u
permisit se cruci affigi Luce 24 Sperabamus jc. ^a omnis bomo et ratio oftendebatur in eo
licet Christus id apostolis praedixisset vt non scandalizaretur cum redempturus esset Israel
1) Vgl. oben zu 20, 17, docJi ist hier wohl eher an die (niedd.) Form des subst. Inf.
(toerdent) zu denken. P. P. '-) ein icohl Schreibfehler für c^. Vgl. unten *K, 28.
H] 10 quod ipse, proeiü dubio deinde filiis suis praedicavit, ut non seaudalizarentur
Q. D, 'Non respicite hoc vel illud : quod promitto , fatiam , ita etiam ut ne
cogitassetis quidem ita potuisse fieri. Ab hoc verbo multi cadebant postea
scaudalizati , ubi omnia longe diversa videbantur. Sic Christo iu terris
praedicanti et miracnla facienti multi adhaerebant, sed crueifixum etiam
15 minimi despitiunt. Sic Mosi, donec surrexit persecutio jc. Ita fit iu omni- 316
bus historiis, ubi deus agit. Haec autem praedicatio per mauus posteris
tradita tunc fuit Euangelium eorum, sed quando coepit redemptio, scandalura
11 me
*H] videt opus dei, ber feit JCU rüg! 2C. Midti etiam tum fuerunt, qui non
credebant futuram illam promissionem, bie ha^ toerg! mit bcr öomnfft f)QBen
20 tOüEen ermefBen 2c. Dens hie praevenit et dat signum 2c. 'Sedjtt ^cu, sie
eveuiet, nolite offendi, praedica filiis tuis (sicut fecit procul dubio), £)alt feft
an bem h3ortt, ft^e nit, toie fic^§ fc^itft im toerg!, öo^er fal§ 3cugcf)en, ben if)ry
tunt bitten aber begeren. 65 tüirt fc^einen, al» rterbe e» ^cu rügt get)en trollen'.
Sic cum Christo factum est, omnes eum pro magno propheta habue-
25 runt, praedicabant hunc esse, qui redempturus esset Israel, ut etiam erat: bo
er» angreiff, videbatur stultissimus, omnibus subiectus erat, contumeliis afficie-
batur ab omnibus ut Esa: inquit '3^c§ f)ah fein armern menfcf)en gefet)en quamgc,- jf^f
hie est, et debet redimere Israhel'? @t) tül) fein fc^idt c§ fi(^ al^o 2C. 3^0 bie
crlo^ung^ in§ toergf ging, bo ging e» nerrifc^ 3cu. Sic semper fit in omnibus
30 historiis, e§ gel)ct gemi§ öor fidj, aber seeuudum earuem ge^et eä jcurug!.
248 ^IJtebigteii übet hai cvftc 5Budj Dloje, 9c()QUen 1523/24.
R] iu Omnibus historiis, e» getf) fui" fid^, secundum cariiem f)inbei ft(^. Haec
adraonet propter posteritatem suam, non pi'opter Abraham, ba§ i[t il" (5uQn=
geltum gelDefen, Sic praedicatum est 'h)it fenb§ famenS Abrahae, (|ui accepit
i2nof.5o,24f.prümissionem'. Sic Gen. ult loseph 'got tüirt eiicf) auffielen, nembt mic^ mit'.
Pliarao tritt ]u mit fuefl'en unb reift in bte ^eU ab. Hec uobis dicta sunt: t
bie fc^anb tuirt !^er bringen, dum gloria deberet apparere. Vita ftedt in
'^5 lof. niorte. Ave.5, quas .sciudit, semen eins est, filii Israhel iu Aegypto. Corvi,
bie e§ treffen iüotten, rex Aegypti cum suis tyranuis. 'Abraham repuHt',
non propter sanctitatem, sed promissionem tret)bt er fie tned, ha^ fie follcn
2 3Küf. 3, 8 er Quffer gt)en, illa promissio repulit, prophetae, praecipue Moses dicit 'Ego lo
descendi, ut educerem vos ex egypto' propter seipsum k. propter promis-
sionem Abrahae factam. 215 annos fere fuerunt in Egypto, sed persecutio
forte 50 vel 60 annos duravit. At quare dicit de 40 annis? Ideo quia
Abraham cum semine introducit scriptura. 430 iax invenies. (St)n monS
6 am Bande Allego: 8 über bie e§ frcffcn steht abigebantur ab eo am Bande
qui uolebant perdere Israel 10,11 am Bande i. e. abigebat per uerbum quod habebat a
deo SIC dicit Recordatus sutn pacti quod feci jc. 11 über ex egypto steht deserto erat
scriptum 13 14 über Abraham cum semiue steht Intellige de Abraham sunt A'sque ad
Mosern 14 am Bande de 40 annis dubium est sed relinquamus si numeraremus sunt 215
K] quoque exortum est per Pharaonis persecutionem. Sic appetit mors, igno- is
minia, quouiam in propinquo est vita et gloria 2C.
15, 9 Oblata deo sunt Israhelitae, aves rapientes sunt Aegyptii, quos fugat
Abraham in posteritate, non sua sanctitate, sed promissione a deo facta, cui
credebat, cuius promissionis recordatus dominus Hberat Abrahae semen ex
2TOoi.3,7f. Egj'pto Exo: 1/Videns vidi afflictionem" jc. In Egypto fuerunt 250 annis, 20
.sed persecutio tantum duravit 50 et 60 annis, 400 ergo anni inchidunt
ipsum Abraham.
'i'' Idem est 'Clibanus ardens' quod aves. Duo sunt enim hie signa idem
significantia, queraadmodum et in somnio Pharaonis. Ad hunc clibanum
*H] Haec adraonet deus Abraham propter posteritatem suam, non propter 25
Abraham. 2)a§ ift i^r SuQngetium genje^en. Sic praedicatum est 'trir fein
iimoi.5o,24f. Semen Abrahae, hl} promi-ssionem cntpffongen §a6en' 2C. Sic loseph dixit
'©Ott lüirt eud^ aufeful^ren, nemptt miä) mitt\ ^ilber ^P^aroo tritt fie unber
b^e fuf^e 2C. Haec nobis dicta .sunt, b^e fd)anbe totrt f)et)rbringen, lüen hti
et)r unb glori fotbe erfc^etnen 2c. 5l6er ba^ leben ftectt im tobe. 30
Aves, quas scindit, .semen est Abrahae, filii sunt Israel in Aegypto.
317 2)l)e rabcn, bie e§ fref^en tüollen, est Rex Aegypti cum suis tyrannis. Abra-
ham abigit corvos, non propter suam sanctitatem, ,sed propter promissionem
treibt er fie loeg!, ba§ fie foEen ^erau^er ge^en. Illa promLssio repulit.
2SW0). 3,8 Prophetae, praecipue Moses dicunt 'Ego descendi, ut educerem vos ex 35
^Prebtgteit übet bao cvftc 5Bucl) ilKijc, getjaUcn 1528 24. 249
RJ ^e^t httj mcnl'c^ gebencEcn .scilicet 60 vel 70 anni. Postea tlicit sigmiiu.
'Postqiuun .sol occiil)uerat, terror ingruit super Abraham' jc. 6» ift cbeni5,i2 3i8
baä ÖOligc jetc^en: cluo .signa dat ei sicut pharaoni, cum carita.s auuonae
futura esset. @ot ^at groä fovg für bas Öo(c! gcf)a6t, ut uiauerent et per-
5 severareut iu promissioue. 'Artleus foruax' rex cum tyrauuis suis. Sic sepe
in prophetis 'Ex egypto eduxi vos et foruace ferrea', barin feinb fie gebad en 1%"^ 4, 20
unb umgebracht 2c. 'Cum ergo occubuisset soF jc. Semen suum [olt ge=
trungen unb ge^toungcn Incrbcn. ^cr 'feurige branb' Moses vel augelus, (pii
eduxit de foruace Egipti. Hoc siguum ift 3Ur fii^erung bca glaubend. Sic
10 sacramentum altaris et baptismi sigua nostra sunt. Nobiscum res sie habet:
rursum iu gratiam accepti sumus. Est prius siguum: quod prius cum uube,
sie hie cum igui. His duobus sigiiis coufirmatus est Abraham. Quod
Abraham terretur, siguificat filios suos debere adfligi in Aegypto. Iguis
autem siguificat augelum, qui eduxit eos, ut est de columna ignis. lila est
15 lampas i. e. deus, qui populi sui transivit et eduxit eos. Nemo eloqui potest
divitias, quas facit verbum, si praedicetur: et ecoutra iacturam, si uou 2C.
Quae iactura facta sit per traditiones humanas et leges papae, quis satis
6 über prophetis steht vt mose 10 am Bande Cum occu 15 zwischen qui und
populi steht mone
K] alluditur, quoties fornax ferrea legitur appellata servitus Egypti. Terror
filiis Abrahae accidit. Ignis pertransiens est vel angelus vel Moses educens.
*H] 20 deserto propter me' i. e. 'propter promissionem meam vobis factam'. 215
ferme annos fuerunt in Aegypto, sed persecutio fortassis duravit 50 aut 60
annos. At quare dicit de quadringeutis annis? ideo quia Abraham cum
semine suo quoque connumeratur, et si diligeuter computaveris, iuvenies
430 annos. At minor numerus in scriptura obmittitur. (Sin» mon§ jcett
25 bet) tnenfc^cn gebenden ift ^unbert ia^r :c.
Postea addidit aliud siguum de sole occurabente et terrore Abraham 2C. 15,12 .318
'Postquam sol occubuerat, terror ingruit super Abraham'. (Sa ift eben ba§
forige jceic^en. Duo signa dat Abrahamo ut Pharaoni, cum Caritas annonae
futura esset 2C. (Sott ^att gro^ feorge Oor "ba^ Oold ge^abtt, ut manereut et
30 perseverarent in promissione 2C. 'Ardens foruax' rex est cum tyraunis suis.
'Ex Egypto eduxi vos, ex foruace'. Sic saepe in prophetis. S)arinnen fc^'^t 5^/(4 20
fie gebacfen unb bit umgebrad^tt. Praedicitur semen Abrahae: fal gebrungen
unb ge^toungen tnerben.
S)er feurige branbt est Moses vel angelus, qui eduxit eos de fornaceio, 17
35 Aegypti. Hoc siguum ift jcur fid^erungf) be§ glauben». Sic sacramentum
altaris et baptismus sigua nostra sunt. Xobiscum res sie habet: rursum in
gratiam accepti sumus, ut deus audiatur a nobis per praedicationem verbi 2C.
250 ^4^rebigten über hai crftc ^iidj 'JJioie, gehalten 1523,24.
R] pote.'^t elo(|iii? @§ tft ein unermefflic^er fc^ab, !ein 31mg tan qu^ i^Jitc^en,
tüie tüirbig 2l6ra§am getöeien tft, quod audiverit deum tocies. Sie nobiscum.
Abraham non solum audivit, sed et corde intellexit: qui liodie intelligunt
319 sunt eque digni ut Abraham. Et tantum de .15. c.
30. [Die Matthaei = 21. ©eptember 1523. V)
C. XVI. 5
Dominica Ante Michaelis.
320 2Bo( f(i)Iecf)t historias describit Moses, at cum timore legenda sunt
omnia, e§ fein divina verba, opera et iuditia. Hie respiciendus est, qui
loquitur et qui operatur, serio agit divina maiestas, cum loquitur. Auditum
est tam numerosum semen habiturum 2C. Sarai rescivit relatu Abrahae. 10
Sarai expectavit 8 forte annos unb ift ni(^t§ blQUy tüorben: sie cogitavit
9 — 11 am Rande Et 70 auunrum erat etsi fuisset non sterilis, tanien illu tempore
desiisset parere
1) Predigt 30 und 3t tragen die gleiche Datirung. Einmal musyi sie falsch sein.
Da Luther am 21. und 27. Septemhei; soivie am 4. Oktober 1523 früh gepredigt hat (die
R<jrerschen Nachsdiriften diese)- P)-edigten in Cod. JBos. o. 17^, Bl. 128^ — 132''°), icir aber
im Folgenden für den 27. September (vgl. unten S. 254, 13) und den 4. Oktober je eine
Genesispredigt haben, ist die vorliegende wohl auf den 21. September zu setzen.
:S.] Et nos nunc audimus deum tantum gratia, quanto damno ante non
aiidieljamus. Et gratia et damnum inexplicabilia sunt. Sed Abraham non
aure sohnu, sed etiara intelligentia audivit ic.
Sequuntur eadem in 15. ca. Ge: 15
*K] Quae iactura facta sit per traditiones humanas et leges Paj)ae, nemo
l)otest satis eloqui, e§ ift ein nnermc^lid^ex fd)abc, fein gcung !Qn§ qu^=
fpred)en, lüic toirbig ^Ibra^am gctue^en ift, quod audiverit deum toties. Sic
319 nobisciun 2C. Abraham non sohnn audivit, sed etiam corde intellexit 2C.
(jui hodic intelligunt, sunt aeque digni ut Abraham. 20
Et tantum de capite 15.
Caput Sextumdecimum,
n] 320 2Bol ein ft^led^tc l^tftoricn 6ef einreibet boc^ ^iofc§? At cum timore
legenda est haec scriptura. ©5 feint föottljc^e lüoitt unb tDerg! et iuditia dei.
Hie respiciendus est, qui loquitur et qui operatur, serio agit divina maiestas, 25
cum loquitur 2C.
23 ? hinler Moses in Hdachr.
*j?] Caput XVI.
320 Praedictum erat Abrahae de benedictione ex semine eins, id quod non
321 ignoravit Sarai, non se matrem futm*am putavit. Ismahel enim natus est
5Prebigteii über bn^ erfte ^itrf) 53lofc, gefjaüeii 1523 24. 251
R] bte gut 6arQi '®§ toxi bon mir öilteic^t ntc§t fein', tamen nou dubitat pro- 321
missionem futuram, mire se deiicit 'deas uou viüt, ut ex me nascatur filius,
qui promissus est domino n)eo\ Abraham deiicit se unb Ie[t tr er^e foren.
'Sum indigna, ut talem filiuni gestern", voluisset, ut hec promissio com-
5 pleretur, quia eadem vivebat fide. Ideo vult, ex alia uascatur ancilla scilicet:
nolebaut enim ex aliena familia aliquam eligere. Ancillae et servi tum eraut
proprii ut hodie apud Turcas, sicut nunc vaccae et equi. Domiui erant filii
servi, ancillae femiuae, potuerunt exterrainare servos et habere filios. lam
non sie est: apud quosdam bouum adhuc esset, sicut infra audiemus. Sic
10 ergo cogitavit Sarai 'Ego accipiam filios ex ancilla : mihi generat, si generat'.
'SSauen' ^etft ünber ^eugen in scripturis. Sic de obstetricibus 'Edificavit do- o jjfo,-. ,, 21
mos' i. e. dedit eis liberos, ball ba§ f)auä tüirt alfo befeet. Fides Abrahae
et Sarai magna fuit. Anno 77. promissionem accepit. Hismael post 10
12/13 am Bande nam multos annos post non habebat liberos
K] Sarai comperit et rescivit haec relatu Abrahae, quod ex Abrahae utero
15 deberet provenire semen 7C. expectavit 8 annos, unb e» tft nic^t^ brau^
tüorben. 2)te gutte earai f)at qIbo gebac^t '(S§ tüi( öon mir öilleut^t nit 321
fein\ non dubitat promissionem futuram. Mire se deiicit, sie quod paucae
invenirentur, quae facerent K. 2)ie bemutt toirt ha§ finbt groB öor @ott
f)aBenn gemac^tt, eadem fide erat cum Abraham, deum quoque fecit veracem.
20 Sarai öorjcei^et fic^ irer e^r, et admittit, ut Abraham ingrediatur ad
ancillam ut propriam uxorem: nam tunc servi et ancillae eraut proprii ut
nunc vaccae et equi, nolebat enim ex aliena familia aliquam eligere. Filii
servorum domiui erant filii, ancillae foeminae, potuerunt exterminare servos
et habere filios 2C. sed iam non sie est, bonum esset adhuc apud quosdam,
25 ut infra audiemus. Sic ergo cogitavit Sarai 'Ego accipiam filios ex ancilla:
mihi generat, si generat' 2C. 'Edificare', 'Bauen' est in scriptura 'finber^ceugen',
sie de obstetricibus in exo: quando dedit eis, ut fructificarentur. 'Edificavit 2 ai?oi. 1,21
illis domos', machten ha^ ^auB DoE per semen jc.
Primum in Abraham et Sarai magna fides fuit. Anno 77. accepit
21 ut] et 23 extiare 27 am Rande ca. 1.
*H] 30 anno eins 75. Ideo dedit marito ancillam uxorem magna fide sie sentiens
'Verbum dei verum est, sed ego non sum digna, per quam impleatur'. Hie
ancillam sibi praefert, quae est humilitas deo grata, ponit suam gloriam et
cupit fieri quod credidit, non tamen vult per alienam. Tunc servi et ancillae
proprii eraut doraiuorum et dominarum. 'Ut aedificer', inquit 'ex ea' i. e. 16, 2
3-, niore hebraeo, 'ut pueros habeam ex ea et crescat domus mea', quemad-
modum de nutricibus in Aegypto dicitur, quod dominus aedificarit illis
domos i.e. filios dederit jc. Magna fides et Abrahae et Sarai. Sed haec2 äJioi. 1,21
252 'i^rcbifltcii übcv ba-i crftc iBiiri) "J.'ioic, ijcljatU-ii 152:V24.
R] 322 annos genitus est. Abraliani fides et uxoris ijt reic^lid) Ücr)U(^t tüovbcn, e§
fo( einem bic ^cit IdoI ^u lang tücrben, Sonber [ie Ijielten feft, nidjty mod^te
fie bar öon treiben (non dubitariuit , taiiietsi longe differret, nee de pro-
niissione dul)ita.s.sent, si diutius distulisset deiis). (Sarai i[t fnrijftnnig mitf)
lü, ut sunt mulieres, fie et)let fer, iit dormiret Abraham cum ancilla. Quae 6
hie videtis, stultis appareut, ac si Abraham delectatus fuisset cum mulieri-
bus: nou, nou, ipse g!^et nit lüeiber, hcn in sua uxor praescribit, nou ergo
quaesivit voluptatem, sed fruetum. An plures uxores habendae? Quod hie
fit et in historiis iis scriptum est, ha§ mu§ man ungefttafft laffen, quia hie
regit Spiritus sanctus. Abraham verus Christianus fuit et spiritu plenus, lo
bavumB mufe fein tüerc! taffen gf)en, ha^ c§ mag ein erempel fein, h)o eS fein
fol. 'Quumodo tarnen fnit Christianus, cum tantuni nnam debeat habere'?
üRattf). 19, 5 Dicunt simpliciter hoc subrogatum in Euangelio Unam uxorem habendam
12 am Rande vt mat 19 Cor 7 quisque habeat vxorern
K] 322 promissionem. Ismahel post decem annos natus est k. Abrahae fides ift
rei^lidj t)oifu(f)t lüorben, e» folb einem bie jceitt tüol jcu lang tüerben. Sie 15
^Ineiffelten nic^t, lüie tüoH er» lang anffgcoge, unb tuen cr§ aurf; lenger ^ett
auffgegcogen, noc^ f)etten fie an ber oorljeifc^nng^ unb gcufage nit ge^tneiffeltt.
Sarai ift fur^finnig mitt jcu, ut sunt mulieres, fie eitet fe^r 2C.
Quae hie videtis, stulta apparent, unb e§ left fid§ anfe!)en, ap ^6raf)am
luft ()a6 getjabt an ben lüeibern. 3l6er ber [)eiligc geift öorpfflogfc^ ()ie fein^), 20
bo i^r fla^r fe^et, ba§ ?l6ra^am nit luft, fonber fruc^tte gefuc^t ^att: obe-
divit enim verbis uxoris, e[)r faf)e fid) nid)t nac^ einer l)u6f(^cn abber rei(^en
um6, e^r ^et fünft tnol mugen umb fic^ gveiffen ic.
Hie dieendum esset, au plures possent haberi uxores ab uno viro.
Nos diciraus: -JHemanbtS gcburt fold)e f)iftoricn ,5111 ftraffcn, neminl licet ista 25
calumniari. Abraham fuit verus Christianus, feine Inergf fotten bleiben, ba^
e§ ejempel fein unb nii^t gebott. Abrahae non fuit prohibitum habere plures
uxores. 8ed quid respondebiraus? >Simplieissime sie respondendum est 'Per
323 Euangelium hoc sublatum est, ubi dieitur 'Vir adherebit uxori suae'. Et ad
') Vgl. ?tber got Ijot ifjm fein ,5Ul)or füiitmeu in dem Drucke r. 1527. borpflogfö i.s<
also = i^erpßöckt es, d. i. setzt der Meinuyig, Abraham habe Lust gehabt an den Weibern,
eilten Pflock, eine Sehutzwdir, entgegen. P. P.
"K] 322 festinat dans aneillam K. Haec stulta videntur, sed stultis et dei opera in 30
sanetis ignorantibus 2C. Non est hie libido Abrahae fastidientis vetulam,
sed ipsa rogat et ille non aliud quaerit (juam fruetum.
De pluribus uxoribus. Oportet divina facta inculpata esse, ergo hie
non est culpa. Item Abraham vere Christianus est, cuius exemplum non
est malum. Et praeterea reges leguntur plures habuisse uxores. Verum 35
^'^"|^^|.'^'^ videtur hoc per Euangelium abolitura Matt. 19. 1. Corin. 7. 'Unusquisque
^prebigtcn üOcr ba§ etfte 9?iicf) mofc, o,ci}aUm 152324. 253
R] ac hanc sequendam, Sed hoc iiou satis est, quia oportet dos sie respondere,
ut beoe rauniamus contra adversarios. Nam quae acta sunt a patribus, illa
sunt libera i. e. possunt vel uou possunt sine peccato agi, ut de agni pascha-
lis esu Et circumcisione et aliis. In iis non ponenda fidutia, sie relin-
5 quenda exerapla patrum, ut sint libera, sie item cum uxoribus. Abraham
non ducit uxorem nisi iubente uxore, tneljtex tret)6cn fel)n crempel ni^t.
Conclusio: ubi non sunt Christiani, velim usus harum libertatura esset, ut
duceret aliam et reliuqueret aliam. Christus sustulit illud. Ubi igitur malus
vir et femina uou esset Christiauus, tum del)eret hoc permitti, sed hoc ad-
10 dendum 'lam non estis Christiani, (jui hoc facitis". Sed certe ego non possem
tueri non esse plures ducendas, licet ego fieri nolim. Xon est dicendum,
quod non liceat. Certe licet, scriptura non prohibet. ]\Iirum autem de
Sarai, quod ins suum permiserit ancillae. Et maxime illud semen benedic-
tum et promissum. Xon sunt hec scripta ut tantum exemplum, sed quod
15 ahud quiddam insit, quod caro non videt. Scriljit de superbia ancillae Et
alia, quae omittere potuisset, verum mirabilis est Spiritus. ^lulti duxerimt
uxores, tametsi ipsis uxor non placeret. Ubi non sunt Christiani, velim eas
leges usurpari, sicut eo tempore fuit. Christus sustulit id, quod certum est.
Moses propter duriciam cordis inquit 3C. Paulus: 'vir et mulier non sepa- 1 gpj*?;*,o
19 am Rande mat 19. iiher vir et steht Ko 7.
K] iu Corin: 'cjuisque habeat uxorem suam' ic. Sic dicunt, Abraham §a6e etlict)e 3JJ^ttf)._i9, s
euBetÜC^e tüerg! gettjan, quae sublata sunt. Hoc pro nobis est. Praecipue
apud nos externa patrum opera sublata sunt, ut libera sint, sive faciamus
sive non faciamus. Sic circumcisio, sie esus agni paschalis, sie omnia opera
patrum 2c. Summa summarum: 5t6ra^am f)attö ni(^t ^0 h)eit gefüllt, ut
25 alii prophetae. £)ie anbern bringend öil lüeittet, sie audiemus. Duxerunt
enim plures uxores, tametsi uxoribus idem non placeret 2C. Ubi non sunt
Christiani, velim eas leges usurpari, tote e» jcut fel6igen 3cett getoe^en tft.
Christus sustulit id, quod certum est. 'Moses', inquit, 'propter duritiam SKatto. 19, s
cordis vestri permisit vobis dare libellum repudii, ab initio autem non fuit
."iu sie' K. Paulus quoque ad Co: dicit, quod vir et uxor non debeant separari. 1 (fn. 7, 10
äßu nit ßfiriftcn lüet}ren, lüolbc id), ba§ bife geje^ im fc^toang ginge, bo fo(dje -vu
*K] suam' k. Ut scilieet Abraham quaedam opera externa fecit, non imitanda 32»
Omnibus. Sed i.stud non satis est. Oportet, ut simplicissirae loquamur de
rebus sacris. Quaedam sie sunt abrogata, ut fieri liceat sive sanetitatis
35 opinione, sive iustificatione spe, ut est come.stio agni, cireumci.sio k. Abra-
iiam alteram tantum adliibuit. Alii magno numero accepernnt uxores, et
tarnen erant vera (;oniutjia. Tantum divortia videtur Christus prohibuis.se
^ \T 11 ÜJiattli. 19, 9
Christiauis. Et Paulus vult eligi Episcopum, unius uxons virum. \ ellem, 1 ^i"'-.;'^ 2
ubi non e.st Christianus animus, ubi est diaboliea discordia, ferainae quaedam
254 ^^rebigten über ba§ crftc 58uc^ ÜJtofc, 9et)Qttcn 1523 24.
R] retur': qiiare ubi Cliristiani non sunt, velim has leges im fd^tüong! g^en, bo
fol(^c 6ofe ee fein, bie !cin gut tag nit bei einonbcr ^aben, ba§ man fie
fd^eibet 3u bet unb tifc^, aber man muft [ie auc§ für ^tihm ^aben. Ego non
possura defeiidere non licere habere plnres uxores, ey bleibt al§ ganlj, ut non
relinqnat priorera. 3lber iä) Jüolt nit gern bar^u raten, e§ ift auc§ nid^t öon s
noten, ha^ man» t^U. Hec de exemplis patruni, au habendae plures uxores
vel non. Aiunt Turcam venisse ex Hismaele, nam certe ex Arabia est.
31. 27. ©eptembet 1528.
Dominica ante Michaelis.
824 In praesenti capite de Abraham audivimus, quomodo Sarai Agar an-
cillam ei dedit, utque illa superbierit erga dominara, ibi quoque vidimus eins lo
humilitatem. Non multum loquitur textus de Sarai, sed exeraplum et occa-
sionem dat, quod fuit ein groffen geift§, fie t)at fret)Ii(^ fie') felb§ nit eri^aben,
ut hodiernum Euangelium habuit'^), ergo exaltata fuit. Paulus ])ulchre hanc
®ai.4,22ff. historiam depinxit. £)ie toort muffen nidit fo f(i)le(^t fein, fi muffen ein
l^inber^alt !^aben, potuisset pluribus describere verbis Moses. Audistis sepe is
4 07)1 Bande tametsi habeat plures 14 am Bande Gal. 4. 15 am Bande His-
maelite hodie Saraceiij
1) fie = ficf) V(ß. oben zu 42, 7. P. P. *) Luc. 14, 1—11. Bie Predigt darüber
ist in Rin-ers Nachschrift erhalten Cod. Bos. o. /rA (.Jen. Unir. Bibl) Bl. 1-29^—130^.
H] bo^e e^e feinbtt bie !ein gutten tag bei) einnanber ^aben, ha^ man fie fd^eibe
3CU bett unb jcu tifd^e, aber man mufte fie auc^ üor Tjeiben ^altenn ^c Ego
non possum defendere non licere habere plures uxores. (Sy bleibt al^ 9fin|,
tametsi habeat plures, ut non relinqnat priorem. ?lber iä) töolt uit gern
batjcu raten, e§ ift aud) nit Oon noten, b(\^ man» tt)ue ?c. Haec de exemplis 20
patrum, an habendae siut plures uxores nee ne ?c.
Sequitur alia contio In Ge: D. M. L.
In praesenti capite audivimus de Abraliam, quomodo Sarai uxor dede-
rit ei Agar, et quomodo illa superbiebat adversus Saram. Ibi quoque vidi-
mus Sarae bemutt, non njultum loquitur textus de Sara. 5lber hü^ 6j:empel 25
gibtt urfac^, ha^ fie ein§ großen geift getrieben ift, hu l)att freilid) fid) nit
fclbft ergaben, (piare fuit exaltata a domino jc.
$Paulul ^att bi^e ^iftorien gar fd§ol)n ^erau%ftrid)en, bie tnortt muffen
nit fdjlec^t fein, fie muffen ein (jiuber^olt t)aben. ^Jtofc§ l)ettö Hio()l mit me^r
loorten mugen befd^reibcn. 30
*H] expellerentur, ut maxime aliis nuberent, sed ita expellentes non essent Chri-
stiani. Clu-istianus quantamcunquc ferat crucem, non separetur sivc plures
habeat ut palriarchae sancti, sive unam jc.
^ßrebtgten iibei: ba-S erfte 3?ud^ Wofe, gehalten 1523/24. 255
R] scriptnram ubique depiugere nobis legem et Euangelium , Et sub hoc item 825
(luos populos, legis et gratiae proponit. In Israaele populus legis, Ideo
nomen habet, ltiet§ unb uotut tiefer ^eiligen, qui externis tantura splendent
operibus, intus nihil. Primum non nascitur ex domina, sed ancilla, Isaae
5 vero ex domina, quae libera est et caput domus, qnae est, bo bic öei^^eiffl^ung
gotte§ Qllffteib'), quod Paulus mire explanat. Praeterea Ismael nascitur ex
verbo hominis, non dei. Nam Sarai non habebat verbum, ut iuberet Agar
introire ad virum. Insuper ancilla naturaliter peperit, quia erat iuvencula, 326
Sarai sterilis et iam effeta 2C. Audistis sepe: atter "tond frofft unb aber
2 avi Bande Ismael 4 — 6 ain Bande quamqnam erat agar vxor Abrahe, tarnen
non erat vera domina in domo.
') Vgl. unten "R, 21.
H] 10 De Ismahele est in textu zc. Nos hodie dicimus unb ^alben§ aud)
baröor, quod Turca sit ex isto Ismahele, qui dicuntur Saraceni vel potius »25
Agareni k.
Saepe audistis scriptnram ubique depingere nobis legem et Euangelium,
secundum duos populos, legis scilicet et Euangelii vel gratiae. Li Ismaele
V, proponitur populus legis. S)ruTnb ^ott e'^r bcn nomen, bie lt)ei^ unb natur
bi^er ^eiligen. Ismahel imago est istorum sanctorum, qui extra gratiam am-
bulant et iustificantur sua iustitia, tales hie depiuguntur.
Primum non a vera domina gignitur Ismahel, sed ex ancilla, tüielüol
Slgor fein tt)ei6 tt)a§, ^o mi)x fic bo(^ nit bie rec^tte frauc im f)aü%. ^iaac
20 akr folbe nic^t öon einer leibaigen t)er!omraen, sed ex libera, etiam ex
muliere, bo bie öor^eifc^ung'^ ©otteS auff lautt, bog han fdjerpffer tft. Isaac
per verbum dei ut hie et in Paulo jc. Abraham et Sarai colloquuntur de®ni.4,23
eo, quod accipiat in uxorem Agar: exeiuplum tautum charitatis est nihil de
fide illic agitur. Item Ismahel tft natürlich geBoren, 5)a§ i[t: ^Igor tft jung! sae
2.S getue^en, Sarai vero sterilis. Ideo dicitur in sequenti capite 'Sarai erit, ex isuoi. n, le
qua dabitur filius"* k. Item Agar al>sque promissiouc genuit Ismahelem,
Sara ex ])romissione. S)rumb ^ott ir offt ge()6rtt , bay oller tüerg!e frofft
*ll\ Ex Hismaele sunt Turcac, qui sunt Agareni, (pianquani nunc dici 325
velint Saraceni. Mysterium interpretatus est Paulus ad Galatas. Duo sunt ®a(. 4, 22 ff.
30 lex et Euangelium. Legis populus et Euangelii populus. De quibus omnis
scriptura agit. Nam ])alam impios eciam mundus damnat. Scripturae res
est cum vere piis et in spetieiu piis. Populus legis est Ismahel cum om-
nÜKis suis operibus et sanctitate, quae sine gratia ostentat. Primum natus
est non ex libera, sed ex serva uxore, Isaac vero ex libera et ad (|uam
35 pertinet promissio dei. Deindc Hismael sine verbo dei natus est, Jsaac »26
per verbum dri. Hie conti'a natnram, ille secundum natui-ani. Cum Jsaac
25ß ^ßrebigtcn übcv bn§ crftc 33iid) aUofe, gcljciltcn 1523/24.
R] ftd)t QUff» löortt , brauff ift i)QXt JU öudjcn. Si Isaac uon haberet verbura
dei, idem esset cum Ismaele. Sic eciam in novo testamento, bQ§ h)tr !§eiffen
ein gciftltc^ icgimcnt, guteS öolrf. Populus legis sunt secundum Paulum, qni
seinen verum de deo concipiunt, quod est verbum, fie tl)afd)en tnei* hü öon,
ben bie l*ecf)ten, sed cadunt ad opera, volunt ex seipsis iustificari proprio 5
arbitrio, habent legem 'Non occides', 'non furaberis': bie fuien ein fein fc^ein=
6aili(^ leben , ubi tarnen nihil est quam caro et sanguis. @§ lüilt ein §if=
mael i. e. ein f)OXCX gottiS , hunc titulum habet iste populus. ludei audie-
runt veibum 'Christus veniet", be§ ijetten fie 6eibe o^ien öott, legem Mosi
I)aben fort unb fort getrieben, fie !§oren trtol Don bem Ferren fagen, sed non lo
32< vident, sicut: qui est in via, audit quod est post se, sed non videt: vidit,
quod est ante se. Sic iste populus non videt quod audit. Ideo dicebatur
Ismael. Tales omnes sunt, qni queruut iustificari operibus, ubi nihil est
gratiae. Sic sentiunt 'Ego sie vivam operibus, donec det gratiam dominus",
sie seraper vident Christum venturum, mit namen unb otten bingen ift§ fein i^
10 am Bande Ismael
H] unb ober ftf)et ouff» lüortt, barouff ift ^artt jcu poc^enn. Sic etiam in novo
testamento. £)q§ hjir l)ei^en ein geiftUd) regiment, @otte§ öold, populus
legis sunt, secundum Paulum: qui semen verum de deo concipiunt, quod est
verbum, fie tDofc^en met)r baröon ben bie redeten linber, ben bn§ rechte öoltf,
ober fie fallenn uff bie tüerg!, et volunt iustificari ex seipsis, ex libero 20
arbitrio habent legem 'Non occides', 'non furaberis' jc. futjren ein fein fd)ein=
barlidj leben, bo bod) nid;t§ ift quam caro et sanguis, e§ hjirtt ein 3^fmat)el,
bQ§ ift 'ein (jo^rer föotte§' bleibenn. 'Ismahel' i. e. 'auditor dei\ Hunc
titulum hal)et iste populus. ludaei audierunt verbum 'Christus veniet\ 3)e§
t)etten fie beibe otjren öol. Legem Mosi l^aben fie fort^ unb fortt getribenn, 2:.
827 fie t)oren IdoI öon bem ^ern ^agen, sed non vident. Sicut qui est in via,
audit quod post se est, sed non videt: videt tantum, quod est ante se. Sic
iste populus non videt quod audit. S)rumb tüurb el)r 3f'noI)el genant.
Tales omnes sunt, qui quaerunt iustificari ex operibus, ubi nihil gratiae est.
Sic enim tales sentiunt, 'Ego sie vivam operibus, donec det gratiam domi- 30
*H] est ista promissio 'In Isaac vocabitur tibi semen', alioqui a carnali Hismaele
nihil differret ex carne et sanguine natus ut ille. Uterque populus et ex
verbo dei, sed ille habet praecepta omnia 'Unum cole deum" 2C. nullam
autem promissionem gratiae. 'Hismaer dicitur vel interpretatur 'auditor dei'.
Hi sunt ludaei, qui audiebant Christum venturum, habebant prophetas, doce- 35
baut legem: audiebant quidem, sed non videbant, qui sequebatur, Christum
»2T et venientem non agnoscebant. Quemadmodum hodie omnes operarii sen-
tiunt, 'Veniet dominus ad me, si multa bona fecero' jc. audiunt tantum, non
^^rebigtcn ütier bn>3 erfte ^nd] ^J^ofe, gehalten 152324. 257
R] oBgemalt, ille populus l){er fein be«, sed uon fe^^er^. Sperant in vanitate,
inceduut semper in via vana, non advertentes, quid audiaut. Qui autem
Christianus est, eum videt, seit se suis operibus nihil efficere, cum Clu'istus
omnia effecerit, non expectat eum, sed habet. Ideo observa, quid Ismael.
■- Agar i. e. hospes vel peregrinus, ein gaft. 'Agareni' 'geft', sie Paulus : qui-
cunque operantur, tantum peregrini sunt, non heredes, fein fltmbling. Sic
omues hi temporarii saneti. Dens dat illis tantum temporalia, aliud nihil, ut
terram Cauaan, reliquum nihil. Sic hodie cum nostris monachis et monialibus
et aliis: dedit bona ventris in copia, quia sanctitas eorum est tantum coram
10 mundo, ideo etiam temporalia bona accipiunt. lusticia autem in fide hie non »28
habet praemium, sed persecutionem, aliud praemium in celis est. Nos igi-
tur sumus heredes et filii, non peregrini ut illi. Tametsi communionem illi
uobiscum hie habeant, vitam et nomen, tamen separabit nos Christus et
venter: sicut igitur illi auditores, nos spectatores Christi. 'Erit ferus homo V^' '-
IS '@» h)irt ein jxtä) menfc^ Inerben', fie feinb meifteilic^ abgemalt. Hie verum
5 avi Bande Agar
1) Vgl. unten H, 17.
H] nus', sie semper videut Christum venturum 3C. 9]Ut not)men unb üUen
btngen ifts fein a6gemal)(et ille populus, '^6t)ier' fcinbty, aber nit 'fel)er\
Auditores tantum sunt, non videntes. Christianus videt deum et effieitur
Isaac. S)a§ ift ein teil bifee§ !^etltgen.
20 Mater Agar dicitur. 'Agar' i. e. 'hospes', 'ein gaff. 'Agaren!' 'bie
gefte', sie Paulus vocat. Omnes, qui agunt cum operibus, feint gefte, feinbt
frembbling, ^o feinb aße gceitlic^e l)eiltgen ^ie, bie mit i^rem fd^einbarlic^en
hießen @ott be^calen, qui operibus agunt cum deo. Sic aedificavimus magnas
ecclesias, fein meft fetue 2C. quae omnia pereunt. 'lustitia tua', inquit pro- *i. 111,3
25 pheta, 'manet inaeternum', non est pharisaica iustitia, quae hie in terris habet
mercedem suam, non habet hie locum permanentem. Ideo inquit Paulus 32«
'lam non estis hospites et advenae, sed domestici dei et filii' 2C. Ismahe- epO- 2, 19
litae sunt nobiscum, nomen habent, videntur filii Abrahae k. tuen irf} ftcrb
et nihil aliud habeo quam opera, evanesco, pereo JC. Sie feinbt gcftc bei)
30 un§, leben, ef^en unb tiingfen mit un», aber ha^ leben unb fterbcn teilt e§.
*H] vident. Verl autem Christian! sie sentiunt 'qualiscumque ego simi, non
audiam solum, sed etiam videbo'. 'Agar' interpretatur 'hospes'. Advenae
enim sunt operarii, non filii et heredes, quemadmodum Sara infra dicit. Quibus
deus dat temporalia, ut tunc ludaeis gloriam, opes, voluptates 2C. Quam S28
35 vero sanctitatem dat nobis Christus, aetherna est, aliorum cum morte finit,
nostra tunc primum apparet et incipit. Non sumus hospites Ephe: 2. Aliigp^ 2, 19
quoque nobis adversari! dicuntur filii Abrahae et Christiani, sed multum
£ut^et§ aSetle. XIV. 17
258 ^Ptebtgteu übet baS ctftc ä^ud) ÜJtofc, gc'^altcn 1523/24.
R] colorem habes iusticiariorum : quam pulchriores, eo deteriores simt, uon
ferunt quicquani, nihil temerarius ipsis. Quia se puros putant, nemo persua-
debit eis, quod et ipsi feteant. ludieant tantura alios, omnes alii sunt lutum
329 et latrina coram eis. Qui non est eorum farinae, damnatus ille est. @§ ift
ein öolrf, ba^ gar nit leiben tan, e§ iDit unb muB rec^t fjaben, man fing s
js?iob4i, ir. ober Jneine in, fo fiilfft e§ nic^t, es tft 3U I)ol[tarr{g. 'Induratur eius cor',
sicut inquit lob, ^art^e !opff. Hec haetenus vidimus, quantum superbierint
monachi: si quis eos vel rainiine leserat, is pupillam deo tetigerat, bo |nl=
^Mob4i, isminirt tnan, hie excommunicabatur. Duriores sunt adamaute et incude, ut
a«attf).ii,i8lob dicit. Christus 'Joannes venit neque edens' k. tüte man§ mit bifen lo
leut^en mad^t, fo tftö unrecht, eö ift ein unge^orfam, ^alftarrig öoldt, cl)ievn
feilen ^at§ im ^ot^, e§ !an fte^) ntt Burfen, mit bifem t)ol(f mu§ man umb=
16, lig^en, quia sunt filii Abrahae, sie Sarai oportuit pati. 'Cuiuslibet manus
contra' 2C. dicunt hodie Arabicum populum el)n 6o^ Öoldt fein, raptores et
3 am Rande lusticiarij 10 am Rande mat xi 13 am Rande Conciliorum nientio
1) fie = fic^ Vgl zu 42, 7. P. P.
Kl 16, 12 'Hic erit ferus homo", e§ lüirtt ein ixtä) menfrfj tüerben. 6ic feint 15
meifterlid^ I)te abgemaljlct. Hie habes verum colorem iustitiariorum, ber
frommen f)eiligen, e§ feint nit ftol^ere, frechere unb ^offertigcr leutte ben bie.
Et quia superbi sunt, brumb filmen fie uff bcm rid)ter ftu^H unb tnoüenn
S29 mitt niemanbttS ^cut^uen §aBen. Sjo i]ab iä) getl)an mitt meinem t)auffen,
meil iDir monc^ iüa^ren. Haec vidimus jc. (^S ift ein öolcf , ha§ gar nit 20
leiben !an, e^ loiE unb mu§ rec^t Ijabenn , man finge il)m aber tncine ii)m,
^0 l^ilfft e§ nid^t, ey ift 3cu f)al§ftarrig! , 'induratum est cor eius", e§ fein
•&'"!' 41' J^fjartte !opffe, fprirfjt 3ob. Item Christus dicit 'Cui assimilabo generationem
haue? similes sunt pueris' k. Inic man§ mit bctju leutten mad^t, ^0 ift§
unred^t k. e§ ift ein ungef)or§am, I)alöftarrigt HotdE, eiserne feiß l^att» im 25
f)al§, mitt bißcm boltfc mu^ man um6gel)en, quia sunt quoque filii Abra-
ham, ^0 muft aud) Saroi leiben jc.
16, 12 'Manus eius contra omnes' jc. ''Man fagt no(^ ^eutt, ha'^ bi^ 5lrabtfd^
öold ein 6ij^ boldE fct) ?c. Manns sunt opera, vita, quam agunt. Dicunt
*H] 16, 12 interest inter servos et filios. De illis hie dicitur 'Ille erit ferus' ic. Sunt 30
autem sancti sine fidc, superbi, impatientes, temerarii, immisericordcs, con-
»29 tentiosi, contemuentes paupercs, detrahentes, iudicantes 2C. et sentiunt 'nos
sumus spirituales, primogeniti, heredes, alii non, nos soli recte seutimus' JC.
awattö it, isquibus sive lamentetur ])er loannem, sive cantetur per Christum, non lugent,
^iot>4i, 15 non saltant. lob dicit 'ludurabitur cor eius ut incus'. 35
16, 12 'Manus eius contra omnes'. Id quod hodie Turcarum est praedari et
ex praeda vivere zc. Qui autem significantur secundum Paulum, opera alia
•33 nos] non
^rebigten über ha% etfte 5Butf) ^UU, gef)alten 1523 24. 259
R] latrones. Manus hie opera siguificant, vita eonim alia non est quam nostra,
dicunt 'Euangelium praedicetur, ut non fiat discordia'. ^a, bene dicunt. Cur
non docuerunt nos nostri praedicatores, ut possimus ipsi iudicare de verbo, 33o
cum illi sustnlerint a nobis id. Xou mihi dicunt rustici papam relinquen-
5 dum. Hie dictum est 'Ismaelis manus sunt contra omnes", sie fieri oportet,
persecutores esse oportet, nos patiemur, tamen non debemus tacere, dicamus
eos male facere, manus nostra rursus sit contra eos, trir muffen bron, cum
vult esse contra nos. Xam deus non feret, ut hi tantum rcguent, qui perse-
quuntur: er tüeiB, iüie er fein Guangeltunt füren fol, fie muffen n}urgen, tt)ir
10 foUen nit fc^tneigen. Ideo cum Caesar, principes veniunt contra nos, simus
et contra eos, quis hie erit iudex? non homo, deus 'ego ipse ero ultor et
iudex\ Ipsi nihil efficient, deus non patietur suum verbum opprimi. Qx ift
ein ftol^er gfel, er bo(^t, bie fc^rifft troft un5 a[(entf)Ql6en, si veniunt per-
sequutiones dicimus 'manus eins contra manus nostras' ic. Si tüerben ni(^t5
1 signa 13 — 260,1 am Bande Si obijciunt se ad concilium futurum prouocare
6a toitt aBer nichts brau», got kft nit ritzten ötier fein tuort
H] 15 oportere etiam esse aliam vitam quam Euangelicam. Dicunt euangelium
debere praedicari citra tumultum 2c. £;a§ bangfen tütr unBern prebigern.
Ceterum auditores debent iudicare de verbo 'non possunt non esse 3.«jo
discordiae' 2C. Hie habes textimi. i^f^ö^e^^ ^öl^i^ tütbber un^er §Qnbtt. ©B
muB bennoc^ ai^o 3cuge^en. Sic dicendum est '^ft beine ^anbt tüibber un^,
20 feo ift tüibberumb un^cx ^onbt auä) tüibber beine'. Xou intellige de carnali
manu. Deus non patietur opprimi suum verbum. Ismahel ift ein ftol^er
gefeÜ, e^r Buc^tt. S30 fan§ @ott auä) nit leiben k. £ie fc^rifft troft un§
Qllentf)a(6en. Si venerint persecutiones , dicendum est 'Manus eins contra
manus nostras' jc.
25 Sie fonnen uns nid^t» nit öortoerffen, ben» ßoncilium, bo beruffen fie
fid^ auff, bie foHen in ber farf) bifcerniren. Gs n)irt aber nichts brauB- 6ott
*K] habent quam alii et Christiani, et dicunt 'Euangelium debet placide prae-
dicari, ut non suscitetur tumultus^ in quo tumultu nescias quid credenduni
sit. Sed quaerimus: cur ipsi absconderunt nobis verbum? ut iuditium nobis .sso
30 aufferretur, ut nescias quid credendum sit. Sed desiuant, oportet ita fieri, ut
manus illonim et nostrae nihil habeant, in quo conveniant vel ore vel opere.
Exigunt, ut non respondeamus secundum fidem nostram, sed secundum ipso-
rum opinionem, qua sentiunt: quia videtur ita nobis, ergo ita iustum est k.
Non vult deus taceri verbum suum aut conculcari, et tamen ipsi hoc postu-
35 laut a nobis. Hie oportet etiam sanguine nostro defendere Euangelium verbo.
Ipsi omnes insurgunt excommunicatione et lanceis brachii secularis. Ecce
Hismael venit, oportet nos contra pugnare verbo. Expectant hodie concilium
17*
2C0 ^^rebigtcn über hai> crftc ^nd) 5JJofc, gehalten 1523;24.
R] gut§ tnadf^en, tametsi concludant, pro Tsmaele maior pars erit. Niillum con-
cilium potest ita esse integrum, ut totum purum sit et sine carne. Coucilium
apostolorum Hierosolymis erat sane periculosum id quod est sanctissimum,
»31 In quo concludel)aut contra Christum. Ego multa concilia legi, sed hoc
ausim dicere, !ein rein lauter coucilium habitum esse, eilt [tuif ift iüol JU r.
je^ten 6^riftlic^ Qetneft, vix potuit couservari coucilium apostolorum. Hiero-
solymis tres tantum fueruut: Petrus, Paulus, Barnabas, notf) mufteit fie etlüQg
3U loffen. Ideo ^ob ic^ fein rein§ coucilium gelefen. Ideo sie tecit deus:
ipse vult esse iudex nee potest ferre iudicem. Si ergo isti tres non spec-
tassent, ruissent omnia. Vult quoque deus, ut quisque sciat, quid credat, lo
non quae concilia et homines, tantum verbum videat : si hoc audiet, satanas
retrocedet, non feret verbum dei, cogitur cedere, quia verba maiestatis sunt
fortissima. Non igitur ferenda concilia, sequatur nemo ea, non potest cum
1/2 am Bande Coucilium apostolurum 9 10 ««« Bande cur id peiniisit deus? «6er
vult esse steht non lioino
H] left nic^t rid)tcnn über fein inortt. ^d) ^^^ ^itt Goncilta gelegen, ahn bo?
barft ic§ Btigfii- baö norfj nie !cin (outtcr rein ß^onciüum gel)Qlten ift. @in 15
»:ji ftud ift lüol 3CU jceitten ci^riftlidj gclöcBcn. Vix potuit conservari coucilium
Apostolorum Hierosolymis. Tres tantum fueruut tuuc, Petrus, Paulus et
Barnabas, noc^ muften fie ctth)a§ 3culnf^cn. 3)rinnb feag ic^: id) ^ah fein
rein (Soncilium gelegen, boy ift aHe§ brumb gcfd^eljcn Hon ©ott, ba§ c{)r Jüil
ric^tcr fein, er fan and) fein anbern ric^ter letbenn. 20
6y iüirt nitt t)clffen, incnn \mx rcc^cnfdjafft follen tl)ucn, hav irir al^o
fpred)en 'luiBer prebigcr (jatt alfeo gcprcbigct, aber baS (ioiicilium f)att al^o
beft^lofBenn'. 5lücin Inen ii^ bog tüort ©otte^5 f)ab, feo befte^e id), e§ !^abe ber
tenffet aber baS Konciüum gcfagt ,'c. Der tenffet trolt fid), ton föottey hjortt
ift. Xrumb %aQ,c idj: blDcil iberman ridjtcr über bic lel)r fein fall, §ü fany 25
nid)t ane rumurf) ^cu gef)en. (J§ ift ein moft, ber bo girl)et. Sic in Luca
2uc. 12, 49 dicit Christus ' Veni accendere ignem' k. sicut uos dicinuis '^d^ tüil ein
i.'uc. 12, 53 mal)l dn fcuer ancjnnbcnn'. luterpretatur seipsum Christus et dicit '(S§
*3^] generale, ego non expecto coucilium Hismaelis, nunquam ali(jUod coucilium
sine fermento Pharisaico fuit, utcunque duo aut tres articuli recte tracta- 30
rentur, ut videas illic non fuisse spiritum dei, praeter apostolicum illud in
actis, quod et ipsum male cessisset, immo pessime, nisi tres tantmn in eo
.•wi numero restitissent, aliis aliter sentientibus. Hoc ideo, (piia deus ipse vult
iudex permanere, et non permittit hoc hominibus, ut novas ordinationes sine
puro dei verbo statuant et cogant homines, qui debent trahi verbo. Caeteri 35
debent gladio permitti. Vide tuam conscientiam. Si dicas diabolo 'Con-
cilium sie statuit', irridebit et confundet te, vel in tuis novissimis: qui ad
solum dei verbum territus fugit jc. Ne sperato pacem nmndi ex concilio.
^>rebic^tclt üim bn-5 evffe 2^urfj ailofe, «eliolteu 1523,24. 261
R] quiete agi verbimi Et certe, quod vereor, si |>acificata fuerlut hec, tum
amitteinns Euangeliuni, iit clicit iii I^uca 'Veni iguein niittere' k. 'utinaiu Suc. 12, 49
iam arderet', ut frater sit contra fratrem. Ismael mu§ fte ^) mit feiner ^anb
regen et nos item reluctenmr. Videte igitur, quae sit natura verbi. 2)ie 332
s t)0(f)[ten uuuidi mirautur iam, ha^ olfo rnmort, uequeunt aliter concludere
uisi Ismaeliticum. Sunt quidem huspites et peregrini, alii filii et liberi.
Sane necesse est lites et contenciones esse in mundo. A^idemus uostris tem-
poribus sie fieri, ut scriptura habet: sitnus igitur fidentes et non turbemur:
mirabilis deus, iudicia eins mirabilia. Certe hi (pii hodie sapiuut, tüerben
10 gor 3U nnrn muffen merben, vilissimi houiines praedicabunt. Sapientes mundi
iu personam tantum respicient, ha ttierben fie gar ^n narren tücrben. Si pii
esseut, sie seutirent 'gib bie orcn t)in, t^u bic ougcn 3U Hon bcr pcrfon, bcr
,3ifmael reutf) biä), f)Ut bid^ bor im'. Sed Ismael heret in persona, non vult
vilem, sed sanctam, pulehraui, fastuosaiu. Sermo Euangelii ledit homines
ij unb bi§ h)ort üorbrenft bie Icnt, et liomiues id persequuutur, maneat ergo
332
1/2 am Rande ^^ tüil ein mal ein fewr ic. iuterpretatur seipsuin bet fon k. 4 am
Rande Natura verbi
») fie = fi(^ Vgl zu 42, 7. F. P.
H] foHen firf) öatter unb fo^n, ^Olutter unb tod^ter hJtbberetnnanber aufflet)ncn\
Da^j fag id) brumb, ba» tntr geit)oI)nen bcr art unb natnr be§ (Suangcliumi?.
2)te ^oc^ftcn bcr töclt tuunbern fidj ic^t, ba>5 cö al§o rumu()rt. Sf^^Q^i-'t l^itt
fein ^anbt anlegen, c§ tnirt boc^ niä)t^ brau^: toan tütr g(ei(^ iDurben I)eutt
20 geforbert, ^o töirtt hodj nic()t§ brau§. Quia videmus sie hodie fieri, ut
scriptura habet, ideo debemus consolari. Mirabilis est deus et mirabilia sunt
iuditia eius JC. Multi futuri sunt hodie sapientisSirai, qui in personam tau-
tum respiciunt. Si essent Christiani, sie sentirent '@i6 hk d^X^n ^^n, t^U
bie äugen ^cu öon ber perfon^ ber ^fmafjeU reitt bidj, ^utt bic^ nor i^m'.
25 Euangeliura est sermo, qui oifendit homines et homines offenduut Euan-
gelium. Hoc est verbum crucis jc.
Alius populus est populus gratiae, qui eciara descendit ab Abraham,
et hi sunt filii promissionis , ut inquit Paulus, super quos verl)um dei dicit
'Tu es^ qui scilicet spiritum corde concipiunt in fidc, bie mnf§en unten ©m. 4, 28
30 fi|en, illi generantur per verbum, sunt autem illi, quos ipse vult habere.
*H] Alioqui si pax erit, cadet verbum. 'Ignem', inquit, Veni raittere in terram^ 2C. «uc. 12, 49
Non homines istud bellum, sed solus deus quandoque separabit. Haec in- .332
terim sit nobis consolatio. Iuditia dei abscondita sunt. 'Pauperes Euangeli- ffliattij. 11, 5
zantur\ Intuere verbum, non personas ?c. Euangeliuni displicet hominibus,
35 quia verbum (srucis est. Porro quos Tsaac significat, eciam ex Abraham sunt,
sed per promissionem dei, quos agnoscit deus et docet in corde, ut adhere-
ant Christo: (pii non seemidum mundum nascuntur, non videntur esse quod
262 ^prebigten übet ba^ erfte Suc^ 5Diofe, gegolten 1523/24.
R] verbiim crucis. Secundus populus est populus Spiritus et gratiae: qui ex
Abraham sunt, sed ex promissioue, ut inquit Paulus, super quos est verbum
ffini.4, 23dei, quod dicit 'Vos estis, qui spiritum corde concipiunt in fide\ Qui sig-
nati sunt, iufra sedent. Hi non per praedicationeni nascuntur, sed per doc-
trinam dei. Praedicanius quidem omnes, sed ipse novit quos velit tangere. 5
®^L4 31 -'^^^^ habent alium thesaurum: Christum, non curant quid eis eveniat. Sicut
Sarai filii liberi i. e. dorainae, ut Pauhis. Hec est libertas, quam Christus
nobis dedit. Nos nihil possumus, uam ipse satisfecit, nihil debemus, nisi ut
diligamus invicem. Hi sunt veri filii ex Sara i. e. domina, quae regnat in
domo. lUa ancilla est ic. lex non ligat, quia liberavit nos Christus, nulla 10
ligat lex conscientiam praeter legem de charitate. Coram eo nihil subsistit
nisi quod ex deo natum est. Speciosissime hodie vixerunt monachi 2C. hi
cum damnantur, ha tnorben fte unb Italien. Ideo intelhge per hos sanctos
non illos, qui palam vivunt impie, hi lictores sunt. Hec duo sunt genera
hominum sub uno regimine, non dictum de illis, bte unter ba§ fc^VDCfb get)orn, 15
sed de magnis sanctis 2C. ^\xnad ift ftol^, non potest iudicari nisi ab eo,
qui habet spiritum sanctum.
1 am Bande Isaac 12 über ex Abraham steht filii pro[missionis] 6 am
Bande illorum vt iusticia est eterua sie et praemium 11 am Bande Lex charitatis
13 damnatur
K] Verbum vult praedicari, aBer e'^t \üzi%, h)el(^e e'^r tteffen fall, bie t^uen
.^38 !eine tüergf. Illorum ut iustitia aetherna est, sie et praemium, hi sunt de
®Qi. 4, 3ilibera. Sic Paulus. 'Nos non sumus filii ancillac, sed liberae^ lila libertas 20
est, quam Christus dedit. Lex non ligat, quia liberavit nos Christus. Nulla
lex ligat conscientiam praeterquam charitas.
'Soro' 'ein fraue, bie bo regtrt' abber 'ein furftin' sicut servus dicit
'5Jtetn fraue\ 'Sar' 'ein ^er\ 'Sara' 'ein '^etrt)n' k. Haec sunt duo genera
hominum sub uno regimine. Non de illis dictum est, b^ unbev ba§ fl^tüertt 25
follen gef)o^ren, fonber öon ben grof^en ^eitigenn jc. ^el) @ot gilt nid^t§,
nisi quod renatum sit ex spiritu sancto.
S84 ®a§ ift ein fd^tne^r ftug!, ber tejt ift an i^m fclBft (eici^t jc. e§ '^att
3CU fe^r eingerifBen. 3f"^Qt)fi ift rt)eiiid§ ftol|, non potest iudicari nisi ab
eo, qui habet spiritum sanctum. 30
Et tantum de cap: 16.
*K] sunt, non curant raagnifica opera, sustinere possunt, quod damnantur, occi-
383 duntur jc. Filii liberae contra naturam per promissionem, qua libertate nos
Christus liberavit, quibus ablata est lex per Christum, qui nobis emeruit et
dedit spiritum. Hi sunt filii Sarae i. e. principis sive dominae, ut infra 35
'Sar' 'dominus' interpretatur ?c. Haec omnia diximus de sanctis vel veris
vel in spetiem. Nara alii, ut dictum est, tradendi sunt gladio.
Et tantum de Cap. XVI.
^prcbigten über bai erfte 3?ud) Tlok, c^efjalten 152324:. 263
32. 4. Cttobct 1523.
R] lu die Francisci.
Caput XYIT.
Abraliae primum prumittitiir diviua gratia unb fc^U^, Sicut audi-stis, 336
deinde fructus de vera uxore Sarai, et quod uomeu ip.^ius et iixoris mutatur.
& Aute promissiouem filii pactum coufirmatur, ut cireumcidatur omue mas-
c'ulum iu domo .sua. Est maguum caput, e^ gef)ort tüol ein gclerter hax^u
unb luftiger bann tc^ bin. Primum promittit ei deu.-? se defeu.sorem. iu quo
verbo Abraham heret, ut autea semper. Quaudo deus iuuovat verbum
.suum, fo gilt» 6efferung be-S glauben^. Sie semper hunc patrem lougius 337
lu provexit iu fide, sie et nos deberemus. Haue fidem iu Ro. extollit, quod <r um. 4, 19
Abraham eredidit coutra omuem ratiouem uou consyderans corpus suum
emortuum. Hec omuia movit ex oculis, tautum in verbo hesit, claudens
oculos dieeus liceut impossibilia sint, tamen scio hec certe futura'. Xon
eure, an ego possim vel non possim. Ob hoc cum deum Abraham ita ex-
15 tollit, fide iustificatur, quia hec est gloria dei, cum eimi omnipotentem
credit, dei est eum esse omnipotentem, misericordem, sapientem k. cum hoc
10 am Rande Eo. 4. 15 am Bande gloria dei
K] Caput Septimumdecimum Geue: D. M. L.
•Sie l)orett i^r, tüte ^Ibraljam erftlic^en Dorfietfc^cnn trirtti ©otdlicfjc sse
gnabe unb fc^u|, barnac^ ein frudjt öon feinem rechten treibe 5arai, Item
20 habt 2lbral)Qm» unb ^aroi nal}men Dorenbert iüirt, Item ante promissionem
filii nascituri pactum confirmatiu", ut cireumcidatur omne masculiuum iu domo
.sua 2C. G§ tft ein fd^on unb groB capittcl, e» gef)ortt tnol ein gelertcr bar=
3CU unb ein luftiger ben i(^ bin.
erftlicl)en fagt tl)m ©ott jcu unb öor^eifc^ett i^m, ef)r tüoUe fein fct)u^
25 fein, QU Tüelcf)em Ittort liatt ?lbraliam gehangen, tnie ^cuöor atletneg. 3i^en
©Ott fein tüortt tiorneuertt, ßo gilt^ beiBcrungti bev glauben^. äiMr mufBen
ftett§ im glauben 3cunel)men, tüetl Wix l)ie auff erben leben. Sic Abraham 337
semper mansit in una fide, semper tarnen aliud atque aliud edoctus, illa
quoque maxima fides erat 3C. Paulus pidchre iuducit hunc textum JC.
30 'Abraham eredidit non respiciens corpus emortuum, non auimadvertens »öm. i, 19
Sarae vulvam eraortuam' 2C. 2^a§ t^et er alles auB ben augenn , non sentit
quae eredidit, tamen eredidit deum esse veracem, nihil uaturae impossibi-
Caput xvn.
*Il] Saepe loquitur deus wmi sanctis et qui renovat verbum ante dictum, 336
.35 renovat fidem, et hoc varie, quia varie docentur sancti. Hie magna fides 337
quae deum glorificavit, dascribitur, vide Ro. 4. Fides sie sentit: Quando SRöm. 4
264 ^4^rebigten über i>ai erfte iöuc^ ÜJJofe, geljatten 1523,24.
R] ei tribuimus, tum verum deura credimus. Credidit Abram deo, qui facit ea,
quae nou sunt. Abram seit, etiamsi omues creaturae coucurraut, uxorem eius
non posse habere puerum. Ideo hec uon curat, sciebat vero, quod hoc futu-
rum erat. Si nobis sie diceretur 'Hoc pugillo frumenti te toto anno cibabo',
quot nostrum crederent? nemo sane. Sic nobis fiet in morte 'lam morere, 5
ibis in vitam eternam', hie non respicimus in praesentia, retrospiciraus , h)ir
fel)eu nit für un§. Hie Abram villet in tenebras, fpl'ingt fut ft(^ et ridet
in corde suo, non terretur, sed potius gaudet. Hec summa fides est, quam
838 nemo attingit. Risit Abram non ex increduHtate, sed admiratione niraii
gaudii dedit gloriam deo plenissime seiens, quod deus id facere posset. @§ 10
fi^einet facillime nobis inexpertis, sed postquam hoc potuit Abraham, potuit
in Omnibus deo fidere. Si mihi hoc eveniret, ut ad me diceret deus *ba
()aft ein t)anb bol toxn, ego pascam te totum annum' jc. Sic in morte con-
tinget. Tum verbum et signum tantum habebimus, quibus vita eterna pro-
mittitur. @t) lüie fpringen h)it gu tutf, ubi tunc manet verbum? quod hicer- 15
2 ?5e. 1, 19 nam appellat Petrus. Hoc potuit Abraham, et \a6) in bte finftetniS i}in ein :
4 am Sande C. XVII. 9 — 13 am Bande Notabene 16 am Rande 2. pe. 1.
H] litatem contemplans, nudum verbum vidit et lumen hicens in tenebris. Na-
tura non potest hoc videre, sed verbum dicit 'bel)r |"agtt§', biumb mu§ bo
it)ei(i)en Btinbfjcit unb finfternu^. Et quia sie credit, fides imputatur ei ad
iustitiam. S)en geben h)ir \i)vx feine ©otf^eit, hjenn tüir {{)n barttor Italien, -'o
ba§ e^r atle§ öormag, bQ§ ©ott bormag. ©otteS ift e§ allein, h(\^ c[)r al=
medjtigt ift, ba§ e^r h^eife, fing unb barm^er|ig ift iz. 2)a§ fotlen ton \\)m
geben. Hie verus cultus dei est. Vide Ro: 4.
Hoc sci\at Abraham, etiamsi omnes creaturae essent uua creatura, non
338 tarnen possent hoc efficere, ut Sarai haberet filium iz. soH deo dat omni- 25
potentiam. 3)a§ f(^etnet unb leuchtet un§ unerfaf)rnen k. !imbe hal- 5lbra=
I)Qm tt)un, ba§ et)r (Sott ^0 btU bortrauet, ^0 ^att er tt)m Inerüc^ ba§ anbere
aEe§ bortrauctt. äßcnn mir ba§ hjibberfu^re , bo§ ©ott jcu mir fprocE) 'bo
t)Qft bu ein ^anbt boH !orn§, ici) lüiU bic§ ein {f)arlang erneren', et) tote
tüurben tnir rechnen K. Sic eontinget nobis in morte, ubi tantum verbum et 30
signa habebimus, quibus vita aeterna promittitur. (5^ loie fpringen lüir JCU
2 *e. 1, 19 tug!, ubi tunc manet verbum, quod kicernam appellat Petrus 2. Pe: 1.
*K] deus dicit v^erum est, ut tarnen nuUa ratio capiat. Hie omnis creatura non
338 potuisset dare filium Sarai, et tarnen verbum dei dat. Sic cui diceretur a
deo *Ecce ex hoc pugillo ordei vives toto anno', certe videret, quam difficile 35
hoc sibi esset credere. Ita in morte dicitur nobis *Ecce habes sacramentum
eucharistiae et vitam aethernam' 2C. Sed respicimus potius in mortem, iü-
2 ?c. 1, 19 feros JC. non in lucernam de qua Petrus k.
^^rebigten übet ba-> crftc S8ucf) 'BJofc, öcfjatten 1523,24. 265
K] apparet non esse possibile, uon taraeu retrocedit, sed in corde letatnr, nou
terretur a promissione, sed letatur: hec magna est fides, non risit, qiiod
dnbitarit, tametsi textus videatur sie sonare, prae multo gaudio risit, ac si
diceret '@^ tüol, ein fel^ant gros bing ift ha^, Wk toirt bo» jo gro» btng
5 fein ÖOl" ber )X)di\ Hec uobis scripta sunt, ut videamns, quae sit natura
fidei. Et quod nullus cultus dei sit maior quam dare gloriam deo plenissime:
'gloriam dedit deo inquit' Paulus 'sciens' jc. sie habetis, quomodo Abraham 9*öm. 4, 20 f.
dat deo deitatem. Ubi nou est fides illa, impossibile est. Nomen adimit 339
Abram, t)Qt in ein tuentg öcrlengert, dat rationem 'quia posui te patremi'-ö
10 multarum geutium\ 'Ab' 'ram' duae sillabae. 'Ab' hebraice 'öatter', 'ram'
'^OC^', <juasi 'ein !)OC^er unter'. Hoc uomen immutat et imponit 'Abraam'.
2. 'pater multarum gentium', uomen non dat illam siguiticationem, quam deus
dat, nisi 'he' litera est addita: oportet ergo, quod ibi iusit mysterium. Et
credo hie 'hamon' (unde 'mammou' 'ein fiauffen') iutelligi. Nam mirabilia
2 am Bande Risus Abrahe 3 1110 [= multo oder niinio?] 6 am Bande Ciütus
dei verus qui? 9 am Bande prolongatur Abrae nomen 14 am Bande mammon
H] 15 Hoc Abraham potuit, ber tiitt in bk fin[ternu§ ^t)nein, fitjet, ba§ e»
nnmngüc^ i[t, nac^ gtaubtt er», gel:)et ntt 3CU rugf, laetatur in corde, non
terretur a promissione. 5)Qy ift ein groffeer gtanbe, non ideo risit, quod
dubitasset, n^ielüot es fic^ alfo ber tert (et anfe^en, ßam (outte e§r alBo,
fonber öor groiBer freube lachet e^r. %[§ folbe er Bogen '@t) tüie ein fel^am
20 groB bingf ift ha^ , tüie toirt bo» ^0 gro§ bing! fein t)or ber tuertbtt'? 2C.
Haec uobis scripta sunt, ut videamus, quae sit natura fidei. Et quod nullus
cultus dei maior sit quam dare deo gloriam plenissime, 'sciens', inquit swöm. 4, :o
Paulus, 'dedit Al)raham deo gloriam' k. Ubi non est fides, impossibile est S99
haec esse 2c. Wan tan trot DiH betten, anbere fteiber anqi^en unnb anber
25 bing ber gleichen t^uen, sed hypocrisis est.
'Xec ultra vocabitur nomen tuum Abram' ic. .V^ic nl)inpt @ott '}(6ra- n, 5
t)Qm fein namen t)t)nlüeg! unb t)Qtt i§n ein toenig Dorlengertt. Et huius
mutationis dat rationem, 'quia coustitui te patrem multarum gentium'. 5l6ratn
fein 3h3u filBen. 'Ab' Hebraeis est 'öatter', 'Kam' t)oc^, g(eic^ B^m f)iB§ 'ein
30 ^o^er öatter'. Hoc nomen immutat unb fprirf)t 'e^r fall 5tbra^am t)eiBen,
'ein öatter bitf)er öollier'. Nomen nou dat illam siguificationem, quam deus
*K] Non solum non terretur Abraham, sed etiam ridet non dubitans, ut
verba sonant, sed cum gaudio admirans. Hie est verus cultus dei ita ple- 3»9
nissime dare gloriam deo ut omnipoteuti, veraci, iusto ic. praeter iiunc cul-
35 tum caetera omnia sunt hypocrisis.
Mutatio nominum. 'Ab' 'pater', 'Rani' 'excelsus'. 'Abraiiam' autem
significare 'patrem multarum gentium' non clare videre licet ex Hebraeo
266 5prebigtiMt übcv bnc crftc *iid) Mo\t, gcl)nltcii 1523,24.
R] 'he" in hebraeo significat, verum nos nou assequimur, tüit loffcnS QUd§ gl^en,
340 bte tücit e§ unfer (jergot alfo uutereinaubcr Qeh)orffen ()Qt. Sic mutat nomeu
'Sarai' in 'Sara\ lod in hebraeo 'meum' significat: 'Heli' 'nieus deus', 'Abdi'
'mein tnc^V, 'Adonai' 'mens dominus'. 'Sara" 'ein regttenbe frau", nt servus
vel serva dicit, non ut vir uxorem vocat. 'Sarai' 'mein fron'. Dcus non s
vult, ut dicatur 'domiua Abrae", 'mein frau', sed 'Sara", 'ftQto', ue dominetur.
Non hoc fecit, nt ranlti momenti sit, sed quod ipsa fiitura esset fignra veri
0a(. 4, 2iff. populi dei. Sic Paulus: Agar mater illorum sanctorum, qni Ismael ^eiffen,
<j[ni servi sunt, non esse nomen benedictum nt Isaac, de sanguine et carne
genitus est sine verbo, naturaliter. (5§ laut^ fo f(^lc(f)t Üor bcr toelt nnb tft lo
boc§ ein gtoffe mec^tigc getüalt. Pauhis genest auc^ an Sarae filii sumus,
3 Agdi 4 am Rande Sarai Sara 8 avi Rande Gal. 4. 10 über verbo
bis unb ift steht fert filiuin per cariietn sed tarnen nou uirtute carnis Icleo veri filii sunt qui
ii('rl)i sunt nou carnis 1 1 am Rande Gal. 4.
Jv| dat, oportet ergo quod ibi insit mysterium aliquod. De 'raph', (juod 'multum'
vel 'copiosum" significat, tantura 2 litera est, 'ham" 'multitudinem" significat
i. e. 'pater multae vel magnae multitudinis", 'Hemmon lohim" 'multarum
gentium". Inde 'Mammon" 'divitiae", 'thesaurus", 'ein ^auffen" dicitur 'ham' it. is
\Q\x lnf^en§ auc^ gc^jen, btucil nn^er ^exte @ott al^o unbereinnanber ge=
tüorffen l)att.
340 6arai ^eift nu^ '6ata". S)a§ tüortlein 'i" im .'peBreif(^en !^ei§t c§
'mein". 'Hell* 'mein @ott", 'Apdi" 'mein tned^tt', 'Adonai" 'mein ©ott",
'Sarai" 'mein frane". 'Sarai" dicitur 'ein tegirenbe frane", non ut vir uxorem 20
vocat, sed ut servus vel serva dicit '^Jicinc fvanc". @ott toil nit, ba§ fie
l)ei^e 'mein frane", '©arai", fonber 'Sara" 'frane", ne dominetur. ®a§ ]§at
©Ott ni(i)t barnmb gct^an, ba§ gro^ baran gelegen tnc'^r, sed quod Sara ipsa
©ni. 4, 21 ff. esset futura figura veri populi dei. Sic Paulus dicit: Agar mater est illorum
sanctorum, (|ui Ismahelitae dicuntur, qui servi sunt. Tsmahel non est nomen 25
benedictum ut Tsaac. De carne et sanguine genitus est Tsmahel, sine verbo
naturaliter K\ ©§ tantt f]o frfjlcd^t lior bcv töelbtt, nnb ift bod^ ein gro§
*H] vocabulo. Sed hie deus ita interpretatur, ((ui dat nonn'na et interpretatur,
340 ut vnlt. 'Sarai" dicitur 'domina nica". Hoc nomen aufert deus , ne ex ap-
pellatione vidcatur esse supra marituin, id (piod quacdam feminae tentant: 30
utinam non assequerentui*. Sara recti populi figura est. In Isaac caro
quidem et sanguis est. Non tarnen caro et sanguis deo placent i. e. omnis
sapientia, omnis iustitia, omncs vires sine verbo dei, etiamsi homo secun-
341 dum legem dei voluerit esse servus. Necesse est adesse dei promissionera,
quae credita filios dei fatiat. Nos dominac sumus filii, quae regnat in domo .ss
35/36 am Rande Abbreuiatio uperuui, augnicntuni fidei.
5Prebigten über ba^ erfte ^uc^ OJJofe, gefjalteit 1523 24. 267
R] fructus Sarae est caro et sanguis, sed tarnen non e carue et sauguine natus. »41
Est ergo filius verbi dei et tarnen sanguis et caro, in f^eifd) unb Blut unb
ni(^t burdt) fleifi^ unb blut. Ideo non sunt veri filii dei nisi per verbuni.
Isaac eciam corporaliter per verbum regenerari oportuit. Quicquid potest
5 caro et sanguis, ift ^ie bornibcrgclegt. Quicquid non est ex verbo dei, ha^
ift öerloren. Si in libero arbitrio incedit, non est filius Sarae. 6§ frf)leu[t
ha^ genng hJOrt bte gan|cu tuelt: quicquid non per verbum regeneratur,
Filii sunius feminae, inulier est bonorum potens et est gloria viri, neminem
habet supra se nisi suum virnm. Ideo libera dicitur a Paulo, quia nemiui
10 subdita, sed omnia sibi subdita. Hec est ecclesia Christiana, neminem
habet supra se nisi Ihesum Christum. Christi Braut f)at fein ©uangedum,
spiritum, baptismum, panem, 2xit ba^tu unb teufft, ent^inb, unb gilt fo öil, aU 342
got fel6er ba [tunbe. Quicquid facit, factum est in celo et terra. St) bermag
al§, h}a§ got bertnag. Hanc jiotestatem nemo exprimet, dixit ei 'quicquid
6 ain Bande Et erit Sare filius 9,10 am Bande quae uis habet domus conducit
seruos dimittit quando vult
H] 15 mecf)ttg, getoalbig biug! bei;f)iubcr. Paulus 5ceuc^tt§ ^od) an k. Sarae fihi 34i
sumus, fructus Sarae est caro et sanguis, sed tarnen non e carne et sauguine
natus. Est ergo Isaac filius verbi dei, et tarnen sanguis et caro, ^m ftetfc^
unb Blutt, unb ntc^t burc^ä f(etfc§ unb Blutt. S)rumBB feint nit veri filii
dei nisi per verbum dei. Isaac eciam corporaliter per verbum regenerari
20 oportuit. Quicquid non est verbum dei, ha^ ift berlorn, si in liberum arbi-
trium incidis, non es filius Sarae. 6§ fc^teußt ha§ geringe bte gan|c Inelt.
Quicquid non per verbum regeneratur 2C.
Filii sumus uxoris : uxor est potens bonorum , et est gloria viri , ne- ®ni. 4, 31
minem habet supra se praeter virum. Ideo 'libera' dicitur a Paulo, quia
25 nemini subdita est, sed omnia illi subieeta sunt. Haec est ecclesia Chri-
stiana, sponsa Christi. Neminem habet supra se nisi lesum Christum spon-
sum, fie f)att fein ©uangetium, suum spiritum, baptisma, panem jc. quicquid
illa facit, factum est in coelo et in terra. S)e^r taufftt ba§ iinbt, e§ ift eBen »43
§0 getaufft, feant ^qü e§ 6^rtftu§ felbft getaufft unb ftunbe felbft albo. Sic
3ü de remissione peccatorum. 2)ie bormag alle», h)a§ ©ott bormag. '©e^orc^
mir', fprid^t el)r, 'fünft borbitt iä) bir nic^t»', omnia audet flicere, allein auff
*K] sub marito, non ancilla. Sara sola Abraham vocat dominum, qni est nobis
Ihesus Christus 2C. Omnia habet uxor, pecuniam, claves jc. potestatem in
coelo et in terra, praedicat, baptizat, absolvit, quasi deus potestate inenar- S42
35 rabili.
Haec domina in domo est, marito tantum subdita, qui docet eam.
Non accipito aliiuu, non praedicato aliud, non facito aliud quam volo.
268 'l'i^i'^ifltcit über bae erfte 'Md) Tlo']e, flcI)Q(teit 1523/24.
R] feceris, ba^ fol getl)Oll fein, saltein fac voluntatem nieam, licet feoeris contra
Hcrviim aut ancillaiii, nou curo, uoli aliud docere aut uova aut aliam heredi-
tateui', tum est spousa, de hac sie uascimur. S)rumb ßct^ e^ fo fein JU iiiter
C'liri.stum et sponsam: quicquid hi habent, hoc habent et filii, sunt fratres
Isaac ex Hbera nati ex verbo, \mx fein fre^e 3untf)ern, non habemus leg-eni 5
ut pharisaei, sed spirituni, (jui impellit nos, ut libenter faciaraus JC. Sedenuis
iam in sinu matris, nihil timemus, hoc acceptat deus, et dat nobis heredi-
tatem, hoc dicit pater 'bQ§ Ünb ift öon meint h3cib geborn, bruntb '^atS
fein anber xcä)i, hau ha^ geborn ift öon meim lueib, non operanduin est,
ut heres sit', nativitas hoc dat. 8ic si per verbum regeneramur propter 10
343 generationem, filii sumus dei ?c. Hie ubique videmus (juae sit vita Chri-
stiana: opcra non faciunt, sed Euangeliuni et verbuui dei et fides, nion
nmffen greiffen, cum scriberentur haec verba, in animo habuisse deum f'utu-
ram olini illnm praedicationem. Hie nulluni videnuis praeceptum, sed pro-
missioueni, ein lautl)ei gefc^encf, non iubetur otferre, non sunt verba, quae i'>
aliquid iubent, sed quae donant. Ex illo verbo veuit Isaac, quod dixit deus
2 am Rande tvtt Itit lificr bic ft^nur (5—8 am Bande uoii expectationem operum
mercedeni 15 quae fehlt
K] ben bein fi^ct fie. 'Non accipe', inquit, 'alium viruni, tritt nidjtt nbei bte
®Qi. 4, 31 f(^nnre' .'C. Illius matris uos sumus filii, incpiit Paulus. S)rnmb tft§ ein fein
bing in hoc matrimonio inter Christum et ecclesiam. ^^^r leib nnb bnui^
sunt sacramenta, bar ntitt nnb in inetd^en fie ntid) tregt. 2)rnmb feljn hjir 20
nul) ntd)t mel)r fnedjtte, fonbernn frel)f]e ^ungf^crn, posthac non compelli-
mur lege, sed spiritu ambulamus, gratis onmia opera facimus, non expecta-
nius ap])retiationem vel mercedeni operum. Hoc videt pater et dicit '3)o§
tinbt ift öon meinem leibe geborn, S)rnmb t)att§ !ein anber rei^t, ben hü^
geboren ift öon meinem leibe, e§ borfft ni(^t§ tt)irg!en nod§ tl^nen, ha^ e§ ein 25
erbe h^erbe, (|uia iam est, ba§ gibt il)m bte gebnrtt' k. Sic (pioque fit: si per
verbum regeneramur propter generationem, filii sumus dei K. Hie ubique
videmus, quae sit vita Christiana, opera non fatiunt, sed Euangelium, ver-
bum dei et fides. ^3Jian mn^ begreiffen , Cum scriberentur ista verba deum
34.1 in animo habuisse futuram olim illaui praedicationem k. Hie nulluni vide- 30
mus praeceptum, sed meram promissionem, ein loutl^er gefdjentf, nihil hie de
*H] Porro sicut uxoris sunt quae mariti, ita et filiorum quae parentum. Isti
Isaaci vere sunt doniicelli, libero animo non ut hvpocritae. Non quaerunt
mercedem, (|ui nati sunt heredes. Nihil aliud hie respicit in filio deus quam
nativitatem, ut sit heres, non opera K. 35
343 Haec agens deus, quae hie scripta sunt, volebat in futurum praedicari
promissionem, non opera. Nou dicit 'sacrifica', sed 'Sara pariet", non suo
5prcbicitcu iilicr bn§ crfte 9?ucf) Ü)tofe, glitten 1523,24. 269
R] 'generabitur tibi filius, qui vocabitur Isaac'. Ego ;^i Christianus fio, qnod 17, lo
audio verbum dei, ha§ ^ab \ä) lüt erftubtrt, niemont tüei§, too iä) ^n !t)um,
sed tantum dictum est 'Crede et salvaberis': sie mirabiliter veuiunt ex deo
hec, nou a nobis. Quid igitur Isaac iactitabat? au meritum patris? certe
5 non, sed 'patri huic me dedit deus per verbum'. Sic uobiscum agitur: per
verbum generaraur et in hereditatem venimus. Sic nunc, quid Christus sit,
videmus, tüir faEen ß^rifto in bic fcf)0§, nemo meruit, sed gratis contingit.
Hec aliqui sapieutes riserunt, ut certe ridicula carni vidcntur, sed fiat in
pericukun illorum, ahud est, quam ipsi putant. Unfei" ^CVQOt p\i(0^i Qetn
10 nenifc^ ju reben, in stultum videtur carni, ai]o toit er bie üuflen 3U narren
machen. (B§ ift ein groy bing nmB einer fronen hanä) ober mxih ünber 344
tnQ(^en, ein nerrtfd) toercE ^iert er mit fjo^en inorten. Sic nemo illa pro-
funda scripturarum videt, unb iuen man an^^ebt ju graben, jo fan man fie
nit gnug eran^graben. Omues ex verbo gratis salvamur, non ex uostris
ij meritis. Hec hereditas ex deo est, non patre aut nobis, nihil hie faciunt
1 am Bande Gal. 4. 8 am Itande C. XVII. 14 am Bande Couclusio
l\] sacrifitiis jc. Non sunt verba, quae iubent aliquid, sed quae donaut k. 5ln^
ben lüortten fquat)m ^']aac , quod dixerat deus '2)n lüirft ein ]of)n t)aBen, n, ii»
ber faE ^ifaac IjeiBen'. äl>en id^ ein Sljrtften Inerbe au^ bem, ha^ \6)^ iriortt
§o()re, ba» ()a6 ic§ nirfjt erftnbirtt, niemanbtö tüei^, Ino tdj fjertomme nnb
20 öon Inanne ic^3 ^abe. Unde venit Isaac in hereditatem ? quia verbum dei
in sinum Abrahae coniicit cum. Quid ergo potuit gloriari Isaac? sie opor-
tuit eum cogitasse '£)ay I)at tnir ©ott geben, §att mic^ bem reid)cn manne
in bie fd^O§ gefpnnnen' 2C.^) Sic uobiscum agitur, quaudo per verbum regene-
ranuu', et in hereditatem illam venimus 3C. Haec certe ridicula carni viden-
2.. tur, tüte fic and) bomit gcfpilett f)aben. linder f)erre (^ott pfffcgct gerne
nerrtfd) jcn rebenn. (£-y ift ein gro^ bing! tüerüd) nmb ein fronen boud;
obber nmb Ünber modjen, ober ein nerrifd) tncrg! feieret e{)r mit t}o()en :u4
tüorten, unnb boS tl)ut e^r borumb, bo» et)r bie grof^cn tluglingcn botnpffe.
darauf} befc^üjtlcn lütr, boS nitt oufs menfd^en trcfftcn tomme, boy ©ott
30 t)or()ei^f(^et, fonber ou^ gnoben. 630 folget onc^ nuf), btneil ber glaube oHeS
*) Vgl. zu dieser Ausdriicksiveise: sus vater, sun. heiliger geist in mich sich .'^pan
Frauenlöb (EttmüUerj 15, 30. P. P.
*K] aut tuo aut filii merito. Sic non merui, ut audirera Euangelium, et tarnen
deus dedit illud, ut fierem Christianus. Hie Isaac nihil potest gloriari, sed
dicere 'Dens in has tarn viri optimi me coniecit divitias, nihil tale quid ncc
cogitantem quidera'. Ita et de divitiis Euangelii sentiamus ac.
35 Quae hie scribuntur, vidcntur scripta tantum esse de pueris ut vocant
fatieudis, sed deus stulte libenter agit, ut coufundat sapieutes in talibus
operibus mundo despectis. Breviter: quod acceptum sit deo oportet esse 344
270 5ßrebigten übcv bog cvfte ^uri) ^DJofc, ßctjalten 1523 24.
Rl opera, fides ergo orania facit, ei" tnoc^t ba» ünb et heredem eum facit. Tum
(juoque Isaac non ociabitur, sed seraper operabitur, sed ob hoc non, ut ali-
quid mereatur apud patrem. ©r tüixt ntt ttiufftg gtjen vel ft|en, er fol t)er=
fd^affen, ha^ bQ§ erb ^e groffer unb grofjer toirb. Sic nos cum credimus,
agere deberaus, ut reguum amplificetur et douuis dei per praedicatiouem
servire proximo jc. Nomen uxoris est abbreviatum, viri autem prolongatmu,
(juia scriptura posteu non nominabit 'Abram' et 'Sarai'. S)ie \r)txd nemen
q6, bcr glaub 311. Sic cum deus operatur in fide, tum minuuntur opera et
fides crescit.
846 De Circumcisione.
C^n nerrifd) gbot, ubique in Bibliis et novo testamento trnrt angezogen
illud opus et Paulus i)ai fonbcrlid^ öil mit 5U fdjaffen. Yidete ordinem:
Abrahae promittitur, quod deus tuen vult eum et ])Ostea signum dat, ut
4/5 am Bande brcng anbete auä) t)n^ü 8,9 am Bande vbi ueibnni praeiHcatnr
11/12 am Bande ludei multiiiii lioc iactitabant
H] t^ut, e§r maä)i bog finbt unb mac^t i^n aud) 3cum erben, ba§ bie tüerg!
nt(^t§ bnr3CU t()uen. Ergo non est operandum? Dico: ergo opera facienda i'»
sunt 2c. ^I'qqc lüirt ni(j^t muffig gef)en, inirt nit ftil fi^enn. (5!^r fall t)or=
fdjaffen, ha^ bas erbe il)o grofjer unnb grofjer iücrbc. ©30 fotlcn irir i^m
auä) tl)uen, cum credimus, ut regnum amplificetur et domus dei per praedi-
catiouem, nnb burrf) ha^, ^0 tüir unterm nef)[tcn bienen. Haec est })romissio,
et magna est fides Abrahae ^c. 20
845 De circumcisione.
Sin nerrifc^ gebott k. ubique in novo testamento tüirt§ angejcogen
illud opus, unb ^aulu§ l^at fonberlic^ üill bamitt 3cu)(^affenn 2c. Videte or-
dinem. Abraham promittitur, ha^ @ott fein fcl)ul^ fei). £)arnac§ gibt e!^r ii)m
ein jceid^en, ut fateatur se deum esse et quod ipse servus sit, quare facit 25
845
16 — 20 am Bande Scriptura nun postbac uocabit Abrani Sarai sed Abrabam Sara.
2)^ Wetgf nehmen ab ber gloube jcu vlji uorbum praedicatm- sicut est de illis noniinibus.
*S] bonum ipsius sine nostro merito, et sine lege, ut glorificetur. Quid ergo
bona opera? Respondeo: Isaac non fit filius operibus, nee deinde operibus
heres, tarnen facit placita patri, tantnm agit, ut regnum et bona patris
crescant jc.
De circumcisione.
In circumcisione confidebant, qui non videbant ex historia Abrahae,
id quod res erat, ignorantes omnia praecedentia, nempe quod Abraham iam
ante circumcisionem erat servus dei per fidem. Et Isaac acceptus deo per
^Itrcbigtcn iitict bar, crftc mä) a)io|e, gehalten 152324. 271
R] fateatur se deum esse et, quod ipse servus sit, quare cireumcisio nihil facit
ad iustificationem, futtber t)On fret)em mut, non aliquid sperans Isaac, si
niiuquam fuisset circuracisus , tarnen fuisset lieres Abrae. Paulus pulchre
interpretatur Abraham circumcisum, cum iam iustificatus fuisset, sed circmn-;)iHnit. 4, u
5 cisionem habuit pro signo iustificationis. Coram deo fatetur fide se esse
filiurti dei, sed coram hominibus signo. Sicut hodie cum sacramentis coram
gentibus testamur nos esse Christianos, cum id rideant. Potuisset aliud Sig-
num dare, cum ridiculum fuerit gentibus, bie bie i^U^^n t)er)peitf) ^a6en
propter hoc signum, unde Ijabeity rtQXrn gefjeiffen. Verum est: non iusti- 34«
111 ficabat, sed fides, verum hoc indicatur: Xemo iustificatur, nisi fiat ut Abraam,
ber bejc^nitten nar. Ride quantum velis, verum est hunc baptizatum stul-
tum salvari, te sapientem autem damnari. Si autem iuberet deus eum indui
aurea veste, tum quilibet accurreret: nunc cum hoc stultum iubet, rident
omnes, ut stultiores fiant. Si contra ludeos esset agendum, tum circum-
15 cisio nihil aliud est quam signum externum, quo ostendit fidem in corde
suo erga demu. Nam sie Paulus concludit contra ludeos, quod non possit .^47
iactare circumcisionem, quia Abraham ante circumcisiouem erat acceptus deo
per fidem. Sic antequam accipiamus sacramentum, debemus habere fidem.
1 am Bande vt dei sit 10 11 am Bande Spiritualis cireumcisio uihil est aliud quam
mortificatio carnis K. 16—18 am Bande Alle [Allegoriam? 5(I(e ?] sepe audistis ex me
K] hoc opus? nid^t bo» e§ etttDO» t^lie ad iustificationem, quae gratis et gra-
20 tuito contiugit. Isaac non facit heredem cireumcisio k. Paulus pulchre
interpretatur 'Abraham ideo circumcisus est, quia iustificatus erat'. Ceterum Mom. 4, u
circumcisionem tnufte el)l" tragen in signum suae fidei. Sic in Romanis iRpm. 4, u
'sigillum' appellat. Coram deo fatetur fide se esse filium dei, coram homini-
bus signo. Sic nos quoque k.
25 Stultum videtur hoc incredulis. ^n bem bemutiget öott bie Düinunfft
unb idj(et)et fie bornibcr. 2)te f)e{ben ()a6en bie ^uben öoripcictt unb öorfpottctt »4«
propter illud opus k. '2)u luerbcft, lütc bu iDotlclt, muftu benneft getaufft
toerben' k. '%\\ muft tuerben tote bex 9iQr ber fo befc^niten abber getaufft
Vo'xxi, aber id; tnil bicf) nic^t l)aben', fprid^t @ott k.
H] 30 promissionem. Deinde additum est signum fidei cireumcisio, quae non facit
neque filium dei netpie heredem. Coram deo non indigemus signo, nisi sola
fide, coram autem nobis ipsis et aliis hominibus signo indigemus: ut tuuc
circumcisione, ita nunc baptismo. Ridenda erat cireumcisio gentibus et certe
stultum signum rationi et sapientiae mundi, ut testantur adhuc gentilium
35 scriptornm plerafpie monumenta, Ridcndus est et baptismus, et supra
modum ridenda corporis Christi comestio coram ratione, quae nihil in nobis 34«
videt immutatum per signa ridenda. Sed deus dicit 'Nisi hoc modo stultus
272 ^^rebigtcii üOcv bai erfte iöitrfj Mo\e, a,ti)aikn 1523/24.
R] Sic respondendum ad orauia bona opera: fides sola sufficit corara deo, opera
tainen sunt, ut tester fidem nieani coram hominibus, alias non egeo bap-
tismo aut aliis operibus. Sic concludendum contra ludeos et operarios.
Circunicisio nihil valebat in Israaele neque caro, quod scilicet erat Abrae
filins, quia carebat fide. 5
33. 11. Dttohn 1523.
Caput XVIII. dominioa post dioni.
In c. 17. audivimus, quomodo Abrahae proniissnni sit ex nxore sterili jc.
MCt pactum circumcisiouis 2C. quae non est aliud quam quod exuamus veterem
hominem Adam et eamus in afflictiones, prout deus imponit. Hoc notandum
347 non significare externam circumcisionem aliud quam quod fidem nostram in- 10
dicemus, sicut nobiscura fit in baptismo. Sic Paulus concludit contra lu-
deos, quod non possint de circnmcisione gloriari plus quam gentes jc.
Antequam ad baptismum et sacrameutum panis accedamus, necessarium est
nos habere fidem ic. Sic respondere potestis ad omnia opera bona: fides in
H] 2ßeu ha^ @ott tf)et, Iic§ einen ein gulbenen rog! an3ci()en, ioen el^r n
ß^riften tüutbe, ^0 tüurbc e§ boy flcifc^ nit Dor ein narrf)eitt f)alten. 2)a§
gefc§it)et aUeS bei inclbt äcnr fcfjanb unb 6lint()eit, aber @ott ^cn einer c'^re,
be^n njoüen tüir nnruffen, ber unö ©otte» binft lernet unb gibtt un» haä
ctuige leben. 5(men.
Et tantum de cap: septimodecimo. 20
Caput Octavumdecimum Gen:
^m f{e6en3ce()cnben Kapitel t)aben lüir gel^ortt, lt)te 5lbrnf)am öorljeifd^en
ift ein \oi)n an% feinem unfrucf)tbarm treibe jc. Item audivimus pactum
promissionis, scilicet circumcisionem 3C.
347 Circunicisio ift nilfjt» onber» quam quod exuamus veterem Adaraum, 25
unb ge^en al^o in oüe anfec^tungf) unb lüibbertrertigfeit, luiefe un§ @ott äcu=
fd)ic!tt unb Qufflegtt.
®a§ ift 5CU mergtenn, ha5 circumcisio externa nid)t§ anber» bebeute,
ben ha'5 fie barburd) anjceigten treu glauBen ?c. sicut nobiscnm fit in baptis-
jHöm. 2, 2:, mate. Sic Paulus concludit contra ludacos, (juod non possint plus gloriari so
de circnmcisione quam gentes iz. Necesse est habere fidem, antequam bapti-
zamur, antequam accedimus ad sacramentum altaris jc. Sic potestis re-
spondere ad omnia opera bona 'fides sola sufficit, ut salvus fias, opera
*3S] sis, damnaberis". Si deus non dedisset tam pudenda signa, sed regalia,
aurea 2C. non mortificaretur nostra superbia. Haec ergo sapientibus scan- 35
dalum sunt et excaecatio, Credentibus gloria.
Et tantum de Cap: XYII.
^rebigteu übet ba^ etftc SBud) ^lo']e, getjaÜen 1523;24. 273
R] deum sola suffieit, ut salvus fias, sed tum opera accedunt in gloriam dei Et
charitatera proxirai. Per illud testimonium multi alliciuntur, si scilicet faci-
amus bona opera. Hismael circumcisus erat et filius Abrahae seciindum car-
Dem et sanguinem, sed non habebat verbum et promissionen). Filios Abrahae
5 iiecesse est habere eandem fidem quam Abraham. Sequuutur duo longa
capita c. 18 et 19. Hoc c. 18 deseribit, tüte 3IbrQ§QTn coram deo magnus »si
fuerit unb ^od§ QriQeie^en, quo indicatur, quam faveat deus iis, qui eredunt,
toie ^olt er in fe^. Saepe audistis nihil poteucius esse in operibus dei fide:
facit amicos et filios dei, facit, ut cum deo agamus, sicut amicus cum amico
10 agere solet. Hec omuia fiunt propter fidem. ßr i(^er|t mit ^m ac cum
puero, sie cum uxore iocatur: et tamen seria simul adiiciuntur, et postea
dicit 'non possum celare Abraham'. @§ i[t ein mec^tig caput, quod inter- }^^[,^j ^ ^^
pretatur Paulus. Hie vide quae ^y^r^OTorr^g et (fiXavTQOJiia leutfelig, ba§ xit. 3, 4
man gern umb einen ift, homo mit bem man gern nmbg^et. Hoc nomen
1-' Christo tribuit et deo novum testamentum Ad Titum 3. %.{\o fmntlit^ ift
2 über Per illud steht per opera 3 am Rande Ismael 4 am Bande filij Abrae
10 am Rande fidei laus 13/14 am Rande Ecce hie non ob aliud cum Abraam conuer-
satur nisi quod delectattir eins fide
H] accedunt in gloriam dei et proximi charitatem": per illud em'm testimonium
scilicet per opera multi alliciuntur ad fidem k.
Ismahel circumcisus erat, filius Abrahae secundum carnem et sangui-
nem, sed non habebat verbum et promissionem. Filios Abrahae necesse est
20 habere eandem fidem, quam Abraham habuit jc.
2)Q§ ac^3cet)enb ßnpittcl Be|(^reiBet un§, lüie Slbra^am gro§ genießen ift ssi
öor ©Ott unb ^oc^angefe!§en , ha^ au(^ ©ott bnrd^ ha^ (Sjempel tüill 3cnt)or=
fte^en geben, toie gnebig c^r fein mitt alten gläubigen.
Saepe audistis nihil esse potentius inter omnia opera dei fide, beljr
r. mac^t freunbe unb ünber föotte», et)r ma(t)t, ha^ h)ir mit @ott §o unibgeljen,
tüie ein freunbtt mit bem anbern pft^egt umb3cuget)en. 2)aö gcid}il)ct aüeS
umbB glaubend lüitten. 6)ütt fdjer^ct mit -ilbro^am lüie mit cljncm fiitbe. Sic
et cum uxore iocatur, unb ift boc^ il)m emft unb ettlüaS brau gelegen, et
semper adiiciuntur seria h'. 6» ift ein medjtig capitct boy ^c. quod eciam
30 Paulus interpretatur. i Jim. 5,
*H] Caput xym.
Ostenditur hie Abraham magnum fuisse coram deo, quo exemplo deus ssi
ostendit, quam chari ipsi sint credentes. Fides tarn potens, ut auferat omnia
peccata, fatiat filium dei k. efficit, ut deus fiat noster, ut eonfiibuletur quasi
35 cum amico, immo quasi cum puero. Ad Abraham divertit, colloquitur,
iocatur cum Sara, non pot€st celare quae fiicturus sit JC. In epistola ad
Titum Deus dicitur 'leutfelig', 'freuntl)lid)' k. Quomodo posset homo cum 2:11.3,4
CutlicvS 2Öcrfc. XIV. 18
274 ^rcbtgten über ba§ erfte »ud) mo\e, qei)a\tm 1523/24.
R] ]§ie got erga Abraham, Hoc nol)is exemplum, quod cum credinuis, quod
eadem facturus sit nobiscum: ha§ U)il§ ober uit erfain, quam dulcis sit
352 dominus, misericordia est, quia non credimus. (S» ift über nHe Qebandfen, boy
QOt aljo mit einem menfcijen rebt, non gustamus suavitatom illamm histori-
arum. @§ fein nit faule f)iftorien, sicut Barbarac unb anbcvn : omnes de 5
fide sunt, non loquitur duo verba cum eo, sed et hospes eins fit. Ilursum
eciam tuiberijolt er promissionem Sarai taetam, ((uam non audierat, nunc ut
etiam Sara audiat. Hoc caput muft 6nvai fiucf) t)OVn, tametsi non credi-
derit. Quid hoc velit, non satis scio. @s fi(^t mi(^ t)ie alfo an, ba§ 6arai
9l6rae nit glaubt ^at. Sed ridet hie eciam verba dei, fuit lionesta muliei-, lo
i45c. 3, iJ'HM^^^''^^ vii'um suum dominum, quod et Petrus in Ej)istola c. ',\. repetivit,
858 'cuius honestae matronae debent fieri filiae" ?c. sed sunt fel^am , Sarai
10 am Rande et in omni conuersatione honesta
IX\ Abrahamo datur philantropia, ()oIbt§elig!eit, hitini humanitatem vocant,
loen ein menfd) mit bem anbern gerne umbgeljet. Hoc nomen tribuit et Christo
Sit. 3, 4 et deo eciam novum tcstamentiun ut ad Titum Paulus k. ir.
S)a§ h)ir§ aber nit erfat)ren, quam dulcis sit dominus, in causa est
quia non credimus, quia nullam fidem habemus k. @y ift ubev alle ge=
bangten, ba§ föott al^o mit einem menfdjeu rebet it. lt)ir ft^medeu nit bie
fuf§ig!eit bi^er unb foldjer f)iftorien. ^tjr rebet nidjt \\üi.\) tnortt mit ii)m,
fonbern mirt and) fein gaft 2C. 20
352 Rursum rej)etitur eciam hie promissio facta Sarae, quam non audierat
uisi ex Abraham. Sara muft aud^ §eran in hoc capite, iöietnoE fie nit
glaubtte ic. @§ fi^et mid) !^ie an, al^ l)abe 6ara ^^Ibra^ac nidjt gegloubet k.
Spiritus paucis verbis describit, quod Sara pudica fuerit in omni con-
versatione. Honestae Matronae debent fieri filiae Sarae, quae dominum vocat 25
1^0.3,6 suum Abraham K. Vide 1. Pe. 3.
85» ©aro fd)tet)et§ in tüinbt, Sic cogitans 'me{)r tüei§, ap§ tnein man redjt
22 nisi ex feJilt
*H] homine loqui familiarius aut iucundius? Talis et nobis est, si talem credi-
352 dermius. Quia vero talem non cernimus, signum est, quod non credimus.
Haec excedunt omnem cogitationem hiunanam, conscientiae fideles noruut. 30
Hospes accedit deus, tarn multis loquitur verbis jc.
Supra Abrahae promiserat deus Sara non audiente, quae hie audit et
ditlfidit. Videtur nee Abrahae credidisse talia procul dubio non taceuti, (juia
ridet et pudore afficitur. In quo honestas eins notatur etiam secimdum
mundum et carnem, quae praeterea et dominum suum vocat Abraham, unde 3.1
SM*^' *' ^ ^^^^^ Petrus. Amplius non delectabatur amplexu et quottidie mortem exj^ec-
I
«ßrebigten übet ba^ erfte fSuä) 3Jiofe, gehalten 152324. 275
K] ]ä)leä)t§> t)n toinb sie cogitans 'quis seit, oB§ mein man xcdjt Derj'tanben t)Qtt''?
Ideo eura ipsa quoqiie loquitiir. Propria persona audit ab Abraham : non
credit. Ab angelo audit: ridet. Dens non fert, ha5 man mit bcm glauben
f(^ei|t. Hie autem Sara ridet, lieet ex deo audiat, de alio homiue deiis illam
5 levitatem non passus fuisset, funber fc^er^t mit ix. Ipsa est infirma in fide,
ideo eam tolerat deus. Ibi vides multa superflua verba, sicut solet femina
loqai cum femina, cm* hoc agit? quia cum cor habet fidem, tametsi infirmum
sit in fide, non repudiatur. (Sarai I]engt irem man an, cum in Aegyptum
proficiscebatur et dedit servam marito, cum iudicaret se indignam. Hec om-
10 nia indicaut fidem Sarae, et tarnen modicam fidem, quam deus non reiicit,
er ^ett ir» ^u gut. Paulus dicit Po. 14. 'Infirmos in fide' 2C. t)ie ftrauc^elt ;)tüin u, i
fie, licet non tantum habeat ut Abraham, tamen oportet eam credere adeo,
ut terreretur, cum diceret 'ego non risi\ Ideo deus fc^tec^t X)l Ijmmer neuis, 15
ftucf fidei für. Quod exemplum docet de fide in fidem duci debere usque 354
15 ad perfectiouem , semper augeri oportet fidem in hac vita. Qui sinunt se
12 — 14 am Bande Ibi videbat esse deum cum diceret non risi At ipse tu risisti 3C.
14 aber ftud steht oBung
H] öorftanben i)aiV jc. S)rumb rebet ©ott müt i^r in aigncr pcrfon. Audit
ex Abraham: sed non credit ab angelis: audit et ridet. @ott ^et ein anberu
lafBen ge^en k. aber mit t^r fe[)ret et)r anber§ k. öie fi^eftu öil übriger
tüortt, tüie ein tnetb ptf^^ött mit bem anbern jcureben. Sed cur hoc facit
20 deus? 2)rum6 t^ut ers, cum cor habet fidem: tametsi infirma sit adhuc
fides, tamen non repudiatur 2C. ©aro f)enget irem monne an, cum pro-
ficiscebatur in Aegyptum, item dedit servam marito, cum videret se indig-
nam 2C. Haec omnia indicant fidem Sarae, habet tamen modicam fidem,
nee ob id reiicitur, ©ott ^elö^ i^r JCU gutt, Paulus dicit 'infirmum in fidesRüiu. u, i
25 suscipite' Ro: 14.
Ibi videbat adesse deum, cum dicit 'Non risi'. At ille dixit 'Tuis, 15
risisti' 2C. Hoc exemplum docet de fide in fidem duci usque ad perfec-
tiouem 3c. (5» l)etft ijmmer neue ftug! f urgefdjlagen , neue ubungt) 3C. £te :?.'i4
fid) laffeen lernen, bie fi^en in sinu dei. Secundo complectuutur hie moralia,
'H] :io tabat cogitans 'mens forte raaritus non recte intellexit, quod se audisse a
domino mihi narra\nt'. Nunc autem et audit et ridet. Aliis certe deus
imputasset hoc ad peccatum: hie iocatur, non imputat electae foeminae. Ubi
fides est, illic deus est cum omnibus suis bonis. Et licet infirmitas fidei sit
in electis, tamen eos non abiicit. Sara in aliis erat exercitata tentationibus
35 et fidelis inventa est, ut supra legis. Item fide dedit ancillam Abrahae 2C.
Et tamen hie cadit, quod non imputatur propter praecedentem fidem Et
statim cogitur credere videns dominum esse, qui novit risum occultum. Vides SM
itacpie, quod deus ducit ex fide in fidem, ut discamus paulatim fidere magis ^c.
18*
276 5ßrebtgtcn übet ba^, erfte ^nä) ÜJbfe, getjaltcn 1523/24.
R] doceri, Uli sedent in siuu dei ic. 2*^ complectitur raoralia Epistola ad Heb.
.ficbr. 13, 2 fortiter iuducit exemplum 'fratres, 'tr folt gaftfitl) fein^ man fol bitgern
be^ßtbein, ut 'aliqui angelos hospitio susceperunt^, quo indicatnr, quod pere-
grinos debeamus fovere cum dilectioue, man fol fie nit fc^inben noc^ fc^aben.
Et exemplum fidei, ubi videtis, qualis fuerit in sensu. Expectavit ante u
ostium Idque semper omnem humauitatem exhibuit hospitibus, ante prandium
non quievit, sed expectavit, unde venirent hospites k. Hoc exemplum aboli-
tum est et tarnen hie scriptum, ha^ ift ein fonberltc^e tugenb ber {]eiliften
üben patriax"cf)en un» fnrgcpilbet. Sed honun nihil relictnm est no])is, nisi
355 quod mouachi quidem verius simulant quam praestant. 3° hie videtis ein u>
f)of)en einft ber üb 9(bral)ae in pi-oxinuun, cum videt severitatem dei, ba»
fett er ein unb übet hah ebel \mxd ber Hb pro Zodomitis, magnum est
exemplum charitatis, ipse in se transfert omnia peccata. Sunt certe ignea hec
verba et humilia, ha^ ift rec^t gebet, '^äj ^ab !ein {)cfftiger gebet in ber
fd^rifft gelefen, non respicienda verba, sed fein mut et vcrborum adfectus, is
1 am Bande lieb. 13. 7/8 am Rande Ilo.spitalitas ji.'itiiaiclianuii 12 avi Bande
bo feU er inter dcum et sodomitas 15 adfectum
H] scilicet hospitalitas. Hunc textum fortiter introducit epistola ad Hebraeos
5^ebr. 13, 2 'Siben bruber, ir folt gaftffret) fein' k. Wan fal pilgram I)crbrigenn, Est
exemplum fidci. !l)arbcl) erfennet man, lt){e ^braf)am gefinnct ift gelr)ef3en 2C.
Acte prandium non quievit, sed expectavit, unde venirent hospites jc. Hoc
exemplum abolitum est, et tamen hie scriptum est. 3)a§ ift ein fonberlid)e 20
tugent ber ^Patriarchen uns furgcbitbet. Sed horum nihil relictnm est nobis,
355 nisi quod raonachi quidam simulent verius quam praestent. 3cio fe^et if)r
l)ie ein grof^en ernft ber libe. Hie timet Abraham iram dei, feltt ^tx)if(i)en
föott unb bic Sobomiter: magnum est exemplum charitatis, Abraham trans-
fert in se omnia peccata Sodomae ic. ^ä) §üb fein (jefftiger gebet in ber 25
fdjrifftt gelefeenn. DJtan mu^ nit uff feine \voxit acl)tnng() I)aben, fonber uff
fein mutt. äßir foUen uny unBer» nec^ften aurf} fjo anncljuien k, (Jrfttirijen
nimpt e()r öor fid§ iustitiam et bonitatem dei, fatctur peccatum Sodomae,
*H] .f>c6v.i3, 2 Hospitalitas. Heb: 13. Charitas haec est ut in Abraham ita et in
Loth infra, ut hospitibus non male, sed benc faciamus. Abraham aperto 30
ostio expectabat tempore prandii adventantes, lavit pedes, servit meusae: hoc
iam nemo facit. Quidam mouachi spetiem videntur habere. Talia peregrinis
deberent exhiberi.
555 Alia charitatis benignitas. Sodomitis tiniet, intercedit pro eis, illorum
18, 28 ff. peccata ut sua suscipit coram domino, ignita verba charitatis profert. 'Iterum 3&
Domine loquar, iterum' 2C. Non invenitur fortior in scripturis oratio. Haec
est Christiana charitas, si ita susciperemus peccata proximorum, quae videmus,
^kebigtcn übet ba^ erfte 33ucf) 3Jioie, gehalten 1523 '24. 277
R] bringet ba§ got fo na()c, ha^ er nit tret)ter !an. 5Ö{r fotten uns unfer§
ne(^fterx and) alio annf)cmm , cum videmus cum in peccatis, orare pro eo
apud deum. Priraum iustieiaai et Ijonitatem dei accipit pro se, fatetur pec-
catum eorimi, non excusat, Qx riipfft t)m fein namen iinb er Quff '%f) got,
5 si hoc feceris, fo tüirftu bciner niaieftet ein fcfimac^ tf)un, (luiliUet dicet te
durum, iniustum et erudelem deum". (^r fnnb in nit ^o^er fachen, Qx ^ett
Quff, fo lang er f()an. dlnn er ringt mit X}m nnb gemunnct l)f)m an. 6r
§at5 unfcrm ^crr got looUen eng fpannen, cum pntaret multcs e><e probo> in
tarn vasta regione, ad x. de.scendit nee audebat ampliu.s. '^a 65 ift nic§t5 ha, ^'^
10 ha ift§ alle§ abgefc^Iagen bem ^^Ibra^am, sie cogitavit 'si non sunt nisi 10,
ipse bene servabit", sed non erant 10. Sie hodie non est, quod uobis blandi-
amur dicentes 'falten alle Bifc^off be§ teuffely fein? multi sunt probi in
mundo, nedum episcopi sed et alii'. Hie vides, quod sint. Abraham quoque
putabat. Nemo est praeter Loth hospitem, qui egreditur cum tribus et ser-
15 vatur. '3a ja c» fein noi^ Dil f rummer leut, e^ e» !unnen nit Qrren fo öil
üuger unb ^e^ltger leut, ^t) deus non damnabit tarn multos, misericors est'.
1 — 3 ö?« Bande Egre: exemplum charitatis in Abraani 6 am Rande fc^on bein got
10 am Rande C. XVIII. 11 erat 15 am Rande Uoces impioruni
S] non excusat eorum peccatum, e^r rudt if]m fein nahmen unb e^r auff , cfjr
!unbe i^n nit ^ofjer fuc^enn. Sic enim dicit '©(^one bciner, (Sotf), omnes
dicent te iniustum deum, si hoc foeceris'. G^r ijclt auff, §0 lang el)r fan.
20 @t)r l^attl unßerm -öerr 6ott tüoEcn eng fpannen, cum putaret multos probos sse
et iustos esse in tanta et tam amphi regione k. usque ad decem descendit,
nee audebat amplius adiicere. Sic cogitavit 'Setnt t§r nauert ^) äce^ne, illos
bene servabit' 2C. Nee erant decem. Sic hodie non est, quod nobis blan-
diamur dicentes 'fotten ben alle ^ifcfjoffc, 5]}f äffen, -Dloni^ unb Dtonncn bes
25 teuffels fein? ^^a e^ feint noc^ oiU frommer leutte', unb Bagcn nod} me^r
'61} e§ tunben ntc^t irren Bo öiE fluger unb ^eiliger leutte' ^c. Loth cum
•) Vgl. oben zu, 168, 21 inul weiter unten 282, 24. P. P.
*K] ut occuparemus pro eis iuditium dei. Peccata quidem eorum fatetur Abraham,
sed gloriam dei admonet et misericordiam ic. Q. D. 'totus mundu.s te deum
iudicaret iniustum, tuiun est misereri" jc. Hie Abraham cessavit nihil minus
30 ratus cjuam in quinque civitatibus non esse tam paucos iustos. Hodie dicunt 356
'Muhi adhuc sunt probi homines\ Quis etiam hoc de illis civitatibus non
sensisset, ante iuditium dei dixisseut 'Non errant tam multi, deus tam
horrenda non fatiet\ Sed diluvium declarat, ubi octo salvantur, inter quos
tamen Cham. Haec siut nobis terrori, ne praesumamus de multitudiue iusto-
35 rum et sauctitate conciliorum, propter spetiem bonam. Quis hodie mag-
na« civitatis diceret Sodomis similes, ubi sunt doctores, sapientes, iusti jc.
278 5ßrebigten übet ba^ erftc 23u(^ 3)lo]e, geljoltcn 1523,24.
R] Sic 8 taDtuni animae servabantur in diluvio. Certe hoc est exemplum un§
^u tro| geftelt, ha^ tüix nit brauff bud)en, quod multi sint probi homines.
^r foltö ba für Italien, quod ilH eciam fuerunt aliquid apud deum. lu Zodo-
ma et Gomorra. Ergo non est, quod obiiciamus de nostris conciliis. ^ä) §alt,
3«attö. 11, isquod illa ira dei contra Sodoraitas, de quibus sie Christus 'Si Sodomae et s
Gomorrae praedicatum fuisset' 2C. uou fuit sirailis ^) irae dei, quae nobis im-
minet, et his praesertim, qui sub papa degunt. Nusquam auditum est Euan-
357 gelium. Hoc horrendum esse debet et admonere nos. Quod deus nonnun-
quara totam terram abolet, hoc nihil me movet. Non deberem dicere 'Certe
credo omnes esse diaboli, quicunque sub papa vivunt. Credat qui volet' ^o lo
frome leut finb nit |o gemein. Comminationis exemplum est contra securos
et praesumptuosos, quod scribitur, ut sciamus, tote e§ in g^et. Discamus
ergo esse humiles et arabulare in humilitate. Sequens caput iudicabit de
peccatis Sodomae, credo nuütos esse in hoc peccato Sodomae. Ezech. id
§ejcf. 16, 49 declarat In 16. *Ecce hec fuit iniquitas Zodomae sororis tuae'. 15
2 — 4 am Bande Certum est eos non fuisse tales corara mundo multi hodie sunt
tales 14 Sodomae (2)] So
*) Der Sinn ergibt sich aus H 19120.
H] tribu sua egreditur et servatur 2C. Sic in diluvio octo tantum animae serva-
bantur 2c. ^x folt§ batfnt !^a(ten, ba§ bie ouc^ etttnay getDe^en fein Be^
@ott gcu 6obomc unb ©omor, hxnxnb {ft§ ntcf)t§, quod obiicimus de nostris
conciliis.
^ä) t)alt§ borfur, bay ber gcorn @otte§ \ibzx ht) 6obomtter ntd^t gleich 20
ift bem äcoinc, bcn &oii) iqtt über un§ f)att, unb ber un§ uffm t)Ql^ fc^on
2>{Q?tMi 13 ^^^^t/ ^^n 6f)riftu§ fagt 'Si Sodomis et Gomorris fuisset praedicatum Euan-
gelium, poenituissent in sacco et cinere' jc. 2)Q§ foH un§ crfdjrcdEUc^ fein
unb un§ erinnernn, ba§ @ot ein ntot)! bie gan| h3elt tüirt la^enn untf)cr=
gelten unb bortilgenn. Hoc nihil me movet 'folbcn ^oöil tjeiliger SBifd^offe 2h
borbammet fein' ic. (5§ ift ntc^t ein gering bingf utnb ein frommen man ?c.
Comminationis exemplum est contra securos et praesumptuosos 2C. De pec-
§cicr. 16, 49 catis et caussa Sodomae et Gomorrae vide Ezechielera.
*H] Certe qui in regimine sunt, pii non inveniuntur, si qui sunt in vulgo, latent.
Sub regimine Papae vereor omnia a deo fuisse abiecta secundum ea quae 30
de illo praedicta erant. Haec igitur scripta sunt propter praesumptuosos,
quod nemini sit amicabihs deus, nisi qui se humiliat iC.
3.57 Ex tribus unum pro deo Abraham habuit, nescio quem et sequentia
indicant unum abiisse et duos a Loth susceptos. Spiritum certe magnum
habuit, qui in persona hominis apparentem potuit agnoscere deum naturalem. 35
Locus certe hie est multae speculationi aptus. Scripta autem sunt propter
^prcbigtcii ül'ci- bai erftc ^udj DJhifc, gefjalten 1523,24. 279
34. [20. ©onntog n. Irin. ; 18. Df tober 1523.] ^)
KJ In c. 18. audiviiiuit^, quomodo Abraham precatus sit pro Sodoma et 357
Gomorra, Et quomodo iudicatum sit nobis exemplum charitatis, quod uobis
sie facieudum est, ut hie scriptum videmus. Sic f}at er [id^ t}X angenomen,
qI§ !^et er fel6[t in ber not geftetft. Subtilitatem unb f(^erpff, hie habitam
5 unb ^ie gebraucht §Qt de tribus visis, omitto, unde supersticiosa argumenta
produxerunt: reliuquo hec doctis, an sint altissiraa divinitatis mysteria. In
principio capitis cum unum alloquitur et adorat et tres videt, dicunt signi-
ficare trinitatem, e§ mag ftreiten, and) lüof)l nic^t. Hoc verum est Abraham 358
unum vidisse loco trium, an gotte» ftob, quisquis fuerit sive deus sive alius.
10 Hebreis est verum nomeu dei, quod hie sonat 'Angelus'. ^ä) 6et)el§ ben
gelerten, An Abraham eam personam sie susceperit loco dei et an agnoverit
id esse deum, tametsi verisimile est fuisse deum, quia Abraham in sequenti-
bus ita loquitur, quod illam personam pro vero deo intuitus sit et cogno-
12 13 am Bande Vis et eificacia precationis Christianj
') Diese und die folgende Predigt sind in Hörers Handschrift nicht datirt. Uire
Kürze könnte vei'miithen Jossen, dass sie zusammen nur eine Predigt bilden. Da jedoch
die vorhergehende Predigt auf den 11. Oktober nml die diesen beiden folgende auf den
1. November datirt ist, und da Luther nachioeislich am 20. u. 21. Sonntage n. Trin. (18.
u. 25. Oktober) früh gepredigt hat (18. Oktober: Bd. XII Unserer Ausgabe S. 668 — 670;
2.5. Oktober: Cod. len. Bos. o. 17^ Bl. 137^—138^), so u-ird das Folgende in zwei Pn-edigten
zu trennen und diese dem 18. und 25. Oktober zuzmveisen sein.
K] Sequitur aHa contio,
15 ^svx nc^t3ce()enbem Gapttcl fjaben tüir ge^ortt, lüie 2r6ra£)am gebeten
])ab öor bie ^cu Soboma unb ©omorro 2c. unb tnie un§ bnrburc^ ongejceigt
fe^ ein 6jem|)el ber Übe, ha^ tüix auä) al§o tfjuen, Inie ^ie gefd^riben
fte'^et 20. 5IBrat)ain f)at fi(^ i()r nngcnof]men, al§ f)ett ef)r fclbft in ber nott
geftecftt 2C.
20 Reliuquam ista quac hie subtiliter et anxie solent adduci: tüer fubtit
fein tüiü, ber f)ai f)ie uriacf} ^cu fpeculiren, ic^ lüiH» Taften an[te[)en.
In principio capitis cum unum allo(juitur et adorat, et tamen tres 358
videat, dicunt significare trinitatem, e§ mag! [treitteu, aud^ tüoll nid^t. Hoc
verum est: Abraham {]ai einen nnber be^n breien , tneltfjer nul) berfelbte gc=
25 toe^en t[t, an ©ottc§ [tatt angeiei)cn. Hcbraeis est verum nomen dei, quod
hie sonat 'angehis', ^ä) beöetf) e§ ben gelertenn. 3)a» ift ber U)at)r^eit et)n=
li(^, quod dixi, quia Abraham in sequentibus ita loquitur, ut intelligas eum
*K] nos, ut sciamus, quam magni sint apud deum credentes, et quam amanter
agat nobiscum deus per Ihesum Christum : quae qui apprehendit, loquitur 358
280 qjrebigten übet bog erfte Sud^ ÜJlofe, gef)QUen 1523/24.
R] verit in persona humana, textus certo habet. Omnes tres accipit iit homines
et unum habet ut deum, hie certe mirabilis est textus, er gibt tauttl ben
l)0^en geiftern JU fpecultren, agnoscit Abraham deum et hominem. Vidit ergo
Abraham imaginem et figuram, quod deus debuerat fieri homo. Certe mag-
num est, quod ille vir tam acceptus fuerat deo, videt ergo unum ex eis esse s
deiun, alios duos non. @§ tft ein TtteriJÜcf) Cjempel, sicut sepe audistis
quod ita cum Abraham loquitur unb gibt fiä) -)ihxa^ 311 erl'^ennen, quod ipse
sit dominus, quod alii duo non sint. Hie videmus, tüie ein gi'offey bing fe^
umB ein gleubigen menft^en, Hec propter Abraham non sunt scripta, sed
propter nos, ut videamus, tüte einen gtoffen luft deus in homine habeat, ut 10
359 sit nobis in hunc unum fiducia et non in aKum. Qui sie in fide apprehen-
dit deum, hie potest libere loqui cum deo ut amicus cum amico. Abraham
muft got buxä) ein menf(^Ii(^ bilb fenncn, quo vohiit nos pertrahere deus ad
Christum. Vidit igitur Abraham deum imagine humana et non sua persona.
Sic apud nos fieri oportet, cum in carne noscamus et non ahter, non sicut is
iusticiarii ad deum absque Christo procedemus. In fine capitis indicatum
est bic gubetfid^t, bte Inir t)aben foHen in Bitten: qui habet eam fidutiam,
quicquid orat accipiet, ({ui ergo credit, potest petere quod vult et placet, ut
2 am Bande Est saiie locus qui speculatoribus facit negotium 17/18 «ni Rande
Si omni salute precatus fuisset e§ ^et ie muffen ia fein
H] hanc personam pro vero deo et habuisse et inspexisse, eciam cognovisse in
persona humana 2C. Omnes tres accipit ut homines, et unum ex his habet 20
ut deum.
Hie certe est mirabilis textus, el)r gibt raum benn fjo'^en geiftern 3CU
fpecuUrenn. Agnoscit Abraham deum et hominem. 6§ ift ein merg!Itd§
©jempel, sicut saepe audistis, ba^ ©Ott mit 5lbra!^ani qI^o rebett unb nmb=
ge^et, gibt fi(^ i^m jcuerfcnnen, ba§ e^r ber f)errc fet) unb bte anbern gtt)cl)ne 25
nit. 5tlbo feigen \vix )x>k ein groffe bing! e§ ift umb ein gläubigen menfd^en.
Haec non ]H'opter Abraham tantum scripta sunt, sed eciam propter nos.
.3.59 Qui sie in fide apprehendit deum per Christuiti, hie potest libere loqui cum
deo, h3te ein gutt freunbt mit bem anbern. ^tbra^^om mufte @ott burd^ ein
menfc^Iic^ bitbe erfennen. Non est ad deum sine Christo accedendum, quem- 30
admodum iustitiarii putant.
In fine capitis indicatum est bte 3CUt)orfi(f)tt, bie mir t)aben foEen 3CU
bitten: men ^bro^am l)ette gebettjen pro omuium salute, c^x f)ctt e§ auä)
*H] cum deo et deus cum eo. Verum sicut oportuit Abraham videre deum non
ut est, sed sub homine, ita et nos 2C. 35
859 Fidutia orandi. Christianus potest orare quod vult, ad omnia respondet
deus 'ecce do", ut nihil diffidamus. Si potes credere, haec propter te scripta
5ßtebtgten übet boe etfte 3?uc^ ilbfc, gef)a[ten 152324. 281
R] vides hie eligeudo semper ja jo, annuit illi deiis, eciamsi tantum de uuo
petiisset. Exemplum sit hie Abraham. 6§ f)at ol» muffen xa fein, ha ift
fein net)n getoeft. Discamus : Christiamis habet ad deuin fidem per Christum.
Per hoc exemplum, quod uobis scriptum est, petamus, commendat nobis
5 fidem, si possumus credere, quicquid petimus, fiet. Tunc obiicimus '^a, si tam
sanctus essem ut Abraham'. @t) e5 ift t)e nit 5I6raf)ae scriptum, qui iam erat
mortuus. 2ßie ^eljlig ift 5I6lQf)Qm getoeft: fuit peccator, ut uos sumus, et homo, 360
per fidem sauctificatus est. Crede, ut ipse credidit, tunc tam sanctus es ac
ipse. Abraham nou per opera sauctificatus est, sie nos imagiuamur. ^d) fag»
10 eud§ ,311: e§ ift ein gro§ ejempet. laeobus inducit hoc exemplum pulcherrime, 300.2,21
vix aliqua pars epistolae magis placet. Helias homo erat ut nos et precatus
est, ut plueret, et pluit, et eeontra. Sie in omnibus faciendum et cogitan-
dum est: homo eque fuit ac nos, verum bie lait)Q Betiuegt un§, quod sanc-
tos ita extollimus: 'illi fuerunt sancti, ego non\ Nos ipsi decipimus nos:
15 fuerunt peccatores ut nos fuerunt eque de came et sanguine ut nos, ift» bo(^
ein !uc^^). Per fidem seiungiraur: si credis, idem es cum Abraham, si uon,
7 am Bande vt losue dicit 11 am Bande Locus lacobj
1) Vyl. oben zu 125, 3. P. P.
KJ muffeenn ii)a taf^en fein. Qui habet talera fidutiam, ille accipit (juicquid (»rat,
exeraplo nobis est Abraham. @§ !}ntt allcS muffen if)a fciii, bo ift !ein Dlein
geteeBen 2c.
20 Christiauus habet fidem ad deum per Christum. Commendatur nobis
hoc exemplo fides. Si possumus credere, fiet nobis quicquid petierimus. 630
fagen trir aber '^f]a, tuen ic^ ^0 f]eilig unnb from tt)el)r toie '^Ibrafiam^' (fl)
e§ ift if)e nit 3l6raf)am gefc^riben, qui iam erat mortuus. )i£nc fjcilig ift bcnn
^bra{)am getoe^en? fuit homo, fuit peccator ut nos sumus. Imaginautur illi
2.5 sanctitatem Hieronymi vel aliorum sanctorum jc. Abraham per fidem iusti-
ficatus est. Crede, ut Abraham credidit, %o biftu Bo ^^ii^Ö' ^^c ef)r ift.
Abraham non per opera iustificatus est, ut nos imagiuamur 3C. ^d) fag§ 360
euc^ jCU : e§ ift ein groB eretnpel. lacobus iutroducit pulcherrime hoc 5ac. 2, 21
exemplum, vix est aliqua pars epistolae, quae magis mihi placeat. Helias
30 qui homo erat ut nos, precatus est, ut non plueret, et factum est, postea
oravit, ut plueret, rursus factum est ic. Sic in omnibus faciendum et cogi-
tandum est 'Abraham, Helias jc. homines aeque fuerunt ac nos' K. S)ie
SorOen betieuget un?\ bas mir bt) t)eiligen §0 ^od) f)ebcn, fuerunt peccatores
*^] sunt. Xe dicas 'Si essem sanctus ut Abraham' 2C. Respondeo: Ille erat
35 peccator et ante idololatra, ut supra dictum. Crede ut ille, qui haec operibus
suis non est con.secutus. Maxima potestas Christiani est, quod potest im-
petrare quae vult. lacobi ultimo. Helias erat homo similis nobis passi- """^' 3'^
bilis 2C. Si illi sancti fuerunt, et nos sancti esse possumus. Si nos pecca-
282 '4-''«tti9ti'it ii^H-r biv^ erftc 'Md) aJJüje, flefjaltcii 1523/24.
R] tum seiungeris ah Abraham. Vide ergu, (juam grata sit deo oratio fidelis
hominis, qui ad deiim habet 3Ut)eiftd)t. Hoc praecipue notaudiim, qnod
efBcax est oratio 311 beffern bte nienjc^cn, tametsi legimus eciam, quod pre-
cando miilti perditi sunt, ut Moses: brevi oratione !^Qt er fd§aben get()Qn liub
geftrofft Datan et Abyran, oratio David contra inimicos. Magis tamen s
exaudit deus illud, boy nu^ unb frum fol fein, quam ba§ [d)eblidj fel}n folt.
361 Hehas utraraque habuit orationem, cuius Spiritus tüüX etpittei't propter multa
idola, quae erant im lanb et pseudoprophetas. Sancti ergo sunt potentes
1 Sof). 5, isimpetrare quicquid petunt. Sic in Canonica lohannis 'Seimus, quod orationes
habemus et qnod nos deus exaudiat', ber glaub ift \o ftol|, ha^ er bitt unb i»
2 — 4 avi Bande luagis efficax est oratio peteus pro bouo proximi quam ea quae maluni
imprecatur.
H] aeque ac nos, feint loie toir bon blutt unb fteifc^ getüe^en. ^ft» bod^ ein
tuä) K. Se'^ett Wie U^illig c()r ift ber l)er, Uiic anqcneljm if}m ift ba§ gebett
ein'3 frommen mentfdjenö, ber ein ^cuüorfic^t ^cu iijm I)ntt. Hoc summe
notandum, qnod oratio sanctorum plus habeat efficatiae ad salvandum homines
quam ad perdendum, ^ft frcffttgcr ,^cu befBem bie menfc^en ben ^cu Oorterben. 15
Quamvis de Mose legimus, bQy ber mit einem gar !nr|en gebet fii)aben get()an
^at bem 6^ore iz. Item oratio David jc. Magis tamen exaudit deus, quando
361 oratur bor ba», ha^ bu nnlj fein foll, ben hau bu fcf)aben t^uen fall k^) Hellas
oravit, ne ))lucrct, et exauditus est, ben fein geift lüal erbittert propter multa
idola quae ilHc erant ic. Sancti ergo sunt potentes, impetrant quicquid 20
iSof). 5, ispetierint. Sic in Canonica loannes inquit 1. loannis. 5. *Et haec est fidutia,
quam habemus apud cum, qnod si quid ])etierimus secundum voluntatem
eins, audit nos' ic S)er glaub ift ^0 ftodj, baö et)r bittett unb glaubtt, e^r
irerbe ert)of}rett. -öette \ä) nauertt ein ß^riften, ber bor mid^ bijtbe, §0 roolbc
ici^ frolirf) fein. SDe^gleirf^en [50 irfj and) einenn ()ettc, ber toibber mirf) bötl]e, 25
lüolbe ic^ lieber benn Xnrgüfdjen feiger lt)ibber midj (jabenn, ^0 ein Irefftig
') Die beiden bu stehen für dö. Vgl. desssen verhreilete Nehenform duo. Weinhold,
mhd. Gram. ^ ,S'. 133. 134. P. P.
*i\] tores sumus, et illi fucrunt k. Habes hie itacpie, quam accepta et efficax sit
oratio fidentis deo. Sic et efficaciter quoque legimus sanctos orasse contra
301 inimicos ut ISfoscn contra Dathan et Abvron. Hellas oravit contra idolatriam,
ut non plueret k. Quomodo non plus exaudiret deus utilia orantes? Utrunque 30
1 SoO- 5, 15 possunt sancti et ad damnum et ad utilitatem. Uude loannes l.Ioan: 5.
'Et haec est fidutia quam habemus ad deum'. Ista fidutia Abraham oravit jc.
Si ego unum tantum Christianum haberem pro me orantem, gauderem.
Nollem autem unum contra me k.
Et tantum de ca. XVHl. 35
5Prebtgteit übet bai erftc S^iicf) ÜJlDJe, 9ef)alten 152324. 288
R] g{eu6t, er toerb erkort, Ijet tc§ nur ein Gljriften, ber für mid) 6et, fo toolt
id) ixoüd) fein: fo ic^ aud) ein t)et, ber triber mic^ betet, tpolt ict) über ben
turcfif(^en fe^fer lüiber mid) ^oben.
35. [21. Sonntag n. 2rin.; 25. Cftober 1523.]')
Caput XIX.
5 Audistis historias primum scripta.s iu hoc, ut sciremus, quid ipsi 365
egerint iu vita, audistLs quoque Loth Abrahae bruberC' fon gelpefen fein, e»
tüiberfert im f)ie ein groffe fnnb, quia dormit cum ßliabus. 1. hie auditis:
angeli duo transeunt ab Abraham ad Loth, 3**^ mansit cum Abraham, quem
habuit pro deo. Abraham fiiit hospitahs, hoc quoque Loth facit, er tringt
10 fie unb nobbigeftö bar^u, ut domum suam iugrediantur, lavit pede.s et omue
facit, quod solet. Iu hoc scriptum, ut videamus, quem usum habuerint saucti
beuefaciendi hominibu.'-, fi toerben» nic^t bis nxat allein, fonber offt ge^er=
bergt ^aben. Sic factum est, ut hodie quoque: fie toerben manchen unbQncf=
bar gaft gehabt ^aben. Ipsi aut^m probi non curarunt hoc, sie cogitabant:
15 umb gotteg toitten ift e» gefc§ef)en, umb ber menfc^en tooEen tuir» nit (offen.
Non haec facta ut aliorum sunt, ubi deus ipse dat testimonium de aliquo,
est magnurn, ba muB man f)art brob galten in eiusmodi operibus, sie Loth
iuspiciendus ut Abraham, ©i ^aben geiüont 5tX)if(^en spinas et malos homines, 366
oti^crn unb fd^Iangen et scorpiones, sie enim conchisum est in scriptura 'niea ^o^ci. 2, 2
1 mi(l^ fehlt 4—14 am Bande Hospitalitas sanctorum 11 quod] quae
*) Vgl. die Bemerkung zu Nr. 34.
2?] 20 bing ift C5 umB ba» gebett eine» ß^riften menfc^cns, toie um hai: in '^brafjam
att)ier öorgebitbet ift ic.
Et tantum de cap: octavodecimo.
Caput XIX.
In hoc capite vides, quod Sauctus Loth cadit. Tales uobis describit 365
25 sauctos. scriptura. De aliis quidam multa mentiuntur, non sustinentes, ut
videamus exempla gratiae.
Duo angeli veniuut. Xam tertius abierat, quem Abraham deum esse
cognoverat. Atque hie eadem gratia hospitalitatis describitur, quae supra in
Abraham: quae scripta sunt, ut non ignoremus, quid seraper illi egerint pau-
au peribus 3C. Incidebant saepe in ingratos (qui tunc erant ut et nunc) tamen
ipsi iusti propter ingratos et malos non cessabant ab eo, quod dei erat. Xon
solum suscipiebant, sed etiam expectabant hospites. Hoc Christianura est:
inter spinas scilicet operibus bonis al)undare ut rosam odore. Amara C[nidem
vita inter spinas, sed tamen Ciiristiana et rosea. Opera eorum invidiam et 366
35 persecutionem aliorum raerebantur, sed deus eos saepe consolatus est etiam
284 Iprcbigteit über ha-i erftc 5J3iid) OJJoic, ge(}ülten 1523/24.
R] amica vel spousa est inter rosas", baritiub mu^ alfo fein, öin einiger fel)ner
Tnenfc^ fuit Abralmm inter spinas, t)bevman fjat im fc^anb nnb lafter get^an,
oportuit euni vivere inter liomines iguotos et adveuas, Reprehentli. (§,x i[t
i)e in h'embben lanbcu gciüeft, er ^at in alfo laffen [teifen. (5r f)at in auä)
multis modis gctl'oft i>er angelos. Talis est et Lotli, (|ni hie habitat cum s
Omnibus suis, in bcr ^aubtftat i)at er getüont. :£)a» front ünb ^at fid^ t)er=
tragen mnffen mit ben leuten, non inspexernnt eum, fie f)aBen l)n für ein
afc^enbrobl gel)alten , sepenumero eos arguit. (Sr muB ein ftarcfcn glanben
ge()abt f)aben, quod cum filiabus et familia inter tarn raalos vixerit. Hoc in
2 !jäc. 2, 8 Epistola Petrus citavit 'Loth erat iustus' JC. fuit igitur sumniae fidei, quod lo
367 potuerat in Zodomis vivere. Sic liodie est. At nemo sie posset sustinere
Id quod Petrus de Loth dicit 'Cogebatur audire' horreuda ab omnibus, con-
C^cicMG, 49 temnebant pauperes 2C. ut Ezech. nihil ibi pietatis, sed veuter. Ipse solus
erat, <iui sciebat verbum, vidit igitur multa contra denm, quam sepe nefanda
non potuit resistere, nemo fraterne egit, quid debuit facere? vidit tot iniu- i.">
rias fieri pauperibus, er fjüi offt muffen fe^en, ba§ im fein f)er^ l^at mögen
Bredien, ber ^auff ift 5U gro§ geluefen, er ^at§ muffen fe^en. Sic Ezech.
.^cjct. 16, 49 *Hec est impietas Zodomae, otium, divitiae, venter, filiae eins non dabant
pauperibus' bte !ren| tragen, gu f reffen Ifietten fie gnug unb ju bauen: iüer
suc. 17, 28 l)ot^, ber §at, tner barBt, ber barBt. Hoc dicit Christus in Euangelio 'Sicut so
temporibus Loth sie erit in novissimis temporibus^ 2C. Hie non queritur,
quod non orarint et duxerint uxores, sed quod nemo observarit proximum,
5^2? nl^^C^i'i^t nam fie*) be§ anbern an, hoc egre fert deus Et Hiere. dicit: Hieru-
ajjntti). ii,23f. saleni et ludaea plus peccant ((uam Zodoma. Sic Mat. XL de Capernaum,
([uod non tantum peccarit Sodoma. Igitur non iactemus nostram iusticiani, 2.1
iJfli. 2 '4äc. 2, 6 non est quod gloriemur: si hoc fecit deus Zodomae et Gomorrae, non parcet
nobis, ideo evertit, ut poneret exemplum nobis, qui non credunt. Nam contra
eos est quales uos sumus, qui scimus Euangelium et non facimus secun-
dum illud. Sic Petrus exemplum proposuit omnibus impiis, man folt§ nit
ftumme funb ^eiffen. Sic ergo intuendi sunt bie üben ünber dei, fueruut 30
6 am Bande ('. XIX. 27 am Rande iiosquo nniucict
1) fie ^ fid) V(ß. oben zu 42, 7. P. P.
Kl raissis angelis e coelis. Magna certe erat atHictio Loth in Sodomis crapu-
lantibus 2C. quibus debebat dare filias, quibus commorari, similibus vivere
3^*" ^' ^ legibus 2C. in epistola Petri. Certe iucrepabat talia, et hie crucem oportebat
ferre. Non solum non bene fatiebant, sed eciam male hospitibus, pauperibus,
^cfcf. 16, 49 viduis K. id quod non ferebat cor ipsius Loth. Ezech: 'haec erat iniquitas' 2C. 35
Sut*i7, 2s Christus 'Sicut in diebus Loth" zc. Defectus illic erat, qui est nunc apud
mau^lirlit ^^^- qnaerebant sua, non quae aliorum. Vide in Hiere: et Matt. IL Petrus
2$c. 2, cait 'Exemplum eorum qui impie' K. Magna quidera crux Abrahe et Loth,
sed non potuerunt exire extra mundum, alibi similia invenissent. Et praeterea
«Prebigtcn über ba% erfte 33ud) ÜKofe, gehalten 1523/24. 285
R] inter iniustissimos, omnia tulerunt, non discesserunt, ut nostri raonachi
abierunt in sanctiorem ordinem. Non possuut satis exprimi et dici haec
exempla. £)a§ in an leib itnb (eBn h)c!^e get^on ^at, hoc oportnit eos videre.
Loth discessit öon feinem bettern Stbra^ont, er fanby öil erger, magnnm est,
5 ba§ fte aöein ber glauben erf)alten ^at toiber aE'e loelt.
36. 1. ^JfolHMnber 1523.
In die omniura sanctorum.
In fiue c. 19. audivimu.s horrendum exemplum iuditii dei super 5 op- 3fi9
pida, et quomodo Abraham magno serio pro eis oravit, et qiiia nulli vel
pauoi erant, cessavit ab oratione. (g§ ift ntc£)t t)n iüinbt ^U frf)(a^en. Sic
10 dixi: Solemus sie dicere: e§ fein no(^ tüol fo öil f nimmer tentf) auff erben,
bie ben ^orn !f)unnen aufff)Qlten, et tuuc procul dubio fuerunt boni et iusti
viri. Nemo neme t)m ein berfel, quod tutus sit bor got, ipse vult timeri
ut deus, non ut secure vivas, non iuvidendo aliis, qui sancte vivuut. Ipse
vide, ne irascatur tibi. Prophetae ergo hoc exemphim sepe tractarunt,
15 !^aben» ben '^ubcn offt furgeblouen, ut timere eos facerent, ^olt ift er benen,
qui tiraent eum, sie in ps. 'deo beneplacitum est tiraentilius se' 2C. ut in^^sf. 147, n
Euangelio hodierno de servo procidenti ante faciem domini, bem tüorbt er
^olt, bie fie') forrf)ten, t)al6en ein gnebigen öater^). Hoc exemplo t)aben fie^)
bie lieben alten beter tbott geplauet, ut exemphun horrorem incuteret. Sic 370
20 Petrus 'In exempkmi positi sunt omnium impiorum, qui futuri essent' 3C. 2 q^c. ?, e
Proxime hoc mansit, ut disceremus, quae fuissent peccata. Scriptura dicit,
quod in pingui terra, in einer f{^mal| grub gelegen ^ob 6obom, ubi omnia
in copia. Moses ipse dicit aU ein luftgarten, tneinreic^, fornreid^. Et om- 1 aiJof 1.% 10
8 über Abraham sfe?it c. 18. 9 am Bande Exemplum de ira dej
») fie = fid) Vgl. sti 42, 7. P. P. '^) Vgl. Unsere Ausgabe Bd. XII S. 680.
H] deus in cum locum eos constituit, ubi fidem tenuerunt contra totum numdum
2.S adversautem. Haec sunt exempla nunquam satis laudata.
Non vana sunt haec exempla, in quibus ira dei cernenda est. Falluntur 369
qui hodie securi dicunt adhuc multos superesse iustos, fallebatur et hie
Abraham sperans non fieri posse, quin tam pauci iusti illic reperirentur, ut
discas tremere ad dei iuditia. Mors et damnatio est, si speraveris in sanc-
30 titate et precibus aliorum. 'Beneplacitum enim est domino super timentes*i. hr, 11
eum' IC. Nemini deus gratiosus est nisi timentibus ipsum, atque hoc exemplo
prophetae terrent saepe, f{uemadmoduni et Petrus.
Sodomitae in abundantia habitabant et pinguedine terrae, ut Moises 370
scribit locum fuisse quasi Paradisum dei, (juasi deus illic hortum plantasset
34 scrÜKit.
286 5Prcbtgten übet bai etftc fSnd) ^IRofe, gesotten 1523 24.
R] nibus rel)us populus satur erat, securus et non timebat deum, ha tankten fte
unb fpningeii unb fjetten ein guten mut. Hie indicavit deus, quid divitiae
superfluae operentur, quibus nihil deteriiis est per totam scripturam. Omnes
taiiien hoc conamur, ut al)undenins. (^1) tüol tüCV C§ in fo gut getDcft, bQ§
ein [c^effel torn X fl ^at gegolben, fo tnercn ftc Betiben tu einem guten leben. &
Cogitiuidum itaque nobis liomini nihil esse melius paajiertate. ^ul unb
ful UUl6 unb an unb baimit baöon, hec naturae humanae convenientissima
sunt: dici seiet et recte quideiu '{5>j uiuffcu gutc Betu [ein, hk gute tage
tragen mugeu', 'bcr 6fel, qui nuiha liabet, get§ auffg el)5 unb 6ricf)t ein
871 6eiu'^) K. connnuniter nihil melius est quam pauca liabere. Pauci excipi- lo
untur, qui iu abundantia bene vixerunt, sie moi-imur et nihil deferimus
S)an band} fut unb ^ul-), 2)ic nad) un§ tomen laborabunt et ipsi, ttievbeu
nit junger» fterben. Postea audivimus, quomodo Loth per miraculum de!
eductus est ex illa civitate, non tantuni a peccatis liberatus, sed eeiam a
pena. Petrus hoc exemphnn propouit omuibns credentibus consolationi. i5
2 '4äf. 2, 7-9 Proponitur pulchrnm exemplum. Deus ^at ein hJolgefaÜen an t)^m propter
Abraham, quia cum Abraham in eadem fide stetit. Hie indicat deus, quod
curam habeat credentium. S)a§ fl'om ftub sohis cum uxore et filiabus in
tam magna civitate, ha i)ai man gefoufft unb gc|3rauft, @r f^ai ein ?(fc^cn=
2 ¥f. 2, 8 fcrobet muffen fein. Hie passus est hec duo, primo ut Petrus dicit, cor 20
potuisset rumpi, <|uod tam magna videret peccata, Spiritus suus non passus
est, qui reprehenderit. %ä) e» tft uit al§ gefdjvibeu, quod passus est. Petrus
parum attiugit jc. 8i ipse solus fuisset, non videre potuisset tanta flagicia
Sodomae et Goraorrae, sed fuit alligatus, propter illos ])assus est, fünft tOU
4 am Rande quod uix l!a))uissent siliqiias ad edeiiduni 9 qui] quae 9 — 12 am
Rande Ecce contenineude diuitie et illa onuiia, iiaui reliuquenda liic Ideo cogita vt non magna
cura tenearis parandaruni diuitiarum 16 am Rande 2. Pe. 2. 18 — 20 am Rande quod Lot
permissum est exire, signlficat deum non uelle suos perdi, et f)at actitng auff fet)nc non eos
deserit 23 potuisse
') Vgl. oben 149, Will. 20122. ^} Vgl. den Text r. ]527.
H] Omnibus fructibus abundantem, ideo illic securi quasi plus caeteris habentes 25
deum, peccabant et deum contemnebant. Maxime nocens pestis est securum
371 agere in copia rerum, (|uam tarnen omnes male affectamus. De diluvio
2uc. 17, 28 Christus dicit 'edebant et bibebant' ic. Nihil melius quam paupertas, quam
etiam ipsa natura commendat. Vulgo dicitur 'Importabiles boni dies\ Qui-
dam divites leguntur fuisse boni, sed certe non sine magna gratia et mira- 30
1 xim. 6, 9 culo. Paulus ad Timo : de his admonet 2C. Testimonio sint nobis tarn
multi, qui ceciderunt.
Loth per miraculum eductus et servatus est, quae est magna fidelium
consolatio. Conservat cum deus ut Abraham, quia eadem fide erant. In
tam magna civitate sohnn cum filiis quid putas passuui esse? Certe non 3r.
^prebigten über bac- erfte ^uc^ ^lok, gef)aÜen 1523,24. 287
Kl er hü üon geloffert. Xullus nostrum pateretur talia, quae ipse, ba§ bei" '^el^lig 372
geift anzeigt, ba§ gilt fret)(icf) ettnaö. Pauci.-.simae persomie sunt probae,
tarnen et uxor uon manet. Multa coactiis est pati ab illis, ut textus dicit,
tüie fie in anfurn. Certe mao-nam orncem habuit, non omiiia scripta sunt,
5 quae passus est in hac civitate cum summo animi dolore. Si solus fuisset,
facilius potuisset fugere, sed uxoreni et alios habere, difficile fuit euni
fugere, permittit eum magnam cruceui pati. Si tarnen non vellet, eaderet cum
eis in })eccatum. C'onsolatio rursum est, deus secum est, consolatur euni, {)e(t
fein aug ouff t)\)n, left in ungUid gnug leiben, sed non sinit submergi nobis
10 in exemplum: non sit niirum, bal tüir bie ganzen toelt auff un» laben, sie
Christo ^otö begegnet. Et in ps. 'Yineani meam, o douiiue' k. et 'respexi || j'^'^'^
et non vidi, qui auxiliaretur mihi'. Oportet ut eo veniamus, ba» bid) laft
buntfen, bu fomeft allein gen ^imet, ha^ bu allein frum feieft. Sic erit, ut
nihil videas et maxime in morte, quod omnia sint contra te. Ideo claudamus
ir. oculos, satis est unum esse Euangelicum. Mirmu est, si duo sint, qui ven
Christiani sint. (v§ lauftt nid^t ^in an ein gan^ lanb ober [tat ^). Tempore
persecutionis sie cogitandum: anbem t]at5 aiiä) alfo gangen. In talibus ergo
adversitatibus exemplis his nos solemur, quod deus non relinquat suos.
Alia consolatio, quod duas filias fc^tüec^t. Textus dicit, quod inebriarunt 19, xj
20 cum. @§ fein fel^ame tert: qui vult interpretari, iuterpretetur. 2Sa§ f)ilfft§ -"«s
boc^ unfern fjergott), ha^ er ein fotogen ^of)en t)ei)(gen man unb geiftlid) Dater
fallen unb narren left unb ein fotc^ fd)anb leiben. Aliquis mirari deberet,
quomodo tarnen fieri potuerit, sed vult nos infatuare. Eecte Paulus dicit
Tuditia eins impervestigabilia', h)ie fuubö 2otl) fc§enblid)er auBric^ten unb bie sföm. h, 33
25 m^eren^) auÖ). Ipse Loth non laesisset uxoreni, tarnen peccat cum filiabus.
4 am Bande Cogitauda ergo alia que non sunt scripta 1 1 am Bande qui iu celum
venit g^et allein 13 am Bande C. XIX. 18 am Bande ipso nesciente
'j d. i. es erstreckt sich nicht auf, reidit nicht zu für ein ganzes Land oder Stadt;
in einem Lande oder einer Stadt können nidit alle Beirohner nähre Christen sein. P. P.
*) Vgl oben zu 131, 84. P. P.
H] potuit non contradicere iniquitati. Hinc totam civitatem necesse est fuisse 372
inimicam. Hinc rursum deus non deseruit, ut nos discamus nihil referre, si
iu multo uumero tu solus sis Christianus, quia et ita prophetis accidit, et
Christus dicit 'Considerabam ad dexteram et videbam' k. Claudendi sunt iü. U2, .=i
.30 oculi et non respiciendum in vulgus, quod vel contradicit veritati vel resilit
in tentatione. Sic oportet itaque, ut solus sapias in tuo loco, in quo te deus
constituerit vel in mediis, si ita vult, Sodomis.
Tam magnum patriarcharum, tantarum tentationum victorem deus iuditio .»$7»
inenarrabili cadere permittit, ut iueljriet se ad futurum scelu.>^, et filias (|U()que
35 tanto errore cadere non expectato dei verbo, ut videas in eis, (luid bonae
28 Sit
288 «ßrebtgtcii über ha'i erfte ^ud) ÜJioje, gehalten 1523/24.
R] Quid dicetuns? tüix it)oEen§ an öeranttüort laffen. Certum est, quod pecca-
verint gravissime filiae, l)n einet nerrifc^en anbad^t ijabm fl) e» getfjan. Hec
bona intencio non fnit bona, ^ä) toil Sot tlit entfc^lllbigen, quod non pecca-
verit, sed quod non ita graviter peccarit, bie JtDO üi( Vüeniget: quod ereptae
sunt, indicium est, quod habuerint fidera et cognoveriut deuni. Procul dubio &
praedicavit eis Loth, ut noverint voluntatem dei. Hec scripta nobis sunt,
(juod nemo tani sanctus sit, qui non possit hodie cadere: fcf)au tüie fel|am
374 ift» ^ugangen, quod ille homo sanctissimus peccarit. Ideo perniisit illa magna
exempla, ut videremus nostram infirmitatem. Si hie cecidit tarn sanctus,
non mirum, si nos cadamus, sed non ideo peccandum est, igitur non de- lo
speremus, e§ i[t ein ftud, ha§ ha gebort in ha^ öuangelium, in regium reg-
num Christi ac. Sic infra de S. lacob patriarcha, (jui quoque cecidit. Ideo
oportet, ut hoc de patriarchis teneamus, ba§ [ie fo tüol caro et sanguis
geh3e[en fein ut nos, ut omnia in gratia dei stent, non in nostris operibus et
meritis. Sic non contemnit Sodomitas Loth, sed adhortatiu*. Non ergo i5
imagineris sanctitatem. ^reuc^ jum !reu^ mit foic^t unb bcmut!^. @§ barff
fie*) feiner beS onbern fctjemen, gnab t[t gleic^, natnr i[t and) gleich et caro,
possum istam gratiaui consequi quam vel Abraham vel Petrus.
Allegoria 2. filiarum. Nihil aliud significatur in illis duabus nisi
menfc^en Ux. Item peccatum Zodomae non fuit aliud quam doctrinae hu- 20
375 manae. Sic interpretatur spiritus de peccatis Zodomae. Id clamant pro-
phetae, addunt, quod Hierusalem fet) eiger tüoiben bcn ^oi^om unb ©omona.
Sicut Loth impraegnat unb ^at i)urn!inbei' de filiabus suis, sie omnes faciunt,
qui seducunt populum traditionibus et humanis doctrinis. Lot est lex,
'nomos' est, 'sorores' 'populi', bie Bringen ha§ tüort 3U ^n unb tnod^en ^n 2:.
17 am Rande Loth 22 am Rande Loth lex filie jiopnlj 28 am Rande quod
uerbum dej auersati sint 24/25 am Rande triff tc^ö fo triff id^§ 2C.
») fie = fid^ Vgl. oben zu 42, 7. P. P.
K] intentiones sint, ubi non sequeris dei verbum. Multum certe peccabant filiae,
licet spetiem hal)uerint ob oculos perditi mundi. Intentio bona sine dei verbo
aut certa scientia voluntatis dei nihil est. Nee excuso Loth, quamvis de-
1 6or. 10, i2ceptum, sicut nee Adam excusari potest. 'Qui ergo stat, videat ne cadat',
374 cum tanti ceciderint. Quae exempla deus in uecessariam nobis curavit con- 30
solationem, ne desperemus. Si cecidisti, resurge, desiste a peccato. Sic
lacob timendo fratrem peccavit, ut sciamus sanctos fuisse carnem et san-
guinem ut nos, qui jiotuerunt peccare et cadere ut nos, et nos possumus esse
iusti ut illi. Si cadis, si stas, in manu dei es, qui Petrum, qui caro erat,
spiritum fecit, facit et nos. Non trunci et lapides sumus, caro non quiescit, 35
solus deus servat 2C.
375 Prophetae interpretantur Sodoma doctrinas humanas. Sicut Loth ex
filiabus filios suscepit adulterinos, sie qui semino verbi dei abutuntur. Loth
5Prcbigten übet ba? erfte Suc^ «Wofe, gehalten 152324. 289
R] truncfen. Sic Esaias de ebriis Ephraim 've\ Sic fit: cum ergo verbum Sei- 28, i
accipio et do ei alium intellectum, quo inebrio alios, ha Don impraeguantur
animae per legem inebriatam i. e. carnaliter vel humaua ratioue interpretatam,
per quas taodem Moab et Ammon i. e. impii iusticiarii fiunt. Ideo qui de-
5 beut gigni, sint nou Ammonitae et Moabitae, vel sie: Lex facit ebrios, ic^
geB im ein öetftanb, ben iä) erfunben §a6, hoc unum, Immana doctrina, ber
facit ein toll gefc^, bie feet toexben fc^trianger boDon, hoc est t)on et)ncm
falfc^en, aufgelegten gfe^. Ammonitae et Moabitae nascuutur, qui populi
prohibebantur venire in ecclesiam dei et inter populum dei numerari. Lex
10 sie iuterpretetur legem datam, ut indicet peccatum Et non, ut ego ipsam
faciam, hoc est ba^ nüchtern lex, bar au§ iüerben rechte ünber ^frael. Re-
liqua lex est Ebria Moab i. e. de patre Ammon i. e. filius doloris q. d. hie
filius de patre i. e. lege, illi sunt iusticiarii, bie fie^j räumen deo se proximos. 376
Ideo Moabitae hi non habent fidem, sed opera respiciunt. Ideo inquit Esaias
15 '2Roa6 i[t ein faft ^offertiger (SfeF q. d. er rumBt fic^ mer, ben er öermag. 5cf. le, e
Huiusmodi sunt Ammonitae: coram mundo splendent, in conseientia nou est
pax. Ideo talis sanctus coram raundi ijt er foftüc^, t)ntDenbig ber elenbeft
menfc^, quia lex nunquam pacat couscientiam, quanquam multa pariat opera k.
37. 8. ^iobember 1523.
Dominica Ante ferias Martini.
20 In hoc capite textus siraplex apparet, quod deus tenet uxorem Abra- 3*9
hae et reddit eam sibi. Quando ratio hanc lectionem legit, tedio afficitur et
2 alias 3 lege 5 über vel sie steht ex alio 17/18 am Bande filij doloris
sunt Summa summarum 19 am Rande C. XX.
>) fte = fic^ Vgl zu 42, 7. P. P.
K] lex dei est, filiae sunt populus, quae inebriant Loth, quando accipitur verbum
secundum fictam interpretationem. Esaias vocat ebrietatem et el)rios Ephraim. Sei. 28, i
Inde fiunt ex ebria lege praegnantes animae, quae ferunt fructum secum dum ^)
25 intelligentiam. Qui filii non ingrediuntur in ecclesiam Deute: 23. quam
nemo ingreditur nisi pura intelligentia. Quod lex praecipit, non potes fiacere,
neque data est, ut facias, id quod illi non intelligunt jc. Moab interpretatur 376
a 'patre'. Hie gloriam sequitur et vel solus gloriatur se esse ex patre. Hi
sunt iustitiarii. Esaias 'Audivimus superbiam Moab' 2C. Amon 'populus Sn". le, 6
30 doloris', sed hie intus et in conseientia, ille fiaris.
Et tantum de cap: XIX.
Caput XX.
Aufert deus uxorem et reddit. Ridendum carni factum, quae sentit: 379
quid ista scribuntur, cum magis miseranda facta sint, quae scribi dignum
') secum dum ist !<icher ein Schreibfehler. Der Sinn ist: Die falsche 'inteUigentiu
ist die Frucht jener geschwüngetien Seelen. Ob secundum zu lesen ist?
ßut^eT§ aOÖetfe. XIV. 19
290 5prebigten ü6et ba§ etfte f8nä) 5Jlofc, gc'^ntten 1523/24.
R] putat sepius contigisse eiusmodi rem inter gentes. Sed heo historia magni-
facienda non, quia Abraham fecit, sed (juia per deum facta est et tradita
memoriae. Inveniuntur gesta quaedam, qnae sequuntiir, quae etiam tedio
S79 affieiunt lect^trem. Id fit, quod ratio tüixt öeibompt. Opera quaedam fiuut
sine verbo dei et spiritu et hec interdnm spetiosa sunt, ut deleetent leetorem, 5
ut sunt Rliomanorum, Persarum, Graeeorum gesta. Ratio perpendit saltem
magnitudiuem , non fidem et eura qui gessit, qui haec voluit per Mosen
soribi. Discrimen haltendum: Optimum in opere est, quod fit secundum ver-
hum et spii'itum dei, non respiciendum, an episcopus vel papa faciat: quod
vero fide caret et spiritu, parvipeudendum, quia humana ratio hoe regit. 10
880 Abraham extoUit deus hio coram Abimelech et terret totam regionem propter
raptutn nuilieris, quanquam ille in spetiem apparet parvus 2C. quod errat
Abraham, Moses describit. Quot reperiuntur, qui vagantur nt monachi,
quibus asperum quoque est: (piare hi non describnutur? hi non herent in
verbo ut Abraham, aborum nulla fit mentio jc. Deus non patitur opus a n
se non mandatum, ut excecetur ratio, (iuf)d Abrahae uxor rapitur, leve
crimen est, sed fides respicienda, qua ipse ^incjibt uxoi-om in bie ßfat. Hunc
thesaurum nemo intelligit Abrahae, nisi is qui ista scribi vohiit. Natura
»«1 aliter ageret, nempe vindicare se optaret et redimere uxorem. Aliquod o])ns
externe potest mains apparere (juam Abrahae, sed si vohmtas eins inspicitur, 20
nihil ad hoc k. Hastarii quanta ]iatiuntur pericnla: nulhis sanctus tam rnulta
2?] esset? Sed hie non Abraham respiciendiis est, sed facta per deum. Ideoquc
S79 haec sunt super oranes historias magnificanda. Nam quae super terram finnt,
(hiplitia sunt. Quaedam enim finnt sine deo sive sine spiritu dei, quae
quandoque maxima videntnr, et ideo ca ratio humana commendat iudicans an
secundum magnitudinem operis, non opcrantis. Quaedam per deum, ideo
rationi contenmimtnr, non spiritui, cui verc magna sunt, in verbo sive spiritu
dei facta. Optinuuu in quocunque opere est, quando transit et agitur in
verbo et praecepto dei. In quo si non transit, utcuncpie o})tinnmi, utcunque
stultissimum, nihil est: quia ex ratione est et ideo immundum ic. :io
a«o Hie deus pro uno homine agit contra totum regnum, qui alioruni pcr-
mittit violari uxores, filias ic. apud quos non est verbum.
Error Abrahae describitur, quem deus suis ignoscit, non aliis. Abraham
errat ex verbo dei, dum enim deum sequitur, ineidit in cam necessitatem,
ideo deus huius sui operis in scripturis non potest oblivisci. Non sustinet 35
deus, quod ipse non mandat. Atque haec est vera mortificatio. Deus iam
vult, ut abeat in periculum uxor charissima, quod opus spiritus videt, Spiritus
S8I et scribit. Natura tam dilectam uxorem non permisisset aliorum manibus
quasi tutam futuram per deum, sed vindictam quaesivisset 2C. Opus itaquc
hie vidctur sine pondcre, sed animus grav^is est in Abraham. Militum opera 40
et institorum maiora videntnr quam sanctorum, sed non coram deo. Deus
«ßrebigten über ha^ erfte ^uä) ÜKofe, gehalten 1523 24. 291
R] pericula subit propter Christum, ut is propter j fl, raercator, pater propter
filium. Xemo iu operibus versetiir, nisi certus sit a deo ordinata esse.
Habes innumera exempla passim in scriptura nihil nostra esse jc. 2. scri- 3«2
ptuni est hoc exemplum in consolationem iis, qui in deum credunt et eredent:
6 si enim se nou amicum exhiberet interduni, quis veHt eum amare? Ideo scripta
sunt tot exempla credentium et uon credentium, et hoc tenduut, quam re-
spectum nostri habeat et non deserat, er ftelt fi(^ tüol, quasi nos velit de-
serere: potuisset deus servari uxorem Abrahae, unb ftelt fie'), al§ tüolt er im 383
fein iüeib laffert nemcn et promissionem dederat de filio giguendo de Sara,
10 peregrinatur et perdit uxorem, potuisset dicere ipsam parituram filium, iam
ingreditur domum regis K. Sic in morte futurum est, cum apparebit sevus
deus et alius, quam promiserat. Sed Interim consolanda conscientia, quod
verax sit deus. Ut Abraham, quauquam amiserat uxorem, tamen non diffi-
debat, eciamsi Sara mortua fuisset in conspectu eins, constans permansisset:
i.i 'sciebat enim', id quod Paulus indicat in Epistola Ro. 4. Hoc non fecisset, MBm. 4, 2i
sed diflfidisset: *si parere debet filium, oportet ut mecum raaneat, non sit in
domo regia'. Sed deus aliter agit, qui eciam defendit suos, ut vides in hoc .384
exemplo, qui severiter ultus est eum et puniit Abiraelech, neque optasset
Abraham tantam penam, sed coutentus fuisset, quod reddita fuisset sibi
•) fie = fid) Vgl zu 42, 7. P. P.
H] 20 naturam odit, opera vult ex suo verbo, alia sunt nihil. Quia vero tanta
cura hie agit deus, certus hinc est quisque de vohmtate dei, ut ineat sacrum
matrimouium, si non potest continere.
Ad consolationem credentium haec scripta sunt. Quis enim crederet ^9
deo, si semper percuteret, tonaret jc. ideo tot exempla scripta sunt sanctorum,
25 quos probavit quidem (nt hie vides), non tamen dereliquit. Agit hie deus,
quasi non noscat Abraham. Quid hie crederet Abraliam de promissione facta
futurum? peregrinus est, amittit uxorem, cogitatio oppugnat haec vel similis
'quid si iam ex alio pareret'? Non igitur fit, ut nos cogitamus. Xam deus
interim apud se dicit 'Ego sie agam, quasi promissioni contraveniam', ut nos tm»
30 discamus fidere, dum nescimus, quomodo et quando deus voluerit implere,
quod promisit. Fides Abrahae erat 'Etiamsi nunc moreretur Sara, tamen
ex ea habebo filium, etiamsi corrumperetur, deus eam integram redderet,
etiamsi in lupanar abduceretur, deus eam servaret illaesam. Deus manet
verax, utcunque res cadat'. Natura hie dcsperaret et putaret deum non esse
rsr. locutum , scd illusionem fuisse dei promissionem. Sic servat animas se illi
committentes , etiamsi diabolus et totus mundus aliam spetiem praetendat.
Deus in nocte horrendissimc pro una muliere increpat ctiam ignorantem. :mu
Non potuisset Abraham melius vindicasse. Haec est natura dei ducentis
'Qui tangit vos, tangit pupillam oculi mei\ Necesse esset angelos omnes sad). 2, 8
19*
292 ^Ptfbigten übet ba§ crftc 9?ud) mo\e, gehalten 1523 24.
R] ©nt!^. 2,8 uxor. Ipse dicit 'qui vos tangit, pupillam oculi' jc. fidelis est et servat
pactum et verbum suum. Prima questio: Abimelech iactat se innocentem,
ut textus habet cor perfectum, Et dominus confirmat hoc, et papistae hoc
385 exemplum iactant contra praedicationem Enangelii, gentilem extra fidem posse
esse iustum. Kesponsio: Certi esse non possumus, quod Abimelech servus s
fuerit dei, sed hoc fundamentum firmiter tenendum nihil nos posse sine
Christo. Quae obiici possunt, si solvi non possunt, obticeantur. Vel responde
Abimelech fuisse servum dei vel innocentem in hoc. Nabuchodonesor Syrus
fuerunt quoque tales. Neque contemnendum est, quod deus inviserit cum
386 nocte et iusserit cum reddere uxorem Abrahae. Non omnes gentes fuerunt lo
impii, 2ot^ f)at ge[trau(j§elt, ita quoque Abimelech. Credentes modice punit.
Augustinus respondet deum non testimonium dedisse amplius quam in hoc
opere. Sicut qui malus est nebulo, potest tarnen gloriari se adulterum non
esse 2C.
38. 15. 9iotiember 1523.
Dominica post Martini. is
De rege Abimelech audivimus et, quod domino curae sit de illis, qui
credunt, quod plus curae sit illi de illis, quam ipsi putant. Sicut de Abra-
ham audivimus, cuius uxorem permisit abstrahi, et tandem punivit regem
20. 11 cum suis. Abraham dicit 'tiraebam non esse timorem domini in loco isto' jc.
386 'Saram', inquit, Vocavi sororem, non quod raea vera soror sit, sed [tiff= 20
20. 12 fc^tücfter', et hoc circumscribit Moses, cum dicit 'non est matris" jc. fie ift
ein angenumtnen finb, 'pater mens Thara adoptavit eam sibi in filiam, quan-
387 quam non genuerit\ Et est hebraismus. Sarai fuit soror fratris Abrahae,
10 — 13 am Rande Hyron Arabiae regiiia erant piobi 22 über eam sibl steht
(durch Strich mit Z. 23 soror fratris verbunden) hoc erratuni
H] e celis venire auxilio, antequam unus fidelium periret. Adest autem deus
tunc, cum minimc speratur. 2r.
Gloriatur Abimelech quasi innocens et deus innoccntiam approbat
20, e dicens 'Et ideo custodivi' K. A^idetur hoc pro libero arljitrio facere, et opus
l)onum posse fieri extra gratiam? Respondeo: Non est certum, quod sanctus
8«5 fuerit Abimelech. Sine Christo nulla est salus, quod certo ex scriptura
ncscis, noli as.serere 'Videtur tamcn sanctus fuisse' Aut 'certe innocens fuit 30
in hac una rc'. Nabuchodonosor et aliae gentes, quae timuerunt deum, sancti
fuerunt 2C. Ap])ar(!t huic deus, incro])at, excusat, solatnr, quae sunt signa
386 gratiac dei. Cocidit ut Tjoth, bOy fd;enrfetc l)^m (Bott, non tamcn absque
increpationc. At(|iie hoc mihi videtur propius vero, (juam illud (quod tamen
non abiicio), quod te.stificatur deus jiro illo tantum in iiac una re. Quem- 35
a(hn(idnm secunduni Augustinum cum bona conscientia possum dicere 'Inno-
cens sum in hoc facto, quod non feci neque consensi ut fieret" 2C.
^rcbigtcit über bai erfle S3ud) moU, gcfjQlteit 1523 24. 293
R] ut S. papa uon admittit uxorem duci in 4. membro, miüiis iu 3. tarnen si
quis peciiniam adfert, mitis est, et veniuii proponit caruem miiliebreni. Se-
ciuidum scrii)tiiram possum mein mum tüol ncTtien ^cr unter, ut mcini Brubcr»
toc^tcr, sed patris sororem uon possum, quae idem habent nomen. Et hoc
5 deus ordiuavit, ba§ cr m^er ecr ^at gegen ben alten benn ben iungen. Hoc
non loquor, ut sciatis aliquando, luic tüeljt man f reiben mug mit got unb gutem
getütffen. ^c^ f)alt nit öil bon bcr tre^ten ftuubtic^afft, dum et bona et amici-
ciae simul mauereut. Hec ideo dicta, ut iuditium possitis facere de hac re.
Deus sie statuit, quod Abraham secutus est et plerique ahi iu testamento
10 veteri. 'Harn' 'misericordiam', est quoque hebraismus, quod uos dicimus 'ein^o, 13
frunbic^afft'. Et hoc ubique est ceruere in historiis. Hiuc dicimus gratiam, 388
quam deus iufuudit in cor, quando nos iustificat quoque, misericordiam, ((uia
opus est gratis datum: quicquid dat deus, gratis donat, non respicit merita,
sed suam bonitatem JC. Dedit xVbimelech Abrahae iumenta, oves 3C. probus 20, 14
15 iste fuit rex, et cum his f)alt ic^», qui cum pro bono habent, ut plerique
sanctorum ijabm geftrauc^elet. 'Fratri tuo dedi mille' 2C. Ibi Abraham vocat 20, 16
fratrem Sarae, et ita deberet esse inter coniugatos. Secel est quarta pars 389
aurei, mille facit ferme iij c aureos. Et regium donum fuit. Servi fuerunt
non conducticii, sed leib eigen: ut iumenta vendi possunt, ita quoque servi
20 vendi potuerunt. Et pro bono ducerem, ut is mos adhuc hodie esset, quia
aUo modo non possunt subiugari. Patriarchae habuerunt multa bona, ipsi
potuissent carere, et nos pro impio possemns habere 2C. sed dominus vult
hoc regimen habere, Id quod cemere est in patribus: vult euim, ut ordo sit,
servus ut servus maneat et deinceps jc. sed quod is ordo corruptus sit, hec
5 bmn fehlt 8 9 am Bande si cuguati copularenhir 10 über quod nos dicimus
steht Bersahe vel Bersaba 11 über ftunbid^afft steht üb gut 11,12 am Bande Miseri-
cordia Gratia 16 ain Bande suut enim viia caro 18 am Bande JSeruj
H] js '8oror, filia patris mei et non matris' i. e. adoptiva, adoptata a patre 20,12
lueo Thare, quae supra filia fratris videtur, id quod lege licet. 387
'Misericordia' hebraico tropo significat benefitium vel quod vulgo dicuut20,i3 388
amicitiam. Abraham ergo dicit 'Haue misericordiam facies mecum' 2C. Sic
et misericordia dei est, cum deus infundit nobis gratiam, et misericors donum
30 est sive misericordiae donum, cum ijjse nobis ignoscit, donat, [d^enifet. Sentio
cum illis, qui fatiunt Abimelech sanctum, id quod et haec dona testantur
Abrahae data jc. licet erraverit, quod sanctis non est aUeuum. 'Siclus' eljn
©ecfel, quod est el)n ortt goIbe§ iz. ut puto.
Sic proprii di)minorum tunc erant servi et ancillae, ut venderentur 389
35 quemadmodum boves. Sancti erant Abraham, Isaac 2C. forte etiam Abimelech,
sed tamen tales servos habebant. Ubi ergo sanctorum illorum est charitas?
Respondeo: Sic in eis est charitas sicut in iudicibus suspendentibus soutes
et occidentibus. Oportet legem esse. Servi sibi dimissi nihil boui fatiunt
294 5V*rcbiöten über bai erfte «urfj ^JJiofe, gegolten 1523/24.
R] culpa est })apae et prineipum, qiii hoc uon curaut. Ita et nos dispersi
aginnis, quod Dobis libitum est. Si auteni esset, ut habet scriptura et
3«o liistoriae gentium, tum quoque melius esset regimeu. Servus !^at gegolten 8
aureos, aucilla 6 aureos. Isto tempore ludei habebant ein fovteil et veu-
20, 16 debantur tantum 6 annis et postea liberi erant. '@tn betfei bev QUgen fein' s
ift ein finfter tejt, iä) tüei§ nit, ob h)ir§ ticf\cn ober nit: 'ba§ bu ha mit
bein äugen becfen unb befeuert !un[t\ Tutavi te uon fuisse uxorem huius, uon
accepi te in domum meam. Nunc quia novi virum hunc esse tuum, ideo
do tibi hoc munus in testimonium, quod et vir tuus audit\ 'Oculos 311=
tetfen' hoc est 'te excusare potes'. Si hie sensus non est, dabiraus spiritui lo
391 sancto gloriam ic. Sequitur pena. Abimelech primo fuit percussus timore
iuferi et mortis. lam sequitur pena uxoris et ancillarum. Filii earum erant
domini ut catuli iumentorum, quae autem fuerit pena, melius sciunt mulieres,
(juae hoc experiuntur. Ingens pena fuit, quod parere non potuere.
C. XXL 15
5JlofeS tenb fic^) lang mit bem %'bxai\am., quia vir est, (pü deo placuit.
Duo habet caput hoc: quomodo Isaac genitus sit et quid fecerit cum fratre
3 dum 5 am Rande A'^elamen oculorum 9 Oculus
*) Sinn zweifellos 'hält sich auf, beschäftigt sicli. Wenn die Worte als deutsche an-
gesehen werden, so muss fie (wie so oft in Hörers Texte) = fid) stehen, teitb = ddint??
Am ivahrscheinlichsten ist tenb fie verschrieben für tenet se. P. P.
K] sicut nee sibi relictae tuae filiae, ergo cohibendi sunt. Dens ita vult, et illi
iiac coactione carere non possunt. Bonum esset adhuc ita esse servos et
ancillas, ne subinde pro libito mutarent et contemnereut domiuos. Posset 20
Imperator istud cavere, sed principes sinunt queravis ire, ut vult, et nos
facimus quidvis, servi obedire nesciunt, tunc melius agebatur ic. Servus
3»o vendebatur non pluris octo aureis, ancilla non pluris sex. Apud Hebraeos
sex annis tantum vendi potuerunt secundum legem.
20, 16 'In velamen' 2c. obscurum est. Sic puto intelligeudum 'Quia sie cou- 25
tiugit tibi, nihil laesa tua pudicitia, accipis a me haee dona in testimonium
tuae servatae pudicitiae, praesente marito tuo, ne cogaris apud quosdam male
audire, ut tegas' i. e. *his donis quasi testimonio defendaris, ne pudefias, ne
quis male de te suspicetur\
*öi Abimelech turbatione conscientiae a deo percutitur, ut supra dictum. 30
Mulieres eins uon possunt in partu a foetu liberari, quam necessitatem, (juauta
sit, noruut foeminae. Tunc enim videtur fuisse tempus partus multarum ic.
Et tantum de cap: XX.
Caput XXL
391
9{öm. 9, 7ff. Paulus ista maguifecit in Ro: et Ga: Videtur magna invidia esse in 35
Sara, sed nos videbimus, quid ista sibi velint ic. Isaac quidem natus est
^4>rebigteu ükr ta^l crftc a?ud) '^lo']t, gef^alteu 1523/24. 295
R] Hismael. 2. pactum Abimelech cum Abraham. Paulus Iractavit hoc caput ®ai,4,2i-3i
et videtur minus amicum caput, quod Sara odio habet ancillam et peUit
eam ex edibus, sed hoc audiemus. Isaac quanquam carnalis filius fuit 393
Abrahae et Sarae, tamen fuit promissionis filius, quia Sara habuit 90 anuos
5 et sterilis fuit. Ideo mirabile est et prodigium dei, quod douat utrisque
filium. Dilexit quoque Abraham Ismael, tarnen Isaac ex germana fuit matre,
ideo dilectior. Sapientes raundi bie ftoffcn fte *) atx ber frfji'ifft, nempe quod
fere nihil contineat uisi matrimonia patriarcharum. Sed hoc rectum est:
verbum dei pro stulto liabetur. Potuisset Moses aliud quippiam miraudum
in dicere, sed aliquid ridiculum scribere sivit deus, quod et Sara ridet. Et
ridicula est circumcisio Abrahae maudata. Si octonarius fuisset, permiuus
fuisset ridicula. Quare hae historiae pro ridiculis non habendae, imo iuspi-
cienda bie ^anb gotl, bie blinne ift. Vita quam egregia res sit, nemo iguorat,
unde venit? öon bem fc^totn urtb unflot, et nemo libenter dicit, unde vita 393
15 veniat: hec opera dei sunt. Kduoare liberos est dei opus, mundus ridet.
In veteri testamento ubique honorat matrimonium et adeo extulit, ut 4
praeceptnm tulerit de parentibus honorandis. (Sin gete(i)t ober gefpot^), quia
quicunque hec audierit, ridebit, ut supra quoque dixit 'Num habebo delicias 1 mo\. is, 12
cum viro' ic. quo indicatur eins pudor. Sic quoque Elizabeth in Luca suc. 1, 25
20 verecundatur, nempe ob hoc quod audire debeat, quod tam vetula cum viro
dormiat, et tamen pium est opus. Ita opera dei sunt, ut ridicula sint, sed
cum satis risimus, nola nobis inherebit, quare oculi claudeudi, et verbum
1 am Bande Gal 4 6 — 8 uin Bande Verbum dej stultuin est sapientibus seculj
19 am Bande Luc. 2. Elizabeth
1) ite = fi^ Vgl. oben zu 42, 7. P. P. *) Vgl. lAithers Uebeisetzung von 1 Mose
21, 6, ICO bis 1528 geleckt, sjKlter gefpott, schliesslich 1540 fg. lachen. P. P.
K] ex carne et sanguiue, sed tamen miraculum est supra uaturam Ro: 4. 2C. Möm. 4,19.20
Sapientes mundi ista rident, quasi nihil hie dicatur quam de pueris fatieudis, 898
25 sed ita oportet ab illis, quae dei sunt, rideri. Potuisset deus alia magnifica
nostris sensibus obiecisse, sed ista voluit, ut rideretur. Talia facit sauctis
deus, ut etiam ipsi secundum carnem pudore afficiantur. Sic pudendum
videri potuit seni Abrahae, quod deus stultitiam circuracisionis ei mandavit
in carne etiam propria. Vide, quaeso, unde veniat, quam tantopere diligis, 393
30 tua vita: et ridenda sordidaque videbis, in semme viri, in utero matris: et
tamen opera dei, quae videre non potes. Ridendum, quod muHer curat
puerum die ac nocte, vir autem quae ad victum attinent, sed ita fecerunt
nobis parentes nostri. Et ista opera deus ita honoravit, ut vides in liis
historiis, et praeterea in 4. praecepto. Rideat raundu.s, ut velit 2C.
35 'Risum fecit" iz. Pudor et castitas notatur Sarae. Sic S. Elizabeth 'y,i'j^ j 25
Lucae. 1. gaudet et tamen pudore afficitur et dolet. Haec est pudicitia
magna, ita oportet quae dei sunt, rideri, ut crucem feramus, dum donis dei
296 5prebigten übn ha^ erfte 33inJ) 3Jtoje, fle()aUeii 1523,24.
K] arri[)iat liiiic(|ue credat: veniet quaudoque tempus, ut ista opera et verba dei
394 adorentur. 'Tu Sara habebis hanc lualam famaiu, quod senex cum viro
coeas, et taudem extoUam te, ut praedicetur uomen tuuni in toto orbe'. Id
quod hodie videmus: Cuius regis honor est tarn magnus ut huius Sarae?
Eo tempore quo in sex hebdomadibus fuit, regina aliqua nou adiisset eam: s
modo si corrigiam calcei eius haberent, in aurum colligerent JC. @§ tft ein
U)ei6i[c^e franc^e^t, ideo deus eciara parcit. Qui posset hoc Abrahae dicere?
lam gratiam dei introspicit, et vincit mundi obprobium et ex corde letatur.
21, sMaguam ceuam in die ablactacionis apparat, ba» fein mir fel^oni tettng.
395 Qua re in die nativitatis hoc nou facit neque cum ex liepdomadibus veuit? lo
forte is mos fuit, quem nostrates habent, quaudo puer baptizatur et post
purificatiouem ic. Scriptura ergo indicat Abraham servasse raorem regiouis:
'qui inter lupos est' ') 2C. modo mos iste pius sit. Et exemphim est chari-
tatis, ut se conformet communitati. ItaH cpiando ad nos veniunt, putant uos
stultos 2C. Mores iunoxii debent servari apud quosque, cum quil)us versa- i5
21, 9 mur. 'Sara vidit filium Aegyptiae'. Ismahel 13 anuorum fuit vel senior.
396 Vide praecedens caput, cum Isaac genitus fuit. Sed hoc quod hie describitur,
5 sex heb ndiissent 6 — 8 am Bande quod iussit filium Hagar eijci 10 hep-
domadj non venit
') Dieser Beleg für das bekannte, in Boths Texte (unten Z. 31) ganz gegebene
Sprichtvort scheint zu den ältesten auf Jwchdeutsehem Boden zu gehören. Vgl. Wander 5,
364 Nr. 313. In dem Texte van 1527 findet es sich nicht. P. F.
KJ carere nou vohimus et ad ea gaudeamus. Oportet ignominiam mundi ferre
cimi gratia dei. Rideant saue, modo tu habeas verbum dei et donum. Fidelis
394 hie non respicit in Saram, sed in verbum. Atque hie te Saram oportet 20
ignominiam sustinere, quasi senex vohiptati operam dederis, sed haec vertetur
tibi in gloriam. Quaudo enim quaeso de reginis ista praedicantur? Ad
tempus quidem ignominia est, sed 3C. Regina Franciae non dignata fuisset
gratulari tunc Sarae, nunc vero non digna esset eius osculari pedes aut
partem veli eius habere, quam certe sacram aestimaret. 25
Sed quid? peccatue Sara isto pudore? Mulieribus ista donat, er
fd^en(fett§, omnibusque sanctis, qui adhuc trepidant et vereutur mundi igno-
miniam nee tameu abiiciunt gratiam, sed dicit ad eos 'bu ntuft ^crfjQlbcn'.
395 Quare non in die nativitatis facit convivium? forte tunc mos erat, ut
nunc ])ost sex hebdomadas. 'Qui cum hipis agit, cum hipis uhilet'. Non 30
novus mos introducendus est aut vetus aboleudus, ubi nihil officit pietati.
Exemphim hoc est charitatis, ut conformes te aliis, cum quibus vivis. Stukis
displicent omnia, ubi in aha fuerint regione, secundum suum sensum volunt
agi omnia, sed frustra, non enim ita fiet.
396 Hismael videtur xiij annos natus, quando nascebatur Isaac, atque quod 35
397 hie scribitur, factum est, cum loqui ambo potuerunt. Et iUum vidit Sara
5)?rebiötett übet ha-i erfte :^uclj IHüfc, gefjaltm 152324. 297
R] fuit aliqiuiiiuUii post ic. Sara ubi vidit derisorem fiiisse Ismahel, uou potuit 397
ferre, quo iiidicatur eins probitas, quod nihil niali potuit ferre. ludei de
hac re fabulantur plura. Paulus bei* rurety et dicit 'qui secunduni caruem ©oi. 4, 23
natus est, öeriagt benn, qui secuudum spiritum', q. d. nos dicimus legem
5 non iustificare, sed verbum dei. Hi qui hoc credunt, sunt filii dei. Altera
pars legem amans non patitur hanc praedicatiouem. Qui in operibus bereut,
plures sunt, Ideo superiores sunt. Sed tamen in fine quiquam iudicabuntur.
In iusticiariis videmus bic Qtt, quae hie discribitur. Sara educavit Isaac ut
heredem , Ismahel fisus primogenitura voluit potior esse. Hoc Sara pati
10 non potuit, c§ lag il* im finn, quod ancilla volebat domina fieri, quando
gravida erat. lam filius hoc ipsum molitur, quare inquit 'dimitte eam cum -'i,io 398
filio'. Molestum hoc fuit Abrahae, cpiia diligebat Ismael ut caruem eins.
Dens approbavit Sarae cousilium, 'In Isaac uoraiuabitur^ JC. lumc locum<?i, 12
Paulus tractat. Abraham alios filios non habet quam (jui gefaft fctjn per*?cbi. n, is
15 verbum dei. 'Alterum extollam temporaliter'. Et ut hodie <juoque est: Turca
enira, ut puto, hinc surapsit exordium.
39. t). Xeaember 1523.
Dominica 2. adventus.
In hoc capite audivimus de 2"^ filiis Abrahae, quomodo siguificarint
duos popiilos, phariseos et iustos. Et Hismael cum matre eiectus, et Isaac
2/3 am Bande quod finxerit idola ex limo JC. 5 6 am Bande populus gratie et
operum 14/15 am Bande In Isaac nomiuabitur tibi jc.
H] 20 irridere, fpotteti Isaacum, quod Sara non sustinet. De idolis Hismaelis,
quod dicuut, ludaica fabula est. Paulus ad Ga: recte interpretatur. Isaac ®qi. 4, 21 ff.
sunt fideles, Ismael operarii, qui non possuut non persequi et f)30tten. luter
hos nihil potest con venire, et Hismael videtur prior et fortior. Sed deus
discernit inter naturam et gratiam : uterque quidem Abrahae filius erat secun- 39»
25 dum carnem, sed hie quoque secuudum gratiam filius est, diceute domiuo 'In2i, ri
Isaac vocabitur tibi semen^, Unde patriarchae, prophetae atque adeo Christus
ipse descendant. Ergo soli filii secuudum verbum dei vel secuudum gratiam
sunt filii Abrahae, non filii carnis coram deo, quamvis ne bis quidem desit,
quod ad gloriam carnis attinet, facit enim Hismahelitas in gentem magnam,
30 quae gens hodie Turcarum est. Recte institutus erat a Sara Isaac, contra
quem irridens gloriatur Hismael se patris heredem primarium magisque
dilectum 2C. Hie Sara cogitat 'Ante mater, ancilla mea, superbiebat in me,
nunc et filius eius contra filium meum. Ego sum libera et filius est liberae
filius. Iniuste agitur : Eiice ancillam et filium eius' ic. 21, 10
35 'lucrepavit' ic. Indicat, quod sanctos oportet multa pati inter mun- 400
dauos, abstulerant puteos 2C.
Et tantum de Cap. XXI.
298 ^Prebtgtcit über hai crfte «udj «DJofe, geljattcu 1523/24.
R] cum matre mansit, quod sigoificat Iiideos reiectos sine fide, credentes ser-
vatos. Ita i[t gongen et manebit 2C. Non omnes erunt Isaac, Hismael per-
manebit usque ad finem primogenitus, et ditiores sunt in eins parte jc.
Sequitur foedus Abrahae cum Abimelecli et hoc scriptum est, ut indicetur
pios multas persecutiones pati: fodit puteos, servi obturant. Ita quoque s
quottidie fit cum electis.
C. XXIL
Hie habemus ein ftuc! de legenda Abrahae. S)a§ ^eift ein [tudt, mein
id), alfo folt got mit feinen finber forn. Si quis posset verbis consequi.
lam audiviraus ereptam sibi uxorem, puteos obturatos. lam proponitur nobis lo
excmphim fidci. Tota vita eins exempkmi fnit fidei, attamen oportet habeat
aurum, familiam, et tamen ita adfectus est, quasi millo momento sit tutum,
quod habeat, dat ei terram et ne vestigium quidem in ea habet, et hidit
cum eo tanquam cum ])uero. Illud cor l)at frei geftanben in gutern. Nihil
enim dilectius liabuit filio et causam habuit. Quanquam spiritum fortem i^
habuit, tamen cor paternum non eripuit deus: pater non potest non diligere
filium. Haue naturam deus non aufert, ut vides in hoc Abraham, quia
oranes adfectus in eo reliquit. Ita adfectus esse debeo, ut dolor mihi sit,
si proximus egeat obulo, et tamen nihil curare bona. Charitas ntmbt ]iä)
bc§ gan|e§ menfd^en an. A^ult quidem deus nos non curare temporalia, sed -'o
tamen, si crus dolet nobis, cupimus sanari jc. Abraham reliquit ergo cor
j)aternum, cum quo deus lusit et experiri voluit eins animum. Filium non
uaturali partu acquisierat, sed promissione dei in etate provecta. Ideo
occasionem habuit maximam diligendi filium. @in fvolid^ bIt(J tft getoeft bei*
22, 2 3f ACIC bcm 5lbrQl)am. Sed attende verba 'Unicum filium, quem diligis'. -^
7 am Bande C. XXII. 10,16 über Quanquam bis non potest uteht Tentatio gra-
uissima quando verbum verbo repugnat 19 am Bande Charitas
K] Caput XXIL
Hactenus multa passus est Abraham et coactus est eiicerc ancillam
cum filio suo, perdidit puteos zc. lam vero supra modum sancti fides ten-
tatur K.
Dum multa patitur, tamen oportet cum habere uxorem, servos, res, so
l)ro sc solo facilius tulisset. Omuia saepe, etiara uxorem abstulerat deus et
rcddidit, cui interim commisit omnia Abraliam, et certe liberum cor hie erat.
Non fregerat sive abstulerat naturam deus dilectiouis in filium. Licet
enim in sancto viro tarnen omnes naturales affectus reliquit. Sic curare
iubemur proximum et tamen sollicitudinem omnem relinquere deo. Non 35
lapis ergo erat Abraham.
Abrahae multae caussae erant dilectionis Isaac: ex matre, ex ipso
22, 2 Isaac jc. Vide ictum tentationis. 'Quem diligis, macta", contra naturam.
I
$rebigtt'U übet btv> ci-ftc «iid} mo]e, qdjaUm 1523/24. 299
R] Potuisset alteri committere negotium, sed noluit. 'lu holocanstum', ne quidem
o8 remaneat. Abraham multo libentius cum Sara et totis bonis periisset. Cor
ei US adfectum ita fuit aute rem gestam 'Actum est de hoc filio'. Non cogi- »
tavit de ereptioue. De monte dielt, quem non uominat. Si fecisset illico,
5 potuisset viucere dolorem, sed tandem 3° die vidit montem. Cogitavit 'quis
iu culpa est, quod peccavit'. In via liguum imponit puero, puer dat patri
ingeutem fto^, nemini Abraham revelarat, ubi ovis ad holocaustum. Illud
verbum quam acerbum fuit patri. Postea scriptura simpliciter rem describit
eum ligasse filium. Isaac libens tulit patris voluutatem. Maguum est, quod
11^ cor eins fregit, Mains est quod deus contra se est: deus enim praecepit non
occidendum, hie occidendum praecepit ad honorem eins. Item dixerat deus 1 3^?oi. ji, 12
'In Isaac vocabitur tibi semen'. Hoc verbum dei est et ei oportuit credere,
potuit tamen dicere 'quid teutat mecum deus'? quid ad hoc ratio dicit?
Isaac iam 20 annorum est et pater futurus esse debet filiorum multorum et ^
15 iam mori debet, quid hoc? Abraham credidit moriturum filium. Et credidit
Isaac patrem multarum gentium. Quomodo hec conveniunt? Auetor Epi-
stolae ad Hebreos hocipsum indicat 'deus est omnipotens'. 'Eciam si •^"•f'^i- u- '^
mortuus fuero 2C. tarnen Isaac futurus est pater multarum gentium'. Et
certo cogitavit deum suscitaturum filium Isaac, ut postea esset pater multa-
20 rum gentium jc. Quomodo deus se ita [tßlt ut mendacem, tuen gotte§ lüOlt
hjibei" got§ tüOlt laut, hoc nobis discendum: Euangelium dicit 'gratia et
misericordia' 2C. quid si in morte dicet '^c^ tt>il bein nit', ut hie factum est.
Tu credis in lesum Christum et tibi fidem fingis, taliter iu cor venit et dicit
^^ä) tt)il bcin nit', quid dices? tamen proraisisti mihi multa, ipse respondi
25 'iraö fl'ag ic^ barnac^'? sicut Abraham potuisset expostulare cum deo. Quid
nobis faciendum in hac re? Iste sensus servandus. 'Israhel si me audieris' jc. *i5i. si, 9
18 über mortuus steht Abraham 26 über servandus Israhel steht Semel h)quitur iu lob ^iob 33, 14
H] Abraham hie libenter potius mortuus fuisset. Non indicat montem, diflPert 5
in tertium diem, homo erat, aunus hi tres dies ei fuerunt', 'unde merui tandiu
a deo afBigi' ? Hie Isaac ad crucem ducitur, sed certe solus Abraham crucem
30 fert. Interrogatio Isaac igneus gladius fuit in corde patris. Denique ligavit
filium. Hie primum Abraham seipsum vicit. Post hoc scriptura nihil addit
eius teutationi. Nota hie et obedientiam Isaac.
Haec contra dei praeceptum videutur 'Non occides', deinde et contra
promissionem. Sed hie et iu similibus deo obediendum est et credendum.
35 Sic in morte et alias jc. Promissio dicit 'heres erit\ Nunc videtur dicere <»
deus 'Non volo eum heredem esse. Abraham maneto solus, ut ante fuisti'.
Ita nobis iu tentatioue ((uasi dicitur 'lesus morietur, tibi auferetur'. Hie
oportet Stare in j>romissione, utcuncjue videatur deus aliud velle, cogita: quid
dicat Israel? inquit, 'si me audicris, non erit in te deus recens' 2C. Deus enim ^jjj. 8i%. lo
300 '^^i-cbifltcit über bcii evfte ä^iid) Dioff, öct)!!!!«! 1523/24.
R] !Wai. 3, 6 'Ego (leus nun mut()r\ Si nie aiulis, nou habebis alienmn deum. IIa in
scriptura, (|uae solet. 2. Re. de Saul niortuo dicit et Saninele et po.stea dicit
Samuelem excitatuni esse 2C. Sed deus vult nos servare in verbo, quod pri-
niuni locutns est, et quod sequitiir tentatio est. Id quod habes deuterono-
5ajiui.i3, i-3niio 13. 'Si propheta' 2C. venit de deo et dat siguuni, (piod de deo venit, s
niagnuni est hoc ic. e§ i[t nit fein etnft, quaudo dominus aliter vult kxpii
(juani autea, sed tentatio est. 2l(fo ftrcrtg tiul got ()abcn, ut contra eins ver-
^, '?. buni ui'inmni locutuni oiunibus siti;nis non credanius. Paulus 2. Thes. 2. Et
ajiattf). 24, 4 Cinistus mat. 24. Nos amplexi sunius huiusmudi miracula, quae facta sunt
apud sauctura lacobum, mariam, unde emersa sunt cenobia 2C. Credo quos- lo
dam recte vivificatos et sanatos, quare fotftu nit folgen. Hie lial)es textum :
®iu. 1, 8 bn foU an feinem erften ioort f)alten. 'Si angelus descenderet de celo' Pau-
lus. Si pater tuus ex mortuis rediret et signum ederet contra dei praeceptum,
1 fiön. 13 ne credas, Exeniplum est in libris regum: quaudo j)ropheta niissus est in
Bethel, qui nunciaret excidiuni altaris, deus proliibuerat, ne ederet cum is
alio ?c. propheta alius homiuem coegit, qui it, se prophetam fatebatur et ita
9 edit cum eo JC. Vide illic liistoriam, quid? nonne propheta jiotest obiicere
deo 'propheta tuus luovit lue, qui tuo verbo me domuni traxit'? P^zechiel
4-«c(cf. 14, 19 'Si propheta aliquid mentitur, ego decepi eum\ Sic nobis faciendum : cum
sacramentum suscepi, habeo eins verbum et signum, et letum est cor. Si 20
aliquid adversi evenit in raorte, quid agendum? Si signa, Moses et Christus
ipse veniret, diceudum esset 'in eo hereo, quod primum mihi dixisti, öont
elften tnort tret id) nit'. Et est maxima pugua, in qua bene patriarchae ex-
citati sunt ut hie Abraham: qui in primo verbo mansit. Qui doctus esse vult,
24 Abrahe
HJ s a«oi. 13, 1 in primo verbo certe incommutnbili vult nos contineri. Deute: 'Si propheta 25
etiam signum aediderit^ ic. Ergone deus signum illud adiuvat? Sic est,
sed per hoc tentat, incpiiunt, utruin diligatis deum JC. Tu ue credideris eciam
„^, ?. „ , omnibus signis contra i)rimum verbum. Antichristus in Paulo dicitur fac-
turus signa mendatia k. Hinc sunt illa miracula ^cnm ()el)Ugen ölutte. In
locis sauctae Mariae male appellatis (juidam sunt sanati, (piidam etiam vere so
suscitati, sed tentat nos deus, qui suscepimus eins Euangelium jc. Non vult,
ut deficiamus a primo verbo eciam per angelum e celis vel etiam per patrem
tuum suscitatum. Id quod dicimus contra humanam doctriuam, sapieutiam
et sanctitatis spetiem et mirabilia verbum op})Ugnantia. Exeniplum de pro-
1 HÖH. 13, 9 pheta, cui dictum est 'Non ede in eo loco' 2C. Regia auctoritas cum nihil 35
iiiovit, movit autem propheta forte verus, sed per quem deus tentavit illum.
9 Iccirco a leone interemptus est. Primo verbo oportuit adherere, secundum
iicicf. 14, 19 tentatio fuit. Ezech: 'Ego, ait dominus, decepi prophetam illum' ic. Ita
et mihi si contingit post susceptum Euangelium et sacramenta in morte aut
«Prebtgten über ba% erfte f8uä) ÜJioie, gehalten 152324. 301
R] in hac teutatione armet se hoc deum veraceni esse. Ita nobis faeiendum lo
fuisset, cjuando papa et raonachi cum suo reguo junamen, et nemo aperuit
- oculos, sed omues hoc Christo et Petro adscripserimt. Nemo cogitavit:
quanquam papa feliciter cum suo reguo vivat, tarnen primnm verhnm verum
5 est : lustum fide eredere. Si hie rex fuisset, qui cor habuisset, hie dixisset
'eciamsi tu papa mortuos suscitares' 7C. Yides, quam reic^Itd) deus det sibi
ßlium et osteudit se tantum cum tentasse. Si diabolus faceret, tolerabilius
esset: diabohis mendax, deus verax. Huic exemplo muhae gentes I)Q6cn
gefolgt, Et inter ludeos mos fuit cremari filios et fihas, Et proprium idohmi
10 liabueruut Moloch et multa mahi secuta sunt, secuti sunt hoc exemphmi a
tempore Abrahae usque ad captivitatem Babvlonicam, et muUi reges et priu-
cipes hoc fecerunt. Et hoc praedicaverunt prophetae et extulerunt opus
Abrahae. Veri prophetae illos homicidas vocarunt, tum pseudoprophetae
veros vocarunt hereticos, et ita multi occisi sunt, quare deo non placuit ii
li aliorum regum oblatio fiHorum, cum tamen Abrahae opus placeat? Opus
certe egregrium est filii immolatio Abrahae, sed hoc eximius est, quod verbo
audivit dei. Mirum quid faciam: deo oiFeram filium? non, et ob hoc verbura
occisus est, quando verbum ha tft, fo g^et ba§ toertf. Ita in omni cultu dei
hoc observandum. In Abraham est verbum dei et fides, In aliis praesumptio,
20 quam deus abominatim Ubi verbum eins, ha fi^mecEB !o[tlt(^ tüol. Ita falsi
prophetae seduxerunt populum per opera sanctorum. Ita hodie fit. Xon vult
deus, ut opera sequamur sanctorum, sed fidem. Solomon edificavit temjihnn,
inquiunt, cur nos non idem facimus? Solomon habuit verbum neque edi-
5 eredere Schreibfehler für vivei'e? 8 avi Bande Imitatio facti Abrabe über
verax steht loh. S. 13 über prophetae steht falsi 22 '23 am Rande Non opera, sed
fides Sanctorum spectanda
K] alias, ut deus loquatur aliud in corde meo, dicam 'Domine, secuudum ver-
2i bura non intelligo, sed tibi committo, primum teneo\ Sic Abraliam sensit.
'Secundum verbum non vult Isaac vivum, primum credo et teneo, alterum
non intelligo\ Sic ubi acceperamus prinumi verbum 'Qui crediderit et aihnc. le, le
baptizatus fuerit, saivus crit^, non oportebat ad opera deficere per Papas et lo
clericos praedicatione miraculorum. Dial)olo culpam dannis, sed deus loqui-
30 tur quasi contraria verbo suo et praecepto, tamen nihil dielt contra primum
verl)um K.
Ex ista immolatione ortae sunt superstitiones inuuolantinm filios us-
que ad captivitatem. Clamarunt contra veri prophetae, sed ex hac scriptura
quasi heretici condemnati sunt. Sed illic verbum dei erat, alioqui Abrahae ii
35 opus sine verbo dei pessimum fuisset. Micheas 'Quid sit', inquit 'l)onum'' jc. SRic^. g, 8
Impius est oninis dei cultus sine dei verbo. Exemplis sanctorum nituntur.
nie sie fecit, ille ieiunavit sie. Salomon templum aedificavit. Verum tu
302 5prebigtcn über ba? erftc 'Mä) Wlo](, ge{)a(tcii 1523/24.
R] ficavit, ut eum propitium haberet, quem prius habebat k. quare exempla
sanctoriim non sine peiiculo praedicari possunt uisi quae in scriptura haben-
13 tnr. Nos praedicavimus 'hie sanctus tot annos caulibus vescebatur^ ic. hec
exempla non iactant de cibo et aliis sanctorum, sed verbum dei iactatur. Sic
^^'u't'^*'^^^ Hebreos 'Videte eos, qui ante vos fuerunt, sequamini eornm fidem\ Et s
hodie si fiHus vel filia datur in coenobium, consimile est huic oblationi
filiorum : melius esset, ut daretnr in lupanar. Hie scimus peccatum fieri,
deus nihil adeo abominatur quam propriam devotionem 2C. Si hoc exemplum
i[t alfo übel geioten, quid de nostris seutiendum? Hi prophetae multo
sapientiores fuere quam nostri papae et Episcopi. lo
40. 13. Te.^emdet 1523.
Dominica 3. A d v e n t u s.
13 Audivimus in 22. capite nobile exemplum fidei, quomodo pater Abra-
ham perstitit in verbo deo, quod contra deum pugnavit et vicit. Sequitur
22, IS promissio dei 'per semen tuum beuedicentur^ ?C. haue promissionem habuit,
^uif ?''i8"'i8 '^"tequam nasceretur Isaac, ut supra 'In semine tuo" k. Iste locus servaudus u.
in suo ordinc, fdjlcd^tc lt)Ort finb ha§ , sed dominus aliter lo(juitur quam
homines: si nnum verbum loquitur, oportet fiat, quod homines non faciunt,
14 deus loquitur, ob§ er» foft Ultb ()at. Dictum est regiuuu Christi et Euan-
gelium in bis brevibus verbis, et quis potest satis explicare? Abraham in-
tellexit ((t prophetae, paucissimi ludeorum intellexcrunt. Etiamsi non aliud 20
verbum haberemus quam huiic unieum locum, sat esset. Et credo patri-
archas non plus habuissc scripturai-um, ((ui locus comprehendit totam scrip-
6 ain Bande Aclias 9 über prophetae stellt. j)seu(lo 17 am Uamlc dei dicore
est facerc
H] non es Salomon. Is enim ex voluntatc et praecepto dei fecit, tu ex tua
12 opiuione. Ideo sanctorum non tuto pracdicantur exempla, uisi sint ex sacris
literis, quae fidem docent. Aliorum obliti verborum dei in opera Hilarii et 2r>
aliorum incipiemus respectare. Nostrorum hodie ieiunia et opera putantur esse
afflictiones, non Abrahae aut similium videmus passioues, qui uxorem, divitias,
filium habebat, quasi non haberet propter deum, nequc tamen potuit aut
debuit illa odisse, sed hie est vera crux k. Turpissimum est coram deo,
quam propriam vocant intentionem. 'so
1» 22, IS 'In semine tuo benedicentur' k. Haec promissio etiam legitur ante
Isaac natum. Non in opera hie deus respicit, sed totum Euangelium l)reviter
nobis proponit, quod Abraham intellexit et pauci alii, qui huic promissioui
et Euangelii summae adheserunt. Maior pars ludaeorum non intellexit.
14 Non est igitur hie ludaica illa benedictio, qua dicunt sibi bene ]>recandum 3:)
ab omnil)US gentibus, et se esse tantum gentes, de quil)us hie dicitur, quod
«Prebtgten über baa erfte Syucf) «Diofe, gesotten 1523/24. 303
R] tiiram. Non exponeudus iste locus de benedictione caruali simpliciter. 'Ego
mittani', inqiiit, 'benedictionem per Universum iiiundum in hoc "per semen
tuum". Per Adae lapsum et nos immersi sumus peccatis et maledicti, et
quicquid nascitur e femina, puer maledictionis k. sicut Adam fuit, ita liberi,
5 Id quod testatur deus hoc verbo cum dielt 'benedicam' jc. Si vult l)enedicere, i ajJof. 12, 3
oportet benedicere absit: si adesset, non opus fuisset 3C. (Segen, unicum verbum 15
ftoft niber qI§, tnag men[(^ öeitnag. Tentent, quicquid possunt et volunt lusti-
tiarii, philosophi, conclusura est omnes maledictos k. Non dicitur 'Ipsi bene-
dicent^ vel 'benedietio ex eis nascitur\ Quando ergo verbum loquitur, totum
10 mundum trifft» an. In hoc verbo totus mundus maledictus est. Omnis traditio
humana est diabolica. Et Abraham ex hoc unico verbo omnia iudicavit, in-
quieus 'si benedietio adest, bonum : sin minus, non\ Ula benedictio fol Q^en
ubex aüe l^eiben, bod^ in semine Abrahae. Hoc est Euangelium, hoc verbum
non vult, quod omnes gentes hanc benedictionem consequentur. Paulus est te
15 mirus artifex horum locorum interpretaudorum ?c. Non dicit "^omnes gentes
accipient benedictioneni\ Euangelium adfert gratiam per Christi mortem et
agnum, qui peccata portat 3C. crede in hunc k. hec est benedictio, hoc
venit super onmes gentes, hoc vult deus esse hoc loco benedictionem. Gentes
plerumque vocabulo loim significantur , vocanturque et sie ludei, hoc est:
20 super omnes benedictio venit, qui sunt sub sole sive sint ludei sive gentes.
Benedietio adest omnibus, sed non onmes arripiunt, et non solum optat
benedictio ista aliquid boni, sed totum me liberat ab omnibus periculis.
Deus salntat omnes, sed pauci dicunt deo gratias^). Verum est: onmes
gentes benedicentur, hoc est: praedicatur omnibus verbum, sed non omnes
ür, accipiunt, non ergo dicit omnes accepturos. ludeis scopus positus est, cpiod 17
gloriari non possunt sc meritos esse hanc benedictionem, Inqnit Paulus. EoiJfli. öiai. 3,17
18 am Bande den. 4.
') Vgl Wander 2, 26 Nr. 557. P. P.
K] l)encdictiouem sint acccpturae. Benedictio, inquit, veniet toti mundo ))(M'
tutnn semen. Per Adam est maledictio omnium, in qua concipimur et
nascimur filii irae et mortis. Sicut pater Adam est, ita et filii sunt. Male- i.^
30 dicti sunt, quocumque se verterint, eciam ad bona, quae vocant, opera, ad
monasteria JC. Cadunt ergo hie omnia humana et studia et opera et doc-
trinae. Ubi non est ista benedictio, maledictio est. Yidc igitur Euangelium.
Haec benedictio ad omnes gentes venit per semen Abrahae. Non autem
dicit: benedictionem omnes suscipient, sed onmes benedicentur i. c. bene- i«
^■> dictio veniet super omnes, quibus praedicabitur: qui susceperit, a morte et
peccato liber est et coelum habet apertum.
Praeterea nulluni mcritum hie est, cum nondum sint, ad quos ista
benedietio pertinet, ludaei et gentes. Euangelium praedicatur, antequam 17
304 ^irebigten über bn§ erfte 2?itc{} 5)]ofe, geljatten 1523/24.
R] tempore quo promissio ista facta est Abrahae, non fuit lex neque Moses
neque ludei 2C. Ergo ex mera misericordia proveuit istud beueficium
nostrum. Si dedisset legem ludeis ante istam promissionem factam Abra-
hae, gloriati fuissent se promeruisse 2C. quare hanc promissionem dat longo
ante tempore. Qui ergo dei verbnm eognoscit, cogitur fateri se suscipere ex 5
mera misericordia. Ubi ergo de benedictione dicitur, est Euangelium, ubi
Euangelium, ibi donum. ludeos non iuvat sanctitas, gentes non prudentia,
sed coguntur fateri dominum ex gratia dedisse et hec verba erunt inter-
18 pretatio omnium legum, quae sequuntur. ludeus possit dicere 'Ego servo
praeceptum, ergo dominum propitium habeo\ Obiice ei dominum promi- 10
sisse se beuedicturum ic. ludeus 'quare dedit mihi praecepta^? Non ideo
ut sanctus fieres, sed ut ex lege coguosceres peccata et externa conversatio
honesta. Prophetae hoc intellexerunt, qni et contra iustitiarios et eorum
fidutiam in opera praedicaverunt scientes, quod quanto plus praecipiatur,
tanto minus servetur. Ex lege videmus nihil boni in nobis esse. Et hoc 15
inquit Moses, volo, quod nihil boni in te sit, dum sequitur 'Domine, tu
promisisti, semen ostendis istud, ex lege meliores non fimus'. Notandum
ergo summopere hoc verbum et aureis literis depingendum et consimilia.
Clamandum nobis est expertis 't)ie ift tob, funb, nihil habeo, bu l^ei" dixisti
19 verbum, in hoc spero'. Hoc unico verbo damnatus est totus mundus, omnia 20
opera bona ludeorum, prudentia gentium, Unb ift auff gerieft mera gratia
per Christum absque uostris meritis et operibus. Nunc tractandum nobis
1/2 am Bande neque gentes
H] ne cogitamus quidem, quod tamen deus voluit etiam ante mundum. Quis-
quis igitur audit, cogitur fateri et dicere 'Gratias ago tibi deus, talia ego
ita non intellexissem, sed ne potuissem quidem' k. Non hie valet ludaeo- 25
18 runi sanctitas, non gentium sapientia, nihil enim horum fuit ante promis-
sionem. Quando ergo dicunt 'Ego secundum legem debeo haec et illa facere,
et ideo quemadmodum lex sonat, dabit mihi haec et illa deus', Respondeo,
quod Paulus ad Gala: 'promissio lege non tollitur", ut fatias meritum ex
®nr. 3, 17 gratia. Quid ergo lex? ut honeste vivas, deindc ut te cognoscas, qui sis, et 30
hoc semen desyderes, ubi videris ex lege te nihil esse quam maledictionem.
Sic oportebat dicere 'Nos debemus fidere deo: non possumus, ergo in
maledictione sumus, mitte ergo, domine, illud semen, illam benedictionem' ic.
Sic omnes prophetae senserunt certe ex promissione hac aureis litteris scri-
19 benda. Tua, domine, benedictio veniat, quae sua morte nos a nostra eripiat, 35
sua iustitia nos iustificet k.
Sed ais 'Quomodo ad Christum trahemus quod dicitur "In semine
tuo" ?c. i. e. in filio, cum plures fuerint 2C.'? Hie possumus securi esse et
gloriari corara mundo, angelis et Satana, quod nemo potest indicare nobis
I
^ßrebigtcu ütet ba^ crfte S3uc^ moie, gehalten 1523/24. 305
R] verbum 'Semen Abrahae\ luclei potueruDt dicere 'quare intelligendus Chri-
stus?^ cum ex eo venerint Isaac, lacob jc. ad hoc aliud respondere nou
possumus, nisi quod possimus omuibus os obturare lesum semen Abrahae
et praedicatum esse per totum orbem jc. quod nemiui semini Abrahae con-
5 tinget ineternum, et gentes hoc creduut. Et hoc honoris neque Abraham,
David, Solomou habuit, quod Christus. Et nos profitemur uon solum Abra-
hae semen, sed et mortem vicisse 2C. et hoc indicavit suis miraculis Marci Ware le, n
ultimo. Hec vidimus et audivimus et legimus facta et quottidie adhuc bene- 2o
dicit. ludei restiterunt et hodie adhuc impii, et tarnen nun potuit benedictio
10 non progredi, quare brevissime regnum Christi complexum et quoque eins
matrem virgiuem esse, resurrectionem, ascensionem. Quod virgo, venit ex hoc:
omnes gentes maledictae sunt, quicquid gentium est, maledictum est, sed hoc
semen adfert benedictionem, ergo oportet, non natus sit de muliere et viro,
ergo ?c. Et tamen oportet homo, qnia Abrahae semen, ergo necesse fuit e muliere
15 nasceretur, cogit ergo textus matrem eins virgiuem esse 2C. Ex hoc prophetae
noverunt. Esaias ""Ecce virgo concipiet et pariet filium'. Et hoc habet ex Sei. 7, u
hoc loco: Salomon vocat 'filium ventris" i. e. ex muliere, non ber lenbeil, non2Som. 7, 12
ex viro. Huiusmodi loci hinc effluxerunt 'Ecce conceptus sum' ps. 50. S)er >jj,- ^^^
]pxuä) g^et nit auff in: si sine peccato est, ergo sine maledictione. Item
20 quod moriturus sit. Si gignendus est de muliere, oportet habeat conver-
sationem hominum. Si homines omnes benedicturus sit, oportet non sit in
19 über maledictione steht flud^
H] semen aliud in quo reperiatur hoc opus, scilicet benedictio ad omnes gentes.
Opus videmus, quis dubitabit de persona? Christus lesus praedicatus est
toti mundo, id quod nunquam alicui alii semini Abrahae contigit. Et nos
25 gentes hunc ludaeum suscipimus salvatorem, qui natura odio habemus
ludaeos. Id quod ludaei coguntur quoque fateri. Ostendant alium. Signa
et virtutes spiritus sancti e coelo testificata sunt, et testantur hodie quoque.
Adhuc pergit illa benedictio vel invitis portis inferorum, mundo et i'egi-
bus JC. Ad haec ex hoc loco habetur, quod mater huius seminis futura sit 'io
30 virgo et ipsum semen moriturum, resurrecturum et regnantem in dextera
dei, atque adeo deum esse. Primum quod natum est ex carne, maledictum
est. Hoc semen non benedicitur, sed benedicit, ergo non est ex viro et
muliere, et tamen oportet esse hominem i. e. semen Abrahae, ergo ex foe-
mina. Nam nihil dicitur semen i. e. filius, nisi natus ex muliere. Ergo 21
35 praegnans mater erit non ex viro, sed ex deo. ludaicae igitur fabulae nihil
sunt in Esaiam 'Ecce virgo concipiet" 2C. Non pertinet ad cum, quod dicitur 3ci. 7,14
'Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum" ic. Deinde si ex muliere, opus *iäi. 61, 7
est naturalem esse hominem, sicut et nos, sed quomodo unus praesens omui-
bus gentibus benedicere potest? necesse est ergo cum in aliam ex mortali
fiut^ers Söerfe. XIV. 20
SOG ^kebigtcn übet hai crftc 53uc^ 5Jlofe, flet)alten 1523/24.
R] terris, si praesens esse debet, oportet conversetiir cum hotuinibus, quomodo
hoc? oportet ut homo sit similis aliis et postea ad hunc statum veniat, in
quo cum omnibus agere possit k. Et benedictio dat, quod dominus sit
omnium et in summa, quod deus sit, quia potestatem habet, sapientiam ser-
22 vandi me ad versus peccatum, mortem, diabolum, si habet, oportet omnium 5
potens sit, et deus, quia hec potestas nemini datur, quod servare possit
hominem praeter deum, Et tamen Abrahae semen est: ergo deus et homo.
Habes ergo in hoc verbo totum Euaugelium. ludei faciunt ex hac bene-
1 awoj. 1, 28 dictione ein Qtu§ , sed non. Sicut supra 'Crescite et multipHcamini ' nou
sunt verba, sed ba» lüefen felBert. Ipse dixit et facta sunt, loqui et facere 10
idem est deo. Maledictio t!st nos in Adam omnes peccatores esse 2C, Bene-
dictio, ut audivimus. Inde invenies plures locos exscriptos ex hoc loco.
Hoc ludei non vident, sed suis operibus putant id cousequi, quod benedictio
dat. Si verba ipsa ntt geBen hunc intellectum, oportet bie geiftlid^ fiebeiittung
geben. Ex Isaac faciemus Christum et popuhun eins. ir,
41. 20. ^e^mUx 1523.
Dominica 4. Adventus Christi C. 22.
88 Mansit in 22. c. cum mysterio historiae imolationis Abrahae 2C. Audistis
brevibus omnia comprehensa, regnum Christi et quae ad ipsum pertinent.
Et si verba non faciunt, tamen gefd^td^t faciunt, quae indicantur ex verbis.
Qui vult querere Allegoriam in scriptura, hoc studeat, ut omnia referat in 20
Christum. Hae figurae spirituales significant officium praedicationis. Fides
19 avi Bande Regula
H] transire vitam, qua possit omnibus ubique adesse. Moritur ergo et resurgit
e<)f). 4, loet ase^ndit ad dexteram dei, *^ut adimpleat omnia ', quemadmodum dicit
Pauhis, ut habeat potestatem servandi omnes in vita contra mortem, dia-
22 bokun, peccatum et iuditium dei. Ideo potestatem habeat super omnia iste 25
rex necesse est, id quod non est nisi in isto semine. Ergo si tolHt peccatum
et iuditium dei, necesse est deum quoque esse, et tamen hominem, nempe
semen Abrahae. Benedictio igitur hie dei est per Christum, non ludaica
z» benedictio. Xon verba sunt, sed facta, (juae deus loquitur. ludaei Mosi
adherent factis et operibus volentes maledictionem tollere, obliti promissionis, 30
quae non est evacuata per legem post quadringentos annos datam.
lucundum hie fuerit videre allegoriam de Isaac, qui Christum signi-
ficabat, qui ut non potuit occidi, ita nemo occidi potest, qui est in Christo ?C.
Qui ex historiis talibus allegoriam quaerit, ad Christum trahat omnia et
suum sacnim Euaugelium. 35
Semen Abrahae Christus est, verus deus et verus homo. Et quam vis
homo solus occidi ])otuit, tamon verum est, quando dicitnr dei filium esse
^itebigten über bai erfte 93ud) ^Jbje, gef)Q(tcn 1523/24. 307
R] nostra habet semen hoc uos redemisse ic. Impossibile erat Christum in per-
sona divinitatis pati, tarnen verum est, quod dicitur: filius dei est mortuus,
Sicut dicitur de homine: Eins anima non potest vuluerari, quia incomprehen-
sibilis, tarnen si vuhieratur homo, dicitur esse vulneratus, quanquam sohim
5 corpus ledatur, tarnen adscribitur toti homini. Ita quanquam Clu-istus
passus sit in eo corpore, quod accepit ex Maria, tamen quia equalis deo in S4
divinitate, ideo dicitur passus. Isaac imponitur altari, vincitur et debebat
offerri. Et in corde patris tantum erat, ac si mortuus esset, tamen adhuc
vivus permansit, et aries moritur pro Isaac. Isaac quidem apparet mori in
10 suo et patris conspectu. Sic cum Cliristo est: videtur quidem mori, sed vere
non, sed aries, hoc est corpus humanuni moritur. Ita Isaac est divinitatis
figura Christi, aries humanitatis. 2™ significatur hie resurrectio carnis a mor-
tuis In hoc quod Isaac promissus erat Abrahae "^per semen eins' K. et tamen
in mortem traditur et in morte ^'ivit et manet pater omnium gentium. In
15 hoc \'ides resurrectionem Christi penitus depictam: Christo erat promissum,
fore eum patrem omnium gentium, et moritur, Ita ut factum est cum Isaac.
Apostoli putant eum fore redemptorem, qui Israhel in honorem magnum
eveheret jc. quid fit? patitur, crucifigitur ignominiose, apostoK ilh ceciderunt
non tanta fide muniti ut Abraham. Si ita cogitassent: Christus iam moritur, 25
20 sed pater eum resuscitabit ic. sed ratio hoc impedit, ubi fides non dominatur.
Christus ergo est rex in terris, sed ad dexteram patris, illumiuat corda, dat
charitatem, fidem, omnia bona, quae fiunt inter Christianos, ipsi solus praestat,
omnia sibi subdita sunt, vivit leipltc^, sed ratio non potest hoc adsequi, qui
2 über mortuus steht passus est 2/3 am Bande filius dei mortuus quomodo intelli-
gendum 11/12 am Bande Isaac figura Christi diuinitatis, Aries humanitatis 19 am
Bande Apostolorum infirmitas 22 am Bande Ke: Christj
H] passum et mortuum k. Quemadmodum quando in pede vulneratus tantum,
25 tarnen homo vulneratus vere dicitur. Ita cum sit una persona Christus,
deus et homo, quod homo passus est, Christus passus dicitur, atque adeo
filius dei.
Isaac quod ad ipsum et ad Abraham attinet, vere mactatus est, sibi 24
et patris cordi mortuus, vivit tamen. Sic et dei filius apparet quidem mortuus,
30 vere vivit tarnen in ipsa Christi morte. Isaac divinitatem significat, Aries
humanitatera.
Significata est hie et resurrectio carnis nostrae, quia supra dictum est i Woi is, is
'In semine tuo' jc. Et hie iubetur mactari. Et tamen illud manet verum.
Nam post istam mortem Isaac accipit uxorem et filios giguit ex ea jc.
35 Regnum Christi significatur. Moritur Christus, quasi non venim sit, quod 25
de reguo eins ubique praedicitur 2C.
Hie certe Abraham scaudaHzatus fuisset, nisi deus eius fidem serva.sset,
quemadmodum Apostoli graviter scaudalizati fuerunt, qui putabant occiso
20*
308 5prebtgtcn über boS erfte f8uä) 9Jiofe, getjotten 1523/24.
R] putat debere eum mansisse in terris purpura vestitum, sed tum nou fuisset
fides, reguuni enim eius est regnum fidei. Isaac ergo uon fuit mortuus, sed
nur ein fd^ein mortis aderat, quia postea gignit liberos. Sic cum Christo k.
Sic in hac figura compreheusum est totum Christi regnum: ubi enim mor-
tuorum resurrectio, illic omnia sunt, quae ad Christi regnum pertinent. 2Cßet)tei; &
Aries in vepribus est Christus secuudum humanitatem. Ibi videmus, inie
e§ bem ©uangelto g^e. Dicunt non esse praedicandum nisi citra seditionem,
sed nou potest fieri. Aries heret in vepribus, non rosis unb ncgelcin, ei; i}(\i
fie^) bertütrdEt , tan nit ^erau^ tf)umen, quid lioc est? Est officium prae-
dicationis. Cornua enim significant istud officium praedicationis. Sicut aries lo
petit cornu, sie Euangelium ftofft an ben fopff, quicquid magnum, sapiens k.
quando hoc facit Christus suo offitio, tum comprehenditur inter spinas, qui
SR^?n. 2, 8 ^'"^*^ impii contenciosi, qui non acquiescunt veritati Ro. 1. hi sunt Spinae,
Cum his euangelio est negotium. Nemo ergo miretur, si contentio oriatur
Ex Euangelii praedicatione, bte ^orncr !§enQen in ben bornern. Nemo contra n
Euangelium fic^) legt (juam magni isti. Aries tamen iste ftofft fie^) mit in:
nihil curat, et tamen capitur et immolatur. Sic Christo factum et omnibus
apostolis. Quod Abraham Azinum et pueros reliquit jc. Solus cum filio
ad montem pergit jc. quid hoc? legales interpretati sunt: quando volumus
ad templa ire, ut prius discutiamus malas cogitationes ex corde, ut idonei 20
%\. 78 simus. Non patimur haue interpretationem. Nemo leget ps. 79 , quod velit
aliquid boni agere, sed ut sese consoletur jc. Azinus est vetus Adam, caro
et sanguis, oportet adsit, quando deo servire volumus, quia dei regnum
6 am Bande Aries in vepribus 10 am Rande Cornua 12 dum am Rande
Vepres 15 über bie dornet steht Inio in ore habcat, 22/23 am Rande Azinus pnerj
22/23 über caro et sanguis steht bj lüit ouff bem nodcn ^aBetl
1 2 3^ |ie ^ |i(j, V(jl. oben zu 42, 7. P. P.
Kl Christo omnia esse perdita 2C. quos cogitare oportcbat: ut occidatur, fiet
tamen rex in omni terra, praedicabit, illuminabit, diriget corda, et quicquid 2r.
boni iam fit in ccclesia 2C. Sed natura et ratio eo non assurgunt. Immor-
talis et invisibilis post mortem iam onmia illa facit in ecclesia, ego certe
non putabam ita regem eum futurum, verum regnum eius regnum fidei est,
quod caro videre non potest. A carue enim ista mortali absolutum est, et
in elementis mundi non consistit. so
Aries cornibus inter spinas heret. Vides Euangelii naturam nun in
rosis, non in serico, sed in spinis. Cornua sunt ministerium verbi, quod
jiercutit (juicquid forte, sapiens, iustnm est. Spiritus impii etiam, qui Euan-
2« gelici volunt videri, non cessant contendere cum veritate, quibus nihil recte
placet, nisi (juod sit secundum caput ipsorum. Non mirum ergo, si quid 35
dissidiorum exoriatur. Oportet sie fieri. Nam illi non volunt suam sapientiam
^Prebigteit übet ba^ crfte :i?ucf) SUcfe, gefjaücn 152324. 309
R] est in terris. Servi simt legis cloctores : Abraham et Isaac g^cn r)inQll, servi 27
et azinus mauent, fide et Eiiangelio cor adfertiir deo, non mauibus et pedibus
itiir ad deiim. Hoc unindus uou videt. Azinus et servi neu sentiunt hoc.
Externe quidem corpus regenduni, ut azinus custoditur a pueris, qui simt
5 refreuatores spirituales corporum, oportet ergo corpus castigetur. Anima
vadit coram deo, non azinus. Per fideni, quae ex Euangelio oritur, accedimus
deum et oiferimus uos ei et dicimus 'doniine, fac nobiscum, quod velis',
Sicut Abraham fecit. Azinus manet iuxta montem plenus peccatis, is morti-
ficaudus. Novus homo est syncerus, vetus de die in diem 2C. Ita lex non
10 est 311 füren u6ci" hie conscientiam, sed solum super corpus, ut externam
honestam couversationem gerat. Isaac non debet habere famulum, (pii dueat
eum, Sed solum patrem. Aziuus autem debet habere servum. G5 gf)ct auffy
prebig Qtnpt qI» JC. non solum pertiuet ad tuam conscientiam, sed ad omnium
hominum conscientiam, ut supra dictum ex opiniouibus Sophistarum. In
lö montem Moria. Die tercio vidit montem procul non longe, quantuui iacere 2«
polest bis iaculum. Est is mons, in quo templum Solomon edificavit, non
in quo Christus crucifixus est. Moria dicitur, quia got fi^et btQuff, germa-
nice 'bey ^errn gefielt' ober 'ber ^er fiei)t', et huic monti mansit hoc uomen,
quod vidit deus Abraham stringentem gladium et prohibuit eum, vel dicitur
20 'ber Berg be§ jeigen', ha^ beut man ba^in, quod Christus venire deberet
7/8 am Bande lex nou dominetur coiiscientie 15 am Bande Muria 18 fielet
nach dem Hchriftzuge v:ahrscheinlicher als fiti^t über jte^t bis monti steht jeigt arietem in
vepri: 19 deum
H] et quae magna ipsis videntur damuari. Sic Christo insurgimt, qui videntur
favere, sie aliis iz.
Solus vadit cum filio. Hoc inteq>retati sunt de attentione, ut cum
volueris cantare horas, debeas foris relinipiere alias cogitationes. Nihil est.
25 Asinus est ille vetus Adam, qui semper vult adesse, ubi est dei cultus,
servi sunt legis exactores, praedicatores operum. Abraham et Isaac ad deum 27
accedimt soli. Euangelio acceditur corde sive fide, quam asinus et servi
non vident. Corpus debet legi subiici i. e. asinus servis commendari. Per
fidem accedimus offerentes nos. Servi exterius populum eciam spiritualem,
30 dum omnis caro nondum abest.
Sic et Christus adducit te ad patrem deum dicens 'Ecce hie est meus,
quem tibi offero', et sie tu quoque in Clmsto offers te ut Isaac, utcunque
adhuc infirma carne sis. Asinus non potest accedere, donec purgetur, interea
indiget servus iz. In Christianis nulla lex debet praedicari, tarnen Adam,
■Ah (pii adhuc aliquid habet, in eis indiget lege et servis cogentibiLS. Duo
servi sunt Moses et prophetae. Abraham habitavit prope Gazam et mons
Moria est mons templi Hierosolymitani. Moria inteqiretatur 'visio domini' 28
vel 'dominus videt' propter illud, (juod illic contigit. Eo referunt, (piod
310 5prcbigteii über ba^ erfte 58udj 3«ofe, geljattcii 1523/24.
R] Hierusalem et immittere Euaugelium. Nos manebimus in sensu spirituali
ut et in superioribus, Et volumus siguificari fidem seu ecclesiam ic. nihil
SRöm. 14, 23 iuvat quicquid operum feceris, nisi fiat in fide vel ecclesia. Ro 14. 'Quic-
1 üox. 13, 3 quid ex fide non est'. Dens nihil curat tua opera sicut Paulus dieit 'eciain
si comburar' 2C. ludei faciebant multa, quae deo displicebant, quia in alio
29 loco faciebant quam quo praeceptum erat. Quicunque ergo docuerit aliud
te facere, quam quod Christus praecepit jc. Holocaustuni in hoc moute
factum nos sumus, qui ofierimus ei nos in fide. Ergo omnia hie comprehen-
duntur. Et quanquam de Isaac dicatur, tarnen omnia referenda in Christum.
22, 20 Ultimum est, quod Abraham audit fratrem Nachor liberos genuisse ic. Hoc
30 ideo scriptum, quia Isaac ex eo semine duxit uxorem. Spiritualiter : Christus
postquam resurrexit a mortuis, dixit uxorem ecclesiam gentium, misit nuncios
i. e. apostolos.
32 Hoc Caput videtur esse fatuum, Quare Moses ista scribit, ut spelunca
mortuae ematur? Supra brevissimis verbis regnum Christi compreheuditur
et opus fuisset multis milibus, et hie utitur innumeralibus 2C. Hec rationem
offenduut nugae, ut apparent. Quid dicemus? Historia scripta est hec
contra eos, qui conscientias enge fpanneit, Ut exemplum sit charitatis, ut is
se conformet, qui inter alios agit, eorum moribus, nihil curet, quisquis sit,
salva tantum fide et operibus eins, ut conformet se aliis hominibus. Abraham
1 über Nos manebimus steht vt est Act. 1. Esa. 2. 2 über superioribus steht de
Isaac ariete 4 über dicit steht 1 Cor. 13. 11/12 am Rande que erat longe ab Hie-
rusalem relictis iudeis 14 am, Rande G. XXIIII. 16 über opus fuisset steht In
semine tuo jc.
H] Christus erat ad illum locum venturus et praedicaturus , id quod eis per-
29 mitto. Significat autem Moria ecclesiam. Nusquam alibi licebat offerre, ut
certum sit extra fidem nullum opus eciam in spetiem Optimum deo placere.
Sacrificabant alii, sed impietas erat et idolatria. Condemnatum est ergo in
hoc, quicquid non fit secundura verbum dei. 25
30 22,20 His itaque gestis it. Haec dicuntur propter uxorem Isaac postea ac-
ceptam. Christus post mortem duxit uxorem longe petitam ex gentibus.
Et tantum de Cap: XXII.
Caput xxin.
82 Mira dei locutio. Supra totum Euaugelium })aucis hie descripserat 30
1 üuoi. 22, 18 'In semine tuo' k. Hie tarn vilia, ut videtur, adeo multis describit, rationi
certe haec despecta sunt. Scripta autem sunt contra impios conscientiarum
astrictores. Quod bonus Christianus omnium moribus, inter quos vivit, ac-
comodare debet, modo Euaugelium praedicetur et audiatur. Et quod non
est peccatum istis muudanis et externis implicari emptione, pecunia secun- 35
5?tebigtcn übet bai erfte SBud^ ^Hofe, gehalten 1523 24. 311
R] hie emit agrum et indicat seriptura pecuniam talem fuisse, (juae Qtbig ift
getoeft. Paulus admouet nos, ut simus omuibus parati. Sed muudus uon 33
facit, quod nobis placet. Ideo nobis faciendum, quod eis placet. Paulus ad
Ro. et Tit. tüXX foEett un§ fc^itfen in bte ^eit. 'Equitas vestra omuilms nota gpO. "s, x's
5 sit\ ut Cor. 'facite sieut euo', qui 'umuibus ijlaeeo'. Xum et Ulis i)lacebas, l^hii- 4, 5 '"
. . . 1 Gor. 10, 33
qui te lapidabaut? hoc est: omnibus cedo, meum buncfel Ia§ iä) fallen 2C. qui
vult omuibus placeri, studeat ut et ipse omuibus placeat et ecoutra. Et ita
Christiauus facere debet. Hvpocritae hoc nou faciunt, mouachis uihil placuit
nisi sua opera. Sic est omni, qui iu sua conversatioue ambulat. Hi suut,
10 qui nou gradiuntur iu vera charitate. Sic optima opera, charitas, si omuibus
studeo placere. Hoc secuudum liistoriam, potuisset Abraham aliquid malus
facere, qui iam paratus fuerat molare filimu, sed se conformat iis, cum quibus
conversatur, quae summum charitatis exemplum est JC. Agrum emit 40 Siculis.
ludei duos habuerimt sieulos, aureos et argenteos. Argeuteus tautiun est
15 quantura pars quarta aurei nostratis. Et speluncam emit cum arboribus 2C. 23,17 34
dominus hac re crucem sibi iudicavit, quod terram emit. In ea regione,
quae promissa sibi ftierat. Mambre, Acstolon J^oBen» mit ?I6raf)am gegolten.
Nomen ci\'itatis ab hoc appellata, quae antea nomen Hebron habuit.
43. 25. XeäemBet 1523.
Die Nativitatis Christi Ex c. XXHI.
20 In 23. audivimus Abraham emisse sepulturam, ut propria eins possessio 34
esset, et Moses multis verbis usus est, Et indicatum est in hoc capite, quo-
modo nos debemus Italien gegen mortuos, quod bonimi opus sit sepelire
3 4 am Bande Nota Omnibus placeo 17 über Mambre steht supra über ^abin^
steht 36 fuerunt 17/18 am Rande vestiglura pedis in ea non babuit vt Act. 7.
S] dum consuetudinem. Nimquam efficiemus, ut omnes secundum capnt nostruni
agant. Sat fuerit, ut nobis Euaugelium et fides relinquatur, accomodemus .33
25 nos omnibus, quod contrafatientes multi periemut etiam pia intentione, ut
vocant. Cum Paulo cavendum, ne ofFendamus. 'Omnibus', inquit, 'placeo' k. i Gor. 10, 33
Cedo, ubi aliis non placent mea, qui vult ut aliis placeat, alii placeant ipsi.
Non sie hvpocritae: aliorum rident, sua semper praeferunt quasi muuda, ali-
orum displiceut, ergo et aliis displicent.
30 Post igitur tam egregium opus supra descriptum haec vilia subiicit.
Sed haec optima sunt, ut sie aliis placeamus.
Siclus e^n fedel. Duplex seclus erat, argenti et auri. De siclo argenti
hie dicitur, quae est 4*^ pars aurei Renensis. Centum ergo hie aurei signi- 34
ficantur jc.
35 Crux sanctorum significatur, quod 'ue passum quidem pedis' illic apg. 7, 5
possidebat Abraham, ut dicit Stephanus, ubi acceperat promissionem terrae
312 5Ptebigten übn bn§ etftc Sud) 2)iofe, (ieI)oltcn 1523/24.
R] niortuüs 2C. Et Abrahe raortiium suum luxit, et boniim est tristari propter
morientes, quanqiiara omnes morituri suraus, tarnen quisque alteri tleberet
condolere propter mortem illius et optare potius vitam eius secuDclum dilec-
tionem. Secundum fidem neu est ita, quia fides ista non curat. Ita
Möm. 12, 15 Apostolus ad Ro. 'gaudete cum gaudentibus' 2C. sanctos itaque movent 5
•i.'i proximi mala. Christus hal^ebat satis. luter omnia miracnla erat supremum,
quod Euangelium praedicaret et animas servaret. Interim nou neglexit sauare
ajiatti). ?, nraorbosos, ut Mat. dicit 'uostra mala sustulit' c. 8. Secundum fidem cum
deo agit credens, nihil sibi negotium est cum hisce rebus, verum charitas
ista spectat. Dominus Euangelio suo hunc adfectum non ademit. Maritus lo
gaudet, cum suae uxori tüol g^^et mit bcm ünb, et econtra tristatur, quan-
quam si fidem respiciat, nihil laraentatur. Nou est gratuito scriptum Abra-
ham flevisse, sed nobis in exemplum. Et dominus vult huiusmodi adfectus
vinci fide. Tristicia moderata esse debet, non relinquerc debemus, ut mors
86 necessaria sit. Hoc de charitate Abrahae, ut proprium monumentum acquirat, n
in (pio condiat mortuum. Mundus hoc querit, ut corpus nutriat in vita, !^ic
tftö untbge!§crt: Abraham in tota vita est peregriuus neque auditur, quod
vestigium pedis emerit terrae. lam post uxoris mortem hoc facit. Posset
pro stulto reputari, qui contra rationem facit. Nos ita non faciraus. Cum
11/12 über econtra tr. q. sieht et ad boc cogit eum charitas 19 über contra ratio-
nem steht gmetn ttetfe
H] possidendae totius. Hebron dicunt Hebraei Cariathiarim i. e. quattuor civi- 20
tates. Mambre videtur illic fuisse vir nobilis, a quo locus sit appellatus.
Exemplum hie est, quomodo Christiane agamus de mortuis, quod flere
et dolere licet propter mortuos. Nam quamvis mori omnes oporteat, tarnen
charitas illud exigit. Ad fidem nihil indigemus neque vita neque morte,
mm. 12, 15 neque dolore neque gaudio. Verum de charitate praecipit Apostolus 'Gaudete 25
35 cum gaudentibus' 2C. Sic charitas exigit, ut agas niecum, quasi tu esses
alter ego. Sicut Christus non indigebat mori, sanare, praedicare Euangelium,
sed propter nos haec fecit, ita nos quo non indigemus secundum fidem et
ad deum, indigemus secundum charitatem et ad proximum. Hie naturam
non expellit deus, quemadmodum non vult, ut non curet et laboret pro 30
uxore maritus ic. tamen fides istam curam, immo etiam istum dolorem non
vult, nt coram deo, sed solum in proximum respiciat per Christianam chari-
tatem. Vides hoc loco et sanctissimos flevisse et luxisse suos mortuos ut
Abraham uxorem, Isaac matrem. Non expellit, inquam, deus naturam, sed
fide vidt cohiberi. 35
86 Miraraur, cur Abraham tantum sollicitus sit, ut Sara defuncta habeat
in ea terra sepulchrum proprium, quod emptum possideat, cum per totam
vitam non curet aliqnid proprium habere in ea terra. Alii contra curant,
^h-cbigten ükr ba-i etftc 2?ud) mo'](, adjatteit 1523/24. 313
E] quis duxerit uxoreni, querit, quibus velit se, nxorem, liberos k. tiieri,
mitrire. Omuia opera veueruut ex fide Abrahae. Scriptura iuvenit modiira
sepeliendi Gen. 3. 'Pulvis es'. Dicitur terra, quam ein niQUllüUrff Quff= i -V'^i-s, lo
lüirfft vel quae ex sepulchro eiicitur. Geutiles comburebant cadavera, popu-
5 lus dei vertebatur secuudum verbum dei in terram, ex qua erat, et hoc^),
cum sepelirentur. Verbum habebat Abraham fore, ut terram possessurus
esset, potius Abraham consyderavit aliam terram. In Heb. xi. contempsit ,s;-,cbr. u, lo
haue vitam et apparet cor suum parasse ad vitam aliam. Hie ostendit domi-
nus mortuis se accipere in suam curam et magis securos esse in morte quam
lu'vita. Sara iam iacet in propria possessione, prius nihil pro])rii habebat.
Indicatur quoque resurrectio mortuorum. Itaque omnes consolationem per 37
hoc accipimus, quod omnes nos, qui prius viximus in nostris curis, iam post
mortem sub cura dei simus. Spiritualis sensus est: Sepultura quid significet,
declarat Paulus Ro. 6. 'Nos complantati sumus Christo' JC. quaudo Christia- SRom. 6, s
15 nus baptizatur, idem est ac si granum deiiceretur in terram, quod plantatur.
Ibi granum sepelitur, ut novum exurgat. Sic nos. Sicut Christus sepelie-
batur, uon tamen consumebatur, ita nos. Quamdiu vivijnus post baj)tismum,
hoc agendum, ut eor[)us ic lenger te tieffer in§ grab txiä), ut luft et adfec-
tus tüevb oBgeBlOC^en , et nou consentiam mundo JC. quid vero Hebron sit
20 et sequentia, Iq^ iä) an ftl^ett.
3 M^er maultourff sieht talpa 7 über In steht Ef. 15 über plantatur steht seritur
18 über frtd^ steht repat
') Erg. fiebat. Vgl den Text von 1527.
K] ut in vita sat habeant, non ut possideant aliquid in terra post mortem.
Credo sepelicionem , qua et nos utimur, natam ex verbo 'Cinis es et in i iOJof. 3, i9
cinerem reverteris'. Quod vocabuluni in Hebraeo siguificat 'auffgetüUxffen
erbe', quemadmodum ex sepulchris videtur, Romani suos mortuos com-
25 burebant.
De isto proprio sie licet dicere. Omuia Abrahae opera transeunt in
fide. Sciebat ex promissione dei hanc teiTam suam fore vel in morte. Dum
enim vivebat in fide, in aliam terram respiciebat Heb: 11. i. e. in resurrec- ^cbr. 11, 10
tionem. Siguificatur autem ditiorem esse Saram in morte et sanctos securi-
30 ores esse in morte. Historiae sanctorum indicant deum plus curare sanctos 37
mortuos quam vivos, quod non faceret, nisi resuscitare vellet. Morientes ex
cura nostra abimus in dei curam.
Allegoria. Ro. 6. 'Complantati' jc. Dum baptizamur, quasi seminamur mm. 6, 5
ad moriendum, ut rursum crescamus alia vita. Nihil aliud iam agimus quam
35 ut paulatim sepeliamur mortificautes nostra desideria, donec omnia intereant.
Et tantum de Cap: XXHl.
314 ^prebigttMi über t>ai etfle ^n6) OKüfe, geljaltcn 1523/24.
R] c. xxmi.
44 Tu 2 superioribus habuimus de mori et sepelire. lam de vivere et
nuptiis. Morem huius teuiporis iu uuptiis hie vides. Posset et iam aliquis
dicere Mosen ein unnul^en fc^tne^er fein, qui posset 10 versibus ista omuia
describere ic. bcr ^iftoiien nad§ vides cousolatiouera omnium credeutium, tüte s
fte') got ir an nimbt. Promissum erat Abraham patrera, et nun ift^ bem
Sifaac umb ein hjetb ju tl^un, bo forgt got aud) für: leben, fterben omnia in
manu eins sunt, ita uxorem quoque dispouit, si crediraus ei. Nos plumpen
brein, quasi dominus esset procul a nobis, quare quoque male succedit. Et
hoc facimus in omnibus. Sic quoque cum matrimonio : Si Christiani essemus lo
sciremus mulierem et virum creaturas esse dei. Granum non potest virescere
sine dei nutu, multominus duci uxor absque illius voluutate, si prosperum
debeat esse counubium, et ideo patres in vetere testaraento multo aUter usi
sunt creaturis, barumb ift§ im QU(^ hjol 3ugangen. lila uxor oportet con-
tingat Isaac, quanquam nemo hoc cogitet neque Abraham uec servus nee i5
virgo nee parentes virginis. Ita deberet esse cum omnibus, quae ad corpus
45 nutriendum pertiuent. Nihil curanduni in matrimonio, uisi ut liberi ad
honorem dei iustituantiu*. 9to(^ bcnnocf) Icft ^^Ibra^am ha^ nit, quanquam
fidat deo, tamen tf)Ut er ba§ fein bar|u , mihi laboraudum , cura deo relin-
quenda. Abraham non curat, quam uxorem filius sit accepturus, servus abiit, 20
24, 7 non iubetur in illius vel alterius domum iutroeat, Sed dicit Abraham 'domi-
nus terrae iuravit milii terram daturum, dabit quoque uxorem filio", f(j^au
2 über mori steht botlt fterten 4 über ein steht verbosum 7 a»i Bande in eu
nou hesitauit 18 am Rande cura deo relinquenda
1) fie = fid) V(jl. oben zu 42, 7. P. F.
-R] Caput XXIIII.
44 Multa profecto verba facit de isto Isaaci coniugio. Hie deus curat
uxorem Isaaco, in quo vocaudum erat Abrahae semen. Omnia curat deus 25
vel minima horum sanctorum, et nos putamus ludum esse vitam nostram,
quasi nihil agat nobiscum deus, quasi tota vita nostra non sit dei cura.
Christianos oportet scire virum esse dei creaturam, ideo necesse esse, ut ipsi
deus curet uxorem, fructum in agro k. Impie haec nostrae curae arrogamus.
Significatur autem hie in fide oportere omnia agi, uxorem maxime necesse so
est a deo curari, non solum propter ipsam et maritum, sed vel maxime
propter filios recte instituendos. Haec est summa in mundo condicio sive
Status iz.
45 Curare videtur hie Abraham de uxore filii et tamen curam, ut vides,
24, 7 committit deo, nescit, quid accidat, in verbo dei haeret. 'Dominus dixit mihi, 35
Iuravit" ?c. [30 tio|ctt c^r auffö tpovt. 'Dens certe curabit ista, quamvis
«Prcbigten über bai crftc 3?ucf) ÜKoic geljalten 152324. 315
R] tüte er ouff in tro^ Et facit servo auimutü, tüie fein adhesit promissiouibus
dei Abraham. Item iiiramentum accipit a servo, ut est in eontextu. Sciebat
Abraham Amalechitas omues perituros. Xondum completae eorum iniqui-
tates. Ex hoc verbo sciebat Abraham, ut non faceret cum eis affinitatem,
5 ne et eius semeu extingueretur, laborem unb tnu^e £)Qt er nit gefpart, curam
deo commisit. Servus bouus fuit et Christiauus. Ita eum et aliam familiam ^
docuerat Abraham, quanquam et malos haberet in familia ut Agar anciHam
et procul dubio reliquos. Credo fuisse morem illorum praesertim apud mag-
nates, ut uostri in Euaugehum et crucem iuraut. Aliqui sie interpretantur, quasi
10 in Christum sit iuramentum factum, qui ex eins femoribus proditurus esset,
tC^ la§ gei($e^en. Et hoc habet historia Christiauos sua iura halbere debere
in nuptiis habeudis, posset eum stulticiae quis arguere, quod potuisset his
impensis aliud facere melius et pauperibus distribuere. Factum est ergo hoc,
si quae nuptiae maioribus ornamentis praeparantur, ne statim malum sit,
15 ut Sophistae cavillautur, quare non statim cogitandum diabolicum esse.
Tamen cavenda superfluitas ut nostro tempore, quod sponsa decoratur,
g^et f)tn, quod editur in nuptiis similiter, quod saltatur ita quoque. lam 47
si itur ad nuptias, non in hoc fit, ut comedatur et congaudeamus sponsae,
sed ut sues fiamus et evomamus ut sues .... Hoc non est gaudium, hoc
20 cohercendum esset eiusmodi. Sic cum fc§mutf, qui nostro tempore infinitus
est. Et sponsae huiusmodi volunt videri quam fortes sint, acciperent meo
consilio modium farinae. Priucipum hoc negotium est et consulum, qui
5,6 am Bande Quod seruus Abrahe ita curat vt habes in tex: 10 über iurameutum
steht de nuptijs 12 über eura steht Abraham 13—15 am Bande cum tamen perperam
eas efFundat in dona Rebecce et matris zc. 19 nach sues em Wort unlesbar über Hoc
non steht ad vorandum
H] nesciam, quomodo\ lutellexit autem se non debere miscere cum illis, quoriim
terram deus ipsi poUicitus erat 2C.
25 'Super feraur' jc. Sicut nos iuramus super Euangelium, super crucem 2C.24,9 46
ita forte tunc iUic mos erat iurandi super femur. Putant hoc voluisse Abra-
ham propt€r semen Christum, qui erat ex lumbis eins egressurus, id (juod
relinquo illis.
Videtume male facere Abraham, qui tantum sumptum facit pro uxore
30 filii, qui ista dare potuisset pauperibus ? Ideo talia scripta sunt, ut non statim
peccatum iudicares paulo maiori sumptu celebratas nuptias, et paulo ornatio-
res feminas, quemadmodum Sophistae de omnibus sine iuditio iudicant.
Oportet hie mundo cedere et consuetudini excepta immodestia. Licet itaque
ornare, edere, bibere, chorizare, gaudere in nuptiis, ut etiam coram nuptiae, 47
35 ut olim , honorentur, non pecces, si haec honori praestes nuptiarum. Xam
bestialiter edere 3C. h(x^ ^e^ft fre|§en, iauffen, t^o(, fofl. fe^n non est Christi-
anum. 33i[ pcrün, fommet, tet^en am ^al§, \6) n)olb a\x6) et)n fc^effel me^t»
316 ^ßrebigteii über baä erfte JJAuclj Wü\t, 9ct)atteu 1523/24.
K] mensiirain pouerent ornandi. Hoc idco loqiior, quod uou displiceat deo con-
viviuni et gandiuiii iu nuptii.s. Puer Abraliae dat ei armillam ein .J. fctfcl
i. e. Siculiis est iij fl. Hoc nimiuni non fult tarn magno et diviti viro.
Hoc admittit deus. Sic de tripudio loquor, sicut de ornatu. Amor cecus
est (iiiteriin amat lutiim pro aiiro) '), huiiismodi doctrinae faciimt malam con- &
scientiam. Chorea sit moderata et siue malis gestibus, si aliter fit, iam non
est Chorea. Si nihil alind (pieritnr (jnam gaudium sponsae, permittit deus,
tortores conscientiarum statim ex hninsmodi facinnt peccatum. Nuptiae et
Chorea data snnt ad gaudium, non abusum. In parte sponsae ita g^et§ JU.
48 Vidctis Reboccam benc institutam, amice excijiit peregrinum, ut textus habet, lo
patri in domo indicat cum venisse. Vide institutos pueros hoc tempore
egregie, servierunt hospitibus, id quod scriptura sepe indicat. Cum videt Isaac,
descendit de camelo et operit se, verecundia eins iudicatur, bQ§ [t§et etttt
h)eib tüot QU. Et hie est optimus feminarum ornatus, nerape verecundia, et
©ir. 2fi, 20excellit onnie aurura K. In Eccle: *non est pouderatio continentis auimae\ is
Et verum est, sed ramm animal est hoc, hie sit usus historiac. Iam de
nuptiis dicendum esset, tric e§ gu c(i)m fol. Papa prohibuit bie l)eiml{ci^
gelubb et tarnen admittit jc. 33atei: et mater Imperium habeut in ])ueros,
quamdiu sub ipsis sunt. Non est altior potestas quam patris in filios et
raaior obedientia nulla quam filiorum erga parentes. Si absunt parentes, 20
1/2 am Bande Vt quoque in aliis vrbibus fit 3 am Rande Siclus 4 über
tripudio sieht choiea avi Bande Amor cecus 10 am Bande Kebecca 15/16 avi
Bande Oniatus verus femiiie
') Vgl. Wander 3, ISOjlSl Nr. 27. 38. 44. 46. 47, aber nirgetids ist wie oben das Gold
zum Ausdruck des Gegensatzes verwendet. Vgl. dagegen im Texte von 1527: Sinbenblatt. P. P.
J\] h\)X. auf beu uodeu legeu, non est oruare, sed onerare. Stulti sunt mariti,
qui ista donant foeraiuis ic. Principes oporteret ista curare et iudices talibus
imponere modum. Si ornaretur civis femiua vel virgo duplo plus quam
rustica, et nobilis duplo j)lus quam civis, nonne satis esset?
De chorizando dico sicut de ornando, Stulti Sophistae multa dicunt 25
de ornatu. Ornatus non peccat. Potes euim peccare turpi nionili ic. Si
fiat Chorea tantum ad gaudium nuj>tiarum ^cuc^ttgt uub cf)lit(^, non est
peccatum. Si ad lasciviam et ad turpia colloquia abuteris, iam iudico de
CO sicut de fitf^eu, fauffeu 2C.
•Ml Textus hie prodit Rebekam optime esse institutam, suscipit servum 30
modestis verbis, non quiescit, servit, currit, nunciat ic. Signum est, quod
tunc hospites libcnter susceperunt. Praeterea pudore cadeus de camelo se
obtegit. Haec decent virginem optima profecto ornamenta. Contra turpe
©it. 26, 19 est impudentem esse et verbis et oculis. Sapiens dixit 'Pudica mulier super
omne donum' ic. significans non vulgare donum esse. 35
25 am Bande iii gutbcn facit .1. ©ecfcl auri.
^prebigten ükv ba? crfte ^nä) 5Jioie, gehalten 1523 24. 317
R] faciunt fratres beteten, quando servus vel ancilla vel filiiis cum alia se t)ei'= 49
lobt, debet in potestate esse pareutum, an sit ratum matrimouiuni. ©o t)!^mö
JU itjun ]tt), confirraet pater, sin minus, rumpat. Si hoc fieret, multa mala
caverentur, quia coacti sunt k. Econtra parentes ita adfecti esse debent,
5 quanquam liberi parentibus coguntur obedire, tarnen non dent eis, uisi
placeat. Isaac tacet et sinit patrem rem agere. Item parentes Rebeccae
agunt rem cum puero Abrahae, et tarnen Laban querit altera die mane Re-
beccam, an velit cum servo Abrahae discedere et non cogit eam. Christianum
opus debet mit luft unb lib gcfd)e^en, ut est in Epistola ad Philemonem. ^JDiiciu. u
10 Quare fet)n esset, ut fieret cum consensu liberorura et non cogerentur. Vide
sermonem de matrimonio \). Hie vides occulta matrimonia posse dirimi per
parentes Et cum consensu debere fieri liberorum, ut aliis adiungantur 3C.
43. 26. te^mbn 1523.
Die Stephani in feriis natalicibus domini.
Audivimus heri in hoc capite nuptias patriarchae Isaac, quomodo paratae so
1.^ sint a patre, a deo quoque Befeuert. Christianum oportet omnia expectet
bona a deo, tamen interim non desinet laborare. Sapiens dicit 'parentes ®^g *]'''•
curant bona, mulierem bonam deus', possunt bona praeparare, sed item uxorem
non bonam. Homo habet Imperium a deo regendi bestias et omnia, ergo
possunt egregie administrare domum, uxorem non item. Animam nemo
20 potest regere nisi verbum dei, azinns baculo 2C. si alia re regitur, fit hypo-
crisis. Qui ergo cupit intrare statum matrimonii, incipiat in nomine dei et
in fide. Hec ideo loquor, ne habeatur iste status pro re ridicula. Xon ergo
querendus lu[t, sed dominus querendus brumb , ut mit QOt liub er^eit I)in
13 am Bande post prandium
1) Aus dem Jahre 1322. Erl. Ausg. 2. Aufl. Bd. 16 S. 508ff.
H] Papa prohibuit clam contrahi matrimonia, et tamen contracta confirmat.
2ä Dico parentes iure divino habere potestatem super filios, filii ergo non debent 49
occulte contrahere, sed del)ent institui a pareutibus, ut cupientes matrimonia
parentibus rem dicant. Quod si etiam secreto contraxerint matrimonia, iam
apud parentes stat aut cadit negotium al^scpie mahi post liac conscientia vel
filiorum vel parentum. Quod si fuisset observatum , multa mala vitata
30 fuissent. Contra vero sie oportet parentes agere cum filiis, ut Abraham egit,
cui hanc rem committit Isaac nihil curans, ut egerunt cum Rebeka, cuius
consensum postularunt, ne involuntarios copulent, ut hie parentes non sint
tyrauni.
50
Recte Salomon ait 'Divitiae dantur a parentibus, uxor autem bonaspi. Sat.
. 19 14
35 proprie a domino\ Nam reliqua ut equos et boves K. regit homo, uxor
autem, cum sit homo, a solo deo regitur per verl)um eins sive Euangelium,
sine quo omnia frustra tentantur. Ideo incipe raatrimoniura fide verbi dei.
318 ^prebigtcn über bn§ etfte SBurf; Mo^e, geljatten 1523/24.
R] 51 aufe füren. Hi qui incipiunt sine deo, si bene gei'eb, gratias agant deo 2C.
sin minus, culpa est ipsorura. Nihil habeo, quod dicendura esset de historia
huius capitis. Optimum in eo est fides Abrahae, quod firmiter credidit deum
daturum uxorem filio: credidit enira eius promissis, ideo et hoc. Mysticus
sensus: hie inveniendus Christus: si non, non est verus textus scripturae. 5
Isaac fuit imago Christi et verum nomen bene gessit. 'Isaac' 'ein lQ(^cnbel■^
qui prae gaudio ridet et ita nomine indicat Christum, be§ hü lachen omnes
credentes. Abraham deus est, deus huic filio frfjicft ein tüeib. Paulus dicit
ep(). 5, 32 ecclesiam esse ad Ephesios, qui dicit nos omnes sponsam Christi ut in Corin.
2(fot. 11,2'Ego despondi vos' Christo. Christus purus est et ipsa pura: sed non pura lo
esset, nisi per eum purificaretur, ut dicit in Epistola ad Ephesios: addidit
^''52''' ^^ verbum per Euangelium, et ita credidit et pura fuit facta Ecclesia. Ergo
habet nomen a Clu'isto: quae Christus bona habet, habet et sponsa. Quo-
raodo conveniunt? Pater emittit servum cum camelis et bonis et sinit querere
uxorem filio suo. Sponsa non rogat, ut sibi maritus detur, sed sponsus 15
querit, nee est mos, ut sponsa inci])iat precari, quo indicatur nos nihil boni
posse incipere, ut hodie dictum ^), nostris viribus. Emittit deus suos servos
unb left toerben umb bie braut, quae nihil novit de Christo. Apostoli et
prophetae sunt nuntii. Isti eraissi sunt in mundum ju !^olenn bie 6!§riften=
l)tii. Quomodo mittit? non sciunt, ubi sit veniendum. Nominat quidem 20
6 am Bande Isaac 11 über ad P^pli. steht sine i-uga 20 über ubi steht quo
') Die in Unserer Ausg. Bd. XII S. 692 bis 698 abgedruckte Predigt ist nicht die
Vormittagspredigt dieses Tages. Dieselbe befindet sich in Hörers NacJischrift (Jena, Cod.
Bos. 0. 17^ Bl. 1240— 126^).
H] 51 ne lusum fatias ex eo statu, quo non est maior super terram: qui aliter
fecerit, si bene cesserit, bene, si non, sibi iraputet, quod non invocando deum
talia quaesierit.
Optimum in hoc capite est fides Abrahae. Et hie Christum habemus.
Isaac figuram esse Christi ex superioribus constat. Interpretatur autem 2.^
'Isaac' 'risus', qui ex gaudio accidit. Risus est Christus in omnibus cordi-
i^ioi.ufl^^^^ eum agnoscentibus. Hie uxorem quaesivit ad Ephe. 5. ad Corin: 'De-
.52 spondi vos" jc. Quae munda et virgo non esset, nisi fieret per cum. A Christo
marito uxor appellatur Christianitas, sed fide omnia bona communia. Mittit
[)ater servum, quaeritur uxor, non ipsa quaerit. Non decet virginem pet«re 30
et quaerere maritum. Quaeri honestum est. Non ergo in nobis aut nostro
arbitrio est, ut per Euangelium vocemur, ut simus uxor, ne quid hie glorie-
nuir. Servus nescit, quid eventurum sit, ubi uxorem futuram inveniat.
( )ffcrtur Rebeka, quasi dicat deus ad servum Euangelicum 'Tu tantum vade,
l)ermitte me rem curare, ego ilHc agani oinnia, antequam in domum venias, 35
occurret tibi'. Servus sumit bona domini secum, fatiei ornamentum non adeo
pretiosum vidotur, multo pretiosius autem brachii. Bona domini sunt verbum
5pvcbigten über ba^ crfte ^uä) Wo]e, gefialten 1523/24. 319
R] regionem, sed sponsam non novit, quaradiu ipsa sese offerat. Hie indicatum
est Euangelii h)ei§ q. d. 'noli curare, ipse efficiam, ut habeas, qui Euaugelium
accipiant, saltem verbiim meum praedica' Tum accipit illos et baptizat. Quod ss
accipit domiui bona, dicit Paulus ad Corin. \\t simus ministri mysteriorum i Gm-. 4, 1
5 dei\ Stirnfpannen .j. fetfel golt bei einem ungerifc^en f(, armillae x jedel,
24 f(, ^sft nit fo[t(ic§, altera ferme xx mal peffer. Hec duo seriptura ex-
primit dedisse sponso. Hec omuia nihil sunt quam Euangelium, quod
mysteriorum dei dona vocat Paulus i. e. fides et dona Spiritus sancti. In
Apocalypsi merbeit angezogen manus et trons, scribit de Autichristo. HecDffcub.13, ir,
10 dona fert Euangelium, hoc est glauben et dona spiritus sancti. Fides apparet
esse ein !Iein fpenglein , Charitas multo maior apparet. Hec euim omnibus
servit, ut Paulus, non quod melior sit, sed latius sese extendit. Sunt ergo 1 (lor. n
dona Spiritus sancti armillae, attamen fibula frontis prior adsit. Hec sunt 54
armillae spousae. Utinam et hodie interpretaretur sponsae ornatus, et scire-
in mus virum Christum feminam ecclesiam significare 2C. Sic factum est tem-
pore apostolorum, qui hec bona tulerunt per Euangelium credentibus. Xaban'
'lDei^\ 'Brauglen^et', cum illo I^aban invenis sponsam, et ludaicus populus
significatur, qui erat pulcher populus, egregie incedebat in operibus. Ita hodie
Euangelium illos tangit, qui habuerunt diu malam conscientiam et laborarunt
20 in operibus, dummodo revertuntur. Ad hos enim non pertinet, qui palam
impii sunt. Ibi sponsa captiva est sub lege, oportet servus veniat et liberet
eam et adducat Isaac domino. Id quod significat, quod Eebecca egreditur
portans hydriam, in qua aqua est. Christus ex ea facit vinura. Quod in
Stapulis poiiat, est onus eorum, qui premuntur sub lege. Tarnen cogit lex,
25 ut honeste vivatur, ut Rebecca honeste vivebat. Praedicatio ergo legis nihil
1 über non steht seruus 2, 3 am Bande quod sine fructu non praedicatur vt Esa. 55.
3 dum über accipit steht deus 4 über accipit steht seruus 9 Apo 9 10 am
Bande Manus in seriptura significat opera 17 über braugten^ct steht quod dicitur '23 am
Bande :m aqua steht siguificantur opera quibus niliil et'ficinius inio soluni nos inquietos l'aciunt
H] et Euangelium. Fatiei oraamentum est fides, qua in solum deum respicitur.
Contra legis de charactere bestiae in Apocalipsi, quod non licuit emere etoffcuivis, u
vendere sine illo k. Manus sunt opera et externa vita in scripturis, quorum .5.t
ornamenta sunt dona illa spiritus, de quibus in Corinthiis et Romanis. Non 9}f,J',^"ia"4ff
30 quod hinc effities charitatem esse meliorem fide, sed latiorem nempe aliis
servientem. Quis enim turpem fatie vellet? 3C. Ubi fides est, illic spiritus
ornat multiplicibus donis.
Ad domum Laban mittitur i. e. ad gravatas conscientias, utcunque illic 54
opera fulgeant, ubi homines libentor vellent esse sancti. Hie hydriam legis
35 pulchram portat Rebeka, aliena tamen adhuc a domo et divitiis Abrahae, et
nihil nisi aquam portat, inde potat et servum et camelos, ut videas operibus
35 pulclna
320 ^^tfbigten üOer ba'^ crfte 3?uc^ 9Jiofe, gctjoltcn 1523,24.
lij aliud est quam aqua, quae datur camelis i. e. niagnis sanctis. Praedicatio
legis cogit honestam esse foris conversationem , Euangelium nos bonos et
55 filios dei facit. 'Rebecca' vocatur 'gemeft' ober 'fett', ein bitfer pro|el, signi-
ficat istam Synagogam gemeft fein mit groffen lüeitfen. Credit enim se
operibus posse deraereri vitam ut Agag, sed per Euangelium extenuatur. .■>
Christus domi ergo sedet et sinit per servos suos vocari, Et quottidie adhuc
vocat, dat bonis et in spetiem probis dona, sponsae omnia. Gentes omnia
acceperunt Christi bona, ludei habent quidem uliquid ut scripturani, Mosen k.
Abraham interdicit, ne ducat servus aliam uxorem de filiis Canaan: significat
Christum promissum ludeis, non gentibus. Rebecca significat raeliorem lo
partem Christiani populi venisse ex se. Et omnes apostoli missi sunt ad
ludeos, cum autem ludei nollent accipere, accepit Rebecca nutricem et famu-
las, hoc est: gentes accepti sunt 2C.
C. XXV.
56 Hie habes, quid scriptura vocet concubinas: non fuerunt meretrices, js
sed uxores, non fuerunt vere matresfamilias , non gerebant claves. Agar
erat quoque uxor, quae non erat bie obreften, quae cedere coguntur primae
ut aliae ancillae. Et hoc scriptura vocat concubinas, Id quod textus cogit
^'' 25^5*duxit aliam uxorem', Et tamen 'dedit omnia bona Isaac'. Et cum hoc
legeris de Solomone, sie intellige. Hie est usus scripturae. Non possum 20
hie disputare, ut plures faciunt, quid delectarit patrem iam senio coufectum,
7 vier dona bis omnia steJit vt niatri sponse et rdiquis 14 am Bande C. 25
15/16 a7)i Rande Concubine
H] quaerere, ut placeat. Hac externa et honesta vita debereut agi omnes, quot-
(juot nondum capiunt P^uangelium. Euangelium venit et aufert Rebekam.
55 Rebeka nomen habet quasi 'fett' vel 'meft', quam Euangelium mortificabit
et macrefaciet, ut fiat gefc^Iantf. Servus dat dona Abraham, dat omnia 25
bona cum filio, nihil hie accipitur praeter Rebekam. Ex Cananaeis non vult
uxorem, quia solis ludaeis promissus erat Christus. Nos gentes venimus
quemadmodum ancillae cum Rebeka. Verum illis respuentibus nos facti
sumus uxor dilecta.
Et tantum de Cap: XXIHI. 30
Caput XXV.
5« Concubinas in scripturis non esse meretrices , sed uxores ex hoc loco
vides, quae non sint dominae, quibus omnia sunt commissa, ut claves K.
ut snpra Sara domina legitur.
57 Agar ancilla, licet et uxor. Tales concubinae uxores parent dominae 35
ut aliae ancillae. Sic Salomon multas habuit reginas, quibus singulis vel
27 non
^^rebii^teit übet ba^ erfte ^nä) 3)Iofe, ge:^Qltcn 1523/24. 321
R] quod iuvenculara duxerit et sustulit fere x liberos. Causam textus non
indicat, luxuria non fuit causa, imo scivit promissionem fore ratam, scivit
Isaac semen spirituale, ideo voluit et carnales filios gignere. @§ Iet)t ft(^»
nit, quod ex luft fecerit, qui tantus fiiit in fide. Si quispiam carnalibus
5 oculis intuetur, offenditur, et hoc ideo scriptum est, ut sanctuli impiugant.
Sicut contigit Augustino, autequam Christianus fieret. Huiusmodi Spiritus 58
sicut adfecti sunt in corde, sie iudicant de sanctis dei. Verum deus sinit
Abraham in spiritu versari et opus facere, quod si alius faceret, stultum esset.
Hec exempla habuistis prius et post habebitis. Qui scripturas iutueri vult,
10 oportet ocularia imponat. Inique alias iudicabit Et pro peccato ducet, quod
bonum est et econtra. Caiu opus in speciem Optimum erat. Ratio dicit:
mirabilis deus, qui admittit Abrahae, ut ducat uxorem, iam seni et non
accipit sponsum opus Caiu. Ita ludei solent iudicare secundum opera ic.
Interdum reperies furari et latrocinari sanctos : noli inspicere facta, sed fidem.
15 Quid Sampson fecit? ultus est se de uxore. Et hoc Euangelicum? imo dicit Sitt. i5,ii
'sicut mihi fecerunl, sie illis' JC. ibi ratio offenditur, forte et nostris tempori-
bus facit, sie nobiscum agit deus, sinit eos operari opus, quod totus mundus
improbat. Sic Abraham describitur in senectute uxorem ducere, ut risui
habeatur. Quod Sampson facit ex spiritu sancto, alius non potest facere, 59
20 nisi eundem habeat spiritum: spiritus ergo dividit opus. Si mihi uxor
auferetur, et id facerem quod Sampson, fecissem latrocinium et homicidiuni jc.
4 unter tautus fiiit steht vt supra audiviraus 10/11 am Bande Opera dei offendunt
rationeni 14/15 am Rande Opera sanctorum in speciem mala 19 am Rande Sampson
H] anlas vel castra dedit. Concubinae erant illarum famulae et tarnen uxores
legitimae.
Haec videtur Abraham feeisse ob verbum 'Multiplicabo semen tuum i ?i{oi. -i-i, n
25 sicut arenam maris', id quod relinquo. Sciebat tamen in Isaac sibi vocari
semen. Iccirco hunc vivens heredem instituit omniura. Quid voluptatis in
istis quaereret vetulus, pertaesus vitae, et in cruce hacteuus exercitatus, nisi
hie cognosceret voluntatem dei? Scripta autera haec sunt, ut superbi et ■
sapientes spiritus hie impiugant et offendantur. Aiunt euim: Potuissetne
30 senex mauere absque uxore? Aliis potuissent haec ad stultitiam imputari, 53
Abrahae vero quis audet? Tace hie, hypocritica sanetitas, non iudica in
historiis sanctorum secundum opera, Interim non viso quid habeant in corde. /
Et Cain talia fecit. Sed hoc differt, quod est alia fides. Sampsonis vindicta
contra illos, qui abstulerunt uxorem, estne Euangelica? 'Sicut' ait 'mihisRic^t. 15, 11
35 fecerunt, ita et eis fatiam'. Sic cum sanctis agit deus, ut iustitiam saepe
fatiant deo plaeitam, quam non possit non condemnare sanetitas rationis
humanae etiam ex scriptura et secundum scripturam, ut interim arbitratur.
Sampson ex spiritu sancto fecit PhiHstaeis omnia ilhi mala. Cain etiam 5»
ßut^er§ Söetle. XIV. 21
322 ^Prebigteit über ba'i cvflc ißud) 5)lofe, gehalten 1523/24.
R] Iudex erat Sampson Israelitarum, a deo in sui curara acceperat eos defen-
25, 4dendos ic. Qui liberi sint Madian: magnus populus iude venit. Madianitae
ingens populus, duas Arabias, felicem et petream, inhabitant, omnes sunt
Abraham filii. Etas Abrahae: fuit ferme centum annos peregrinus in terra,
Erat 75 aunorum, cum exiret a patria. Gerte longum tempu.s ei, cui nihil 5
propriae est terrae, habuit plures rainistros et servas, iam hie locus iani
alius inhabitatur ab eo, quam multa credis eum perdidisse ic. quid facit?
GO Jsaac collocat in bona, aliis dat dona. Hoc mysteria habet in se. In bona
senectute est pret)§ patrum, qui bonam etatem habuerunt et tam vixerunt,
25, 8ut cuperent mortem. 'In bona" JC. hoc est: ^cit ein fet)n cnb genomen. Ex lo
hoc textu vides Hismael non penitus abiectum, ut supra textus iudicavit:
adfuit enim hie praesens Et certe sepius visitavit patrem Ismael. Et cre-
di})ile est, ut ludei quoque referunt, Abraham duxisse post mortem Sarae
Agar et mutatum fuisse eins noraen. Iam sequitur legenda Isaac, sed
Abrahae historia excellit. In qua nihil vides de vestibus, ieiuniis, Esurie, ut la
solent praedicare de sanctis. Et si nisi unus locus adesset, bo got tox fet),
inimici quam se tüUl'ben ftruften. Cum vero sint tam pura eins gesta, nemo
curat. Si de eins ieiuniis et operibus fuisset, omnes legissent et praedicassent.
Vos manete in hac praedicatione, quam audistis. Fides maxima fuit in eo
et hec charitate exhibita est vera in eo fuisse. 20
44. G. Januar 1524.
Die Epiphanie A Natalibus Christi Ex c. 25. Gen.
Audivimus hactenus patrem unum Abraham, (piomodo scriptura enni
nobis proponat exeraplum fidei, ut hereanuis in verbo dci u( ipse et jkt-
2 am Rande Madiauite 4 centnni] c. 8 am Bande iam hoc iam illuil molestavit
12 am Rande in fuiiere patris 14- IC a'in Ihmde Notabene Isaac Acta sctjiumtur 15 Ksn
21 am Rande C. XXV.
K] occidit, sed non idem est. Erat enim Sampson iudex et quaesivit occasionem
adversus Philistaeos, quos deus occidi voluit. De quo ipse certus erat et 25
ad hoc vocatus erat iudex ab utero niatris etiam per deum.
Filii isti Seir dui)licem Arabiam inhabitant omnes. Hie locus declarat
centum annis Abraham fuisse peregrimun. (iuauta crux |)er tantum tem-
«o pus? K. Sat vitae scribHur habuisse i. e. pertaesus vitae, quae laus est
san<-t<»runi, quod eo deveniunt, ut non placeat amplius vivere. 30
Hie vides non procul habitasse Ismahelem, (|iiainvis eiectum cum matre.
Iliiic apparet, quod ludaei volunt CV'thuram iam alio nomine appellatam
- esse Agar, verum sive ita sit sive non, nostra nihil refert.
Sequitur iam post Abraham Isaac pater.
Sed dignissima in scripturis videtur historia Abrahae, in (jua pro- 35
raissiones et meram gratiara legis. Non hie sunt praescriptae vestes, cibi,
5ßrebigten übev ba^ erftc $8uc^ 50lofe, gehalten 1523/24. 323
R] manereraiis usque in finem, ut discamus scriptiu'am spiritualibus oculis in-
spicere. Carnales nihil aliud possunt videre, quam quod Abraham duxit
uxores, sed hi ceci sunt. Quando Euangelium toihex 311 l'ec^t !^em, tum
puto scietur, ad quid mulier creata sit : in hoc ut viro copuletur et econtra.
5 Decepti sunt Augustinus et alii, qui virginitatem extulerunt. Patres offen-
derunt ipsos, qui multitudiuem uxorum habuerunt. Tum statim fallen tütr
3U et credimus eis, tanquam angelus quispiam dixisset. Sicut in hoc, ita in
aliis locis erraverunt. Ego plus de vita matrimoniali Abrahae teneo quam
de Hieronymi castitate, et si etiam adliuc x. habuisset uxore.s. Hoc ideo
lu dico, ne contemnamus statum maritalem. Nunc sequitur 'Hec est geueratio 23,12 6I
HismaeF. Hunc ordinem servat scriptura, sicut audistis de filiis Adam et
Noe: primo describit cai"nales, dein spirituales. Primo descriptum audivimus 63
Cain, tandem Abel et Sem 2C. Sic hie fit: primo Hismael, deinde Isaac.
Sic eciam Paulus: oportet nos primum nasci per naturam, deinde per ver-gpi,. a'sjf.
15 bum. ©etftlid^ Bebeutung: populus legis est praecipuus, Euangelicus non
adsequitur gratiam, nisi peccatum cognoscat, tum fit spiritualis. Alterum
sicut audistis supra, quod filii carnales multiplicati sunt. Sicut sequitur de
filiis Cain, omnes l^onbel ceperunt. Sic fit: Ismahel jeuget xij duces, ante-
quam Isaac f)erfux f^umbt lec^t. Isaac suos duos filios generavit anno
20 etatis suae 60, Ismael vix 20 annos post istos natos vixit. Diu ergo iste
rexit. Ita omnia opera dei apparent mendacia. Isaac promiserat multi-
tudiuem populi, hie contrarium apparet. Sic omnia opera eins gt)en: illos
exaltat, quos vult damnare, electos econtra 2C. Sic factum est cum Isaac, ut
videre est in sequentibus libri. Sangfam !^umbt bei" ^er tnit [einem, sed
25 hoc fit, ut hereamus firmiter in fide. Habitavit Hismael 'a Hevila', vide25, 18
3 dum 5 übe)- patres steht vt Abra : lacob 6 dum 1 1 am Bande Nota
bene 16 dum
H] ieiunia 2C. ut videas, qui fuerit tam laudatus in omni scriptura, et quales
amet deus. Fidem et charitatem invenis, non alia, immo talia opera, qualia 61
nostri iustiticarii damnant jc. ubi Interim vides sicut et in sequentibus,
quanti fecerit deus couiugium, ad quod tanta maiestas descendit eciam in
30 uterum fiaeminae.
Ordinem hie servat scriptura, quem ante in Adae propagatione descri- 62
psit. Primum carnales, deinde spirituales describuntur. Ita primum Cain,
Cham, Esau 2C. Non enim prius est, quod spirituale est, quod animale.
Carnem et sanguinem esse oportet, antequam renascamur. Euangelium non
35 venit, nisi vetus Adam prius vexetur, mactetur cognitione peccati et de-
speratione. Quod carnales quoque multiplicati sunt, primum hie vides in
multis ducibus ex Ismahel sicut in raultis artificibus ex Cain.
Ismael longe ante magnus factus est, dum interim tenuis videtur Isaac,
et tamen ille non talem atque hie habet promissionera. Interim hunc deus
21*
324 ^Prebigten über bo§ erftc Su^ OJJofe, gcljoltcn 1523/24.
R] tabulam et invenies, ubi Hismaelitae habitent: Intra divitera Arabiam et
63 25, 18 mare, circa raare rubrum, Aegyptum in dorso. 'Unb uBirfiel aÜ fein' ^). Hie
describit mores Hismaelis. Supra audistis de filiis Abraham, quorum pars
1 awcf. 16, 12 in felicem Arabiam, pars huc venerunt, et audistis supra, *ipse contra omnes,
1 üHoi. 6, 4 et omnes contra eura'. Xifli supra 6. c. i. e. gladio se contra omnes obiecit. 5
Regionis pars dicitur Cedar Nabuthea. Hoc adiecit Moses, quod ita reg-
navit, ut contra omnes se opponeret. Figura est iusticiariorum , qui se
contra omnes opponunt fideles. Hoc de Hismaele. Venit alter filins et
04 Generatio eins. 40 annos habuit, quando duxit iixorem ic. Nunc alter patri-
archa g§et an, non diu durabit, lacob autem diu. Hie duo fratres lacob lo
et Esau. 9iarret nit mit ber fdjl'ifft. Hie descriptum est Isaac generasse
filios, et deus sinit Euangelium suum oriri, ut sciamus, ob quod creatae sint
mulieres. Si lioc unicura inspiceremus , quod de midiere creat horaines,
possemus quidem un§ entfe|en, sed nos facimus ein narrenfpil brau^.
l'rimum, quod hie est: Quod Isaac tentatur. Habet promissionera gene- i.s
rationem fore ic. lüie fielt ficf) ber t)er bot^n? duxit uxorem 40 anno et vixit
cum ea 20 annos et non sustulit filium. Quot putas vidit nuptias his annis,
ex quibus venerunt innumeri pueri, qui non habuerunt promissionem? Quare
aliam non duxit, ba» er luer fort geftuen, sicut Abraham ancillam cog-
novit 2C. Primum quod cum fortificavit est dei verbum: quanquam illico 20
C5 non apparuit dei promissio, tamen venit. Alterum animum sibi fecit exem-
1 über Arabiam steht iu ori: 2 über att steht fratres 4 am Rande Cecidit
contra omnes fratres suos 6 über dicitur steht Arabice 8 9 am Bande de generationc
Isaac 16; 17 am Bande Tentacio Isaac 19/20 über cognovit steht Agar 20/21 «7*1
Baiule Ex quo consolatus sit Isaac
') Erg. brubcr. Es ist Luthers altere Übersetzung der Schlusstvorte von 1.31. 25, id. P. P.
H] «a non videtur velle. Quo pacto solet mundanos subito exaltarc et tandem
suos. Isaac post exaltat resistente etiam toto mundo, qui interim libera fide
in verbo herebat. Ismael habitavit inter foelicem Arabiam et mare rubrum
liabens aliam Arabiam et Syriam ante se et a tergo Aegyptum. Huius 25
voluptatem fuisse adversari aliis gladio et vi et rc^stitisse omnibus prophetia
1 OToi. if., 12 deelarat , 'nianus eins contra omnos^ jc. Huius vero regionis appellationem
obtinuit secundus filius Kedar in Arabia scilicjet Petraea, Kt hect alii })t)stea
illir partes occuparint, tamen hi j)otentiores illic fuerunt.
Isaac est figura credentium sanctorum, Ismael operariorum sanctulorum, 30
qui pugnant jc.
64 Isaac acceperat promissionem niulti})li('andi seminis: quadraginta tarnen
aniiis cessat ab uxore accipienda, et cum uxore steriU vivit viginti annis.
Hinc caro statim arguit 'Ergo deus promissa non praestat\ Quid cogitasset
nostrum alicjuis habens promissionem, si alios interim vidisset foecundos? Pater 35
accepit Agar, non sie filios: manet vero interim in verbo et committit omnia
^Prcbigtett übet ba^! crftc 2>iid) i'ioic, gehalten lo2;3 24. 325
R] pliHu Abrahae patris-, (jui (juotjue diu vixisset cum uxore, et ipsa Agar dedit
Abrahae ic. Rebecca nou fuit senex, fuit ferme IG vel 20 annorum, tiuando
uupsit Isaac. Vidit ergo Abraham patrem liabulsse filium in seuectute Et
vidit, quod alii filii ex aliis uxoribus suscepti uBel geraten. Oravit pro
5 Rebecca, quae est sterilis. Vides vim precationis: orat pro uno, acquirit
duos. Rebecca cum pueri ita bellarent in venire, timuit mortem ac. Quor-
sum ivit, ut dominum int^rrogaret ? Num in celimi? ludei dicunt eam
interrogasse Sem, qui isto tempore adhuc vixerit. Invenietis Sem vixisse
500 aunos, ut duravät usque ad partum illorum puerorum. Et mihi credi-
10 bile est, Et hie fiiit maximus in terris pater istius generationis plenus spiritu 66
sancto et quicunque cousuhierunt eum in re spirituali, nee sohis ipse fuit.
Ad hunc aliquem venit et rogavit ab eo, quid dominus secum velit facere,
tameu cum assensu mariti. Responsio ' Duo populi sunt iu ventre tuo, 25, 23
Maior serviet'. Hoc homo non poterat dicere, apparet ein ^euberil';^ tUOl't
15 fein, ut apud geutes mos. Sed quod minor praesit maiori, hoc est dei opus.
3ft aber ein§ hu art operum dei. Sic est conclusum in celo, et non aliter
ibit, quam iis duobus pueris : quidam supplantant, quidam supplantantur,
<|uidam divites, quidam pauperes, non in bonis, sed iu spiritualibus rebus.
In hoc populo qui dei verbum et legem habet et vult dei esse, di\dditur is
20 populus in hos duos f}nuffen. Et maior factio, qui in specie optima ^etetn
g^et, iuerben bertoorffen, hu anbern, humiles, ^erfurge^ogen. 'Maior' jc. i. e.
populus dei tum vincit, cum subiacet et econtra JC. Sed quomodo possibile,
ut is qui vincit, perdat? Coram deo. Sicut factum est, cum apostoli })er-
b am Bande Vis precationis 8 am Bande alias non consuluisset dominum 10,11 am
Bande sed alii quidam et plures eadem probitate praediti 12 am Bande audistis enim
supra moratam fuisse puellam ReVjeccam 19 dei verbum dei et am Bande Maior seruiet
minnri 22 dum 22/23 am Bande coram mundo quidem succumbit, coram deo superat
K] deo ad exemplum patris. Non est hie senex Rebeka ut Sara, quanquam et hie 6.5
25 aeque iucertus erat de iLxore, ex qua multiplicandum esset semen ac Abraham.
'Deprecatus' 2C. Magna virtus est fidei orantis. 'Consulerct dominum' k. 25, 21. 22
ludaei ad Sem putaut eum ivisse, qui scribitur vixisse quingentis annis.
Qui maximus pater et Pa])a fuisse videtur, plenus spiritu sancto, e cuius 66
progenie plures sine dubio pleni spiritu tunc fuerunt. Ad quorum uniMu
30 sine dubio ivit, ut in eo consuleret dominum, per quem respondet dominus.
Et nostri quoque sie putant divinare de collidentibus se iu utero alicjuaudo
parvulis. Sed prophetiatn esse divinam quis non videt, dum dicitur 'Maior 25, 23
serviet minori' 2C.
Ita apud deum conclusum est duos oportere esse dei servos. Nam
35 de illis solum loquimur, (jui legem dei habeut, (|Uorum illi ditati gloriantur,
alii despiciuntur. Sed (pii despicitur, dominus est, eciam dum subiacet.
Maior succumbit, quando regnat. Et hoc non naturale est, sed coram deo
320 iprcbigteii über ia-i ctftc SSud) Mo\c, gcljaUcii 1523/24.
R] sequerentur, ip.si viucebaut. Ita ratio nos iudicat. Sic si nos comburereuiur,
67 niundus aliter uou iudicat. Quid fit? In hoc quod ludei vincuut, succuiu-
bunt, quia iu hoc sanguiue toerben fie nicbcrgcftoj^en. Martyres fiunt 16e=
rumbt sujicr omnes terras, hoc factum, quando persecuti suut apostolos
ludei. Hoc videtur taodem in fine, postquam ludei dispersi eraut. Rumor &
apostolorum exierat primmn. Sic nobiscum fiet, si tarnen digni sumus. Papa
cum suis gloriabitur, nos succumbemus, taudem videbitur, cum cessat pugna,
qui victores sint. loh. Hus apparebit Martyr. Hec est reguUi et axt nostri
domiui: qui subiacet, vincit in divinis rebus, uon dico de secularibus. Si
comburor, öevlier iä), et tamen in eo lig t(^ ob, ut locus iste verus sit. m
Coram mundo sie non apparet. Si vis oculos sequi, aliter videtur: si verbis
scripturae, tuirftu» anbcr§ crfunbcu. In venire Rebeccae pugna hec est. Dens
3cf. 46, ascripturam et verbum suum vocat uterum et ubera Esa. 46. vel ecdesiam:
Christiani in scriptura portantur, educautur et nascuntur ac. quia, ut liodie
audistis^), nihil facere debet Christianus, nisi quod praescribit ei verbum. i5
68 Ita Rebecca est figura dei verbi. Ipsa sentit puguara. Sic cum oritur
tumultus et occiduntur sancti, apparet interituram scripturam. Hec pars
culpat alteram hereticam, econtra 2C. Ideo plures dicunt 'utinam haberemus
doctrinam, ut sciremus, quid tenendum sit'. Et ii doctissimi et prudentissimi
sunt, volunt 9 pyramides tangere, cum 2 tautum stent, ipsi expectant interim, 20
2/3 am Bande inundus daret pape victoriara, nobis ignominiam 3 über nibctgcftojfeen
steht ludei über Martyres steht apostoli 8 am Bande damnatores eins (lainnabuntur
ipsi 12 avi Bande Verbum dei vter dicitur 20/327, 1 am Bande cui)iuiitcjue id ser-
uare pro rato quod concilium coucludit
') lyie Frükpredigt dieses Tages findet sich in Rmers Nadisclvrift (Jena, Cod. Bos.
0. 17^ Bl. 132^ bis 134^J.
H] ita habet. Sic quando ludaei regnabant, Apostolos persequebantur, et tarnen
67 hi erant superiores. Natura hie iudicat illos vicisse jc. Sic hodie papa cum
suis regnat super Euangelii confessores, sed vincendo succumbit coram deo,
ut nunc eciam coram mundo hoc regnum foeteat. Sic opera dei non viden-
tur, nisi postquam facta sunt. Hus iam est superior. Haec sunt opera dei, 25
qui secundura verbum iudicat, 'Maior serviet minori', Non secundum appa-
rentiam, Atque idem iuditium habet fides.
3c|.46,3 Rebeka est ecclesia vel verbum sive scriptura. Esa: *qui portaraini a
mea vulva' ic. Christiani in verbo dei gestantur a deo, nascuntur, crescunt jc.
Timet sc occubituram collisione. Uli contendunt suam esse scripturam, here- 30
68 ticos dicunt alios ac. Ratio dicit 'Utinam aliquid doceretur, statueretur a
Concilio aliquo, quid esset credendum'. Hie homines sua sapientia plus
caeteris errant, quasi scilicet tua stultitia verbum dei metiri possis, quemad-
24 ut] et
$icbiflteit ütier bai erfte SBudj Tio\t, getjattcit 1523,24. 327
R] clouec hoc fiat, iuterim ad iuferos trahentur. Et papa voluit leges ferre,
ut pueri iu utero quiescerent. Dens dicit 'nou do cousilium, ut pueri qui-
escaut, sed oportet duo populi exeaDt, qui in sempiteruum adverseDtiir\ Sic
tu obiice illis, qui dicunt 'oportet esse coucordiam iu ecclesia", die debere
5 esse iu populo dei discordiam. Paulus 'Oportet hereses esse', et altissimi idov. ii, 19
sunt Esauitae, qui cum operibus umBg^en, volunt esse supremi, ut sunt,
sed tandem Spiritus domini non patitur, imo efficit, ut lacob supplantet
Esau. Sic uostro tempore. Nos non patimur papam omues nos seducere,
oportet nos loqui praecipue propter fratres. Econtra ipsi non possunt audii'e 69
10 hoc, habent regimcn jc. 2)lUTttB tft cBcu fo üil in Chrii^tianismo esse pacem,
(juasi nulhis Christiauus esset. Illico iu utero, postquam coucepti erant,
pugna erat. Et nos habebimus sectas, quanquam iam non sint hie. In pro-
pinquo non desunt, quare conclude firmiter *Ubi pax est, ibi non sunt Chri-
stiani, sed diabokis'. Ubi Euaugelium ang^^et, vaduut in scripturam, veuiuut
i^ in ventrem et fit discordia. Quare hoc facit dominus, cum praeceptum sit,
ut unanimes simus? credentes hoc faciunt, non sunt discordes jc. facit ergo
lioc dominus, ut parva secta fiat melior per hoc. In Epistola ad Cor. 1.
'stulta elegit'. Unb büv xiä)i CX au§ per parvam fjauffcn, ut videatur suum 1 ism. 1, 27
opus non nostrum. UUimum, ha^ hxan ift, quod Pauhis ad Ko. tractat
20 'Maior" JC. 'Hoc dictum est', iuijuit Pauhis, 'antequam nati erant\ Per quid mm. 9, u
meruit minor, ut esset dominus maioris? quid oravit? quot rosae Coronas
oravit? ergo omnia deus couchisit, antequam nasceremur. Ergo oportet
lacob fateatur, quicquid boni habeat, deo acceptum referat, Sic oportet
fatear 'quicquid boni habeo, non dedit mihi cappa'. 3)q» I)eift ein ftudE contra
25 liberum arbitrium gepvebiget, tüie bettly g^et, sie nobis contingit.
5 am Bande .1. Cor. XI. 9 über ipsi steht papa cum suis 14 über iu scriptu-
ram steht Esauite 21 quot] quod 24 über mihi steht illud bonura
H] modum Papa suis voluit legibus complecti Chi'istiauitatem, ut unanimis esset.
Hie dicit dominus 'non quietum fatiam uterum tuum, sed adhuc duriora
uuncio' IC. 'Oportet hereses esse' ac. etiam sub sanctissima spetie JC. quas 1 Gm. u, m
non sustinent verum dei verbum habentes non solum propter se, sed eciam
30 propter alios. Id quod illi non feruut potentiores nobis. Perinde i'uerit 69
pacem velle in Christianitate ac nullain velle Christianitatem, (piemadmodum
necesse est Rebekam aut ista ferre aut nullos habere filios. Si nostri nunc
hostes cessareut, inter nos oporteret esse dissidia. Ergo a diabolo est papae
reguuni, dum tranquiUitate, divitiis et gloria muudi fulget.
35 Roma. 9. 'Cum nondum nati' jc. Quod ergo altum coram mundo est, sköiu. 9, u
iufirmum est coram deo. Quae dicuutur contra praesumptionem et despe-
rationem in utroque, excedimus. Iccirco verbo et facto deus nos in scri-
pturis temperat, alios ten-ens, alios erigeus, qui in alto est, timeat, infirmus
bene speret.
328 ^Prebtgtcu über hai cifte 3Jud^ Diofc, gdjalten 1523,24.
45. 10. 3onuar 1524.
R] Die dominica post Epiphauie Gen. XXV.
60 Ultimo audimns de 2. fratribus : quicquid coram deo infirraum, corani
mundo altuni et econtra. Opera dci ireren bem öer^irciffcln unb ^oc^fani.
Ex nostris viribus !unncn tüir un» nit brcitt riditen: aut diffidimus aut
praesumimus. Ideo deus reliquit nobis scripturani, in qua terrentur niagni s
et consolantur minores. 'Hoc est raeum regimen: qui altus est, timeat, qui
70 25,25 parvus, gaudeat'. Esau erat rubeu.s. Scriptura dcscribit mlrum, quod uterque
puerorum libenter fuisset jirimus. Primus nascitur et alter tenet manu cal-
25, 26caneum eius. '9totIt(^' intcllige nou, quod omnino rubeus fuit, sed ein fcl)n
fd^tüar^er, f)art, iüarf^cr, Brcünlid) Ünb gehJcft. Sic de Davide legis fuisse lo
eum rubeum, fuit ein Braun Inah ut E.'^au, (piod nos dicimus'bitteric^'^), quod
est frifc^, tüatfer, tljettig unb [djcfttig quasi coram mundo futurus esset ein
^elt. Ut dicimus 'ba^ tütrt ein ^elt tüerbcn'. Hinc ita vocatus est lacob,
ab infima parte pedis nomen habet: qui supplantat calce. Ita nomen habet,
2.5, 27 quod tenuit bie öerfen fratris. Non simpiiciter 'siniplex', sed ein uufcljulbiger is
frumnter man, qui uemini nocet. Hebraice 'Tham% 'frum' teutonice. In
71 labore mansit domi cum matre. Alter 'agricola^ hoc est: ita fuit adfectus,
quasi semper velit vivere. Hie vide iudicium dei, ut eciam Isaac seducatur,
et cogitavit Rebeccam stultam, quod diligeret lacob, quae pronae essent ad
amorem puerorum. Isaac putavit hunc filium fore, qui esset futurus pater 20
gentium. Et certe credeudum est, quod optime educatus sit. ,3iOCoB ift ber
ajc^enbrotl, uisi quod a matre diligatur. Esau dominus eius est, ipse servus.
2 am Bande nuper 6 über Hoc est steht inquit deus 12 am Rande Esau
14 am Bande ein üntertrctter 16 am Bande uec adhuc habeo gernianum teuto: putest
tarnen reddi ftum 19 über quae steht mulieres 21 über educatus steht Esau 21,22 am
Bande et contemptus et quasi pro stulto reputatur 22 über eius steht llo. xi.
') Vgl. Umere Ausg. IX, 396, 13, wo jDittre^d) mit derselben Deutung (die in dem
^ettetctd) des 1527er Textes noch etwas klarer hervm-tritt) ebenfalls für Esau gebraucht
ist. P. P.
H] Ut miraculum in utero contendentium, ita et in nativitate describitur,
duui ]>lantam tenet lacob Q. D. 'velit libenter essem primus\
70 22,25 'RufTus^ non totus rubeus, sed braunlic^. Sic et David postea ruffus 25
scribitur. Esau nomen habet quasi flifc^, li)Q(Jer, qualis et erat postea coram
'22, 27 mundo. lacob a planta nomen habet 'supplantator", 'simplex", potius innocens,
e^n fiom fc^Qif. Esau erat gnarus homo, ad quem ut primogenitum pater
putavit omnia pertinere, non minus in hoc securus quam ipse Esau. Mater
71 vero diligit lacob, sed hoc ipsum ut muliebre factum contemnitur. Fallitur 30
hie Isaac suo iuditio, ne dicas sanctos non errare. Deus aliter semper facit
ac nos praescribimus. Si non timemus committentes rem deo, ut fatiat, quem-
admodum ipse vult, procul dubio cadent omnia. Hie mater et filius veren-
5?rebigteii über bai crftc ^ud) llioie, gesattelt 1528 2-i. 329
R] 'luscrutabiles eins viae", inquit Paulus. Quantumcun(|ue igitur sapienteswöm. 11,3
simus: nisi timuerimus deum, eiTamus, sicut Isaac, qui erat optimus vir,
erravit. Rebecca et lacob timueruut. Isaac et Esau fein bei" )aä) geh)i§
gctocft, ideo reiiciuntur. lacobus fit dominus eius. Isaac tüitfft Gl'au auff,
5 Üiebecca ^^cob, quae credidit verbo domini 'maior serviet' jc. tüic fie ^) ahn-ih,2^
3iaac in ha5 tnort Qcfcfjicft ^at, nescio, quauquam ita credere debuisset, cum
clara siut verba 'maior serviet' jc. Habemus exemplum dei in operibus
homiuum. (S)au ftclt ft{^, ut velit semper reguare, alter non, et tarnen con-
trarium fit. Pultem rubeam : ex hoc dicitur Edom, rupicd^t'-), loblic^ biauntin. 25,29 72
10 Supra dicitur Esau, quod toto corpore fuit etil 6raunid§cn. Potius vocatus
fuisset a colore quam a flippe, sed deus vuluit indicari spiritualem sensum.
'Primogenita vendit', er ift ein ftolljer Ijeilig gelüeft. Hie factae magnae25, 33
questiones, et difficilis textus. Multa dixerunt de primogenitura , quomodo
vendita sit K". hoc secum attulit: duas partes hereditatis et regimen et sacer-
15 dotium. Item manebat sedere im erb, et nomen et na(f)fo(genbe fect ftunb
Quff im fc^on, et mausit in liuea cum regimine, laude et honore. Sed hoc
malus quoque: promissio erat Abrahae facta et semini eius 'In semiue tuo',
ideo maior fuit honor primogeniturae propter haue promissionem. Sed quia
superbire voluerunt, sepius voluit deus, ut primogeniti reiicerentur et iuniores
20 eligerentur ut hie et in filiis lacob, et Abraham non erat primogenitus , ut 73
maneamus in timore, ut hodie audivimus ^) de Christi matre. Potest excusari
lacob, quod fecerit instinctu spiritus sancti. Mater illam promissionem
3/4 am Bande hie falso suo iudicio ille primogenita perdidit 6 über credere steht
vt Rebecca 8 über alter steht lacob 9 am Rande Edom 11 über fuisset steht
Edom über fitp^c steht pulte 12 über magnae steht a sophistis 14 15 am Rande
Primogenitura 15 über ftunb steht et linea 16 am Rande et quisque maguilaciebat
eum qui erat primoge : 1 9 über voluit steht permisit 20 über in filiis steht cum Esau fit
') fie = fic^ Vgl. oben zu 42, 7. P. P. ^j Der hier offenbar von rot abgeleitete
Name tcird in dem Luther zugeschriebenen Namenbüchkiti als Entstellung aus Ratweni
erklärt. P. P. ^) Die Vormittagspredigt dieses Tages findet sidi in Hörers Nachschrift
(Jena, Cod. Bos. o. 17^ El. 141^—142^).
H] tur nihil fore lacob. Haec mundi securitatem damnant, facta vero haec non
sine causa sunt a Rebeka. Habebat enim verbum dei 'maior serviet minori'. 25, 23
25 Et tarnen Interim Isaac aliter facit non attendens ad verbum. Id vero
quomodo factum sit, aliis committo. Esau exaltatur colens terram, vir
gnarus, homo natus in populo, laudatus ingenio, maior est habitus.
. 'Edom' 'ruffus', proprie 'braunlic^', atque hie ita appellatur non a 72
nativitate, quemadmodum supra, ut deus in scriptura indicaret, quid haec
30 sibi vellent. lus primogeniturae erat: duplex pars hereditatis, sacerdotiimi
et regnum inter fratres, quae dignitas deinde etiam transiit ad posteros.
Accessit ad haue dignitatem verbum, quod expeetabatur 'In semiue tuo' ic. 73
Hie vero securi saepe ai)iecti sunt, subrogatis minoribus significante deo,
330 5ßrebtgtcn übet bai crftc ^nä) Wo\i, 9eI)olten 1523/24.
R] assidue sibi inculcavit. Quod sopliistae esse dicunt Simoniam haue ven-
ditioneni, non curamiis. Peeeatum uon fecisse dicunt lacob, sed Esau, (|uia
spiritualia bona veudidit, sed hec somuia sunt. Sed (Sfau fol Uih unb leben
biubcr l}abm gelaffcn, ee er folt hunc honorem primogeniturae bcrlaffeii
l)a5cn. lacob uon peceavit, Sicut fihi Israel non peccaverunt furantes ft
Egyptiis 2C. (juia egyptii erant dommi cum suis bonis. Sic priraogenitura
Esau erat domini. Ideo quacunque ratioue lacob eam ac(|uisivit sive dolo
sive fraude sive emptione, non peccavit. Praesumptio {[t geftl'offt, betnut elata.
'*'* lam videbinius spiritualem siguificationem. Audistis istos 2 fratres signi-
ficare duos populos, qui sub deo uno sunt, qui gloriantur de deo communi, lo
(pii non segregantur externis operibus, sed interna fide cordis. Imo Esau
externe honestius agebat quam lacob. Sunt in una domo. Hi populi duo
sunt Synagoga et Christiani. In ludeo populo ita erat. Esau erant, bic
fic^) fl'ifi^ ßCllBt i)abm in operibus legis ut pharisei, cum Euangelium oritur.
Esau ])rimuin oritur rubeus, hoc est: iusticiarii leurfjtcu f(^OU suis operibus is
et putantur soli filii dei, sunt roblid^ i. e. sunt ein cuffrid^ ,30Vni(i; Öotd . Signi-
ficat ergo color iste iram, hispiditas significat ha§ (jalftarrif^C leben iusticiari-
üiic. 3, 7orum, (piia sine fide viventes sunt acerbissimi, et Christus vocat 'genimina
viperarum', et immisericors populus, (jui non potest habere pacienciam cum
peccatoribus : semper iudicaut, raucf), linleblt(i^, unfanfft sunt. Pius sie; 2u
9 avi Rande Allegoria 16 am Bande Grego: 17/18 am Bande lusticia vera
habet cumpassiuiiem praeter iudiguationem
1) fie = iid) Vftl. oben zn 42, 7. P. P.
K] quod non possit sustinere praesumptionem, semper vult in nobis timorem.
Forte lacob instinctu Spiritus dei haec fecit animatus ex verbo quod didicit
ex matre 'Maior serviet minori\ Non hie stulte disputavimus de Simonia,
accepisse gratiam videmus lacobum. Non potest deus esse patrouus peccati.
Esau peccasset eciam, si gratis dedisset, (jui potius vitam debuisset expendere 25
pro primogeniturae dignitate a deo data. Contemnens ergo coutemnitur,
ludeus douo dei amittit illud. Recte quod f'rater coutemnit, sibi vendicat
lacob sive insidiis sive pretio sive gratis.
Figura.
74 Duo populi significantur gloriantes de deo, uno patre, uno baptismate, 30
una fide }c. Sed alter est maiore sj)etie probitatis et saj)ieutiae coram mundo.
Interim sub uno patre in una domo sunt, oiunia videntur habere communia.
Fratres sunt synagoga et Christiani, sed illa primo uata est, exercens opera
legis, ambulans in libero arbitrio, ratioue et sapientia sua sine fide et gratia,
(piae sibi sola videtur esse haeres. JöfQUn: irata aliis, el)n et)fferi(^ ^COrntQ 35
öotrf, ])ilosa. Impatiens enim est et immisericors vita istorura sanctulorum,
suc. 3, 7'genimina viperarum'. Hie nulhi patientia ad peccatores, se praeferunt aliis.
5prebigten über ba-5 crfte 3?iid) Wiok, geljoltcu 1523 24. 331
K] cogitat 'ift einer fl'Utn, tum omues, si tu purus et in potest purus fieri', uon
ulciscitur, sed cogitat, ut luvet et meliores faciat. Et Esau prior uascitur:
oportet maiorem gloriam habeat coram mundo. Alter libenter prior egre-
deretur, quia llbeuter velit, ut omnes cognoseereut Euangelium 2C. sed hoc
5 uon fit. Esaultae habent honorem, ut nos clerici habulmus. Tangit manu
fratrem lacob, hoc est: sauctl operum submergunt pios, tarnen coram deo
contrarlum fit, ut audiemus. Quod pater Esau dillgit et mater lacob, signl-
ficat: (prius significavi Rebeccam esse scripturam 2C.) si oppouimus beueficia 75
carnalium ludeorum et reliquiarum, tum credimus deum iratum fuisse apo-
10 stolis et ludeis aniicum. Prophetae et apostoli omuium servi erant, got ftelt
[te M gegen in, ac nou uosceret. Id significatur, quod deus amice {)at firf)
gefielt gegen ber fljnagog Ijoui.s extemis jc. (piod promir<it eis, praestitit quu(pie,
ut Omnibus rebus abuudarent. lacob autem meliorem partem habet, scri-
pturam, ex qua maior est cou.>^olatio. 'Puls ruffa' est hk (er, per esum et
!•'' potum significatur doctrina, Et ea est, quae habita est in testamento veteri
de temporali bono: fetose abundantes ingressibus benedictum dixerunt popu-
lum. Sic et nostri praedicarunt et verbum fidei reticueruut, ba§ ^eift baö
braun niufkin für pieüet, quaudo quis externe feliciter ageljat, dicebatur
'^ie lüont got', liabebant promissionem deum daturum eis terrani k. Ideo
20 omnes divites, felices putabantur Esau, ergo hispidus fein bic raucfjen pre^
2 über meliores steht imbecilles 6 Hber huc bis pios steht Ezech praedicant pacem ejce^. 13, 14
ubi uou est pax ic. über submergunt steht deprimuut am Bande er trit im in bie "^anb i Gor. 4, l
8 am Bande verte praecedeus folium 9 dum 10 am Bande 1. Cor. 4. 1.3/14 (V6er «Bf. i44, 13
scripturam steht ipsam matrem 16 über fetose steht ps. 143. 16 17 avi Bande Cibo
et potu siguificatur doctrina in scrip: 19 am Bande et iucuudum auditu est
i) fie — iid) Vgl oben zu 42, 7. F. P.
J\] lustitia Vera compassionem habet, falsa nullam, sed vindictam quaerit et
peccatum puniri oportere clamat 2C. Christiani non iudicant alios, sentiunt
enim 'Si ego probus sum, possuut et illi esse probi^ :c. Misereutur pecca-
toribus, lenes, placidi illi. Esau prior est et gloriosior, lacob plautam tenens
25 cupit esse primus, vult enim Christianus omnes esse iustos, et tameu oportet
primo eum esse postremum, illos abundare et gloriari. Operationes sanctu-
lorum opprimunt credentes, sed post 2C.
Isaac maiorem, mater minorem diligit. Sic deus videbatur solis ludaeis
favere, qui herebant legis operibus, et prophetas ac Apostolos facere mundi
30 'peripsima'. Rebeka i. e. scriptura et Euangelium fovet lacob, qui nun curat, * ^^"^^,5 '^
quae mundi sunt, tantura ut maneat in verbo dei.
Lenticula ruffa: doctrina veteris testamenti est de terreuis, de quibus
in ps. 'Quorum filii sicut novellae plantationes' ic. quae arrij^ebant tunc, ut V\. i44, i3
nostri, indulgentiarum doctrinam et meritorum, fidem, quae Interim sola exigi-
35 tur, non respicientes. Sic enim tunc falsi prophetae dicebant 'Qui fieri potest,
332 ^•''rebiutcit über ba-> cvftc iBiidj 5Jiüfc, gcljattcii 1523/24.
1?] bigcf, qiü hiuiisniodi praedicant, quae libeuter audimiis. Fit mubc i. e. hec
öai. 5, 11 praedicatio leib beu buff llit, Ut Paulus ad Gal. 'Si circumcisioneiu'. Si
7« ([uis opera praedicat, nemo persequitur eum. Quicquid ratio capit, est ei
iucuuduiu, (juare quicquid non adsequitur, ipsa ])erse({uitur, quare crux
scquituf. Haue doctrinam nolunt relinquere, e§ f(^mcc!t in ha^j mufletn 311 lüol, 5
iiolunt sola fide salvari. ' Praedicabo', dicunt, ^it venter quoque plenus sit* 2C.
Sed lacob left ha§ mn\kin favn unb Icft c§ bem (Sfau et malus quiddam
assequitui', nempe primogenita. Sic factum est, cum apostoli praedicarent
ludei servarunt pultem rubeam, alii arripueruut primogenita et facti sunt
reges 3C. (piare adhuc hodie vocantur ludei Edom. Ideo quicuuque libenter iü
audiunt doctrinas, (piae docent opera hominum, merito vocantur Edom.
Oportet mori, sie faciunt illi. »Si deberem illud, quod liabeo, relinquere,
nirais grave esset. Et Interim necpie bona habent spiritualia neque inundana.
4«. [17. Januar 1524.J1)
D o ni i n i c a p o s t S e b a s t i a n i.
79 De 2 filiis fuit suj)erius caput, (juod iuditium dei de illis, ante(piam is
nascerentur k. boö ift bn§ Cl'ft gef(^icf)t de legeuda patris Isaac, sequitur
1 über Ittube sieht Esau ain Bande Keuertitur de agro lassus 9/10 über primo-
genita bis reges steht ut credeutes quicuuque tandem fuerint 12 über Oportet mori steht
dicebat Esau über faciunt steht Esauite
^) Die Überschrift setzt diese Predigt auf Dom. imst. Sebastiani (24. Januar). Da
aber die fohjende Predigt dasselbe Datum trägt, ist vermutlüich hier post Schreibfehler für
ante, luid diese Predifß dem 17. Januar zuzuireisen.
H) ut deus non diligat nos, qui dedit hanc terram"? Haec praedicatio ]§elt bett
[tric^ nic^t ober bcn 6uff: crucem fugis, opera praedica, tace fidem. Sapit
7« lenticula riiffa nostris de humana ratioue et ventre. Sentiunt enim 'non
obmittam mea, quae mihi placent, habeat lacob, (juae i})si probantur bona, 20
ego contemno, quod ipse sentit\ Credentes cibum lenticulaui ruffam con-
temnunt. Digne vocareutur Esau et lenticula Ruffa, qui sua quaerentes doua
dei contemnunt, quibus sua placent, utcunque accidat de ])rimogenitis k.
Alii et hae(; et aetlierna abunde habent, isti ntraque perdunt.
Et tantum de Cap: XXV. 25
Caput XXVI.
79 Quae tam inutilia carnis iuditio videntur, tarnen sacrae literae dicuntur
et iubente deo sacrae proclamantur, alia certe potuisseut scribi de j)rae-
*jl] Caput Vicesimum sextum Geueseos.
3f)^ ()rt6t Qctjortt int jrb. cQpitcl öon bcn gtüctcn SSrubcrn ^^Qcob unb so
ßfau, Inay (S)ott mit if)n unb if)n i^w geltjir^fctt ^att, unb tote @[au Doiianfft
Ijatt ^acob feine erfte geburt jc. 9hin bolget bog fed^Sunbähjeinjcigft Kapitel.
p
^^rebigten über ba^ ctfte ^nä) 5.liofe, gesotten 152324. 333
R] c. 27. Moses ift ein f{f)h)e|er, de rebus iuutilibus loquitur. Quid nostra
refert, quod deus ista sinit scribere et praedicare, quod puteos foderunt servi,
quod Isaac dormivit cum uxore, convivium iustruxit Abimelech? Hec rationi
videutnr ridicula, potuissent scribi bona opera Isaac, quod ieiunavit, oravit,
5 sed Moses ista uon curat, et occasionem dedit per hoc dominus, ut Biblia «o
conderentur sub scamno. Primum Isaac est patriarcha, an bem Ölt gelegen
ift coram deo et homiuibus. Et si quid nou iutelligeremus de operibus eins,
confiteamur cecitatem uostram. 6§ let)t unfetm ^errn bran, ut in fide ara-
bulemus, non vult gloriationem operum uostrorum. Si fides est, tum coram
1 am Bande C. XXVII. 5 aber Moses bis occasiunem steht quare ocliosa sunt ista
lectu clericis 7 über eius steht Isaac 9 dum
H] 10 dicatioue Isaac, de eius ieiunio 2C. quemadmodum nos nihil aliud praedicare
novimus de sanctis nostris.
Primum Isaac uuus est patriarcharum , cuius res curae sunt deo et
utiles mundo, cuius opera quasi inutilia scribuntur, ut condemnentnr per
haec superbi sanctuli. Xon vult nos deus de nostris operibus gloriari. Ubi
80
*H] 1.-. Orta antem fame super terram 3C. SBoIan ha?" !(]etft etil uiinu|er
id^h)e|er, noc^ foE mans bie ^eilige fc^rifft nennen, rebt öon unnu^en bingcnn2«,i v.)
bo^er, Don toaj^er graben k. Cur tarn levia nobis praescribit, l^aben toir
fun[t nid)i5 jcuteBen, ben tine e()r tücif^er graben f)at, unb lote ebr gerufft ^)
ift mit feinem tüeib, toie fie gefnen unb ein tooUeben gel]abt ^aben? lüa§
20 gibt un§ bo§ ^cufd^affen, ^at el)r fünft ni(^t§ tonnen fc^ieiben? modjt boc§
einer mit einer jcuberftangen taum bruBer fpringen, ^o ein gefc^loe^ ift e^i.
Öett e^r bo(^ toot tonnen fcfjieiben, loie ^]aac geprebiget ^ett, gcfaftett, gc=
bettet 3c. tüie toir unBeve f)eiligen bcfc^reiben, bef)r teinö ^att el)r gefdjriben,
gebentft feiner nidjt», fagt aEein bo öon ^rongraben k. @5 ift fein lounbcr, «o
2.^ ba^ man bQ Sibel unber bt) fuß getoorffen f)att unb unber bcr bang! laf^en
(igen. Sed merito haec contenuiit ratio 3C.
3focic ift ber ^oc^ften öetter einer unb ber fnrne[)mften einer unber ben
5Patriard}en , gro^ bet) 6)ott, unb an bem titll gelegen ift, cclcbratus in scri-
ptura ?c. S^rnmb toen toir boi? nit oorftonben, folben miv nit balbe urteiln
:io unb fc^liffeen nber bl) beilige fd)rifftt. Heus delectatur nos stultificare 3cu
narren macfjcn , left nn^ ba» furfcfjreiben, ba? e()r bie groffjen beitigen ber-
niber loerff, bl) mit it)ren loergten boreljner gefjen ic. G()r loil unb Um md)i
leiben, bo» man fic^ mit loerten ru()me. Haec omnia eo tendunt, ut vita
nostra versetur in fide. (v^^r loil fein cf)r t)aben unb fein rn()m. Tarnacf)
3r, gilt§ Öor itjXn gleid§, vult suam gloriam, suam gratiam et miscricordiam
') tuffen = fornicari, ein iiieflerdeiitsdies Wort, icohl gehihlel von dem Fremdwort
ruffian 'Kuppler, Lotterhiihe' (aus ital. riiffiano^. Luther muss dan Wort, wenn es ihm und
iii-cht etwa Roth angeJiört, in milderei' Bedeutung, rielleicht nicht einmal im Sinne von coire
gebraucht Ituben. Vgl. 333, 3; 334, 10. 34; 335, 27. 37 uiul besonders 346, 2. 21,22. P. P.
334 ^^rebigtcn übet ha'i etfte ^uä) 3)loii, geljalteit 1523/24.
R] mundo opus in speciera minimum e.st, coram eo maxiraum, ut si darentur
legenda ista nionachis, ridicula viderentur, irao potius legerent vigilias et
missas suas prae isto studio tedioso bibliorum. Sit igitur maxiraum in hoc
eapite, quod deus bis loquitur cum isto viro. Quando maiestas loquitur, |o
gilt e» ITl^er, quam si centum essent mmidi. Ergo cum videmus deum s
habere bis colloquium in hoc eapite cum Isaac, et primum lougum, fortiora
sunt quam quae Abraham facta sunt, et prima sunt quae ipsi Isaac facta
«I sunt, quia antea nulhmi audivit a deo responsum. Hec verba nihil movent
nos, si introspicias, fo en|fe^[tu hid), quare? quia habes deum hie loquentem.
Quare multum let)t Qot bran in fodere puteorum, convivio, ba» fc^er^en cum lo
liebecca, et prae omnibus opcribus monachorum hiudo. Quare? quia hie
6 aber fortiora alehf coUoquia
2\] fides recta est, opera sunt aequalia. Ista minora praedicari vult deus, non
vigilias, missas, rosaria 2C. Opera sunt coram deo magna, quae deus efificit
suo verbo in sanctis. Loquentis dei verbum melius est quam totius muudi.
26, 2'Mane hic\ inquit, 'iuvabo' jc. Haec sunt prima dei verba ad Isaac. Ista is
81 contemnimus, dum non intelligimus. Dei sunt et mnlta, ergo de fodiendo,
de edendo, de ludeudo cum uxore deo cura est, quae meliora sunt omnibus
*K] glorificari et magnifieri a uobis, non nostra opera, non videt, qualia siut
nostra opera, gering abber gro^, modo ex fide fiant ic.
UnBet monc§ unb gxo^e tT)erg!t)ciügen fpiodjcn 'tüa§ fal id) haxan 20
(e§en^ id) h)i( ein öigiüen fingen, meB^atben unb ein anbei; gutt tüerg! t^uen',
et iudicarent indignum lectu. 5l6er (Sott IcBt um fc^reiben, lef3t unl pu=
bigen, unb fpncfjt jcu i^n 'ge()e ^in, bu bift fluger htn iä)' 2c.
Xa5 {[t bn§ grofte unb furne^mfte in biüem Gapitcl, baö ber f)err jtüietjr
mit ^']aac rebet, toirgt ()in, tüirgt ^e^r, tuen ber [)erre rebet, §0 [ol man bic 25
äugen aufft[)uen unb bie o^ren £)erf)a(ten. @§ gilt gctüi^ me^r benn fjunbert
toelbtt, quando divinu maiestas lo(juitur.
Xer öerr f)att ^ie jtru prebigten mit ^faac, bie eine i[t faft lang. @§
fein ftargfe öor^eifc^ungf) bo, ftergfer ben ft) 2(brat)om gefc^el)en fein, unb
feint bie erften üor^ei^c^ungen , ^0 '^iaac gefrf}ef)en , ^cudor fjabcn tütr bon 30
81 feiner gefjortt. Xi^e tüort ubergetjcn lüir, tocn \vix aber aUe biBc toort mit
^erqen fafBeten, muft tüir un§ bruber entfetten, tuen tüir geboc^ten \va§ fie
bebeuteten unb tne^r fie rebet. (^y muß QlüiB @ott ettlnay öttt brau gelegen
fein an bem ^rungrabcnn, on bem fc^er^en unb efßcn unb tringfen, j^a me^r
han an allen mond^en unb ^Jionnen, Inen fie uff einem ()üuffen ftunben. 2i)a 35
ic^ molbe biB reben über nef)men ben atter ^Papiften h)ergf ic. ia% fie fcfjclten,
tt)ie fie tüoüen, ^ie fteljet ©otte» tüortt.
yjlofe» bud^er fein tolle bud)tx, ha^ fie feo lüibber repetiren unb uber=
^olcn ein bing %o offten. 630 baucht midj audj, bo id) ein t)od)er £)octor
5Prebigten üBer ba^ erfte 9?ui^ ül^ofe, ge'^alten 152324. 3S5
R] verbum dei est. @» mod^t einen im !f|er|en öerbriffen, quod tarn multa
verba et simplicia Moses facit, et mihi ita aliquando fuit, cum essem doctor
prudens. Tantum mihi erat, cum ista legebam ac si ipse peregriuus fuissem.
Ratio admiratur opera, praedicatio fidei absurda illi videtur. Ut si audio
5 'S, Bernhardus nou esitavit hoc vel ilkid, Hvlarius k. Hieronymus percussit
pectus ]apide\ Interim Moses labulatur nescio quid, alfo g^et 65 3U. Ratio
vult scire quid bonum, quare facit deus ir ]U tiofe, toUe tüei'cf deus proponit,
ipsa ofFenditur bie tolle ^ur. Cum legis biblia et invenis deum loqui, claude
oculos, aiu-es, noli tu metiri opera, sive sit edere sive bibere. Conckidit
10 ergo ex hoc textu Moses: e» Iet)t ntdjt an Qi'offen, langen, fnr^en 3C. tnevtfcn,
sed in verbo dei, quodcumque taudem sit, \o i[t§ foftüd) btng, er ridjt bie
5/6 über perc. p. lap. steht hoc arridet ratinni 9 oj/i Bande dormire cum vxore
H] operibus Papisticis et mouasticis. Rationi haec iuutilia suut vcrba quasi
sutoria, et praeferimus sanctiora monachorum, non videntes per stultam
rationem opera dei. In Bernhardum et alios videmus 'Hie 4°"" hebdoniadas
if. non edit, ille non edit carnes'. Ratio vult iudicare, quid bonum et quid
malum sit in conspectu dei. Contra quam confundendara ista stulta facit
"H] tDQS;, bo \ä) noc^ !(ng ina§, e"^r ic^ ein nar inarb: \ä] niainet, e§ !)ett§ ein
)(^u|ter mit feinem fnei^t gerebtt, ben bl) jc^xint rebett nit mit mir, brnmb
^ilbe \6) nid^t» baröon. ^jo f§ut aEe öornunfft, ^o t^uen aEe, bie mit
20 nngemaBcfjenen fnfBen, mit [tiffeln in bie 33ibel faf)ren, fie öor[tef]en nit nee
probant opera Patriarcharuui, ratio tantum videt quae sunt alta, gro^ bing,
ut cum dicitur, Sant Sernfjarbt f]a6 in ferf)5 tnorfjen nic^t^ gef^en, ^(xh !ein
butter uffen brel) geffen, öilariuS f)Qb Bo lang g^^nft, .söieronl)muv ^ah fein
bruft mit einem ftein gefc^(agen, SBenebictnö t)ab in einem meuBtod^ geftecEt.
25 2)aö ift etttna», haec placent, haec admiramur, ista arrident. 5Iber lUtofe^
mag fc^reibt bef)r? tnefir tnil boö (eBen üon ;3fQac bo, tnie e^r gefBen f)att
mit feinen geften, nnb tnie e()r gcfc^er^t f)att mit feinem Ineib. Tnv ift
)d)(ed)t bingf k.
6§ t)att ©Ott gnugt 3cufd)affen mit ber toüen f)uren, mit ber nerrifc^en
30 oornufft, W'ö et)r fie fing ma^, e(ir fcf}(ef)et if)r fn()r bie nerrifdjen tnergf, bo
toei^ bi)e tolle t)nre nic^t» üon.
2)a» ift 3CU merg!en, toen föott in ber ^ibel rebet, bo fol man angen
nnb ol)ren ()inf)alben nnb gebencftt, ev treffe etlmiy an, fef)et nit, Ina^ bo
gefc^it)et, tt)n ha^j mau( ^cn , bie äugen nnb ol)ren anff. (f^i teit an gotte»
35 toortt, nic^t an OiK mergfen, an großen langen l)nbfc^en mergfen: Inen e()r
tlinget, ^o gilty, tuen el)r rebt , ^o ift-? fofttid) bingf, cy fct) geffen abber
getrnngfen, gefc^er^tt abber ^od^^ceit gemad^t. ^Jcan mnB nidjt Öotteö luitlen
iicl)ten nnb ad)ten nad) ben inergfen, fonber mibberumb bl) inergf nocf) feinem
336 5prebigten über bae crftc 3?itd) DJJofe, gesotten 1523/24.
R] «2 iDcrrf nod^ feinem Irtllen et iüoit, ratio ecoutra facit, bie toHc f)ux mu^ un=
finiUQ lüei'ben, bie mifjeii lüil opera secuüduni suani rationem. Nos sepe
hoc repetimus, tarnen non iuvat. Puteus. Isaac mu§ ein QuferhJelter !ein
fein, cui hie hoiior contigit, quod dominus loquitur ei, nulluni nialum raaius
2C, äquam si deus non loquitur et ecoutra 2C. Inspice verba 'tecura ero, bene- •'>
dicam tibi', si dominus raecum ita loqueretur, quod tarnen facit per Euan-
gelium credentibus, nihil mihi grave esset, ego non fugerem iguem et quaevis
pericula. Si diceret 'vade animo bono in mortem', (juid cogitarem? certe
hoc 'is, qui mortem et omnia habet in manu sua, mecum erit, quid mihi
triste eveniet'? Nemo ergo sensit dulcedinem horura verborum (piam solus lo
1 iiber hjort ste/d verbum 2 üher miffen ■'<te/it estiiiiare
K] «2 deus in sanctis. In dei verbum, quando deus loquitur, aspiciendum est, sive
edas sive non edas, sive uxorem ducas sive non ducas, sive ieiunes sive non
ieiunes, sive taceas sive cantes. Pretiosum est, quicquid secundum dei ver-
bum fit. Dei voluntas non secundum opera nostra metienda est, sed voluntas
nostra dei voluntati et verbo obtemperare debet. Stulta meretrix ratio hie i5
debet confundi et cadere.
Isaac proculdubio dilcctus deo est, cum quo deus ipse loquitur. Mag-
num si alicui suum praeceptum revelet, quanti aestimas, quod Isaaco Euan-
gelium? Si hodie mihi ingrediendum esset in ignem, mortem, inferos, quid e
coelis libentius audirem? quid? non hie tutus essem ab omnibus demonibus? 20
*K] 82 )t)iüen. 2ßen ic^ ©ott \vd)x, e» öexbroB tnid) fcl6[t, bt) U)erg! fotlen tüir
mcfBen nac^ feinem tüt)llen. 6§ geBu'^ret ©ott unb 3ci()mct il)m, bo» fein
)X)iü ettluaS gelbe, ut sua voluntas probetur.
S)rnm6 ift e§ tnol gefc^riben, unb e§ muft al^o gcfrfjriben fein, unb
IrenS nitt gefcf)nben ine^r, fo muft man e§ naä) qI§o fc^reiben, ba§ man ber 25
toUen (juren, ber öornunfft, fteure ic.
Sic ergo notetis, bo» ^iaac, ha5 ünb, mn^ ein au^erte^cn fern fein
gelue^en, ha^ if)m bie e^r tnibbcrfaljren ift, ha^ @ott mit if)m tebet. 6§ ift
ein gro§ei ,]corn, tuen ©ott ftilfrfilueigct unb rebet nic^t, inibbcvumb ift§ ein
gro^ gnabe, \vm d)X rebet, tuen el)r nn§ feine gebot eröffnet burd) baö Inortt. so
2)ay ift uterme^ige fraube, lücn et)r %o freuntlid§ mit un§ rebet, bog l^er^
moc^t bor ftenben Berften nnb öonet)nanber reiben, töen ef)r fotc^ bing t)or=
t)eifcijet.
2«, 2.3 (5e^et tt)ie e^r gcu ^^aac f|3ri(i^t '^ceuci^ nic^t in (£gl)ptcn ;c. ^ä) hjit
bic^ fegnen, id) mit bein f3amcn mef)rcn, irf) loil bc\) bir fein' ic. tnen iä) 35
feolbe icjt in» feuer get)en unb ©ott fprocf) jcu mir 'Puer, vade, ego tecum
ero', ut omnibus dicit per Euangelium 'tritt frifdj I)tjnein, in tobt' K. €) tüie
tüurbe nn^er I)er^ fd^tüemmen bor frouben, tuurben t)t)nein get)en in tan^ent
5ptebigten über ba§ erfte SBud) SKofe, gef)olten 1523 24. 337
R] Isaac, fuit in peregrina regione, in magna fame, nullum habebat amiciim,
angustia imciique circumdatus, multam familiam, uxorem. liberos jc. et inter 83
inimicos est, dominus venit et solatiir eum 'faraes tibi non nocebit, noli in-
gredi Aeg^^ptum, quae est abundans terra, mane hie in penuria omnium rerum
5 et manebis satnratus cum tuis', er muft Qnug f)a6en, si inopia eciam tota
laborasset teiTa, quid cogitavit? quanquam non plura habuit, hesit in verbo
hoc, quod audierat, non mendatii arguit dominum, ut ratio fecisset et dixisset
'magna est familia, liberi, pecora' JC. quare habuit ingens gaudium et cogi-
5 saturus 5 — 338, 2 am Bande Tameu hie locus in quo scribitur lames fuisse non
procul aberat ab egypto Imo vna regio fuit nisi quam diuersi principes G «Vier quid
cogitavit quanquam steht angeli e celo tulissent cibum
H] Magna fide Isaac sit necesse est, qui perdurat in verbo urgente fame
10 cum familia et pecoribus in aliena regione, ubi non potuerunt eum non
odisse homines, ut vides in historia. Dens dicit 'Xoli timere 2C. Aegyptus 83
licet abundet, noli ire eo, mane hie in caristia\ Hie seminat Isaac, oportet
eum sat habere, ut eciam deficeret imiverso orbi. 'Tecum', inquit, 'ero' 3C. 26, 3
*K] tobe, ^^a toen gleic^ t^oufent teuffei ein teuffei toe^ren, %o ging id^ fjljnan.
15 Quis non posset hie cogitare 'Dens qui omnia habet in manu sua, vitam et mor-
tem, hie iubet me in ignem ire, hie vult mecum esse, nihil est, quod timeas' 3C.
Haec verba, quae dixit dominus ad Isaac feinb uiecf)tigc fvüubige Uiortt,
quae solus Isaac intellexit et praeter hune nullus 2C.
9iu^ fe^et ben tert forne an. ^faac tonipt in ein frcmbb tanb, bi) «3
20 felStte jceit Ira» ein teurung^ im lanbe, tna» §att e^r mugen gebenden ? e§i'
i)üt bei) fic^ fein \v>nb unb Ünbt unb fein gefinb. 2ilB iDcn bei) un>^ ein
teurung^ Uje^r: furftcn unb l)ern, onbere reiche leutte fetten genungf, tücl)ren
öovBorget, fetten boben, fehler unb famniein öol, too bliben arme leutte?
idem nobis coutiugeret inter externos, quod Isaac K.
25 ^]Qa<: tüQ» in einem frembben lanbe, ^att nichts, unb Inaö ein teuerungl)
ha: nic^t^ ()aben unb frembb im lanbe fein, hah ift arm bing. Sed quid fit?
Öott fomptt ^cu ^iaac unb fpcid)t 'Wmn fo^n, e§ l)at fein nott, btc teue=
rungt) fat hid) ni(^t öortcrbenn, bleib in bem lanb, jceu^e nit l)inab in (fgl)p=
ten, bo öol auff fern ift. ^d; loil bicf) nit öorlafBen , tecum ero, bu fall 26, 3
30 ernef)ret n^erben, folt genungf ^aben. S}a§ gan| lanb muft ef)r borterben,
e^r bu öorterbenn folft, furcl)t bic^ nit, bleib ai^k, e» ^at fein nott'.
8e^ett ber muft genungt tjaben, unb nien ha^ gan^e lanbt auc^ §et
foEen öorterben, tüie ben öolget l)ernac^, ha'5 ef)r biß j^ar ^unbert fcl)cffel
fornö fanbe. Itx gutt 3faac f^^e ben tobt öor ben äugen, bcnnoc^ gcbad}t e^r
35 '^c§ n)eiB, ha^ id) genungf n3et)r ' j t)aben, mienjol nic^tc^ bo ift, id) U^erbe gebene=
*j toef)r = toerb(e) vgl. toet toir 339, 2; toere 362, 13 und Unsere Ausg. 12, 419, 12. 27;
14, 170, 2. P. P.
Cutter § aSetfe. XIV. 22
338 ^i^rebigten üOei; ba'i etfte fSnä) 3)lofe, ge!)aUen 1523,24.
R] tavit 'Iq§ treuer fein, borre fein, antequam esurirem, angeli desceuderent et
cibarent me\ Hec nemo cousyderat. Papistae Interim praedicant xofen!ien^
et docent per bona opera mereri celnm jc. Nonne maximum exemplum fidei
in Isaac? Vide et opera eins qni snnt? peregriuatus est in terra. Tn dicis
'orare plus est'. Ipse peregrinatur in fide et verbnm dei habet, tn item non s
facis, sed vacas orationi, legis psalmos et tamen deo gratnm non facis, quia
84 fide cares. Facit quod maritns solet cnra uxore, quare })la('et deo hoc? qnia
ex fide provenit. Si oniiies monachi interoa couvenirent, ue iucipere qiiidem
possent hninsmodi opus, imo diffiderent, ha§ got eiBovm, tüic Ijab lüiv genoil.
3 am Rande (zu exempluni fidei^ stritt quainqnaiii vcrLa liistorie siiiiplicia appareaut.
9 üher "ta'i got ertarm slcltl taceo vt coniplere possent
K] In hoc verbo haeret cciani pereunte fructu terrae nbique. Ratio hie dixisset lo
'familia deficiet' 2C. Dens ait 'Non solum satis dabo, sed eciam, quod pro-
misi Abrahae'. Haec opera fidei non vident rosarii praedicatores, tantum
«4 vident, quod Isaac hie luserit cum uxore, et rident. Isaac fide in verbo
agit, non in missis et vigiliis. Coutempta enim opera hie describi videntur,
*l\\ beiett Inerben, btj fuüe ^aBenn. Hoc verbum promissionis vivit, verax est, 15
nutriet me dominus vel angelis de coelo missis\ S)te ÖOVnufft \)ti got
cjemeifteitt unb gefagt: '^^a, e§ toxxi ni(5^t§ brau§' k.
%[%Q f)at 3ffloc @ott öortrauet mitten in ber tciierungl). In solo verbo
hesit unb gcbacfjt 'ta^ forn loi'n fein, la^ teuer teuer fein. Dominus non men-
tietnr, e§ utuften el^r bie engel üon ^^mmel fommen unb birf; e!^rneren\ föott 20
fagt \\)m nit altein ^cu, ha^ ef)r itju tnolbe er(]n!ben in ber teuerungf), fonber
fagt audj feinem Bohnen bog lanb ^cu.
Haec non sunt scripta propter Isaac, sed projiter nos, 3)a§ fÜ^et n{e=
maubte auf3 bet)n , bl) bl) 33ibel mit boruufft le^cuu , brumb laf^euy unsere
prebiger faf)reu unb prebl)geu 9{o^eufreulj baifor, blatten, fappeu, Uigilicn ?c. 25
tnie h)ir mit bificm Inerg! unb mit i()enem tnergf foUeu inu b^mmel fommen.
Verum hoc exemplum fidei non vident.
Nunqnid pulchrum et iucundum hoc est, <juod liic agitur cum Isaac,
tne()r ha^ nit eine feine prebig? Si()e an bcn glauben ^foac, ni(i§t feine
mergt. '^i)o feine Juergl, aber tnelclie? äßlje fie l)el}rgel)en im glauben, in 30
(^ottcy Inortt. @()r ^ceudjt m ein anber lanbt, brid)t auff, tnil barbon au§
bem lanb, bo tuibber effeeu nod^ tringfeu ift .'c. 2)ay gefeit atteS föotte Inoll,
brumb ift§ gutt, nsarumb gefeitet e§ @ott? 3)eu eS gcl)et im glauben bo^e^r,
l)att üor firf) föotteS loortt, bu mit beiner blatten unnb tappen l)aft fein Inortt.
«4 (Jö ift ein l)au§mergt, (juod sie peregruiatur cum uxore, libcris et familia K. 35
5tne 5Jlond^ unb 9ionnen uff ber ganzen melt tnuftenu uicljt, Inu fie baö
Jnergf anl)eben folben. Xl) bo^tnidjt Imuben öor^tneiffelu, Inen uidjte bo
^ßrebtgten über baS> erftc ^nd) ÜKofe, genauen 1523;24. 339
R] Hec nobis in exemplum scripta sunt. Fuit hie praedicator et episcopus
Isaac, Rebecca tüutt im in oren gelegen f)a6en 'quomodo tücr toir un» ernern"'?
Interim praedicavit verbum domini ad se dictum 'dominus uon derelinquet
nos, sicut promisit mihi'. Habuit proculdubio in familia, qui abierunt, ver-
5 bum enim quosdam iUuminat, quosdam excecat. Xos omnes quotquot bapti-
zati sumus, habemus promissionem eandem. Sed dicis 'si angelus mihi de
celo loqueretur ut Isaac, velim et ipse credere\ Quid si Sem respondit ei, 85
2 aber Eebecca lis gelegen steht item et familia ei molesta fuit 3 — 6 am Bande
caro et sanguis adfuit, si non adt'uissent haec non fuissent scripta 7^340, 1 am Bande
que ante hoc tempus Euangelium non habuit
H] quod migrat ic. Gerte si omnes monachi in unum congererentur, non facerent
in tempore famis hoc opus, Discurrerent desperantes ad diabolum. Familia
10 in hac fame caro fuit et dixit 'unde vivemus'? Dixit forte et uxor. Hie
oportuit Isaac praedieare 'Dens dabit benignitatem " 2C. Sine dubio boni
famuli et ancillae fuerunt, qui hie perstiteriint, licet forte aliqui cum deserue-
rint. Xon enim omnes credent verbo. Tu credis et ego eredo, tibi pro-
missum est, ut sat habeas, et mihi, tam certum est verbum per saeerdotem
15 in baptismo et praedicatione ut tunc. 2Sam et tune deus videtur per Sem
sive per alios locutus aut per se sive per angelum locutus est, niliil refert.
Multi tuuc ut et nunc sine dubio contempserunt verbum dei H\ 85
"K] tt)cI)V, si in eam neeessitatem detrudereutur, fie tüurbcn jcnni tenffcl lanffcnn
^Tionä) unb 3tonnen. D ^exre @ott, tuie f)aben toir bie S3ibel gcIeBen. Sie
20 eredendum et fidendnm esset deo. Hoc verbum postea praedicavit suis.
Nobis haec scripta sunt k.
;3faac tont ge3cappelt tjoBen, be^gteii^en 9te6ecca, fein finber nnb fein
gefinb, fie feint f^eif»^ unb Bhitt geh)e§en Irie tüir, bo fjott 6f)r mnfBcn
prebigen, ^iaac. ^ä) jtüeiffel nidjt bran, baS ha§ h^eib unb gefinbc f)ab it)m
2-. offt furgelnorffen 'n^o lüo( intr Heiben' ? fie hjerben i^m in oren fein gelegen.
Do §n6en il)ni bl) fnec^t InoEen fpringen, fein Iier^ h)irt gefc^uttertt fjaben.
5l6er e^r ^ait i^n geprebiget unb öitleuc^tt gefagt 'feit 3cu fribe, üben finber.
2)Q§ ^att mir ber f)er gefagt, ber luirt nit Hegen, ebr Inil un§ genungf geben,
tDil ung crnef)ren\ 6tl)(icfje fnedjt, bl} bo fiom lua^ren, fjabcn i^m geglaubt.
30 ©§ ift Qud) muglic^, ba§ etf)li^e batlion gelauffen fein, tüie ben gefc^i^ct,
toen man ha^ Guangelium prebigt, e^lii^e nehmen» an, bie lett e§ 3cu, e|lic^e
öotiagtt e§ k.
Haec omnia nobis praescripta et promissa sunt, omnes qui baptizati
sumus, habemus promissionem. '3^'■^^ ^ngen loir, 'ftien nür§ and) at^o tior=
35 "^eifdjen unb .jcugefagtt lt)el)re n)ic ':^iaac, ^o lüolbe ic^ lool glauben'. 5Ißet)r
tueiB h)er§ i^m gefagtt ^att, irgent ein engel? ic. S^illeid^t t)Qtt§ im !ein
enget gefagt, fonber Sem abber ein anber irgent. llnb iüen» i^m gleidj ein
22*
340 5prebigten über boS erfte S3uc^ mo]e, gel^alten 1523/24.
R] Utcunque sit, sive angelus fuerit 2C. Idem est si presbyter te baptizat ac
si deus tecum loqiieretur verba 'Baptizo te in nomine', et faeit me filium
dei per baptismum. £)q§ ift ha^ I)eubtftuc! de isto capitiilo. Nunc videbiraus
26, 1 de verbo ad verbum et videbimus Mosen iuutilem f c^tne^ci". Farnes venit
in terra JC. tempore Isaac fuit fames. Questionem faciara: quare fit, ut &
dominus semper faciat famem, praesertim istis temporibus, quando Euan-
gelium praedicatur eins, Ut supra de Abraham audivimus et hie de Isaac,
Infra de lacob et Joseph et sub filiis Israhel, Helisaei, Heliae, Christi tem-
4 über Farnes steJd Textus 4 — 7 o7u Jhmde Fames plernmque oritiir cum verbum
dominus suum reuelat
"m Quare deus mittit mala, in primis famam, cum verbum suum nobis
notificat, ut et supra vides et hie et infra sub loseph, et sub prophetis lo
tempore regum Israel, et Christiauo tempore sub Claudio Caesare, ut et
hodie nobis, ut et sub Hieremia, quando clamabant, sc abuudantcr liabuisse
12 abundaiit
*m «5 engeU öcfogtt, ^^Ibber 6^ri[tu§ felbft, giö bid^ brein: bijjc t)orI)cifdjung() ift
immer ^o gclDt^, qI^ bie bo ^faac gefd^c!^en ift. Lingua, quae loquitur in
baptismate, dei est, quod loquitur sacerdos, dei verbum est, quod dedit in i5
OS meum vel sacerdotis k. sed ubi sunt qui credunt? @^ fct)Iet allein om
glouBeii. Nos habemus promissionem, ha^ tüir inetben gnung! ^aben, 5cctt=
lief) unb elt)ig!li(^, iüenn tüirS nouertt glaubten. -JU^o l)Qtt Sfaac ir öilt
geljobtt, bie ber öovl)eifd)ungl) gcf)ord)t Ijaben unb geglaubtt, Dil aucf) n{(^t.
2)o§ ift bl) 6umme h'i'i^ (£apittel§. 5iu tüollen h)it§ Don lüort jcu Uiort ^o
ubetlauffen, baö luir fetjen, toie ein fc^tüeljcr ^IRofe§ ift k.
26, 1 '(5i? tqua^m ober ein teuerungl) inj lanb' k. ^^Illjier nui^ idj ein frage
t^un. Sßarumb büd) (^ott bifee :plage ber teuerungl^ unbcr allen anbern |}lagcnn
gemeinigflid) fommen left in ein lanb, Inen fein inort auffgeljen faE unb ge=
prebigett Inerben? 3)rüben unter 2lbral)am lna§ ein teuerungl), £)oniben jcu 20
ben gceitten ^acob h3a§ e§ auö) teuer, ^tem unber ben tinbern ^^frael jcur
3ceit .^clifaei, .'peliae, -Spieremiae unb gemeinlidj, Icen irgcnt ein großer ^ropl)et
aufferlnegft linirbe. ^teni ^eur '^pofteln ^ceit unber bem fci§er ßlaubio lüay
gro^e teuerungl), ut vidcatur dei Providentia factum iz. 511^0 gcfdjiljetS oud;
l)eut, mie td) f)6re §agen, bod; tnai^ idyii nitt Dor iüal)r, xä;) rebe e», lüie i(^§ 30
ge^ortt l)abe, luie W clage fet), hai leber mil ubcratt 3cu !ur| loerben, c§ feit
an gelbe, unb fdjir an allem, ha^ \mx burffenn. (So gel)et ic3t ^cn lüic jcur
5eicm.44,i:.-i7 3ceit .öieremiae, bo fquamen fie alle ^cn^ammc unb fd;rieren 'bo toxx bie
funig^n beö ^Ijmmels l)atten, bo loa§ Doli anff, bo tnir bl) abgotter ef)reten,
28 am Bande Act. 11.
5Prebtgteu über bos crftc 3Bad^ 3Kofe, ge^attcn 1523,24. 341
B] poribus sub Claudio, cuius aliquoties famis Paulus memiuit? lam quoque 86
incipit, quisque queritur et g^ct sicut teraporibus Hieremiae: omnes feminae
et viri conveniebaut et querebantur 'dum sacriticaremus reginae coeli, abuu-^crcm. 44,15—17
dantes eraraus' 3C. lam nostris quoque teraporibus fit. Causam nuper dixi
5 vobis, et possibile est, et credite venturam famem, si Euangelium plus prae-
dicabitur, quia ubi Euangelium anglet, ha g^en bie funb an eo, quod maiora
sunt peccata quam prius: contemnitur, persequitur odio Euangelium, antea
edificabantur templa, dabatur monachis, quare unam causam hanc puto uttb
c§ lütrt bei ber flag ntt 6(ei6en. lam habemus räum ad penitentiam, postea
10 videbimus maximam sanguinis effusionem, quamdiu patiens est, tandiu magis
2 am Bande Hiere. 44. 6 — 9 am Rande CDudemuatur dicitiir diabolica esse doctrina
que vetet bona opera jc.
H] sub ciiltu reginae coeli? Respondeo: cum Euangelio veniunt horrenda peccata, r.j.^.f^^,jj5_i7
contemptus dei, blasphemiae veritatis, persecutiones adversariorum, et in aliis
obduratio contra fratris uecessitatem. Olim omnia dabamus monachis, temp-
lis 2C. Nunc nihil pauperibus, ideo maledicit deus mundo. Et praeterea
'K] i.-i t)atten \mx geinmgf 2C. G§ tft tool glau6(i(^, has folc^ gefc^rct) noc^ ^eut 86
QU(^ ift.
2Ba» ift nu hk urfai^? ^d) ^i^b eudj in öorgangnen tagen urfac^
angejceigti, unb td^ glaub§, e§ ift auä) tDoE mugltc^, ba» ber h)elt ba§ leber
3CU !ur^ tnerben tüirtt.
20 £te erftc urfad^ tft bie: äßen haS^ (Suongeltum angebet, ^0 get)en aud^
bie funben an. lam graviora et plura sunt peccata quam antea, ubi caeci
ruebamus in vitia et scelera quaecunque. Persequitur iam et contemnitur
Euangelium, charitas friget 3c. ^Bor^ceitten t)a6en tütr ben 931onc^en tn§ Slofter
unb ^cum geBeubc ber firc^cn I)unbert, .jtnei^unbert gulben geben. ^c]i geben
•-'.=. Von armen (eutten ntc^t etjncn. ^d^ l)a{t, tüe^r bie firc^c nit gebauett, B^
iourbe nl)mmer me^r ic^t gebauet k. Drumb p(agt @ott Inibbcrumb b^e
tüelt, unb loie ftc fein (Euangelium tiorbamptt unb uorfotget, ^0 ftrafft e^r
b^ tuelt tüibbcrumb unb te^t§ geft-^ef)en, ba§ ir ba§ (eber jcu fur^ tüirtt ic.
?Iber c§ ft)irt bet) ber plage nit bleiben, eS tnirt nad) ba-? btutt fliffeen. äßen
■'.0 un» ÖJott räum geuungf gclaßen l]at unb jceit geben, bac; tnir un§ befe^ren,
unb t^uen§ nit, ben §0 ftrafft e^r. ©ott tütt fein ebv rechnen, e^r !an nit
teiben, ba§ fein el)r unbergcbrugft mcrbe. Gl}r left im nid§t in bart grciffen.
^2tber unBere Jungfern Ujotten mit trogen i^r bingf beftetigen. B]o tüirt @ott
fpred^en '^o mil tc^ meine el)r auc^ öortebigen unb fc^u^en" k. 6ä ift !etn
35 auff^oren bo, graviora peccata habcnt iam quam antea 2C.
2)ie anbere rnciaä) geb id^ bem teuffet, boc^ buri^ @otte§ toilleu. I)en
b:r Xeuffel ift ein furft unb l)cr ber loerlbt, mie c^r fid§ kgtn S^rifto ru()met
342 ^Prebigten über ba? erfte Sud) 'JJ^ofe, gefpttcit 1523/24.
R] impii fiiint eoque magis male audit Euangelium, quare dominus suo tempore
vindex erit super germaniara. 2 Causam gib ic^ bem teuffei f(f)ulb, tarnen
3ot)"i6*HP^^ voluntatem dei. lu Euangelio gloriatur mundum suum esse, Et loh.
principera mundi v^ocat, quare non patitur, ut regnum eius destruatur, quod
fit per Euangelii praedicatioaem. Prius dedit plura, cum vigilias orarera.
lam nihil dat, cum Euangelium praedico, facit ut diabolus facere debet, quia
87 tiraet de regno suo 2C. Ubi prius nutriti sunt 300 monachi, hie vix vmus
praedicator nutritur, quia isti opera praedicabaut, quibus perdebatur populus
miser et eius regnum augebatur. Exemplum: paterfamilias fuit rauc^lo^,
omnes iurarunt in domo sua et omnia loca pleua erant in domo eius. Pius
aliquando venit in domum et adhortatus est, ut desisteret peierare, quare
3 «6er Euangelio steht mat. 4. über loh. steht .16. 5/6 am Rande Vide ea
quae Pomera: dixit in princijjio 2 ca. iu deute 5 über cum vigilias orarem steht ven-
debam bona opera missas 8 am Rande zu praedicabant steht quod mire carni iucundum
est 8 am Rande quare quoque praedicatores suos honoratos et diuites fecit
H] postquam aliquot annis poenitentiae dedit locum, omnia fluent sanguine. Cum
Euangelii praedicatione crescit adversariorum temeritas. lam Germania habet
Euangelium, et ideo premitur gravioribus peccatis blasphemiae et persecu-
tionis veritatis. is
Ad haec Diabolus princeps est mundi, ergo resistit praedicationi. Non
«7 mihi iam dat, quae pro vigiliis et missis k. Recte et pro se facit. Ante
trecentos monachos nutriebamus, iam non possumus nutrire unum praedica-
torem, quia illi grati diabolo opera praedicabant iz. Exemplum dicitur de
quodam, qui irapie maledicebat semper in domo sua et omnibus abundabat, 20
*S]2uc.4,9Unb fpric^t I^icae. 4. 'Tibi dabo potestatem hanc universara' 2C. 2)ii3eil itu
ber S^euffel ein ^er ber lüclt ift, geBuI^retS i^tn unb äci()met i§m, baö et)r
iüibberfte^e bem ©uangelio. S)eti ba§ ©imngelium ift nir^t öor fein reid),
ftimpt nit jcu^amme ^c. !Da§ e^r mir §ot)i( folbc geben alfe öor, bo \^)
\))m binet^e mit mefe^albcn, ha^ tüitt t^x laf^en. (S^r nimptt mit haS> S3rott 25
t)or bem ^aul l}intüeg. ®o ic^ ein S)octor too» ber fieiligcn gef(I)rifftt, bo
gab e^r genung!, bo Inolbe \ä) tooH gro^ gelbt unb folbt bctommen t)aBen.
«7 ?lber nu nid^t, hzw x6) biene i()m nljmmer k. 2)rumb ift§ nid§t ein 6o§
^ccic^en unb ift red)t, baö, tt)u mau t)or t)ott jlueitjuubert mond)c eruef)rett,
nu'^ faum ein prebiger lan ernc^renu. 6olbe ef)r feineu fnedjteu uid§t folbt so
geben? e^r ^att i()u geuuug! gcbeu, fcifte lloftev, fette prcbeuben, !^urleiu
unb Bublein, ^ubfc^e ^eu§er barjcu unb fumma fummarum, el)r t!^ut loic ein
furft t^ucn fall iz. 3i<^ ^)aB ein ma^l ein ©pmpel gc^ortt, lt)en§ iDal)r lt)el)r,
aber ber Inarfieit ift e» ef)nlic^ uub bem ©uaugelio faft geme^. 6^ ift ein
mall ein l)auBoatter gelne^eu, ber l)att§ iun feinem l)au§ tnuft getriben, 35
5).vvebigtc!t über ba^ crfte Ü^iid) ÜJiufe, gctjaltcii 1523,24. 343
R] ubi abstinuit, cepit egere, quare? (juia demoui ultra uon militabat, subtraxit
ergo operu. De Ambrosio dicitur, au verum sit neseio, sed consimile veri-
tati, veuit ad domum divitis et rogavit eum, an unquam sensisset aliquid
mali, fatebatur nihil, tunc fertur dixisse sui^ diaconis Ambrosius *In tempore
ö disceditc, quia ibi regnat Satan'. Et illico postquam abierat ipse, domus
cecidit et terra deglutivit. Nos Christiaui scire hoc debemus diabolum nihil
nobis dare, nisi serviamus ei, vivemus igitur in tempore charo, dum clamor
exorietur 'prius felices eramus, abundabamus omnibus bonis, omnia prospera
erant\ Tu responde 'prius omnia bona possedisti sine fide, diabolus dedit,
10 Cum iam venit Euangelium, subtrahit mauum diabolus, tu iidelis persiste, 88
H] tandera inerepatus a bono viro mandavit, ut lesus et Maria potius saepe a
suis nominarentur, et coepit in omnibus deficere. Non enim voluit servire
diabolo, ideo recusavit ei mercedem.
Aliud dicitur de divo Ambrosio, qui in quodam hospitio intellexit nun-
15 quam aliquid defuisse vel damni contigisse, unde putavit eum locum esse
maledictum, et statim ipso abscedeute domus dei iuditio periit. Haec ut
Vera sunt, non disputo, certe Euangelio similia sunt. Sed Christiaui in f'ame 88
satis habebunt, alii uon, sed blasphemabunt haec contigisse propter verbum
*K] gefcfilcmmct, gefc^tnoren, @ott geleftcrtt, unb aü ungfug getviben. %o tft bo»
20 gelbt 3cun laben t)l)nctn fommcu, fein alle fcltcr iinnb Boben OoH gelüc^en,
beutcl unb faften öol hjorben. !£)o ha§ erfuhr ein frommer man, ftraffet er
i^nn barumb, ha?^ edr nidjt %o foU fc()h)el)ven unb @ott lefteren. S)er nal^m
hk ftraff an, eutf){lt ficf; foMjö lefteren^ unb unc^riftlic^en IeBen§, öorbott
Qud) feim gefinbe, bo§ fie nt(^t @ott leftcrten, unb too man öor teuffei ^att
25 genont, bo nenneten fie nuf) ;^\efu§, ^Jlaria. 2Ba§ gcfc^al)e? Cvs öorfi^tnanbe
altet^ mittcinanbcr, bo gäbe bcr teuffei fein folbt mel)r. D)lan li^ett au^
öon ©ant 5lm6rofio, e» laut bem (Euangelio auä) gleich , ic^ tnil» ahn ntd§t
t>or ein n}af]rl)eit BafiC". ^uie eljr jcnr ,^ccit fet) tu einS reidjcn manfj Ijan^
!ommen. 2)o t)ab el)r ben man gefragtt, apg i^m auc^ fein leben langt u6el
30 gangen fet)? S)o ^at e^r gfagt, ba§ t^m alle h\) ^ccit fein» lebenS nid^t» bofe
nac^ feine anfei^tungf) fei) tinbberfaf)ren. £)o ift 5lm6rofiu§ auffgeftanben
unb gfagt 'bo bleib iä) nic^t, l)t)e ift nic^t ©ott, lafet nwi luegf geben'. 5ll§=
balb fagtt man, fei) baS l]anB etngcfallcnn. '^sä) tuatf] nidjt, opS Ina^r ift
abber nt(^t k.
35 2Bo öoU auff ift, unb aEe bing nbevflnffeig, bo tfti? geUJiB, baö ber
teuffei bo regijie. (^()r gibt bir nid)t§, Inenn bn i^m nidjt bieneft, ben c^x
ift einn furft ber toerlbt unb tnirt bir gctoi^ hay futter nid§t gebenn. @ott
mufe bic^ ernc^ren.
SÖen ein teuerung !omptt, feo merben blje 6l)riften öon ©ott ernet)rett 88
40 ujerben, aber bie anbern tnerben nott leibenn, tnevben borterben unb Incrben»
10
344 ^prcbigteii üOei; ba^, crfte 33uc^ 5Jtofc, gehalten 1523 24.
R] q?f.37,25fidelis non patietur famera ps. Senex fui' ac. tnt(^ buitd, iste locus g'^e auff
hii 3eit be§ Jüngers, ut ostendat deus vera sua verba esse et fov^eat suos ex
fide. Ego libenter audio faraem futuram, quia signuni est diabolum Euan-
geliura seutire, quod alias non fieret. Nos imitabimur Isaae, qui mansit vivus
in maxima caritate, qui eandem habemus promissiouera. Dominus ergo
[trofft incredulos et suos tentat in fide, qui si deo fidunt, antequam fame
premerentur, angeli e celis eos cibarent.
1 am Bande ps. XXXVI.
HJ vel aliter jc. Antea non novisti deum, quando per eum diabolus tibi multa
dedit, ideo veniente verbo et propter verbum contemptum et blasphematum
m- 37, 25 fame peris. Ps. 'lunior fui et senui' 2C. Ut hie ostendat deus , quam suos
nutriat in fide et non vanum videatur verbum. Fames testis est diabolum
sentire verbi dei efficatiam. Eandem promissionem habemus quam Isaac, sed
tentat nos deus ut illum.
*H] bem 6uangeIto fd^ulbt geben. S)o lütrt fic^ ben ber ^cong! '^eBen. St^e man
ba^ (Suangeltnm |)rebigte, bo Ratten tüix genung!, nu!§ fel)let e§ on ollen is
orten ac. 5)ef)n fal man ai^o anttiüorten 'fn'^r f)att tt)r bem 2:euffcl gcbtenet,
ber f)att eu(^ folbt geben. 91uf) bienet t§r tt)m ntjmmer, ^o gibt e^r euc§
ouc^ !etn folb me^r'.
5Iber i^r folt bo fing! fein unb 'f)alt fcft, @ot hiirb hiä) erne'^ren mitten
in ber teuerungf), op gleid^ olle bt)e ^enbe jcutt^uen lourben 2C. 2)rumb aber ba§ 20
ha§ ßuangettum !omptt, feo gceuc^t ber teuffei blj l^anbt ^cu rüg!, ouB 3cu=
lof^ung^ ©ottcö unb Irirt ol^o bt) toelt geftrofft. %hn umb bie (^^riften
5^1. 37, 2.'. iüirt e§ {ein nott t)aben. 5Il^o fielet im 36. p\aim '^d) bin iungt getoefeen,
bin nu alt h)orben unb f^ab no(^ nie ben geredeten gcfe^cn öorlaf^cn, unb
feine finb nod) brott ge^en' ac. £)t)e frommen muffen ernert toerben. 3d§ 25
^olt, ba§ ber pfalm bo ()in ge!^e, ha^ oHc^eit, men fromme leutt fein, ^ö^^ier
unb nott Oor()anbcn fet), unb ba§ gef(i)il)et barumb, left bc^r I)alben tcuerung!^
!ommen, uff ha^ @ott onqeige, trie rec§tfd;affen ba» lüortt ge^e, unb tüir
ertennen mugen feinen ©ottli^en mitten, ioie el)r bic feinenn crljoltte unb
ernel)re. ©ben brumb ^orc ic§ baö nic^t ungernc, ba§ teuerungf) loerben mill, »o
ben boS ©uongclium ift bo unb brcnget frm^te, toen ba§ nit me^re, iourbe
iä) felbft brau ^Inciffetn.
Unb ap ftc^ ber teuffei nerrifd) bargen fteHett, fd^moEett, fif)ct greulic^,
3ceu^et bl) ^onbtt obe, laßt i^n fci^moEcn, laft il^n toll unb unfinnig! loerbcn,
mir merben erne^ret merbcn mie Sfoac, bem laft un» folgen, mir ()aben gleid^ r.
bic 3cuf3age mie 3foQC: mcl)r bo glaubt, mirt genung! ()a6en, mirt nit ftcrbenn,
ttier bo nit glaubt, ber fterbe bo^tjn. @ott Oorfud)t b^e feinen mit ber km-
rung^ unb [trofft bie ungläubigen.
^ßrebigten über bal erfte ^uä) Tlo^e, ge:^Q[teu 1523 24. 345
47. 24. Sanuat 1524.
R] Dominica in T"" Ex Gene: c. XXVII quae erat 23.') la:
Audistis in proximo Isaac per verbnm dei duetum a deo et .suo tem-
pore fuisse faraem' sicut Abrahae temporibus, quid hoc significet, audistis.
Acta ergo patrum quanquam in se siraplicia tarnen directa secimdum verbura
ö dei, ut ubique in scriptura cognoscatur saltem gratia, oportet operemur, sed
^eubtfturf est gratia. Sequitur eum non fassam fuisse Rebeccam uxorem, ubi 26, 7
venit in Geraram. Cur hoc fecerit, facile mögen mir merken: quia illo tem- 88
pore non Euangelium angt)Qngen fuit, igitur regimen fuit humanuni, ubi
verbuni dei non est, ibi ratio et natura non manet proba, quare regio ista
10 fuit mundana, ubi quisque fecit, quod voluit, et praesertim rex poterat privare 89
8 über fuit humanuni steht secundum naturam regebantur 8 9 am Bande Sic
quod spes ulla fuisset quod probi essent quidam homines
^) Scfireib- oder Berechnungsfehler für 24.
^] Quare Isaac timuerit et uxorem sororem dixerit, facile est videre. Xam
tunc non erat euangelium praedicatum ubique, quo sciret probos homines
esse in mundo. Natura et ratio omnia mala curat. Quamvis enim illic 89
regimen erat seculare, tamen non curatum, quid quis faceret.
*K] 15 Sequitur alia conti o D. M. L.
31(Bo ^abii x^x am negften gef)6rtt, tüie ber almerf)tig Glott ^siaac
gefuxtt f)att unb beloartt in einem frembbcnn lonb ber ^p^iliftiner, nnb n)ie
bofelBft teuerung^ gch^efeen ift, alB 3cur ^S^tiit 5I6raf)am», toaS bo» bebeutt,
ffobii t^r gef)ortt nnb tüifBt§ nn(), löte ba§ at(e§ naä) @ott§ tüoxii gangen
20 unb getf)an l'el) 3C. ?Ipy nn tf)m felbft fc^tecfjte toort fein nnb unnu^ Qn^cu=
fe^enn, ^o feint fte boc^ berf)ci(6en un» fut)rge|"cf)riben, ^a§ tüir erfcnnenn in
ber fc^rifft nichts anber§ jcu fein, nichts anber» gelben ben feine gnabc.
2ßerg! f)tn, Inergf f)ef)r, @§ mnn tf)0 getf]an fein, aber ba§ finnbttftugf muB
6lei6enn, ba§ ift fein gnabe unnb barm[)crc5igfeit.
25 9luf) öolgett ein anber§, tt)ie !^iaac fe^ in @erar fommen unb \:)ab olbo
nic^t tüotlen 6e!ennen, ba>? 9te6e!a fein tüeib fei), fonber ^agt, e§ lücfir fein
fc^lpefter k. XaranB löir leic^tlid) tonnen mergfen, marnmb fid) y]aac «8
gefurd)tt ^att, ber fvomme oatter. 5)en ^cur felben .^ccttt mar ba^ Snan=
getinm norf) nid)t angangcn, t30 ba» ein f)of|nnng^ me{)r gclneBcn, ba-S irgcnt
30 fromme tcutt oort^anben mefjren. 2)en bo fjanbelt man nnb regirett atlc»
nad) ber natur unb nac^ ber öornufft. 5lufBer()a(6 ber gnaben feo fein tuir
6u6en unb fc^clcfe, toie luir fef)en, ton baö C^nangelinm nid)t geprcbigtt tinrtt, «»
bo mag man fid) nid)tv gutts tiorfeljen, bo bleibt natnr nnb oornunfft nic^t
gutt, ric^t otle ^uberei) an nnb \mxt ein Ireltlid) Otegiment brau^, tt)ie bo
346 ^^rcbtgten über bQ.> crfli' 33uri) ITJofe, gcljalteii 152324.
R] uxore Isaac. Hie iteruni iiidicat Moses stiiltieiara dei K. quod Isaac lusit
26, 8 cum llebecca, uon quod coiret cum ea JC. potuisset tameu Moses alia de-
scribere. Sicut nuper dixi, sie modo oportet ut mundus stultus fiat ex his
operibus. Sed interira mundus non videt hec opera ivisse in fide, verlio dei
et beneplacito dei, [ie nteffen opera secundum rationem, Tium sint ermcffeu s
seeundura voluutatem dei. In fide qui facit opus, is plus meretur, si cala-
mum toUit, quani si templum edificaret, quare et hoc opus risionis est
praeclarum. Sed sanctis videtur ridiculum. Hoc sibi ita placet, ut stultos
nos faciat jc. gaudiuni non fuit Isaac, ut esset hie in longinqua terra et in
ber f^at tttar, nee voluit deus, ut diutius in hac f^ai* tüCV, quare ordinavit lo
1/2 am Rande Moses fc^lec^t Dii§ für ein ncrrif(^ JuerdE 2 über potuisset steht
latein auff
2\] locus cum uxore. Stultitia haec Isaac describitur. Vidit hie rex spetiera
quandam, qua inteUigebat non esse sororera. Sanctos oportet ut leves et
inutiles suis operibus contemni, sed fide serviunt et placent deo. In fide
sunt opera aequaha, non respicit hie deus sive leves paleam sive aedifices
monasteriuni. Opus bonum hie est iocari et ludere cum uxore. Hypocritae is
haec rident. Deo autem nos esse stultos.
*l\\ Quc^, Bei) ben 5pf)iliftinern, bo ein iqticfjcr tf)ett tün§ il)n gut baucfjtte, unb
fonbcrlic^ ber fonig! f)ctte bcm ^ifaac IdüIö lt)ei6 burffen nehmen.
S)a§ tft al6er ctn§, h(\% un§ yJlofeS fn^ric§Ief)ett ein ncrriid) tüergf,
f(^vei6et un§ fiif]r un^crS f)erG)ott§ t[}orf)eitt, tnie 3)artc fein tüeib fein fdjtnefter 20
genant f)ab, unb lote 'itbtniclecf) l)a() ]cnin fcnfter I)i)nan§ gefeljcn, unb töic
3faQC mit feinem toeib gefc^erl^ctt f)ntt, nid)t bn§ ^itbimelcci^ ettU)a§ ungeftaltt§
abber nn,^cHrf)tigv gcfe^cn Iiab, fonbcr ^0 Hill fafie cl]r, ba§ e^r cvlennen fonbe,
eS it}ef)v nid)t feine fc^lneftcr. Ä^ac; gibt nnc' lUofC':: folcf) ncrrifd) latein nuff,
t)ett ef]r bod) tDot tonnen cttlnny anber§ fi^veiben. 5Iber tx)ie broben gfagtt, 25
lüen if)r in bie fdjvifft febctt, [50 ()abt adjtiingf): Um ('Dott vebct, Do gi(tt§,
e§ fein bie tuergt ^0 ncrrifd) , nlf? fic immer met)r InoUcn. IHbcr bl)e tnerlbt
fi^et nit, ha^j bi^e U)evg! ()crcinncrgangen fein unb gefdjef)en im glauben, im
U)ort (*oottcy unb inn bcm Inolgefallcn ©otte-l 2)ic öovnnfft fc()ret jcu nnb
ric^t bifsc mevgf nad) if)rem aigem geUiid)tt. äßn ein Inergt im Uiillen C^ottcy ;w
gcfc^iljct, C'i fei) fjo gering cy UioUc, ^0 ift eö groffjcr nnb O)ott angene()mer
ben ba§ gi'ofette incrgf ciiie^i gvoBcn lnevg!öf)eiligcn abber aller gleifsiicr. 25et)
©Ott gilbt nid)t, iDie grofj ein lucrg! ift. !;Kof3en abbrechen, ein ftrol)t)alm
auff()ct)cn, lücnS im glauben gefd)t^ct unb in feinem loillen, ift il)m Über
unb angenel)mer ben ein ganti !lofter gebauett. S30 a\\^ h\% U)erg!, ha^ 3.^
:3faac mit feinem Incibe fc^cr^et, l)att föott ^0 Uioll gefaEen, ha^ e^r§ ouc^
left prebigcn in ber gantjen luetbtt. 5ll^o gfcltt e§ ©ott, 'ba^ e^r un§ ^cu
norren mac^tt.
^Prebigten über boS evfte Sud) Tlo\e, gefjattcn 1523,24. 347
R] deus, ut manifestum fieret. Hie cognoscitur cura, quam deus habet de sibi »o
credentibus. ^fanc f)at ba^in ge[(^(Qgcn^): si privaretui- uxore, fieret in nomine
domiui. Exeraplum fidei et consolationis. Hoc audistis de Abraham: fo
l^etm 311 ftetten omnia deo, est magnum, potuisset dicere Isaac 'tu coniicis
5 me in locum periculosissimum, potuisses et me hie custodire', sed hoc flicit
deus, ut fides tentetur. Qui querunt, au peccatum sit, quod negarit uxorem
esse, omittimus, nos non dicimus eos penitus innocentes a peccato. Omit-
1 am Hände sicut Abimelech dicit potuisses peccatum in nos transterre 2 am Hände
timuit quidem ue occideretur tamea subiecit se totum voluntati dei 3 — 6 am Bande
uou liLerat tautum dominus sed edictum exit ne quis vim inferat farailie Isaac 5 6 übe?-
et me bis ut fides steht praepouit mortem et dedecus suis coram oculis ß/7 am Bande Si
peccatum est sit et maneat 7 über innocentes stellt caro et sanguis aderat sie in nobis
*) '^tnjc^tagcn = ins unbedachte verfallen, hier 'sorglos, unbekihnmert sein". Vgl.
G-rimm, Wtbch. 4, '2, 1470, wo ein Beleg aus Luther. P. P.
H] Gerte non sine cruce videtur illic fuisse Isaac, qui sie timuerit, sed
hac occasione eum deus hberare vokiit, ut notum fiat, quid curae sit deo
10 pro suis. Isaac uxorem in deum reiicit, ideo ipsa servatur jc, 90
Queris, an non mentitus sit Isaac? Non excusamus sanctos, pro-
bamus tautum fidem in deum. Caeterum fuerunt caro et sanguis ut nos.
*H] Slfeer borf) ift ^s^aac fjixhtt) aiiä) nic^t ein groffjc f raube getne^cn, ba§2r,,io»o
e^r, ein frembb mon, in folc^er gfnf)r folbe [te^en. (Sott tuolbe i^n ahn nic§t
V, lenger brtn laf^en, tüie I)te 5lBimele(^ fprtc^t '@§ h)e[)r (e{(f)t geicf;er)en, ha§
iemanbt bom bolcfe fic^ jcn beinern tceiBe gelegt ^ette unb !^ette[t ol^o ein
fd^ulbt auff un§ Brad^tt' ic. S)ay e^r nu nic^t in ber gfaf)r fte^e, ()att @ott
ba^ geoffenhja^rtt ic.
S)o öHcfett ()eriul)r bte forgfelbigfeit @ottt§ öor un§. ^faac t^et ba§
'M feine, ^0 öitt e^r louftc, e()r fprac^, fein tueiö tüc^r fein fc§tt)efter, bn§ cf)r
nic^t brumb fquctjme abber gcufi^nnben tnnrbe. 3)arnac^ gab et)r fic§ gar beni
h)itten @otte§, er folbe mit i^m matten unb mit feinem toeib, iüag e^r inolbe.
^0 ^aU if)r an ejempett einä großen glaubend unb tüibberumb bie
groBc feorge, bie ©ott t)or bie feinen t§utt. 2)er fjer erlöset il)n nirfjt allein,
25 fonber borfc^afft aurf), ba§ ^Ibimelec^ ein gebott gobe, ba§ man be^n man,
fein iDeib unb gefinb unb atteS loay e^r l)ette, folbe ,]cu friben laf^en. ^e§=
gleidjen (}abt il)r brobcn lion ^^bral)am aud) geljortt.
6§ ift ein groß bing, aKey unterm ^er @ott ^eim fteEcn unb frei) in
hk fdjQutj fcfjlaf)cn. .S>tt bot^ ^faac mol tonnen fpredjen '.Cier, f)ettftu mid;
:fu bod) lüoll bol)eim tonnen er()alten, ftoft midj unb mein lueib in fel)rtideit in
frembben lanben' ic.
%hcx ©Ott t^ut bcn feinen alfjo, feljtt \i]n immer fc^anbe unb tobt üor
augenn, uff ba^ cl)r unfjcrn glauben borfud^e unb anzeige, h)ie mec^tig ber
glaube fei), ber fid; fcljt tüibber tobt unb alte fc^anbe.
348 ^ptcbigtcn übet ba^ crfte 3?uc^ 3Ro\e, gef)nlteu 1523/24.
R] tamus igitur. Si velim, possim facile excusare noü esse peccatum, quia
diceret sororem spiritus. Si quis uostriim iu tali perieulo esset, certe hoc
26. 11 ipsurn faceret quod Isaac. Interim tarnen permansit in gratia. Abiinelecli
praecepit, ue quis tangeret. Hie dominus fecit finem inalorum 2C. ut haberet
et pacem coram hominibus. Hoc caput ferme totam legendam coutinet
26. 12 Isaac, excitavit ergo eum bene. Sequitur eius fortuna. 'Seminavit' jc. pulchre
91 scribit Moses, ut solet scriptura. Isaac hie nihil effecit, sed deus dedit
eciam alimentum corporis. Non merita nee labor eius, sed benedictio domini.
Modius, qualis sit non novi, nee ipsi ludei norunt. Hactenus fortuna, lara
2/3 am Rande gratia et fanor non cessat quanquain sancti dant se interdum more
puerorum 6 über ergo eum bene steld f)\n bnb ^er getoorffen vt pilatn 8/9 am Rande
nam et hie ei'ant niulti laborantes qui eo niliil plus habuerunt
j^] Si cadit Christianus, non rairnm, sed non ideo cadit a gratia, quae est in lo
deo erga nos. Hie iuditio Abimelech finem accepit in Isaac tentatio.
9126,12 'Seminavit/" k. Fides omnia ex manu dei benedicentis accipit. Multi
illic quidem laborabant, sed deus illis non benedixit. Subinde crux et pax
*K] ^ic fraflc, ^o man ^tc t^iit, ap ^foac gelogen IjaBc nnb ap c^r nlt)ier
gefunbtget ^ahz, hjollcn tüir fahren laf^enn. ^ft§ funbe, ^o 6leiB§ funbc, trir is
fachen ntt bo», ha^^ ton tüolben, bt) ^eiligen f)etten nic^t gefunbiget, unb
Itiolbcn qI^o tr lüe^en breiten, ha^ fie ntc()t folbcn unbertucilen awä:^ geftrauc^ett
^nben, fie feinb gleich al§ iuol ffeifd^ unb blutt getDcfecn qI§ lt)ir: feinbt fie
erhalten, ^o f)att fie ö)ott ert)alten, feint fie gfaüen, ^o feint fie öon i^n
feI6ft gefallen. @§ ift nic^t lijnnber, Wi ein 6f)rtft in ferlig!eit unb an= 20
fec^tungf) ftrani^e : SBen trir in folc^cr fcl)rlig!eitt bc§ leBenS tt)c()ren, e§ tmirbe
un§ ,3cu ,^ceittcn kmx^ ein loortt enttpffaf)reiin. (5Jotte§ gnab unb gnnft fett
nid^t bo^t)n, ap gteic^ bie ^^eiligen ficf) unrein ntarfjcnn tüie bie iungen ünber.
äßietuoü icf) f)ic {eicfjtlic^ iootbc erfialben, ba§ ^ifn^t" "it^jt gefunbiget f}ette noc^
gelogen, in bcm baS el)r fagt, 9{c6c!a \wi)x fein fd)tt)cftei-, ben fie toa^i i^o 2:1
fein geiftli(|e fc^tncftcr, tx)ic brobcn Oon ^^Ibrafjam gfagtt, ahn \^ töil§ au(^
(af^en fa()ven. öott mai^t ber anfed^tungl) ein cnbe unb gibt rn^e aud)
burd^ ein^menfrf)cn tüie ()ie buvc^ '•Jtbimeled) ?c.
»1 Da§ GapitcL iuie gfngtt, t)att in firf) fdjir bie gan|c legenbe be§ frommen
natter» ^faac. ©ott f)att i()n [)\)\\ unb "^c^r gelrorffcn lüie ein hc[{i, l^att t^n ao
luotl tjtüifc^en bie fporne gcfaft, ba§ loir t)ie nid)t§ feigen ben ben gtaubenn.
'i^hVi 'Unb ^sfaac fe()etc in bem lanbc' k. '^h\{)\\ üolget bay gluc!, ^0 nat^
bem^ungludE fqua^m, bo ef)r bie anfed;tuug^ uberluanbe. @el)et, lx)ie fein
fd^reibt ^ofeö alle bing!, inte ben bie Zeitige fc^rifft f (^reiben foE 2C.
2«' i-i ^Jlofey fpridjt 'S)en ber fjer fegnet \{)\\'. Sf^oc friget getreibe, nic^t bo§ 35
er» borbienct ()ctte, abbcr mit feiner arbeit erttjorben. @§ mu^ aEe§ au^
5ßtebigten übet bas erfte SBud) illofe, gefjalten 1523 24. 349
E] infortimium riirsum incipit. Ita pii hominis vita est disposita. lam noctem
seqiiitur dies, pluviaru serenitas, tempestatem tranquillitas. Si semper lueeret
sol, non equuru. Philistei oderuut eum. Hec iterum est persecutio, obturant 26, 15
fontes. Hec regio habet caritatem aquae, et iu magna estimatione fnerunt
5 fontes, non habet Huvios et rivas, sita est in moutibns jc. 'Abiit ex loco', 2«'i"
in textu. Ibi vides 4 peregrinationes Isaac. primo a rege discedit, nt vides, 92
ostendit ergo scriptura enm peregrinnm fuisse ut Abraham, si fides non ad-
fuisset 2C. tam sepe cum famiha auff ]U fein et semper alia prata miten (si
sohis fuisset, ^et e» fein not ge()a6t), quare grave fuit ei. Sed verbum dei
3 am Sande Tex 5 am Bande iDOJjer bec§ nou habet 7 am liande quid puUis
futurum
I\] 10 sibi succedunt, quemadmodum iam dies iam nox est, iam sol iam pluvia ac-
cedit, quae est nobis vicissitudo per deum iz. 'Obstruxerunt ei fontes', qui in 26, 15
illa terra cari sunt, ita ut eciam aqua ematur. Ad varia loca ut peregrinus 92
abit, non Habens certam sedem, agros, vineas k. et tarnen necesse habet
uxorem alere, filios et familiam inter eos, qui eum odio habuerunt. Pkis
*i\] In 9e6enebet)ung^ ©otte» fommen, feine tüiibe unnb arbeit ^att» nic^t öorbienet.
(Sy tüQf)ren hk ^ceit öit met)r, bic bo arbeiten unb fiigten bcnnod) ntcf)t-^ k.
6» Vo'ni auc^ ntc§t ein groß reic^tt)umb 9en)e^en fein, 'iio.i^ '^]Q.o.z ubcrfommen
^Qtt. @5 feint ni(^t folc^e fi-'cfBiöc Itnitt getoeft h)ie loir 2c. äöac^ ein fc^effel
getoefeen ift unb Inie groß njifßen mir icjt nic^t, e§ tnüßenö anc^ bie ;3iiben nic^t.
20 '£arumb neibeten if)n bie '^M)i(ifter'. 5^ul) gef)et ba^' ungtucf hjibber an. 26, u
9ta{^ bem tage fontptt bie nac^t, nac^ einem trnben toetter fc^einet bic fonne,
lüenö geret)net, ^o fc^einet gerne bie fonne, ^o InirtC' gerne flatjr, ßo ift eins
G^tiften leben auc^. (§l)tel fribe tonnen n^ir nic^t bnben, eittel unglutf
tonnen iDir nidjt leibenn. Xninib Oolget, niie bie ^Miilifter '^iaat geniben
25 t)aben unb bl)c brunnen Oorftopfftt, 2)a§ ift Xo'xhhn ein uorfolgungl). Xem
gutten Oatter ging C5 ein tnenigt IdoII. ©ott plicfct ein mal l)erfut)r, aber
Cy tre()ret nicf)t lang. %k $|3l)ilifter oorftopfftenu ^sW'iC bie brnn, bo el)r fic^
ein n^enig anrid)tet unb ging it)m jcu glucf, bo niben fie il)n.
Xoö lanbt bött t3onberlid)c plage liiafBery balben. ^i b^tt nid)t
3u hjafBer bedje nnb ftrabme tüie bie ^Ibe, mu^ fid; mit brunnen an ben bergen
be^elffenn k.
2Bo-3 gefc^il)et? ebr tneic^t ben ^4>t)iüfternn , left ibn red)t, jcangft fic^
nid)t mit ibn. Xrct) abber oicr lualfart ftierbt ibr t)ie finben, ebi" loirt Oor-
triben in» oicrbe mal)U, fnrtt immer furtt, mie aud) 5lbrol)am, Inie bie 9->
35 fd)rifft an^ceigt, bo ift ^\faac ein armer ^4>ilgi"flnt gcmeBen, nnb l)et et)r nicf)t
ein fold^en grof^en glauben gel)abtt, loeri? nidjt moglid) geloefeen, ba» ebr
folc^ä bctt tonnen leiben, ^mmer al^o mit meib unb finb unb gfinbe unb
mit öil)e auffäcubrec^en, Inie bie «icigeuner. Xoy tnif^en bie oie^treibcx tnoU,
350 5prcbtgten über baä erfte ^ud) ^Jfofc, flefpitcn 1523/24.
R]eos sustiuuit 'Ego tecum ero" et siniilia. Nemo fuit a parte sua quam solus
(leus, qui quoque sero venit. Vides ergo auream legendam Isaac in hoc
(iapite descriptam. Quod ab uno loco in alium pellitur, erat dei bona
voliintas, coram mundo despecta videbatur vita, nou item coram deo. Sanc-
torum opera semper detestatur mundus unb CVeii^igt [ic^ bar t)or, mundus s
vult certus esse de domo, bonis. Ille heret in verbo dei, qui eum potest
dofendere ab omnibus inimicis. Hie uulla opera legis nee ieiunia, sed el)tcl
cveu^. Si scholioi viderent intro hoc caput, dueerent nihiH. 21veiBt bic !uc
au§ et nuilgit OV08, hidit cum uxore, 'Nos edifical)imu,s templa, ieiunabimus,
1 über eos steht patres 4 ilher ilespecta steht itmcvüc^ ctcnb 4/5 am Rande
iipparebaf. ol§ Xooii e§ ot§ Unter Ci,i)tn taiulom dcns innit cum 7 üher ieinuia steht cdificari
'I'cmpla 9 ieiunauimus
'S.] ergo sustinet, quam nos unquam sustinere possimus. Talibus enim orania lo
difticilia ad victum videntur. Sed hie magna fides onmia portat. Et haec
vita optima est, quia ita deo placet. Carnalis autem vult omnia praenosse
et ante habere pro uxore et liberis victum, habitationem k. Haec est sim-
pHcitas operum crucis, nou papisticorum in stultis sanctis, sed deo dilectis ?c.
*:^l iöic ein fcfjlüe^re narungf) e§ i[t, \\\ frembbcn lanbeii Dit)c ^cutreibenn. %o !•'
mu^ man allcy lauften. %o 6e^ lüir fel)enn, "ba^ bie alten öetter öil mt\)X
{)abt\\ ntuf^en leiben ben iDir gebencJen: an ba§ tuort I)aBen fie [id) muffen
l)alben.
%tx glaube ^at ^faac muffen crt)alben. äöen et)r aEein luel^r gerae^en,
^0 §et§ nicfjt §o giofee nott gel)abtt. %hn mit loeib unb ünb, mit gfinb 20
unnb öit)e feo Dmbljer jcuäci^en, öortriben iDerben, neib unb f)af3 leiben, üDaa
()att muffen beiden.
9hit) el)r f)at bcm luort geglaubt unb \\ä) brau geljalbcn '3(^ Jini bet)
bir fein'. !3)aö t)at il)n ex()alben. Sie t)abeny oud; luol beburfft, ben a\\ irer
feilten ftunbe niemanbt» ben (^3ott unnb ©otte§ tüortt k. Öott ber !omptt '-^a
Inngffjam unb [teilet fiel) ^am fennet e()r un» nirf)t. 2)rumb mu^ ber glaub
tüügfer fein. (£l)r bleibt glüt^ nidjt aufien.
^0 fe()et ir in ber legenben eittel gulben bingf. 2)aö ift ein !o[tlidj
leben, ben e§ gefeit @ott, unnb '^\aaz tt)ar beö gelui^, ha^j e» ©ott geftt)le.
übr ber toerlbt luurbe e» ein elenby iemmerlid) leben angefel)eu, f)ie betteln, 30
bort tauffen, l)ie fd)aben leiben, bort fdjaben t()nen, unb fal)e, ^am tuoltS
atte§ unbergc^en, ^om tuoltö nic^t me^r uff ber löerlbt gelben. 5lber @ott
t)att \>i\^ leben mit feinen äugen angefel)en unnb ad)tung^ brauff gc'^abtt.
(^in lueltlic^cr menfd) funbe baö nljmmer mel)r t^uen, bet)r loill tüif^en, tnu
e^r iüoljne, inu e^r bleibe mit feint iüeib unb ünben. ^2lber jffiac l)te ber 35
^engt gar am l)i)mmel, l)engt an ©ott unb an feinem tuortt, bel)r il)n be=
^4?rebigteu über bn§ cvftc «U(^ lliofe, gehalten 1523/24. 351
E] bona opera faciemns, edificabimus templa in honorem dei\ Quod fodit
puteum et tarnen depellitnr, hoc grave fuit veteri Adam et natnrae, tarnen
bonus Isaac cedit eis, vocat foutem 'Esech', '^on', non fd)ilt nee vindicat, 26, 20
sed cedit, nomen adimc fons habet. In alio loco fodit alinm, et hie repnlsus
5 quid fecit? cessit. Hie iuristae angnstam mercedem habueiunt, quia cessit 98
Isaac sponte. Hinc Satan vocatnr, quem ita Christus vocat, et Autichristum,
Et Paulus 2. Thes. 2. Nos Autichristum vocamus, (jui nihil alind facit, quam 2 Tijofi. 2, 4
12 am Bande Isaac iure prinio liabehat foiites et tarnen Cugitur ccilori' ([IÜm peregriiuis
3 am Rande Eseck darauf \ia er tDiirb Hcvl^onct
H] Cogitur vi cedere, rapitur ab ipso indigente pro uxore et familia et peeoribns.
Non sc vindieat, sed seandalnm criuMs et pudoivm amplectitur. Iteruni ab-
11» iicitnr a puteo k.
'Sitana' i. e. adversarius, cpio nomine Christus vocat diabolum et 20,21 93
Paulus Autichristum, adversarium dei appellat, quae certe non sunt vana
*H]f(^u|en fal unb bog i()n tvoften fol. 3Bu ä)x nauert i[t, ^fafii-", bo ift if)m
bie tüelbt entfegen, miiB fid) an @ott Ijalben k.
1-, 2^0 ift Uiibber !ix(^cn Bauen \\o6) meß noc§ 23tgilten Bcid^riben, inibbcr
foppen no(^ blatten, bo ift fein Gart^cuBerfappcn, ©o ift nidjtö ben eittel
tiovadjtungl) Sanctorum opera semper detestatur mnndus, fren^ciget unb
fcgnet fic^ baröor iz.
äßen atte uniüevfitct unb alle bie tollen licljligen bo bife capitcl lo^cn,
20 Itiurben fieB lachen, ben fie ericnncn nidjt, Intbber ©otteo loerg! nacl) ©otteS
gnaben. 6ie tüurben fprec^en '.^ui it)a§ ift§ ^fiJQC'? e^ ift nicl)t§, tüir IroUen
Jüol grof^cre tüerg! t()uen, firdjenBauen, nte^[)alben ?c. iuay f^ut Sfaac? el)r
treibt bo bie fu^e ^pn unb l)e()r, fdjer^et mit beut treibe, Idoö ift ha^'l
%o fe^ett ir, \üai bev man Oor ein !reu| ge^obtt ^att. %vi)^ t)etter=
20 liebem redjt l)att el)r bo ein biunncn, beim fein üatter graben l)atte \\\\\> ge=
faufft. Xennodj muft el)r meidjcn, bljtucil c()r frembb luai? nnb ein $|>ilgram,
fie trieben i^n mit getnalt boOon. 2)0» ift gelt^i^ ein bibftall geloeßtt. Unb
biüeit fie fii^ über ben brun gcangttenn, l)i^ cl)r ben brun 't^-fe!', 'i:>a^j ift^'v-'o
'§ol)n\ ben bie Ijirten l)6l)neten itju albo. %q l)aben fie nid^tt mel)r funt
30 trengfen nnb muften al^o Ijt^ntoeg ^ciljen. fe mu§ bem gutten alben ^JJlanne
fef)r mel)e tf]an l)abcn. (y^ ift ein redjtte rauberei) getDefjen. fe fein Oor-
tjeitte, bo^e buben gelneft, (jabcn mit gtnalt unb burft i()n ()l)niüeg getriben.
2)oy l)at ben anbern lentten bofelbft nidjt» ^cu Ijcrc^en gangen, Ijabeu'^ laj^en 9«
gefc§e()en.
35 Xarnad; l)att et)r aw einem anbern ortt and) muffen ^cangfcn nmb
ben brun nnb it)n and) lafjjen fatjren. Xo ift nid)t*3 geme^en, ben troEc
bid§, troll h\6). Do l)rtben bie ^iuriften nic^t nil gelbtS Oorbinett. llnb be()n
28 tiniu (vor jcangftcun'l bnim
352 ^Prebigten über i>a^ erfte 93ucf) ÜJlofe, 9e:^oltcn 1523/24.
R] quod excogitat, quod contra opus dei faciat. Christus bene vidit Satanam
ajjQttf). 16, 23 semper restitnrura suo Euangelio a dextris et sinistris. Sic et Petrura mat. 16.
Eo quod philistei restiterunt. Quid agit? Alium fodit. Ibi pacem habet.
26, 22 Arides, in quantas deiectus sit tentacioues. 'Rehaboth' 'routn uttb 6l•et)t^ Et
multiplicata sunt pecora eius. Et tarnen hie diu non mansit, fie tjdhcn in
26, 23U)iber bertriben. ßursum venit in Bersaba, ubi cum patre diu degerat. Vides
2/3 am Bande luibberft^onb Nomen alteiins fontis Sitena ein ȟibcr: vt supra 4 am
RamJp 3 um vocat fontera darauf Sic dicebat @t) got fei) gelobt ba§ tt)iv ein mal räum ^oben
K] nomiua. Vidit enim Christus et Pauhis hunc adversarium et a dextris et a
sinistris impetiturura. Hinc et Petrus a Christo vocatur Satanas. Tertio fodit
26, 22 et non contradicitur. 'Rehob' 'latitudo' dicitur q. d. 'Gratias ago, hie tandem
cesserunt per deum\ Ex quibus videre licet, quanta cruce laborarit. Haec lo
enim patiebatur praeter reliquam curam, uxoris, familiae jc. Talis est vita
aurea.
*H] 26,2ibrun i)x% i^x '€>ikna\ boS ^eift 'ein h)tbbei-ftanbt\ 3)ot)on ()e{ft ßl^riftu» ben
2 jf)cfi. 2, 1 teuffet 6at()an. ^aulu§ jcun S^effolonicenicrn nennet ben ^^^apft ein tt)ibber=
ftreber, ber bo fic^ Inibber ßj^riftum fperrct nnb i()m luibberftonb tt)ut, be^r i--
^eift (Satan. ^2I(y ber ^ap\t, bet)n f)ei§en mir ^2tntt(^rift abber lüibberd^rift,
barumb ba§ er§ attcäett anber§ mad^tt, bens 6§riftuö gemocht Ijatt. Sßel^r
i^m bet)n nahmen geben f)att, ber Inirt tüoH gett)tBt §aben unb dorftanben
bey teuffel^ ü[t unb bcfjenbigfeit, nnb löaö e^r furtjaben Innrbe, inic etjr Jüurbe
ftreben njibber ß^riftum mit ber reiften nnb linfen fianbt k. 20
9Hfltti).i6, 2:i ©30 ^i^ 6^ri[tn§ 5petrnm auä) Satan, ein knbbertDertigen, bo e'^r
ipxaä) 'freud) f)inber micf), bn Satan'. 6» i[t bcS teuffelS na()men, ben i§m
6^riftu§ geben !§at. £)rnmb {)i§ ^iaac be^n brun 'Sitena', 'tüibberftanbt' ben
bo tüteberftunben i^m bt) ^t)ili[ter nnb tüolben it)m feinö imttern 23runnen
nic§t gunnen. 25
5^u^ e£)r \viä) fjljntrieg! unb grub ein anbcrnn brun. S)o 3cang!ten fie
ftc^ nic^t bruber, bo I)att e^r fribe. Solcfje anfto^ nnb n.iibbertriertig!ett
2»;, ^-jtonbe un^er feiner leiben. 2)e^n S3rnn ^i^ e^r '9ie()obotf)\ bay I)ei[t uff
ten^fcf) 'räum' abber 'breitt'. S)en §0 jagt e[)r '@ott fetj gelobet, ha§ 'mix
ein matl räum ^aben nber!ommen\ S)o l^att 3föac am öil^e äcugenommen ;io
unb ru^c gehabt, aber el)r bleibe nid)t lange albo, Sic Ircrben il)n aud^
öortriben §abcn.
26, 2.S 'S)arna(^ 3Coge el)r Don bannen gen ^öerfeba'. ^cu S^erfeba l^atte el)r
mit feinem öatter ein lange jceit geJoofjnet. S30 l}abt i^r, iüie eg mit bem
armen bilgram ift jcugangen, toie e^r tuirt auf ber erben Ijljn unb h)ibber 35
l:i am Rande Satan 22 ben] bem
^rebtgten über hai etfte SBuc^ iliofe, getjalten 1523,24. 353
R] igitur huuc virum ambulare in terris ac rosam inter spinas. Cum ergo opera
nostra in gotte» ^ulbc Q^en, vera simt, Si in prudentia nostra, diabolica.
Quod fedus cum Abimelecli facit k. Est consolatio, quamquam dominus
sero veniat in auxilium, tamen non deserit. Hec nobis in exemplum scripta.
;. Tantum de legenda eius. Mysterium: supra andistis Isaac figuram Christi, ö-*
sie adhuc modicmn hie manebit. Regnum Christi ftt)et olfo, quod sit regnimi
\ntae et adeo fortis, ut in morte vivat, et tam forte per gratiam, ut in peccato
regnet. Spirituale est igitur, non erfc§etnet, sed conti-arium. Si videremus
martyres, ratio diceret miserrimos homines ps. 'oves destinatae morti'. Ubi^i- 44, 23
10 Christiani sunt, ha muB Blut foften, ba§ bei' SpriK^ feefd^ee, si non, non est
5 am Rande Deberemus tractare si sciremus 6 über inodicum sieht paulisper
7 am Bande Mysterium 8 iiher evfi^einet steht apparet corani mundo 9 über mart^vres
steht hodie vt olim am Bande toir jeiit nit toetb fc§aff
H] Pactum cum gentibus significat curam dei pro nobis, dum in humili-
tate et crace nos servat. Hie iustus ex fide vixit.
Mysterium et allegoria.
Isaac figura Christi est. Regnum Christi est regnum vitae, ideo forti- 94
15 tudo hie est, ut in morte vita regnet et in cruce ?c. Diversum semper
apparet promissionibus dei. In martyribus tantum mors videbatur. 'Aesti- '^^i- 44, 23
*i\] gelüorffen, 6^r ift tüte ein roB^n imber ben bornern. £a§ Inir foEenn er=
fennen, tuen unsere tnerg! in @otte§ ^ulbe unnb tüiüen fjereinner gcl)en nacf)
feinetn tuort, B^ fein fie gutt, too fie aber in unBer !Iug!^eit bo§er ge{)en,
20 ^0 fein fie bo^ unb ©ott unangenehm. Äein tuerg! gefeit il)m ben haz> int
glauben ge^et. S^rumb ift ^faac tnerg! eittel gulben.
Xas nu^ öolgett Don bem bunbt, bel)n e^r mit 5lbime'lecf) tt)ut, ift ahn
ein troft. (^ott fc^afftt ben feinen unglud gnug!, e§i; leBt fie aud^ nicfjtt one
ttoft, uff baö tüir il)m lernen öoxtrauen unb ha§ el)r un§ in bemutt l)albc.
2;. 2)a§ ift unö alle« jcum ercmpcl gefd^riben. B]o i]abi if)v bie gan^e Icgenbc
Don bem frommen batter ^iaac.
2Bix folben au(^ ben geiftlidjen t^orftanbt unb tüa§ un§ bif^e l)iftorien
bebeutt, Ijanbeln, tücn tüix» tüuftenn. Xroben ^abt it)r geljortt, tüie ^iaac
fe^ eine figur G^rifti, Bo h)irtt d)X5 l)ie au^ bleiben nocfj ein tneiÜ. 6l)riftus »4
30 xeicl) ift ein reicf) beö lebend, unb Bo ^'^^^'-^ ftargfen lebend, ba-^ e§ aud) im
tobe ubettüinbe. 6» ift ein reic^ ber gnaben, B^ fturgt, haö e» auc^ in ber
funbe regire, unb ift ein reid; ber Bdisti^it, Bo ftatgt ha5 e» bem teuffei im
band) regiret. @§ ift ein geifttid} reic^, brumb fil)ct« nicmanbtS bor ber
tüerlbt. Xo fil)et man nid)tt§ ben eittel tobt unb fterbcn, toie an hm l)ciligeu
35 mertetern, bo fal)e bie Dornufft nidjt5 anber^^ ben alte not unb borfftigfeit,
tüie fie im pfalm fagen 'tüir feint gead)tt tnie bie fd)lad)tf(^aff', 'reputati *u(. 44, •.:!
£utl)cr5 äßcrfc. XIV. 23
354 5Prebigten über ba^:: crfte IBud) ajicfc, ge'^altcn 1523 24.
R] Christiaua vita ic. Et tarnen in ea morte spiritualiter regtl't vita. Lsaac in
figura l^at ha^ für getragen. Sic audistis supra de immolatione eins, iam
inimolandus erat, et tarnen mansit vivus. Sic Christus crucifigebatur et
tarnen in eo, qnod moritur, recte vivit. Sic Isaac est figura regni dei vel
ecclesiae hie. Peregrinatur inter ignotos, vita semper est in periculo, et tarnen 5
interim liberatur. Sic ecclesia est in dedecore, h)ix't gefc^mecf)t et dicitur
heretica, vocatur meretrix. Pliilistei habent nomen Christiauorum. Quid
quod fames in terram venit? Historiam supra audistis. Hoc est: Si euan-
gehum vere fol ang^en, ha niu^ fie ^) prius in conscientia an^^eBen !^er^eleib,
1 über Christiaua vita steht Christiani sumus
1) fie = fic^ Vgl. zu 42, 7. P. P.
H] mati', inquit, 'sumus ut oves occisionis'. Verum est hoc. Christianitas est lo
sanguinis eifusio, et si parcitur, tamen ad hoc praeparamur, ut simus 'oves
occisionis'. Sic nihil hie videtur nisi peccatum, et tamen vita est in medio
peccati. Quemadmodum Isaac ante ablatus fuit in morte, nunc omni mo-
mento expectat, ut pereat cum uxore 2C. Sic Christus et ecclesia heretici
*H] sumus ut oves occisionis', tüte bie f(^aff, bie man au^jceud^t, uff ha^ fie ge= is
f(^ta(f)t Inerben. 6§ foft blut in bi§em 9ieidj. Sßu bie (il)riftenl)eit ift, bo
muB ey Blutt !often, tuir feint nic^t lt)eibefd)aff, funber fd;lad)tf(i)aff. 5ll§o
ha^ ba^ onfe^en etn§ 6f)riftltc^en lcBen§ fet) ntd)ty anbex§ ben f(^n)ac§ctt,
ben ge6xed)Itg!eitt, ben tobt unb aEe§ leiben ^o hod), ha§ im tobe ha^' leben
fet), im (eiben fraube unb fdbe, in fd;lüad;eit ftergfe unb gfuntl)eit. 2)a§ faft 20
allein ber gloube.
S)a§ ijatt mnf§en fniBilben unb tragen 2]aac, bo e'^r ein fignr 6!^rifti
tva^, bo ef)r in tobt geopffertt tüa§ unb bleib bod^ im tobe lebenbig. 630
auä) 6!^riftu§, im tobe tDurbe et)r bom tobe erlo^ett tote Sfaac.
5llf)ier nul) ift ein fignr be» 9tei(^§ G^rifti unb ber !irrf)en. £)a§ 25
gan^e leben ^iaüc ftunb in gefa()r aHe ftunben, e^r 5Cog in ein frembb lanbt
mit feinem toeib unb ünb, mit gfinb unb mit aEem, bo§ e^r l^atte, nac^
trarb i^m fein tueib cr^alben, unb e!^r aud^, unb barncben aEeS tüü§ fein
lriü§. S30 aud) G^riftuS unb feine lirc^e, ftel^en in fel)rlid"eit irer e^r, ftet)en
im tobe unb leben bod), feint in fd^anben, muffen l)6ren, ha^ e» le^ere^ fe^, 30
mufe ein l)u^r ^ci§cn, mu§ feieret) lel)ren 2c. 5lber bie anbernn muffen bie
5pi)ilifter fein, fromme tüür()afftige leutte, fromme ©Triften bor ber toelbt.
^^ber tüaS gefdji^et? (i§ fomptt ein teuerung in§ lanbt, tüa§ ift ha^"^ S)a§
ift§, tuen fid) ba'5 (Suangclium anfe^et unb fol angel)en, fjo mu^ fid^ lommer
unb :^erc3eleibtt ^eben in bem getuif^en. S)a§ 9ieic^ @otte§ !om|3tt nidjt jcu 35
15 occidionis
^^rebigten übet ba§ erfte ^uä) 53loic, gegolten 152324. 355
R] non contigit Enangelium iis, qui in gaudio constituti sunt, sed qui adflictas
habent conscientias, iis dulce est et sapit. De successu Isaac, boö tft bei' »5
lauff ber 6f)nften^ett, ut tempore martyrum fuit. Quod obturantur putei,
est, quando sequuritur hereses. Et obturatio fontium est ber freöet, quem
5 faciunt impii homines in doctrinam et verbum dei. Yivus fons noster est
biblia, quando ergo damus intellectum scripturae secundum nostrum intellec-
tum, est fontes obturare terra ut Arrius, Pelagius. Quid papa aliud ingessit
quam terram et fimum unb ijai§ alfo öerfd^Iampt , ut nihil adsequaris de
literis sacris. Ita factum est et manebit usque ad finem mundi, quanquam
10 iam habeamus fontes apertos, sequuntur tarnen praedicatores, qui terram :c. tum
2/3 am Bande tempore apostolorum pauco tempore habuenint pacem, sed illico mutatum
0 vier fons steht aqua 6 am Bande qua humana prudentia 7 — 9 <77?i Bande qui eciam
voluit solus interpretari scripturam 10 dum
H] vocantur et tameu puri sunt. Oportet ecclesiam esse meretricem et here-
ticam, Palestinos vero probos.
Farnes. Euangelium debetur afflictis conscientiis et esiu-ieutibus. Fontes 95
et reliqua prosperitas est Christus. Sub apostolis omnia pacifica erant, post
15 quos heretiei tenuerant omnia doctrina humana secundum caput suum inter-
pretantes scripturam, id quod est fontes terra obturare. Ex his est Arrhius,
Pelagius et regnum Papale, qui fimo oppleverunt fontem, donec fons non
*H] be^nen, bie gutte tage ^^oBcn, fortber 3cu ben gcengften unb "6ctru6ten ge=
iDiJBen. S;ie ißdm, hk bo gemaxtcrt fein bon bem gefe^, bie bo büBc getüifBcn
20 '^aBen unb tüotben gerne troft fio^ren, be§n tft öon notf)en, boc' fie ^er-
3cu^er fommen unb öon ber 6f)rift(icf)en fixeren gefpei^t lüerben, troft unb
§u(ff nef)men.
%bn ba^ bo üo(gct bon bem BrungraBen unb bon bcm unglucf f)t)n 95
unb f)e[)r ^cu jäfien, unb ha§ ii)m ©ott fribe gibt, ^\i ber laufft ber 6^riften=
25 l)ait. ^c]i ift fribe, ftubircn tüir unb fein frifc^, balbe ^0 fumptt fel^crelj,
bo ^c6t fic§ ben 3cang unb fjaber lüte jcu ber 5Ipofteln 3ceit, unb baih bax=
T\aä) bo ging e§ auä) al^o.
S)a§ man bie Brunne jcuftopfft unb ttorgreBet fie, ifty nichts anber§
ben be^r freöelt, ben bie menfc^en tt)uen in ber fdjrifft mit mcnfdjeu let^renn.
30 33on erftcn gtng§ öoU. 2)o tua^r bie Bibel ein leBenbig lüafBer, al^ Batb
barnac^ fquafjmen Boße ^ifcf;offe, bie bie gfcfjrifft auBtcgtcn noc^ if)rem fopff
unb gfnEen. 3)0» ^eift bie Brunne mitt erben öorftopffenn unb auffifuUen.
3)a5 fein bie, hk mitt irbifcfjem öorftanbt, mit mcnfc^cn Dorftanbt lootlcn bie
fc^rifft bempffen, ot» 5Irrtu5, 5pelagiu» unb t^r t)Qubtt ber ^papft, lüQy tf)ut
34 bempfften
2.3*
356 5pTebigten über bai crftc SSud^ 9Kofe, ge'^Qltcn 1523,24.
R] vocabimus et imponemus nomina fontibus ut Isaac, oportet appellemus 'tjon"
unb 'tüibberft^nb' scripturam, hoc est ba§ tüix I)on unb tüibberftanb bxutcr
leiben muffen, donec veniamus in locum amplum, hoc est, ut syncerum in-
tellectum acquiramus et servetur. Yides igitur exemplum Christianae vitae
96 in hac historia. Sequitur historia lacob. s
48. 31. Sonuar 1524.
Dominica in 6™* Ex C. xxvii. Gene.
^QQ Audivimus 27. c. in quo est benedictio Isaac, quam dat lacob, In quo
iucipit historia de lacob. Supra audivimus emptionem pro primogenitura.
G am Bande XXVII. C.
H] iam videatur amplius. Sed lacobum oportet talia sustinere ut et hodic.
Nos iustum putamus fodere, iUi iustum opplere, Sic oportet eos convellere lo
scripturam, donec veniamus ad latitudinem. Hegnum ergo dei sohmi per
verbum est. Qui hoc amittit aut uon vult, regnum dei non habet jc.
Sequuntur eadem in Cap. 26. Geneseos.
*H] e^r anber§? ben ha^ e§r mit mift unb erben, bie eble fc^rifftt üorfdjlemmett,
führet eittcl mift unb erb I)l)nein, ()att fid) boä) unberftanbcn bie fdjrtfftt >&
aufejculegcnn, 2)a» e§ ni(i)t muglt(^ ift bie fdjrifft rein jcutjalben, tücn man
menfc^en Ic^r brunbcr fu^rt. 630 iftö allezeit gefc^e^cn, gefifji)f)ct iqt unb
tüixt nad) gef(^et)en, tüir tnerben prebiger !§üt)ren, bie inerben erb eintragen,
tDielool h)ir iqt au^ @otte§ gnabe ^oBen bie bo @otti§ le^r prebigen. ^^tber
e» hjirt erbe mit eingetragen Inerben, tüix mugcn ad)tung brauff {)a6en. §ot)n 20
unb luibberftanbt tüirt bie fc^rifft gelntfe ^aöen, toie alle Propheten t)or!unbigctt
f)a6cn, tuen ha^ nitt !omptt, ^0 Ijabcn h)ir noc^ nid^t ben red)ten brunn
troffen. 2)o fe^et i^r, ha^ alii^ 3cu t^uen ift umb bog ©uangelium.
Et tantum de capite. 26.
H] Caput Vicesimum septimum. .25
'3)a Gfau dierqig 3al)r alt tüar' 2c. S)o ^abtt i^r gef)6rt in bi^em
100 2<v{4 fibenunbtjluaingften Gapitel ben fcgncn, ben ^]aaz ^acob geben ^at, bo fid}
anfe^et ber britte ^^atriarct) ^acob, bo tüerbt if)r t)6ren, töie i^n @ott gefurtt
^att. Proben f]abt it)r ge!^ortt, lüie (Sfau unb ^acob umb bie erfte geburt
gefaufft ^aben, unb niie (Sfou ein rott) mußten borbor nal)m, unb gob fein 30
erfte geburtt ^l)n, bamit borlo^re et)r alte e^r unb f)erfd)offt, bie e^r ^cubor
*H] Caput XXVII.
1 m^2b. 23 Summa liuius capitis est hoc verbum 'Maior serviet minori'. Interim
101 omnia videbantur diversa ultra Ix annos et fere Ixx. Interim oportebat
^Prebigten über bas erfte 33u^ Ü)?ofe, gehalten 1523/24. 357
R] Esau accepit pultem pro primogenitura et coram homiuibus perdidit honorem,
Sicut coram deo 'Maior serviet' 2C. Hoc caput scribit finem, tüie e§ ein etlb laJJoj. 25, 23
genommen ^a6, quod pultem accepit Esau. Summa: deus est verax, quia
servat, quod locutus, Et mirabilis, quia hoc facit, quod U)et)t uBertrifft ratio-
5 nem homiuum. Promiserat Rebecce, quod lacob foret maior. Hoc verbum
oportebat verum fieret, quauquam diu dilatum. lam Esau habebat uxorem,
filios. lacob ferme 50 annos fuerat, antequam haberet ius primogeniti. 101
Interim erat dominus Esau, quanquam vendiderat ius. Et 2 uxores ducit,
quasi diceret 'Ego simi domiDUs\ lacob non ducit uxorem neque spem habet,
1 a?/i Rande et amisit dominium .S am Rande quod perdiderit ius primogeniti et
lacob superior factus est 3/4 über verax quia servat steht et mirabiliter verax 7 über
50 steht 70
K] 10 borlo^ren ^att, bo (Sott fprac^ 3cu üieBcIa '2)ei- gx6[te fal bem ftetnberni9'2of.25,23
btenen'. 3)rum6 in btBem capitel tuirt Beic^tibenn, tüag öor ein enbe erlangt
l^att, unb tüte ^acob 3cum fegnen !ommen jet) unb tüte e{)i- öon @fau ge=
nommen fet).
550 ift in bi^em capitel nic^t§ anber» gefc^riben nac^ ber f)iftorien
15 bof)in, ben ba§ @ott tüarljafftig fet) unb tüunberbarlicf} , tüar^afftig! barumb,
bo§ et)r ^inaufe furf)tt unb ^elt§, lüa» e^r jcuBagtt, unb ha'^ z^x hau tüunber=
barlid^ t^ue, jceigt bie fc^rifft aüentfiaiBen an. ^a§ ift hk Summa bin
6opttel§.
©Ott ^atte 9te6efa bort)eiBen unb acugefagtt, bo§ ber fteinfte folbe ein
20 :^er fein, unb ber oBerfte ein !ned)t. S)a§ lüort mufte tüaf)r tüerbcn. 5tkr
e» öor^coge fic^ ein gutte lüeil. (Sfau iüa§ nu^ e^üc^ tüorben, e§ ^att fic§ 101
bor^cogen, h\^ ha^ Sacoff tüorben ift faft fibenc^ig! ^a^r alt, biß ^cu be:^r
3ceit t)at ef)r bem erften bruber muiBen rec^t lafBen, unb el)r ift ^Ifc^enprugeK
getüeft unb ^att alc^eit aw bem lüort mufBen falben, ba§ i^m bie 531utter
:.-. fonber atüeiffel gefagtt ^att '3)er grofte fal bem !leinern bienen'. S)o ^ot ef|r
mugen gebenden 'tüie ein lange ]ccit i[t ba§ ? tuen tüil§ tnerben ? 6fau ber
fer^t immer furtl), tüirtt ber furnc^mftc im ^au^, unb ^att alle unber^anben,
btüeil e5 i^m bocfj ni(^t gebuljret', 3)en el)r §att ba5 regiment unb bie ^er=
fc^afft öorfaufft mit ber erften geburtt. ^ber ßjau gebac^t alBo 'tüie hjol
30 \i) mein regiment öorfaufft \)aht, %o tüil \d) bennocf) ein ^er im ^auB
bleiben'. Xrumb fe^ret el)r jcu unb nimptt jctüal) tücibcr, fi^t ein, ^am
falb e^r Bogen '^cf) bin iung!er'. ^acob nimpt !ein tüeib, muft ^Ifc^enpruget
fein unb tl)uen tDa§ im ^auB jcu tl)ucn mal, unb ane jtüeiffel iberman jcu
gebott ftel)en, ^0 §ilt er§ ine fibenjigfte j^ar ber übe ^acob.
16 — 18 am Rande supra omuem rationem liumanam et supra captuiu hominis
"'S] 35 lacob contiueri verl)o dei ^maior serviet minori'. Esau autem sentiebat '^(^
b^n '^Vind^tx', et accipit duas uxores. Nee Isaac aliud novit quam Esau
358 ^^^rebigten übet baA crftc Sind) aJtofe, gel^alten 1523 24.
R] quod maior foret. Ita scriptura mirabilem dei ordinationem indicat, qui sivit
longo tempore succumbere lacob, et tandem eripuit. Et scriptura iudicat
ben magnum tto^ Esau, quod ducit iixores 2, qnae eraut inobedientes Isaac
et Rebeccae. Ita putaruiit istae 2 'nos siimns filiae regionis, gaudere debet
Esau, quod dos liabeat uxores\ Fueruut ergo superbae, ut est geuus f'emi- s
narum. Hoc molestum fuit pareutibus, Interim ferunt, et tarnen manet Isaac
in hac sententia, quod velit Esau locare pro primogenito. Quid putas, passus
3 am Bande apparet Esau esse dominum 4—7 am Bande toen bie lau^ in bin
gvint lomt superbit sie est cum stultis puellis cum claues acquirunt
H] 5tI§o 3ce{gtt ung bl) fc^rtfft an hu tuunberBerg! @otte§, ha^ e^r fein
borl^etfd^ung ouffgeäcogen ^ott U^ {n§ [i6encäigfte ^^ax, e£)r ^acob ben fegnen
n6ei-!qual)m, be^r i^m ^cugfagt tr)a§ unb t)or!aufftt. ©§ ^otte ein fdjein, aU lo
löge @fau oben, ben e^r fe^rt ^cu, nimpt 3h)a^ toeiber, hjiit ^er im i}an^,
fe^t ficfi bo^l)n, unb bt^er mu§ unberltgen.
S)ie fi^rifftt 3ceuf)ett ntergüidj an ben tro| 6|"au, be^r fti^ gett)i§
Dor ein ^ern ^ilb, fe§rt 3cu, nimpt ^Wt) tüctber ane gunft unb tüiUen ber
eibern, unb tno^ ai^o unge^or^am ben elbernn. ^i^c hjeiber tua^ren gctüu v.
ftol^e me|!cn, tüte fie ben t^uen, tuen fte eingcfi^cn, hm 'tt)en bie (au^ in
grinbt lomptf al§ man fpxtc^t '§o tüirb [ie ftol^' ^), fo auc^ bt^ totte tf)ter,
iüenS bt)e fc^tuffseH uberfomptt, %o tt){rt§ ftol|, cüel, eigen[innig, f)offertig,
^0 gehackten bie ^cUju aud^ 'njtr fein toc^ter bi^ey lanbe» unb f)ei*r{n in bi^em
lanbe, 6[au tütrt fro tüerben, ha^ tüii* in feinem ^au^ ftnb, c^ feinb frcmbbe 20
leutt, tt)iv folben fte tüol nit Be^ un§ im tanb leiben, fte muffen tüot leben
alte mttteinnanber im ^au§, tüte tnir hjoüen' ?c. tüte e§ fünft ein ftol^
unmcd^tig!^) f^tet ift, ^0 e§ lufftt Be!6mptt. S)a§ borbrof^e 9ic6e!a unb i^faac
faft fe^r, tüte i^r !unt Bebenglen. ^a^ t^ettcn fte? fic Iieben§ unb lif^enS
ge^en, tüietüol ^faac bem (5fau bie lüeiBer nit gebenn §atte, nnc^ li^ erg ge= 25
f(j^e^en, ha^ fte im !^au^ tüa^ren unb regirten. 3Ba§ l^aben fie muf^enn leiben
bt) frommen leut '^iaac unb 9te6e!a.
.^oben bie eibern mufßen leiben öon ben jtüeien ftolljen me|en, tüa§
toitt Socob liaben muffen leiben? @()r l)att muffen bienen im ^au^, ber
♦
*) Dieses Sprickivort ist in verschiedenen Formen verbreitet. Vgl. Wander 2, 1822,
Nr. 9; 1824, Nr. 53; 1825, Nr. 68. Der obige Wortlaut kommt dem von Ägricola gegebenen
nahe; die beiden Gr. Wtbch. 6, 351 ans Luther angeführten Belege iceichen von ihm ab. P. P.
*) d. i. unb ined)ttgf. Vgl. zu 337, 35. P. P.
*H] esse dominum fratris. Jacob contemnitur. Scriptura vero maxime depingit 30
nobis Esau teraeritatem. Accipit enira duas uxores contra parentum volun-
tatem: facit, quod vult. Uxores adversantur eins parentibus süperbe sie
sentientes *Nos facimus his peregrinis magnum honorem, quod his copulamur
quae sumus hie natae, tametsi ipsi aUquid divitiarum habeant\ Quid hie
^^rcbigten über ba^ erfte Sitc^ lliofe, ge()nlten 1523 24. 359
R] est lacob, cum parentes tuleriut illarum superbiam? Vides igitur deum ft(^
gefteEet, quasi non velit satisfacere promissis. Ita lacob exemplutn habet 102
Christianonim. Superbae uxores oportet imperent Isaac, Rebeccae et lacob.
Yerax est ergo, aBer er füret eS fo feI|Qm ^ttt üu%, ut nemo possit esti-
5 mare. Quoties putas, lacob cogitavit 'Estae haec benedictio? cum parentes
mei cogantur servire uxoribus fratris, quid ego' jc. Sic in omnibus fit. Cimi
2 über habet steht ferre 3 übei' Isaac, Rebeccae et steht vciJ^t ^aten nou parentes
4/5 über aestimare steht ermeffen
H] ß^Qtnell unb oc^^en ^uten , 'qe^c giB beu feuen', 'ge^tn tnartt ber e^ef jc. ^0
tuerben fic mit i^m um6gangen fein.
630 !^att§ ein gftaltt ge^aBtt, ^am toolbe ©ott feine acu^age nit falben.
10 Die 3tou fet^^cjen muffen rcc^t ^aBen im ^au^, nic^t ber öatter no(^ mutter,
nicfjt ^aco6. DrumB ift ^acob f)ie ein erempel ber tüergfc unb InunberBerg!
©otteB. 3IIBo ge'^en alle gott» tüerg!, ftetlen iiä) tüiberfinnig! , al§ toolbe
ni(^t§ brauß tnerben. ?l6er Sott ift toarliafftig in feinen tüorten unb lt)unbcr=
BarticO in fein ftiergfen, ef)r fu^rt» fel^ant ^tjnauB, ^a§ Quc^ niemaubt-j ^0
15 erbengfen mag. Sßarljafftig ift e!^r, aBer !eine creatur fd§t(fet ftc^ in feine
lüergf, feo folben tüir (Sott erfennen in feinen tuorten unb tüergfen, e'^r ftelt
)\äi aücjeit al^o, §1^ toolbe nic^t§ brou^ Inerben, unb e§ gefc^i^et boc§, tük
e^r§ rebett.
^acoB I)ilbe fi(^ an ha^6 toort '2)er grofte Inirt bem üeinften bienen',
20 ba§ Jrort i}ait ef)r Oor toar^afftig gef^alben unb gebockt im ^er^en 'Sott !an
nic^t liegen, ber öatter muß unrecht f)a6en, hu mutter be^gteid^en, gfc^tüeig
ben bu\ 6^r moc^t h)ol gefprod^en ^aBen '£)u Bift mir ein feiner ©ott, ift **-
ha^ gerebt ? 3)ie ^ttjet) tneiBer fein !^errin im ^au§ , tiotter unb mutter muß
t^n unterügen, i^ fotbe uBer mein Bruber ^irfcf)en unb ^er im ^au§ fein,
25 ^0 feinB b^e Beftien. ö» trirtt erlogen unb erftunglen fein": %o f)etten toir
alle gefagtt. 5l6er ^0 tl)ut ©ott in allen feinen tnergten, le^t aUc^eit ha^
h)ibberfpie{ fe^en. 2ßen e^r mitt tcBenbig ma^en, ^0 tobtet e^r Hör: it)en e^r
ein toii from machen, ^0 mad^t ef)r i^n öor 3cu einem funber. 630 t^ett e()r
auc^ feinem Bof)ne, bo ef)r fotbe regiren, Ii§ eljr i()n an ein freu^ fdjlafjen.
30 ©30 ^at er aüen marterern mit gefpiltt, tüi( fie grofße f)ei(igen unb grof^c
l^etn machen, unb left fie Brennen, ertüurgen, fopffen unb fünft unb §0 umB=
Brengenn. So fprid^t ber pfalm 'tnift, üben ünber, tnift, lernet unb crfennet, ^f- *. 4
*H] putas passum lacob, cum et Isaac et Rebeka patitui*? Ad minima procul
dubio servitia cogebatur. Hie apparet deum esse mendacem.
35 Prodest igitur lacob exemplum, ut cognoscas deum in verbo et opere
suo. Hie Interim regnant duae mulieres. Sic fit in omnibus operibus dei, lo*
dum iustificare vult, facit peccatores, dum vivificare, mortificat jc. Sic non
360 ^Prebtgten über ba§ erfte SBucE) Tlo]t, gel)alten 1523/24.
R] iustum aliquem vult facere, facit peccatorem : vivura, sinit mori. Sic cum
9JI. 4, 4 Christo fecit, sie cum martyribus. Ideo dicit scriptura cum mirabilem 4. ps.
quanquara non appareat ut verba sonant, tamen non potest non esse verax.
Ita in morte tütrt er fic^ [teilen erga nos, quasi 1000 diaboli adsint et ipse
nobis adversarius videbitur. Qui dei opus nou novit, ber t^an fie ^) nit 5
bretn fcfjitfen. Oportet fides hie regat, quae dat gloriam deo. Ita credidit
lacob se fore maiorem, quanquam erat servus duarum uxorum fratris Esau,
qui et putavit se dominum, cum videret se regnare. Sic dominus sinit iusti-
1/2 am Bande cum regnare deberet affigitur cruci 2 am Rande er h)tl§ JU groffeu
Ferren mad^en ünb left fic brennen fo^fen jc. 8 über qui et put. s. dum. steht cogitauit sie
videtis quis me expellet sed frenum in manu gero
1) fic = fic^ Vgl zu 42, 7. P. P.
K] ba§ ber "^er iriunbcrbnrlic^ ift in feinen f)eiltgen', nBcr (jalt an, jd^treiget [ttl,
e^ mu^ bennodj gef(f)ef)en, trenn e()r fid^ nac^ ^o tounberlid) [teEet nnb fi^icfet lo
fic^ nac^ ^o jelljam.
511^0 tütrtS aud) jcuge'^en mit nn§ im fterBenn, bo Irirt nn§ bungfen
h)ie tfiQufent teuffel umB nn§ fein nnb et)r [tette fic^, ^am tueljr e^r ^unbertt
meilen bon un§. S)o f(^reten tüir ben '^ilff ©anbt ^aröara, '^tlff 6ant
^eter unb ^aiiV, geloBen un§ ben gen Snnt Sacoff, ^cu un^er Üben franen i.',
gen 5l(^ k. §o ge^ttjS, tüeljr ©otteS tuerg! ntc^t tnoi^ unb erfent: S)ü ift ben
ber glaube t)on nötigen, be^r ntu^ bo regieren, bel^r gibtt ©ott bie e^r unb l^engt
on feinem tüortt unb f|3rid)tt 'Su ^aft ntirö ^cugefagtt, 1)n bift inarl^afftig,
e§ mu^ )xiai)x fein, Inag bu fagft, e§ Inenbe fic^, lüte e§ tootte, fteUc bic^ fegen
mir, tüte tüunberbarltc^ unb felljam bu immer mef)r tüilt. ^Darauff ftol^ir 20
iä), barauff troljc irf;, borauff bo(^e iä), ha^ bu nid^t leugeft'. 5Den i[t§ Don
not()en, ba§ man er!cnne unb tnif^e, Inte ©ottey lüerg!e gcu ge^en 2c.
6fau gebarfjt 'tc^ töil gerne fef)en, ine^r mid) ttjil auftreiben, ^d) !^ob
io^ ben ^caum in ber l^anbtt. 9Jlein 3edt(inM leitt ba unb mu§ mir bienen.
^ä) tann fie feinn meiftcrn, iä) bin Jungfer, iä) ft^ oben an', äöa» ge= 2.^
fcfjt^et? @t)r fie fidj umbfet)en, unb bo ßfau am fid^erften fi^t unb regirt,
9 am Rande ps. mirificauit dominus sauctos suos.
*j Die Koseform von '^atüh erscheint noch öfter, später aber immer als ^edel, tvas
Luthers Sjyrache mehr f/emäss ist, vgl. auch 376, 1 und 17. Diese Namenlcoseform wird (wie
andere, besonders ^an^) auch als Gattungsbezeichnung verwendet nnd begegnet als Be-
zeichnung eines beschränkten 3Ienschen bei Ltdlier. Vgl. Grimm, Wtbch. 4,2,2201j2. Von
dieser Bedeutung dürfte wenigstens im obigen Falle sieher etwas mitkli'ngen: 'mein guter,
dummer Jal;ob\ Vgl. auch die G)'. Wtbch. aus Mathesius angeführte Stelle, wo ^eäd neben
Qfä)crprobc( erscheint. So iinrd hier auch Jacob des öftern getuinnt. P. P.
"H] i^i. 4, 4 solum cum martyribus, sed eciam cum Christo suo egit, ideo ps. ait SScitote,
quod mirificavit' 2C. Qui istum dei morem ignorat, dicit 'Adiuva S. Barbara,
S.Iacobe'jc. facile potest deus superbos decipere, SecurusEsau, regnans 2C. cadit.
«ßrebigten über bai erfte m^ 3Jiofe, gefialten 1523 24. 361
R] tiarios suos regnare, dum securissimi sunt, cadunt. Sicut factum est Esau. io3
Historiae videntur quidem ridiculae, sed depingunt nobis deum et opera
eius. Isaac deeipitur, mulier öei'jagt auä) hxaix , per quam adepturus erat
benedictionem , mulier dicit 'sine maledicere, qui maledicit, maledictio sit27, 13
5 super me\ Per fidem ergo feminae opus exequitur deus, taudem ei" rid§t§
mit ben ineip, neu per sanetum Isaac QU§, ut eciam filius desperet 'Ego27, ii
mollem' zc. ipsa 'sine eum maledicere^ quis hoc indidit mulieri? Spiritus dei,
nou coutigit per patriarcham Isaac, sed per mulierem et tamen vult pati
maledictiouem et sciebat huuc esse Isaac, qui accepisset a deo benedictionem,
10 gratiam, misericordiam, quare magnae dotes fuerunt in corde eius. Cogitavit:
9/10 am Hände 20 pajmi-um maledictiouem libentius sustinerem quam Isaac vnam
K] unb meinet mc§t anber», ^acob biene i^m unb feinen tretbern, bo f]att
3iacoB ben fegnett "^Ijntüeg, t^x e^r§ gebentft, ^o leit (Sfan in ber afcfjcnn.
S)a§ '^eift geiptttt mit @otte§ tt»et§'^eit, ^o get]t|§ jcn mitt oEcn groffien
^eiligen. 2)o tüixt nn§ ©ott afigemal^Iet, tute e!^r feine iüort tüunberbarlti^
15 l^eltt, unb [il)et Qllc3eit ba§ iüibbeifpiH jc.
3fanc 'mixt betrogen, ©ott ni^ty bnrcf) ein tnetb auB- Sacob furcf)te los
fi(^ unb fprQ(^ 'Inte men mic^ ber batter fennete unb gobe mir ben f(uc^
bor ben fegnen' ic. 2)o fprarf) bie mutter '2a% flud^cn, tüte e^ir tütll, ber
flu(^ get)e über mi(^, fa!^r bu furtt unb t^u, tüte ic^§ gef)et^en 1:jab^\ -i^ctjx^his
20 gibt bcm tüeibe beijn tro|, ha§ fie fpric^t 'ßo^ fluiden, lafe malebeien: ftuc^t
e'^r, feo ge^e ber f(uc§ an mir au^'? S)a§ t)Qtt ber lieilge geift bem tüeib
eingeben. 5)t§ tüerg! @otte§ tüirt buri^ ber mutter glauben au^geric§t, nic^t
burc^ irgent einen grof^en t)CTÜgen, burc^ eine toltc bettet, bie burffftS tüagen
unb bie malebetungf) auff ftc^ nef)mcn. SJßen mic^ ein folc^er battcr folbe
25 malebeien, tüolbe iä) über tf)aufent ^^apftifc^e malebeiung^ !^aben ben bel^r
eine. %a^^ inetb tüufte, ba§ Sott mufte iüardafftigf fein, fie lüa^r gelüife,
bo§ ber fegnen, bie gnnb unb barml)erc3ig!ctt fotbe ^iacoffö fein, bie if)m auc^
©Ott äcugfagt t}att in bem lüortte 'ber grofte tüirt bem tietnern bienen'.
3)rumb tüagett fieB unb \ml fc^en tüa§ eljr funken tan, unb gebarfjt al^o
30 'tuen audt) ;^^faac findet, f^o muß aurf; ber ]inä) nit tüal)r fein. 5)en ©ott
fan ni(^t liegen'.
Sonberltcfie gaben fein in ben beiben geftieft. C tüolbe ©ott tüir betten
icgt einen, be^r ein fotc^enn glouben f)ette tüte bitl )xmh, %o fotbe itn^er
fa(^e tüol fteben, ^2lber mu ift irgent einer? k.
R] 35 Stultae quidem apparent historiae, sed maximc indieaut, quid deus los
cogitet. Per stultam foeminam, sed spiritu dei sapientem et animatam res
geritur, non per magnum Isaac, qui Interim rem ignorat. Sciebat foemina
maritum (juidem esse sanetum et qui deo curae esset, sed tamen nihil veretur.
Fides foeminae haec erat: utcunque maritus eciam sanctissimus maledicat.
362 *4-''ice^ist<-'" übet bae ctftc 33ucf) ^Jioje, geljoüeii 1523,24.
R] quanquam maledieat, non valebit maleclictio. Ac si quis dieeret 'Si eciam
Clu'istus me malediceret, uon curabo\ Si Christus in morte dieeret 'non
volo te% die 'Tu es Christus vel estimo te mit emft nit meinen vel deus
1 Tioi 25, 23 uon vult\ Sic credidit Rebecca verbum dei esse verum 'Maior serviet
rainori', 'quare eas, mi fili' ic. Ecce maximum fidei exemplum, tt)ie cr feret
104 cum sanctis suis. Deus ergo verax, quanquam differat, tamen non mentitur,
et si non videamus , quomodo efficiatur , sustineamus , veniet tempore suo.
Ita Tacob venit ad ins k. cum pater non vult, fit per matris consiliura, imo
per furtum fere, non potest efferri dignitas huius historiae, furatur ipsam
1 «6er quanquam steht uon erit vera 7/8 über veiüet bis cum pater steht s. petrus
non veuit auxiliari nobis faciet hoc aliud 9—363,2 am Bande an fein njtffcn önb tüitlcn
ftitt fie im feinen fegen liin mi
H] S30 folbcn n^ir auc^ gebenden. 2ßen tüir un§ ({§en bungfen, G^riftny k»
matebeitte un^, üo foUen tüiiv nic^t netten, [ollenn nn§ ntc^t furchten, foUcn
nic^t bran ,3rt)ciffe(n, ben ba5 biße malebeiung^ nic^ty fei). %bzx Qdoü mufe
liegen, betjr un§ biBen fof)n gef^icft ()att jcu fegnen unb ni^t gcu flud^en.
äßen G^nftua im tobe fproc^e '^cf) n^it betner ntd^t', fjo foHen tüir if)m fuv=
tnerffen, ha^ efjr (i^riftui? fe^, unb Bingen, ef)r toer» nt(f)t t^nen, ap e^r ftc^ 15
gtei(^ alBo ftelle, unb fpred^en 'e{n|tüat bn mnfty nid^t mit ernft maljnen abber
Sott mu§ ni(^t it»arf)afftig! fein\ 3)o muftu alle gebnnglen, fl)n unb tt)i|
laffeen fQt)ren, tüie ^te 9te6e!a tf)ut, 2)ie fielet baruff unb gebenc!t '@ot (]att
gelagtt "3)er gtofte fatt bem tleinern bienen". i)a§ toort mufe tüatjt Serben',
fie l)ctte fic^ barob (äfften ^cureifsen unb ^unbert tobe hxan getüagtt, inte fie 20
fpric^t 'borf(ucf)tt ef)r bic^, feo fei) bie Oorftuc^ung^ uff mi(^' ic.
£)a§ ift ein treffüd^ ej;empel beS g(au6enn§. S)q§ ift ber grofte glauBe
«04 unb erfentnn^ ber hjerg! unb ber h3eifef)cit Sottet, ha§ @ott Irav^afftig ift,
unb Bo toarfjafftig, bciS ef)rS lüunber(tc^ f)l)nanB fu^rtt, unb apy nic§t ^0
flinouB ge^et, lüie n)tr^ gebencJcn, ^0 toirty bennocf) gefi^c^cn: fomptt Saut 25
^eter nic^t, ^0 fomptt ^laria ÜJIngbalena, ey muftenS e^r bie teuffei ^pnau^
fu()ren, e^rS unauBgefurtt 6(ic6e. 330 ge!^ety l)ie 3cu, luilty ber öatter nit
tf)uen, tüie ey i()m geBu^ret ()ette, %o muB many mit fielen bom öatter
hjunberbarltc^ brengen. %tin fein luifBen unb tniffen flilett hk '•JJiutter bem
öatter ben fegnen hjeg!. Sßunberbarlid^ mirt bay lueiö gefurtt, fie tuolbc gern •■'o
ben fegnen fjaben, unb fan i[)n mit gelualt nicf;t nehmen bom batter, brumb
erbenc!tt fie ein fold^en funbt unb ftilt t^men ab, toie ber tejtt laut, ©unft
h)er§ unmuglid^ gettJeft, h)en§ @ott ni(^t feo !^ett l)aben tooltenn. S)a§ tt)a§
*H] verbum habeo 'Maior serviet minori'. Quemadmodum deberem persistere,
etiamsi Christus in morte mea dieeret 'non volo te', Necesse esset hie omnia 35
relinquere quae apparent et herere in verbo dei, qui non mentitur, utcunque
104 iuterim videatur maledicere. Summa: Deus verax est, etiamsi diu dijfferat zc.
^ßrebtgten über biv3 crfte 58uc^ iliofi\ öefioücii 1523 24. 363
R] benedictionem marito sine scitu, fuit ergo opus dei. Elatus est ergo lacob
et alter depressus.
Mysterium: multi fprU(^ fitlb bl'iu. Diu» populi veuturi ex 2 fratribus
sunt Israel et Idumei, plura inveuies de bis in prophetis. Et boc caput
5 raaxima complectitur, breviter indicatum est in eo bcr Qiing, quem babueruut
isti duo populi iuter se. Edomitae t)ahm fie ^) geloevt, tameu demum subacti
3 über ffrud^ steht loci 6 am Ranch vt genuaui et Italj
1) fie = fic^ Vgl -u 42, 7. P. P.
:r] irol geftolen unb ^o gefc^a^s, ha§ ber fteinfte ber grofte tüarb unb bcr Oor
tOQ§ 5lt(^enpiuge( getoeft, bcr lutrt nu f)er. 2^q§ ift bic ^iftorien, fünft 'mai%
iä) nichts barauB 3cu mergfen, ben bav ber fegnen bem öatter obgeftolen
IM tüarbt, unb ha^ bef)r ^era6 gefegt tft, unb tc^ner er^abenn.
Solben» nu"^ au^ geiftli(^ ^anbeln, tuen lr»tr§ !6nben. @§ fein nill
gutter fprud^ brtnnenn. S)a§ tooHen lüir öor unS nehmen. 2)teBer ^tDci)
Dotifer, bie bo öon htn 3h)et()en brubern fein, (ein» f)eift ha5 ^fra^eüfc^ tiold,
ba^ anbere bie ^bumeer öon 6bom) tüirt öilX f)\)nn unb tüibber in ber fc^rifft
i:. unb in ben ^ropfjeten geboc^tt. 2)o h^irt !urt;[ic^ faft ber gan|e gang! unb
jtoang bi^er gU^eier öoltfer angejceigtt, bie bon '^]xad unb öon 6bom fonimcn
fein, iüie 6et) un» mag fein teu^fc^ unb Wi^d) öotcf. S)ie ]\mt) öolcfer
fjaöen fic^ fe^r unbereinnanber gefc^Iagen, gcu Beiberfeitt» tüunberlic§ gefc^tagen
unb feintUc^ getoe^rett, al§o ba» ic3t ba» 3fi-'af)elif(f) DoIcE oben läge, ic^t bie
20 ;3bumeer, Balbe !arf)t e» fic^ nnbberumb, ba^ bod) gcu Ie|t bie l^bumeer unber-
lagen, §o !^att§ fid^» gcum erften angetafBenn. %[t)u ft^et man nauertt bie
figur, aBer in ben propf)eten ift» fle^rcr. ©fau toarb ^ccittlic^ ein großer f)er
in -itrabia, uimpt Dil lanbt» ein, ba?^ nod) ^eut f)eift ;3'^ii"icfi- ^-^l^er .^aco6
"^att in be» nid^t», jceu^ett um6 ^e^r, fomptt noc^ in Ggiptcnn, iüirtt ein
2ö bettler, leibet not^ öiCC nott unb n)ibbern)ertig!eitt , faft in brel)f)unbert jfiar,
e^r bi^er fef)gnen erfuEett toarb. S)er 8egnen Ira» geben, aber langft bar=
nad) tourb e^r erfüllet, ß^r ftarB noi^ unb otte ^Patriarchen, barjcu ^JJJlofe»,
unb öil propi)eten unb ^eilige leutt biß nff '^a'oib unb Solomon, bo erft bie
^bumeer unbcrtüorffen n3arf)ben ben ^^fraf)e(itern, nad) lautt be» fegne», hjie
30 i^r ge^ortt ^att. 'M^o ba» @ott attentf)a(ben fic^ ftette mit feinen 3cu=
^agungenn, ^am rtolben fie jcu rügt ge^en, unb nirf)t» brau§ tüerbenn, uff
*H] Oportet impleri verl)um dei, si non per Petrum aut Isaac, tarnen per Magda-
lenam aut Rebekam reputatione stultam, ut furto auferatur beuedictio ab Esau.
Sequitur mysteriura et allegoria.
35 Duo populi ex Israel et Edom. In prophetis et historiis invenitur,
quid hi duo egeriut contra se mutuo , ut Itali et Germani ita convenerunt.
Esau prius et statim fit dominus et regum pater. lacob interim eciani in
364 ^^rebigteit über tag crfte Sud) 5Jlofe, gehalten 1523/24.
R] sunt. Esau factus est statitn dominus, occupavit Iduraaeam in Arabia.
lacob interini proficiscitur cum sua prole in Aegyptum, ferme 300 annos
j)eregriuatus est, antequam fieret primus. Omnes erant mortui patriarehae K.
postea temporibus David, Solomonis Idumea subacta fuit Israelitis. Ergo
ubique deus, quos vult perdere, evehit et econtra. Israel non habuit certam s
mausionem. Hoc significavit hec figura, quod Isaac claudit oculos et non
velit cognoscere lacob pro filio suo. Isaac figura est dei, qui cecus est, qui
105 dat Esau benedictionem, non lacob, hoc est: quando videmus oculis caruis
regimen , tum fateri cogimur Esau regere. Tandem ubi vocem audit, fo
h)trt§ fo fel^am au^genrf)t, bQ§ Jt)ir meinen, got §ab ntt§ hxuxnb getxtift. lo
2 über Aegyptum steht peregrinus 3/4 am Bande consequitur benedictionem, sed
longo post tempore
K] ha^ e^r bie tnctbt nnb bic toHe üornufft jcu fcfjanbcn maä}t. @§r ev'^o^et
bor, h)a§ ef)v crniberu mitt, unb evnibert, ton§ c()r cvl}6f)en töiU, nnb ftclt
fi(^ tonnberbarlic^ nnb fcl^am.
©,^0 nuift§ (^cugc'^en mit bifsen .jhjeten öoltfern. @fan loirt 6albe ein
t)ev, groß nnb merf)tig, f)att lonb nnb lentt, ober ^acol) Icft e^r geljcn 6orbi= i^
borbi. ©fon fif)et, h)ie ef^r @otte§ fo^n fe^, aber ^acob irrett umb l^e'^r, q^
Öott feiner ntcf)t§ nit adjtete. ^faac rcgirtt bo^ljn, ap x^m nichts brnmb fe^,
^am !cnne ef)r ^azob nid^t, f)at 6fan am bül)r gehaben, al^ folt ci)X Bogen
"^ei)m ImK iä) ben fegnen geben, bef)n mat)ne iä), het)X fall ^er fein', unb
gibt bocf) ben fegnen bem ^acob. 2)o§ bebent , ba§ ^\aac§ angen tnng!el 20
10.-, mürben, ^faac ift ein figur @otte§, ber ift bltnb, fÜ^et nic^t, meinet, c'^r
gebe ben fegnen (^fan, ^o ef)r i()n boc^ ^acob gibt. 5(1^0 ift auc^ @ot mit
feinem ^tegiment nnnb mit feinen fjeiügen ftellet eljr ftd) al^o, ^am tüoEe
e^r ben fegnen (§fan geben, (eft bie bo^en l)ie bol nnff !t)aben, gutte tage
tjaben, teft fie fd^et)nen, aU met)ren ftc feine finber. ^Äber barnad) gibt e^r "
3iacob ben fegnen mnnberbnrlid) tior ber meltt, nnb rid^tv al^o an^, §am
ef)r blinb fet).
5)rnmb ap d)x nic^t btinb ift, %o fteüen ficf) hoä) feine mergt al§o.
'^d) lüolbc, ba^t @ott mef)r blinb loe[)r, nocf) ift et)r blinb fot^^), ober e^r tt)trt§
mott treffen, ap c\)x gleirf; blinbt ift. 3)a'3 geldjitict nn& attcy gen troft, 3u
men mir glcid) angefef)enn merben, ^am fe^en tnir nortaf^cn, '^am i)ah ei§r
') NacJufestelUes adverhiales jnt //(. der Bcdeutnmi 'gcnufi^ auch loeiter unten 410,10
und sonst hei Luther. Gr. Wthch., 8, 1817. Noch heute in Ohcrsachsen und im Vogtkmde
CAdj. H. Ade.) Vgl. -. B. K. Albrecht, die Leipziger Mundart (1881), S. 196. P. P.
*J^] Aegyptum cogitur desceudere et esse extra reguum quadringeutis annis.
Beuedictio quidem datur, sed diu difiPertur ic. eciam usque ad David et
Salomonen!, qui subegerunt Edom. Sic deus sua promissione quasi mendax
105 coram mundo adversam partem videtur exaltare. Isaac figuram habet dei 35
quasi caeci et Esau faventis, sed postea nimium videntis. Non potest magis
^rebigten üBer ha^ erfte ^uä) 2)bie, gehalten 1523/24. 365
R] Quanquam deus non sit ceciis, tarnen opera eius ita apparent. Sinas eum
cecum esse, er tüirt» fein treffen. Sic Isaac est cecns, bennod^ ntuB er«
treffen. Ita longo tempore subactus est Edom ab Israelitis. Legimus in
scriptura infensissimos fuisse Idumeos Israelitis, ut Esau lacob. Quid
5 facient? clamabiint ut pater eoriun 'putavimus nos dominos fore Israelitarum,
sed contra actum est' ac. 'quid', dicit deus, 'tüQ» fot ic^ ju tf)un'? Habebis
tu regimen 2C. vide 3. et 2. librum regum, Yidebis hec impleta, ergo cog-
nosce deum tuum ut mirabilem, bo» er§ fo iounberlic^ l^tn QU» fürt. Quam
multos timeo spiritus erroris futuros, qui praedicabuut 'Dens verax est', et
10 tarnen non inteUigunt, quomodo deus impleat ^c. tu pete deum, ut maneas
4 — 6 am Bande tat textiis habet tristem tuisse Esau qiiod erepta fuisset illi benedietin
per lacob 6/7 über quid bis regimen steht respondet deus Israel abstulit boc§ foÜU ein
bellieosus populus toerben önb rtirft einmal fetfiert ein f^onig toevben 7 regum] regnorum
9 über praedicabuut steht Suchen toerben 10 impleant
Hl unBer öorgefBen, p fi^et un» Sott bennoc^ jcu le|tt oljn, ap totr tool ^cu
3cettten fprec^en 'fit)e, ic^ meinet, bu n^urft mir ^elffen, Bo ^ilffftu einem
anbern'. Xo leit nic^t Qn, jcu le^t t)i(ff e^r getüiBlic^ nnb Inunberbarlic^.
S30 fquQ^m es noc^ ^cu Ie|t mit bem ^li'Q^elifcfjem nolcfe aucfj, ^cur
15 3ceit Xamh unb Salomong, bo nnube ßfau, ha^ ift ha^ ^bumeifc^e void
ben ;^sfrat)elitern unberlDorffenn, bo trurben bie Gbomiter bem 3fraficlifd}cti
öolcf feinbt, unb fonberlic^, bo fie bo-j fonigreic^ auffridjtenn, bo murbcii fic
fc^reienb 'D öotter, toarumb f)aftu ben fegnen tneg! geben? ^c^ meinet, bu
falftli mir ifin geben f)a6en'. S30 trirt ben 6ott fpredjen, mie ^ie ^^faat,
20 *^c^ fan i^m nid§tB gt^un, ^acob tjatt ben fegnen tjtjnlrcg, bißcm öolcf f)at
ber fegnen gebuf)rtt, ti)X ift bo^^n. 5)od) faltu ein ftreittbar ooIcf Itierben
nnb mirft bir ein matji fe(bft ein fonig! ertoefjlen'. Xooon f^att if)r im
britten unb oierben buc^ ber fonige, bo fttieftu, ha^ ha5 erfntlett ift. (^bom
ift abgfallen, fiatt ben ^alB gerüBen oon ^»lUba unb ift ein cigenn ^Jtcic^
25 toorben 2c.
S30 get)en alle ^iftorien bo f)t)n nnb feint bo t)l)n gericfjtt, ha^ mir
lernen unb erfennen, ha^ ©ott loarliafftig bleib unber ber (ngen. S)aö ift,
bQ5 el)r ]id) alBo ftelle, ^am molle ci)x nic^tt l)Qlben mas e^r ^cngfagtt f)att,
nnb fu^retg bod) gar niunberbarlic^ nnb fel^am !^l}nauB.
•""• £ tüie gerne molbc ic^ prcbigcn, ba§ mir bic mortt rc(^tt Oornebmcn
fonben? Sßae mcrbcu irBomcr gciftcr fommcnn, bic ba trbkn unb bodjcn
*H] caecus cogitari, ut iuditium rationis fallat. Sic Idumci postea clamant eoram
deo 'quare me abiieis'? Respondet deus '^d) tan t)^m nickte- t^un'.
'Tempus veniet' k. 3. Reg. et 4. vides, ubi hoc impletum est, quando27, 40
35 non amplius Idumaei manseruut tributarii Israhelitis. Summa: Deus manet
verax, Interim mendax videtur, ut non glorieris etiam, quasi aliquid sis,
366 5J?rcbtc5teu übet bai crftc 53itd) T}o}e, gefjatten 1523 24.
R] 106 lierere in veritate. 9iet)n bü muft nit ftol^extt, tarn mirabiliter tecum agit,
ut nesciats, an deus sit deus. Tu die 'domine mi, cum venerit tempus, quo
irapleri debeat, doua gratiam, ut consistam\ Promissiones siiae debent con-
solari nos, non facere nos superbire, ut hie vides in lacob, non docetur hoe
uisi experientia, si fieret uobiscum, sicut actum est cum martyribus, statim
dictum est 'deus verax est', si tentaeio venit ic. 'Si eeiam velis me im-
mittere inferis, non tamen facies". äßtr folleni üuä) auff ßl^riftum brengen,
ubi hunc non habemus, nihil habemus. Vera benedictio, de qua supra, trifft
5 6 avi Bande vt singulis momentis timeremns vite 7,8 am Rande bu muft veiTis
ein eciam sl nou verax esses deus it.
H] tücrben uff bie berl)c{fc^ungen @ottc§ unb tücrbcn md^t toif^en, tüte iinb
in tüafe geftalt bl} Inartjeitt fall öoI6rod}tt iüevben, tuielDoII @ott tDai= lo
I)Qfftig ift K.
106 ßö ift nic()t äcu trogen narfj fic^ jcu ruljtncnn, tuen tt)ir gleidj bt) äcu=
^age f)n6cn, e§ ift öon n6t()en, ba§ tüir un§ f6id)ten unb in foidjt bitten, ha^
tüir an ber tuarl)eitt bleiben, äßen toir bod;en tüotlen, tioljen unb ftol^iren,
§0 tüeiben tüit§ nit gutt mad^en, i^a tnix toerben gcu le^t nit triften, op is
©Ott ©Ott fei), ap öor()eifrf;ung öor^eifc^ung fe^, lugen lugen fein unb tüarl)eit
Inartjeitt: öil me^r folftu gebenden '."perre föütt, l)ilff mir, ha^^ \d) an beinern
tüortte t)albe' k. S)te tior^eifcljungen ©otteS foUen allein troften unb bie
^tkn er!§alben, ha^ fie beftel)enb bleiben unb nitt trogen, fie mad^en nit ftol|e
gefeEenn 2c. S)ü§ Inirt niemanbtS lernen, c§ fe^ ban bie erfa^rung bo, unb 20
fonberlic^ tt)en§ in tobt§n6tl)en ift, bo erfcl)rett nian§, mitt tnorten lernen
tt)ir§ nic^tt, fonbcr in ber tünrl)cit. äÖen§ un§ ging tnie ben martern, ha^
tüir alle ftunben in gfal)r bey leben§ trel)ren, ^0 mochten tniiy erfahren. 6§
ift leicht unb balb gefagtt '©ott ift tüarljafftig!', aber tüen§ barjcu tquol^me,
hai tr»ir fe'^en folben, tüie lüarljafftig! e^r tüe£)re, feo tnerben tüir ber tüortt 2s
tüol Oorgef^en. 6^ mu^ bol)t)n !ommen, ba^ tüir §agcn '2)u muft tüar^afftig
fein, ap bu auc^ nic^tt tüaljr tüe^reft' ic. S)aö ift bie ^iftorienn.
äBtr folben» auc§ nu auff 6l)rtftum brengenn, fünft tuen tüir bel)n bo
nicl)t l)aben, ^0 !^abenn tüir nic§t§. 3)er redjte fegnen, bo öon brobcnn gefagtt
ift '3» beinern faljmen fotten alle t)ülcter gebenebeiet tüerben', ift ha^j (Suan= 30
*H] quando eciam habes eins veritatem et promissionem, sed ut ores cum timore iz.
106 Consolatio quidem certissima est, sed timeri vult deus. Complebis quidem,
o deus, quod promittis, sed ego gratia indigeo, ut interira fide persistam. Si
nos quottidie in morte versaremur ut olim martyres, tune disceremus, quae
vis sit fidci. Nunc autem dicimus quidem 'Deus verax est' ?c. sed ubi opus 35
fuerit fide, deficimus. Fides dicit 'Etiamsi in tartara me detruseris, tamen
verax es' k.
^n-cbigteu \dm bo? erftc ^ud) 53lo)e, gefioUen 1523 24. 367
R] bOö Guangclium an, supra audi.stis benedictiouem, quae facta est Abrahae,
hec est corporalis, ber ^eubtfeQen, quod benedicimur per Christum, gegen
bent ^lu^, quem accepimus per Adae lapsum, data est nobis benedictio. Hie
duo fratres indicant, tüte 65 ju g^et, bei" fegen feit fel^ant, ut uemo sciat.
5 Isaac manet pater. Videbimus iusticiarios et credentes, qui iu fide ambulant.
Esau ergo gerit typum Synagogae, quae putabat se in sinu domini sedere
et semper mansurum populum dei. Seriptura dielt preciosas vestes habuisse 107
Esau. A^estis est seriptura, quia populus hie habuit oracula dei Eo. 3. pro- 9}öm. 3, 2
missiones habuit, gentes non item habuerunt quidem in domo, sed non
3,4 am Hände leben contra vitam gnob contra peccatuni, deum contra demonem
5 für Isaac manet pater steht ausgestrichen Hie omittimus Isaac 6 am Bande praedicabat
legem
K] 10 geliunt. £a§ al^ier ift auä) ein fegnen, be^r f{(^ uff äcetttltc^ bing erftrecEtt,
tüie ben ha^ offtte in ^JJtofe ftel^et. 2I6ei; ber iRec^ttc, tratjie t^aubtiegnen ift
be^r, boö burd) (J^riftum atlc öoüer foHen gefegnet fein unb be^r fegnen ift
entfegen bem fluche, ^0 SIbam tüibberfal)ien ift. 5Ufo büä in bcm fegnen unn-^
tjorfunbiget unb geprebigett tnext^e fegnen tuibber fluchen, ba^j leben Iribbcv
15 ben tobt, gnabe h)ibber funbe, ©ott tüibbev teuff eK : boB ift ein tuunberbarlic^
unb feI|Qm fegnen.
£rumb taft ^ie aber Zsi^az ©ott ben öatter bleiben unb bie jtoel^ne
bruber bie ^tüet) üolcfer, ein§ bo» bo 5Ifcf)enprugel ift, ba§ anbere, ha^ bo
^erlic^ unb tool lebtt. Gfau ift ^er im f)auB unnb regiitt, ha§ fein bie ^uben,
20 hk ha^ QUBerlneitfje üolc! ©ottec^ tuafjien, bie ha^i gefe^ f)atten, fu^reten»,
pxebigten§ unb teuften nic^t onberä, fie folben eloig in bem ^qub ©otte»
bleiben, tnQt)neten, fie föf^en in ber fc^oB @otte§. %h^x e» tt)at)r bo nidjtc^ 107
ben ein ouBerlic^er fc^ein bey gefe^ö unb ©ott» binft» ic. 2;rumb erlangten
fie ben fegnen nic^t.
25 S)ie ^iftorien gebenc!t t)ie ber loolriec^enbenn fleiber, hk bcbeuten hk
fc^rifftt. 8ant 5paul ^cun 9i()6mcrn am britten jcciget an, hat^ ha^j t)oid be^iKöm. 3,2
gefe|5 bel)n furjcug l]abc, ha5 fie hk fd)rifftt l)aben, ha^ fein bie cblen
tüinbeln, bie foftlid;en tleiber, bie feint bo^etjm im ^auB gelegen, unb (Sfau
^att fie nidjt angejcogen, ^acob mufte fie an3cil)en. 330 iftB mit ber 3t)na=
ao gogen jcugangen biß jcu G^riftuc^ jceitten, bo bie St)nügogen alt tnatjr. £0
13 unni] oitnb
*H] Benedictiones hae sunt carnales. Caeterum benedictio vera est 'In
semine Abrahae" supra contra maledictionem Adae, mortem, inferos, pec-
catum.
Duo populi hie sunt ut supra Isaac et Hismael. Esau maior est legis
35 doctor, legis servator, populus dei, heres dei, et tamen tautum exterior 107
ornatus est, habuit oracula dei, vestes certe odoratas, sed in domo tantum,
368 ^Prcbigten übet boö crfte 58ucf) ^o\e, gefjoUcn 1523;24.
K] induerunt. lacob coactus est induere. Factum est tempore Christi, cum
Svnagoga seuuerat, qui induit vestes. Rebecca, Ecclesia induit Christum
vestibus his, quae scriptura praedicat Christum, bo hJllt erau^ geben eterna
l)enedictio lacob et erepta Esau. Interim cum ludei am metften lexeten
legem, Interim apostoli acceperuut benedictiouem et reliquiae. Isaac dicit 5
27, 22'vox lacob, manus Esau\ Quid hoc? vox significat praedicatiouem, manus
ba§ lebenbig leBen unb tncrdf, Esau non praedicat ut lacob, Esau venatur,
2 über qui induit vestes steht ibi alius ])opulus succrescebat 4 ain Bande venatur
Esau 5 am Hände interim deus apparet quasi non videat C a)n Bande deus priuauit
Isaac sensibus
K] iDurbe ein neues üolcf, hav bie fc^rifft annaf)m, bo 3cof)e ^acol) bie !(e^ber
(vfou an, 6iB bol)l)n icgirte (Sfou. Unb ha^j i[t ber redjtte ^acoh, ber bifec !oft=
üct)cn, luoliic^enben !leiber ber ©tjnagogen, ha^ i[t bie fc^xifftt anjceu^ett. lo
^Jiebefa bebeutt bie firc^en, bie fdjmutftt ^acob lautier unb rct)n, ba»
feint ber Sipoftel fpruc^ öon ber gnaben, bie bo au^ ber fc^rifft gon| tiatix
ge^cogen tüaren, bo teilet! ficl)§: ber einig fcgnen toirt öon 6|au, ba§ ift öon
belju, bie bo hjerg! ^aben, geno()ntmen unb ^acob geben, hah ift benen, bie
feine toerg! ^aben. is
2^en bo bie ^uben am l)orfjften Ira^rcn unb tribcn hav gefelj am fe^rften,
leljrlen has gefe^ unb ging allei? im fc^töang, 3)o fil)le 6^riftu§ unb bie
■üpoftett 3CU unb naljmen bt) tnarljafftigen gebencbcljung §t)n unb legten b^e
fcljrifftt rec^t au^. Unb 3fooc, ha§ ift @ott, l)att fid) in be§, ^am fel)e
e^r» nic^t ic. 20
6]au lüaö raud), brumb gebad)t bie mutter, has fie ^acob and') raud^
27, 22 ma(i§et. 3)o fprad^ ber öatter 'S)ie ftt)mmc ift ^acob» ftljm, aber bt) ^enbe
108 finb (5fau§ l)enbe\ 2)o !^att i^n ©ott feiner fl;nn bcraubtt. 2)ie ftljm
bebeutt blje prebigt, bie l)enbe bebeutteu bie Icbenbigen U^ergfe. 6fau prebigt
nic^t, tük ^acob, noc^ ^acob loie (^fau, mit bem §0 ge^et§ jcu poben. 6fau 25
iagtt, treibt ha§ gcfe|, regirt mit ge^toang, ^acob lotfett mit gnaben. (Sfau
prebigt öonn luergfen, ^acob öom glaubcnn. (5ö ift nit eine fttjm, eB ift nidjt
eine prebigtt. @fau tl)ut tnergf, ^acoh tl^ut ouc^ töerg!, naä) bem hjergf fein fie
11 //6er ^Of^ofi steht i. e. Clnistuni
*H] uon induebant. lacob autem accipit et placet, qui despiciebatur antea ut
geutilis. Christus cum ecclesia Kebeca ornat sc his, hie benedictio aetherua 30
fideli datur, aufertur infideli. Hie dum operae agri intentus est, Apostoli
aliu modo quasi deo ignorante praecupiunt patris benedictionem.
Vox lacob, sed opera et vita Esau. lacob praedicat et confitetur.
108 Eadem sunt opera, sed praedicatio non est operura. lila non fatiunt diffe-
i-cntiam. Xon euim refert Christianos in quibusdam operibus habere idem 35
5ßrebigten übet ba% erfte SBuc^ OJIofe, gelialten 1523 24. 369
K] ber treibt ha?^ gcfe|, tüirt nicfjtl brauB, 3qco6 loöet mit gnaben, non ti-et)6et
unb furet gleich tüerii, ambo faciimt idem opus, et tarnen non eadem vox.
Num lacob est mendax? non secundum externam conversatiouem, ift einer
frutn, fein fie al frum, quare ift an gefer, quod Christiani observant, quod
;, ludei, saltem vox alia. In conscientiam non est lex ducenda. In mamis
nullum Euangelium praedicandum: 'neu salvaberis nisi per fidem in Christum',
hec est vox lacob. Externe lege subigenda caro, Ita ut lex foris maneat
et intus Euangelium. Sic manus Esau erunt, lacob. Paulus 'Castigo corpus' k. i Sor. 9, 27
cor liberum sit, quia leges intus nihil auxilii ferunt. Si e^ttet ^acob» ^enb 109
8/9 über Castigo bis cor steht tarnen seruabo vocem lacob
K] lü g(eic^, aber e§ ift nid^t ein ftt)m, S)ie prebig ift anber§ unb anber§. 3)a§ ift
ein feiner, rechter fprucf) 'Vox lacob, manus Esau'. 'S^t)e ftt)m ift .^acob?,
bt)e ^enbe aber @fau§'. dlad) euBerlic^em Inanbel ifti alic5 g(eic^. ^ft einer
from, Bo fein fie alle from. Srumb ift§ ane gefe£)r, ^er hjerg! falben
beibe ber ^uben unb ber ()eibenn, allein ba§ bie ftt)m, hn prebig anber'3 fei}.
v> S30 t)abt i^r offten öon mir get)ortt, toie man bie ^tnu prebigten fc^eiben
faÜ, be5 gefep prebigt unb be§ (^uongetiums prebigtt. ^n bie gtüifB^n fal
man fein gefe^ (egen, in hie feufte feinn Guangclium nef)mcn. ^n feinem
anbern meg fal man bie gtoifBen regeren ben mit bem Guangeli. 5lber öon
auBen muß ber faule fc^alcf, ber albe ^ilbam, ge^luungen tuerben, muB i^m
20 Quff ben t)alB legen aüe«, tna» ha^^ gefe| jtüinget unb bringett, ^0 bav ba§
(Suangclium binnen bleibe unb ba^S gefe^ f)erauBen regire. Tac^ geic^ treibt,
jUjinget unnb bringett mit gelualtt, bo ift ßiau§ ftQm unb Gfau» f)anbtt. ^2lber
t)ie ift Gfau5 ^anbt unb ^Qcobö ftt)m.
Srumb irren bie falfc^en lerer unnb £octore§, hk bo mit gefc^ mollen
25 bie gelDÜBen ^mingen. B^o fprid}t Baut ^^au( '^d) ^tinnge unb caftei^ei 6or.9,27
meinen leib'. 2)a§ gefe| ift geben bir gcu gutt unb meinem leibe ic. äöens
eittel (Sfau§ Ijcnb mel)ren unb eittel ^acob^ ftt)m, ^0 renmet c§ fid) nid}tc<.
3d) mit nictjt Gfau ftl^mm, fonber ^acobc' ftljm bet)alben. Q5 lueljr and; nidjt 109
fein, bal ^acob^ ^enbe tre^ren unb ßfauö ftt)m, hau ift, bai^ ba§ gefe^ in bie
30 getDÜBen fqu6t)me, unb ba^j (Suangelium in bie l)enbc, mieB ic^t ^cugebett. £0
mürben mir auc^ nic^t» auBridjten. ^2llBo B^Ö^^^ ^^3^ bie raudjlofien l)eit,en
'njir moUen feine tuergt t^uen, fein mir boc^ from burd) ben glauben, ma»
*K1 cum ludaeis et gentibus, modo pracdicatio sit diversa. In conscieutia solum
E\iaugelium regnare del)et, Exterius vero omnia quae legis sunt puguare
35 contra veterem Adam, ut sit lex extra, Euangelium intus, manus Esau, vox
lacob, Esau non secernit vocem a mauilnis 3C.
Nonne hie peccatum est? lacob infideliter agit, confitetur hoc ipsum 109
Isaac, mirum, cur non revocet et Isaac errorem, cur non intellexerit tum
l'ut^ets SÜette. XIV. 21
370 ^kebigten übet ba^ etfte $8itd; SJJoie, gcIjaUcn lo23'24.
Rl tüer imb ft^m, becflt» \) auÖ) nit, Sicut est, qui dicimt 'Audimus bona opera
nihil conducere, ergo nihil faciemus' 2C. Ita in bis duobus fratribus depicta
est diiferentia duorum populornm, quod iusticiarii evehuntur, credentes ad
tempus succunibunt, persecutio sequitur, quae significat hane nostrornm iusti-
ciariorum, qua nos persequuntur, qui nolunt admittere suo opere nihil esse. s
49. 2. ^ebxuQX 1524.
Die purificationis Mariae.
Suramam huius capitis audistis, in quo dictum deum veracem et mira-
bilera in operibus, et praesertini cum sanctis. Perficit promissionem sie, ut
ratio non comprehendat, ut sciamus aliter venturum nobiscum quam cogitamus.
1 — 5 am Bande f(^neib e§ Xi^t Darmder Recte secantem verbuni dei i. e. it<a praedica
vt conscientiam liberam lacias et corpus legibus uon stringas, Anirua viuat propter spiritum,
corpus moriatur propter peccatuni
') (l. i. döhte es, 'taugte e,^\ P. P.
H] foüen tütr Inirflfen'? k. 5^i{fjt al%o, fonbev (q^ bt) [ttjm i^iocoB? fein unb bie lo
^enbe (Sjau», 3lütnge htn alben ^^Ibom iinb bleib an bet gnaben Ijaiigen.
Öie fe^et i^r bie imtetfc^eib bi^er ^tnaier öolcfer, bie bo hJoHen hk
oberften unb beften fein burcf) bt) tüerg!, bie muffen l)erunber unb fonimen
3cum teuffcll, ef)r fie^ gelüaljr tnerben. S)ie anbern hie an ber gnaben l)angen,
bie fomnien t)l)nauff unb fahren gen f)t)mmell. S)q§ jceiget an bt) öorfolgung, ir.
bomit 6fau ben ^acob öoxfolgett l)Qtt. !3)rnmb ifty ein gro^ bing! gen-
exfennen, tüa^ bo fet) gefe^, unb tüa§ bo fet) ©nnngetium, luav l)enbe fein unb
tDQÄ flQntm.
©30 fpxid|t 6ant '^ani 'prebige bo? tuort ©ottey rei^tt, frfjneibts rec^t,
teiߧ xcd)i, q(§^o ba§ bie gelüif^en fret) bleiben unb ber leib befrfjlüeljvet iüeibe, 20
bos ein§ frei) fei), ba» anbere gebunben, bQ§ gelt)if§en frolid^ unb ber leib
fterbe unb getobt Inerbe mit feinen begirben. 5ll^o ha'^ hk fetjel lebe nmb§
geift» lüitten, unb ber leib fterbe umb ber funben tüillen'.
Sequitur alia oontio.
S^ie 6ummQ bi^ 6apitel§ Ijobt iljr gel)6rtt, lt)ie un§ gefagtt fet), bQ§ 25
©Ott toorljafftigf ift unb lounberbarlicl) in feinen hjercfen, unb fonberlicf) bet)
feinen l^e^Ugen, %o ^onbelt e!^r, ha§ tnibber alle öornufft unb erfotjrung ift.
2^a§ left el)r un» fd^reibeu, uff bav \mx geruftet fein, trenS unö auc^ ^0 lr)ibbcr=
fe^rt, ba§ tüir un» ouc^ touften brein 3cufül)icfen , %o cy nnber§ gcuging ben
tüir» füllen unb erbencfen. 2)ny ^abt i^r ge^brtt, feo bog ni(^t§ me^r bo 30
fet). %uä) ijobi il)r ben geiftlid)en üorftanbt ge^brtt.
*3^] 110 crassam fallatiam? Respondebimus de lacob. Nos non excusamus mendatia
et peccata in sanctis ut supra eciam quando in rectis operibus incedunt, ut
!Prebtgten übet bo? erfte f8üä) mo]e, gef)alten 1523 24. 371
R] Quosdam movere posset, quod lacob infideliter egerit cum Esaii. Et, ut io9
Isaac dicit, eum praeripuisse benedictionem Esau k. Et Isaac potuisset
benedictionem aufferre 2C. Xon siim bc» [in§ omuluo purgare sanctos a iio
peccato, interdum I)Q6en fie geftrauc^t. lacob erat benedictio, ut volebat
5 deus, Et certus erat lacob cum matre Eebecca couseeuturum se beuedictiouem.
Si vero peccarit in hoc, quod praeripuerit benedictionem, lo^ tüir g^ert. Sic
legimus de David: cum eiiceretur e regno, fit obnoxius omnibus, Zibae venit
et falsum loquitur de domino, scilicet in eo quod dilfamat dominum suum k.
quod iniustum et error erat. Sed hoc fit in nostri consolatiouem, ne sancti
4: über lacob steht be§ 4 — 6 am Bande Imo quautum possem scriptura tarnen
permittente uelini eos peccatis tiefubeln 8 über in eo bis suum steht David facit Ziba
dominum bonorum sardonum
10 äßte tuen nu^ einer fragctt, ap ^acob gefunbiget f)ett, bog e^r ben 109
jegnen mit Itften f)a6 f)t)ngenommen? unb ap ^iaac §ette mugen ben fegnen
iDtbberrutfen ? G§ tft ein nerrifc^ btng, bn§ einer fall betrogen trerben mit
einer frembben ftt)m. @B mer ein grober man, be^r fic^ al^o ÜB betrigcn k.
S)a5 ^nbcn Ir^ir offt ge^abtt unb ^abeng anc^ ,]cuOor Dil maf)( gefagtt, 110
15 2)Q§ tüir nn» nit unberfte^en nod) in ft)n nehmen bt)e ^eiligen gan^ rel)n
jcumac^en, anefunbe, unb ba§ fte ni(^t ^cu ^ceitten folben geftranc^elt f)Q6en,
3cut)orauB tuen fie in fonberlic^en mergfen t)ereincrgQngcn fein , ha^ fie an=
gangen ift 2c. '^U ^te Sfaac ^atte fein tnerg! fu^r, ber fegnen tra» fein, ^0
gefit)t e§ Qucfj Sötte troll, bQ§ bi^er, ber @fan, folbe be§ fegnen§ bernuBtt fein.
20 (530 tüQ^r ^acob nnb 9iebe!a getni§, bo« fie troll baran tf)etten, £cn ber
fegnen tüorb ^acoh jcugefagtt in be^n tüortcn '£er grofte fal bem fleinbern i?.itDi.2r., 23
bienen'. 5lp fte nnt) bran gehmbigt Ijaben, bQ§ ficB mitt liftcn 3cutöeg brad)t
§aben, h)oüen tnir gef)en (afBen: men hah trergf unb hai-' tt)uen on i^m fclbft
gutt ift, ^0 muffen tuir bt) fpe'^ne auä) f)Qbm unb n{ä)i !^t}ntüeg! tnerffen.
25 S)er finger fi^ct unbertüeitenn ettmaS am ganzem leib, ba§ i^m nic^t gcfellet,
folb man brumb ben tcib lüegltncrffen ?
©30 (e^en tüir t)on £aöib, bo e^r tuibber fqua^m bom ^orban, bo
tourb e^r bemntig unb tüarb aller fnedjtt, uff bal e^r tnibber 3cum 9i'eic^
fquo^me, lieB fid) bereben mit gtfftigen 3cungen Don bem Sl)ba, fe^rt 3CU nnb
27 am Bande 2. Re: 16 et 19.
'H] 30 hic lacob et Rebeca, qui erant certi in summa huiu.s caussae per verl)nm
'Maior serviet minori', tametsi minus principalibus et, ut vocaut, accessoriis
in hac caussa peccarint ut homines. Sic David iustus venenata lingua Sibae
sinit se abduci a iusto. Istos errores oportebat esse in .sanctis, ne desperemus
noR propter mendatia nostrorum de sanctis ex ignorantia dei in contumeliam
24*
372 ^rebigteit über ba» erftc 33ud) 5Dioje, getjaUen 1523/24.
R] penitus a nobis separarentur. Nos stulti praedicatores sanctos omnino extra
peccatum posuimus et uos iiide in desperationeni cecidimus. Et tantuni
111 discrimeu inter sanctos et uos fecimiis, quautum celimi a terra, et per hoc
niisericordia Christi et dei blasphemata fuit. Petrus habet eundem dominum
(|uem ego. Idem sauguis me purificavit qui Petrum jc. Si ita praedicaretur, s
spem conciperemus nos venturos illuc quo Petrus pervenit, et non faceremus
idola ex illis. Sed dicis oportet uos esse humiles, sed ibi fuit blasphemia,
non poteris satis esse elatus per sanguiuem Cliristi, quamquam decies sim
diaboli. In tuo sensu sis ita huniilis 'tantum ()at§ Qe'foft Christum me redi-
2/3 am Rande Peccata saiictorun\ nus solantur
Kl nimpt eim fein (\ut k. %a^ le^t ©utt gefc^e^en, uff ba§ feine ünber auc^ lu
bie aUer[)ci(igftcn leutte Ijeiunben bet) uiiy bleiben, unb Vo'xx fet}en, ba» fie
fleifdj unb blut fein, tuie tüir. äßen ha^j nidjt \o'i\)x, feo bolget^e, ba§ toxi
nott) f)alben niuften öorjtceiffeln, jcum onbern ^o feilten tüir bt}e ^eiligen jcu
tüeitt üon unö, luie tüir tollen l^rebigcr bi^t)er getrau l)Qben unb bl) ^eiligen
loeit öon unS gefc^eibenn: t)abcn gutte, ftargfe lugen öon ben t)etligen gepvebigt, 15
unb fie ^0 i)od) gelobtt, boi bo \)\)n fomtnen ift, ha^ Ixiir gantj troftlo^
tüovben feinbt: Ixitr t)aben ein gro^e unberfdjcibt gemocfit ^ctoifdjen unö unb
111 i[)ncn, unb ^o Ineit öon einnanber gefegt, ^0 lucit bie erbe Dom {)l)mmel ift,
ho.^ ift nidjt rec^tt, unb ift @ottö ©nabe geleftertt unb gefc^enbet. ^6) fatt
nic^t grof^er ad)ten ein l)eiligen, ber im f)l)mmel ift, ben ein f)eiligen, be()r 20
l)ie lebtt uff bi§er erben, and) bel)n nidjt geringer adjten ben itjenen. 6ant
^4^eter ^at fein anbern §ern gefjobtt, ben \6) \)Oih , ^att eben bie gunft unb
gnabe gefjobtt, eben bet)n ß^riftum, bef)n ic^ unb ein anberer t)aben, l}at baS
fleinet unb bel)n gefd)mud gef)abtt, bas loir t)aben, boö ift (^otteg loortt, .^s\i
eben fleifd) unb blutt getueBen toie \&^ abber bu, eben öon einer mutter unrein 25
geborn al§ \d), eben quo bem bretf gemadjt, barou^ idj gemadjt bin. 2Ben
man ^o prebigtte, bo m6d)ten Unr ein f}offnuug entpffa^en, hm ^0 gebeerten
tüir '!it3u ©Qut ^eter §Qn fommen ift, bo tomme icf) nudj ^^n". SBen§ §0
jcuging, toie bi^f)er geprebigt ift, tüu bliebe 6l)riftuy blutt, Inu blibe bie
gnabe ©ottey, tüu bliebe baö gefdjende, ba^ un§ (i5ott getl)an unb geben l)att -m
in (5i)rifto ^
'3^o', fprec^en fie, 'toir muffen bemutig fein unb un§ bor arme fuuber
ad)ten : et) beljutte ©ott, foEen tüir unS 6ant ^eter t)orgleid^en, ha^ tt)et)r 3cu
*i\J 111 gratiae conficta. Gratia dei non est raaior in Petro ([uam in me, is onim
aeque ac ego irae filius erat et gratia salvatus est K. Atque ita praedicare 35
promovet gratiain, aliter obscurat et desperare facit. Etiamsi ego sexcenties
diaboli essem, tarnen gratia mea in deo est, non in me, et diabolus me
rctinere non potcst. Tanti emptus sum a Christo quanti Petrus, non liabuit
^»rebigten über ba-i erfte iBud) DJ^ofe, ge[}a(ten 1523;'24. 373
R] mere, qiiantiim peccata'. Ita lacob, Tsaac sunt fratres nostri, quanquam plura
dona habuerunt quam nos. 2)te foft ift gleic^. Quod dominus dat pro con-
solatione, arripimus pro terrore. Nihil opus est lacob historia de eo scripta,
sed nobis. Si cado in peecatum, resurgara. ^faac f)nt gcrtort, Petrus, lacob,
s (piare non excusamus sanctos a peccato. Discis hie, quid sit benedicere et
maledicere. lacob est benedictus, ut habeat vini abundantiam et dominus
fratrura jc. Hie vides nullam spiritualem benedictioneni , sed est corporalis. 112
6 iibej' ahundaiitiam -yleht vt textus habet 7/374, 1 am Rande Heiieilicere male-
dicere Darunter Corporalis ßeiicdictio
ii] öiL hu muft bic^ bemutigen'. 2)ay fallent übel niiff ben f)al§, 2)a§ '^ei^t
6^riftu§ bini auf]d-}[ai}m unb ©ottc^i gnabe üorlaugnen, nid)t bemutig! fein.
10 öie fanftu ntdjt mutigf noc§ fto(^ genüng! fein, tüiltu (S^rifto bic e{)r ntd)t
t^uen, bas e^r btc^ aucf) ^0 from mac^e, tüte Sant ^etec abber ^aiil? Söen
toix noc^ Bo große hinber fein unb fonnen bur^ nn§ öor (Sott ni(^t from
fein, §0 ift boc^ bo ha^ 35Iutt (S^rifti meines l)ei(anbty, ha§ erlogt mi(^, ba§
maä)t niid) fret). 6§ ift gleich bog blut bo, glei(^ be^v 6f)riftu§, icf} 6in
15 gteid^ mit bem btut erfaufft, bomit ^etru-S erfaufft ift, ic^ f)ab gleich ßoöil
geftanben al§ ef)r. @§ gilt mir ^0 oi^l aU t^m. 3)riim6 follen mir bie
()eiltgen nid^t %o meitt üon un§ fdjeibeu, mir fein i§e feo t)eiüg a[^ fie, fi}e
fein unsere brubere, i^faac, ^acob unb mie fie !^ei§en. SßiemoII fie ftergfer
feint getne^en im glauben ben mir, f]aben au(^ groBB^rc gefc^enc! unb gaben
20 ge^abtt, §0 £)att un§ boc^ ein blutt, ein ßf)riftus erlo^ett 2c.
2)rumb tüa§ un§ 3CU troft gefc^rieben ift, ha^ ^att man un§ gcum
fd^redEen fu^^rgeprebigt : tnoüen bie nerrifi^e bemutt ein maf)( fallen taf§en unnb
bie Zeitigen ntc^t Bo ^oc^ ergeben, uff ba§ mir troft unb nirf)t fc^rccEen an
i^nen ^aben. 3)arumb muften fie fallen, uff ba§ il)r leben un§ troftlid)
25 mel)re. 5krre ic^ unb falle, Bo fte^e ic^ mibber auff, ^at borf) ^acob, ^iaac,
5petru§ genarret unb geftrauc^elt, fie biäbm tüott bei) un§. TaS f)ab id) atleS
gefagt berf)atben, ba§ mir bie ^eiligen nic^t §0 rein madjeten, baB fie nic^t
auc^ unbermeilen gefunbigt unb geftrauc^elt fetten.
5luB bißem tertt all)icr lernen mir, mas bo f)eiB fegnen abber gcbene=
M beien, unb toaS bo l)eifj malebeien. S)en Bo li^ibtt il)r geliortt , boy ^^leob
gfegnet fei) mitt be^n Porten '@ott gebe bir dorn taue be§ l)i)mmel§ unb Oon 27, 28. 29
ber fettigfeit ber erben unnb tornS unb meine» bl)e fülle , üolder mufBen bir uz
*H] nie alium Christum. Potuit ille fortior esse fide, pluribus donis donatus k.
sed eadem est redemptio zc. Peccata sanctorum in nostri consolationem
35 scripta sunt.
Benedictio et maledictio in scriptura, quid significent, habes hoc loco
'Det tibi deus" jc. Imprecatio bona benedictio, mala maledictio. Camales hie 27,28 112
374 ^rebigten übet bai erfte SBud^ 9)JoJe, gefjolte« 1523/24.
R] Benedicere et quid bonum optare et ecoutra maledicere, ergo betrifft hec
benedictio geitltc^ gut, deus per Isaac ^at ^ufagt ^acob et semiui suo, quod
dives sit futurus et domiuaturus, sed diu dilatura fuit, ut hoc fieret. Seusit
Isaac ex spiritu hoc fore, verum suo tempore, e§ ^o6 troffen illa benedictio,
hjen fie troffen ^aB. Completa est benedictio, quando popuhis subegit hostes,
Svros, Arabes jc. Sed tamen non oblitus est deus, bQ§ in öil persecutio
fol tüiberften, quia quod ex deo venit, non potest non persequi. Si dominus
5/6 a77i Rande quando uccuiiauit terram Caiiaan et praesertim regnante Dauid et filiu
eins Solo
H] biencn unb tcuttc muffen bir jcu fuf^en faHenn. 6ct) ein f)cr über betne
bruber, unb beiner mutter ünber muffen bir jcn fu^ fnUen'. S)o fe^et ir
fein geiftlic^en fcgnen. @§ tft aEey leiplt(^, loa« bo ift, üU '!orn unb hiein lo
faltu öol auff ^aben, unb folft ubr lanb unb teut ^irf(f)cn'. S)rumb fcgnen
ift ntc§t§ onber§ ben einem etttoa§ gutt§ njünfd^enn, ftud^en abber niatebeien
nichts anber§ ben eint ettlnag ubelS tüunfrfjen. £)e§r fegnen aU)ir betrifft
nauert leipltd^ bing, erftlic^en, ba§ e^r reic^ fein tüerbc an guttern. ^cum
anbern, bQ§ et)r ^erli(^ loerbe fein, !)irf(^en nid§t allein über feine bruber, i^
fonber über lanbb unb leutte. ^-^^ber btßer fegnen f)att ftc§ lang tior^cogen,
e^r§ gefd§d^e. S)oc^ tr»a§ e^r§ gelüt^, ha'^ e§ al^o fein tnurbc, tute bcr fegnen
lautt. Sfaac ^att ben geift inol öorno^mmen, Ijatt t()n luoU gefa^tt. S)rumb
^att e^r htw fegnen nit hjibberruffen, ben fein geift öormargit, ha^j ber Regnen
ni(f)t m6(^tte löibberruffen tüerbenn, t)at gebadet 'ber fegnen ift bo^lju, cl)r treffe 20
tt)el)n e^r treffe".
S)t^er fegnen ift crfult h)orben, bo bie ^vfi'ö^eUten in§ lonb 6anaan
jcogen, unb nic^t oltein bie (Sbomiter ire bruber unber ftd) brad^ten, fonber
QUt^ anbere frembbe botifer unb gro^e fonigfreicfj einnaf)menn. 5Hd)t5 bifte
treniger '^att et)r au(^ angejccigtt unb nic^t öorfd^toigen , ha^i cl)r h)urbe 25
grofBen lüibberftanbt ()aben. 2)en, n)ie ir offt ge^ortt ^att, tuag bon @ott
fomptt, ba§ tann unangefod^ten nic^tt bleiben. 2)q§ tue^r bod) ein ncrrifd)
tnerg!, toen bid) ©ott f)ic^ eine mau^ fo^en abber ein ftro^atnt Don ber erben
auff^eben, §0 fanftu^ bod) nit mit fribe t^uen, ber teuffei trurbe fid^ brau
^engenn, unb tt)en§ bie tnetlbt gelt)al)r lüurb, \>a^ (Sott gel)ei§en ^ett, ^0 !onb 30
fief3 nic^t leiben, fie muft§ anfed^tenn. 3)h)eil§ (Sott gebeutt, ^0 faß ftd§ bt)
toelt unb ber teuffei brau !^engenn.
*2^] benedictiones sunt. Deus hie benedicit lacob per os Isaac, qui lacob deinde
ut verbo dei accepto securus est, utcunque differatur, quod promissum est.
Sic sentit 'spiritus dixit, ergo verum manebit'. Petrus 'Spiritu dei inspirati 35
2 5pc. i,2ilocuti sunt sancti dei homines\ Prophetia impleta est, quando Israhelitae
dorainati sunt in Syria, Arabia jc.
4>rebigteii über bac' erfte 'üind) älioie, geljaltcu 1523,24. 375
R] iussi.sset te capere imirem, quod stultura est, et mundus sciret te verbum
dei iussisse, mit frib Irirftu nit aufrichten, quia diabolus dou vult habere
deuin cum operibus, sie hie fecit, dedit dominus copiam omnium rerum 2C.
an bei! fcqen f)atten fic ßeljcugt ln( flud^eu, malcbciung. Omnes populi fini-
■) timi l)a6en fie') luiber bic gcfeljt, nullum genus plures habuit persecutores ii»
quam hebreoruni, Ps. 'Amaleoh' 3C. Xullus populus ita subegit hostes «pj. s3, s
suos uou suis viribus, sed per viros sanetos exuscitatüs et angelos. Sepius
sivit conculcari , iterum evexit eos. 'Et nou memoretur Israel ultra' ps. 5}5f. 83, s
dominus dicit 'lä) l^ab ein fegen bruber gefprotf^en , ^ut bttf)'. Ita Baal nou
10 potuit nou benedicere, iste populus omnes subiget. Hec ideo dico, quia quod
deus fd§afft in bie tüelt, oportet ut persequatur, quare dicit 'Maledictus qui27, 29
1/2 am Bande ubi dei opus, ibi adest persecutio 6 über Amalech steht cum habi-
tautibus tecum ic. 7 am liamle vt ludices et reges iilei- augelos steht Sennacberib
8 über memoretur Israel steht iuquiunt aduersarii 10 am Bande In Numeris vide 11 über
persequatur steht persecutionem patiatur
1) fie = fic^ Vgl. zu 42, 7. P. P.
^] 630 ging e§ ^ie anä) jcu. (Ja h3Q§ no(^ teiplid^ bing, boran ber §elen
nid§t§ gelegen h3a§, bennoc^ muften fie bit leibenn be§ fegnen§ I)al6en, fie
tüurben öoifolget iqt öon ben 9(fft)x-iei-n , tcat bon ben ^egljptetn 3cu t)onbt§
15 öon anbern fvemBben boWcrn, tüc^r nu^r !onbe an bem boIcJe rcl}§en, be'^r
rei§^. @§ ift fein tioid if)e getue^en, ba§ ^0 angetaft nnb dorfolget toarbt,
alfe bi§ üold 3^fra^eH. 2:ey Beilagen fie fi(^ im pfalm unb ^ogen 'fie l^aben ^\. sa, 4-9
eintred^tigtic^ ein rabt ubr un^ geT)olben, lüie fie un§ toolben umBrengen.
S)ie ^bumecr, bie SfntafjeHten, bie ^JioaBiter, ^Igareni, ©cBaliten, bie 5{mmo= 11.?
20 niten, bie 5lmale(f)iten unb anbere fjeibenn, bie ben ünbern lot^ Beljgcftanben
fein' jc.
8ie fdjtugen aBer gctroft tutbbcr umB fid^, fie I)attcn au(^ ein Ijcrn, ber
bü mec^tig tüay, f(^if)r lourff cBr fic f)erunber, fc^Ü^r erf)uBe e'^r fic, unb tüc^r
ficfl on fie riBe, ber tnurbe gefc^logcn, al^o ba§ aüy üolrf fc^rct) 'tnir tnoKen 'Pf. ss, 5
25 ba§ :3fral)elif(^ boldt austilgen, ^0 ha^i man? and) nirfjt mel)r nennen fall\
^IBer e§ f)alff ni(^t§, ber fegnen muft crfuHct tücrben, tuie ben gcfdjat)e, oBer
mit groffeen anflogen unb Dorfolgungenn. ^m ben f)iftorien burrf) unb burd^
14 2lfft)rten 17 am Bande ps. 82.
*H] Quod ex deo est, etiamsi minimum utcunque quoque caruale, ut si
iubeat murem capere zc. non potest uon impugnare Satan et mundus. Hiuc
30 i)0stea huius populi tautae persecutiones a Syris, Idumaeis, Aegyptiis zc. ut 11s
in libris regum, quemadmodum in ps. 'Moab et Agareni' zc. Sed habuit <pi. 83, 7
deum protectorem. Nullus populus sie unquam contrivit adversarios zc.
Percutiebantur adversarii, indignabautur, extirparc volebant zc.
376 5prcbigten übet ba^ erfte Sucf) ^Rofe, gehalten 1523/24.
R] te maledixerit" q. d. 'über 3e(fel, non eris absque persecutione, ideo sis fortis,
quia nialedicam' 2C. Hec est corporalis benedictio, quae siguificat spiritualem,
quae multo alia est, quam dominus dixit ad xVbraham et Isaac, et textus
114 jtüingt, quod spiritualis est, quia deus ipse loquitur hie Isaac. Sequitur:
si omnino omnes gentes comprehendit, neminem praefert alii. Ideo talis est, 5
quae omnino equa est. Hie benedictio eripitur gentibus, bie i[t nit gletd^,
sed ein ftutf, ein partetfen, ideo altera est spiritualis. Oportet muudus
maneat, ut quidam regant et quidam regantur. Hie in spirituali benedictioue
sunt omnes equales: Et hec benedictio est Euangelium. Benedictio est
4 über Sequitur steht öotgt 5/6 ain Bande Spiritualis benedictio
Hj fe^et if)r, tuie feo "tit gro^feem bottranen unb ^^cuborfic^t gcu @ott btj^cr fcgncn lo
ift etfuüet inorben. ß» f)Qtt ftc^ burc^ einuanber gefc^Iagmn hjunbcrlid) unb
4 2«o[.24fel|Qmm. S5a(aam bcr ^^^ropliett, tnie im üterben bucf; ^J{o[i ftef)ctt, nmft
bi^cm tioid benebeien tuibber bie %x\\aUä)ikx, feo e^r malebcien folbc. 3)rumb
loa§ ©Ott id)aftt in bie todii, bai mufe borfolgct, geleftertt nnb bormale=
beiett fein. ^'
27,29 %hn tüQ§ fagtt ^^aac haxnaä) im fcgnen jcu SacoB? '^ßortdic^t fet)
tuer bir ftuc^t, ©efegnet felj, toefir btc§ fcgnef. '2ibcx ^s^äd, e» toirtt gcfc^ef)enn,
114 ba§ bic^ ieberman tnirt borfolgen, (eftctn unb f(^mc()en, oBer hu falt oBen
ligcn unb gchjinnen, eben brumb baS icf)§ tjei^. Den tc§ f]a6 bic^ gesegnet'.
S)a§ tft ein ßetpütfier fegnen, bebeut ein gei[tli(^cn fcgnen, unb ift gor 20
ein anbei- fegnen, ben ber ^tbra^e gefc^a^e. S)ifeen rebt e^r burd^ ein man,
S^l'il'' treuer inafe gciftli^, ben ßott rebt i()n fclber unb fpric^t '^d^ ^ah bei) mir
felbft gefcf)n)ol)ren, fprid^t ber t)er : bmetl bu fo((f)§ t^an :^aft unb §aft bctnen
einigen fo()n nid^t t)orf)a(ten, ba§ ic^ beinen §amen fegnen unb mehren inil,
mie bie ftern am I)t)mmel unb tüte ben fanbt am uffer beS me^re», unb bein 25
feame fal Befi^cn bie t^or feiner feinbe unb burc^ beinen ^amen foUen alle
bolder auff erben gefegnet merben, barumb ha?^ bu meiner fttjm geI)ord§t ^aff .
Sol nu bi^er fegnen u6er alle ge^en unb ift aßen boldern acu^agt, ^o folget,
ba§ e^r fte alle glei(^ mad}t unb fan ntd)t leiben, haö ein öold über ha§
anbere fe^ unb über ba§ onbere gel)e. S)er fegnen bo bon bem ^ceittlic^en 30
gutt ift, ein partefen, ein ftug! bon bem redeten fegnen, be§r un§ alle gleid^
*K] Non potuit Balaam maledicere illi populo, 'Non', iuquit, 'praevalebis, o
Abimelech' 2C. Quod igitur dei est opus persecutionem pati, maledici ic. sed
27, 29 consolatio est 'Qui benedixerit tibi, sit ille benedictus"* jc. superior etiam
Omnibus jc. 35
114 Verum ut supra dictum, longe alia est haec benedictio per Isaac ab illa
Abrahae per ipsum deura 'In semine tuo' 2C. quae spiritualis sit, necesse est
et aeque ad omnes pertinens, ut deus omnibus communis est. In hac autem
^srebtgteu über bnc' erfte 53iic^ DUife, gcfjalten 1523,24. 377
R] dulce verbuni de rebus accipiendis. Sie Eiiangelium dicit dulcia verba super
omnes, 'peecata tibi remissa, dominus es omnium'. Heo est benedictio. Hoc
est: semel praedicabitur de Christo, quod mors superata per eum et ex hac
benedictionem quisque habet quod alter. Iure voeatur 'lacob' 'ein f U^foln', 27, 36
5 quia habebat manu k. Esau 'bene vocaris, nunc bis me" k. supra: oportet n»
nos diabolum, mortem supplantare per Christum k. quare hie supersedeo.
1 «6er de rebus accipiendis stefit vtque lacoli t'acfci est 3 um Bande In seinine
tuo K. 4 über voeatur lacob steht Sequitur in textu 5 iiöe}- l)is bis oportet stellt ille
aliter interpretatur
K] moc^t. 3n bt^ent fegnen, bef)r ^ceitlic^ gut antrifft, fein luir nic^t aUe gleich,
bic tDevtbt leibt bog auä) nid)t, ben cv mu^§en e^lic^e arm fein, etliche teic^,
etliche gewalbig, etliche furften nnb f)ern, etlicfje fnec^te unb unberioff^enn.
10 @» tnuß immer einer über ben anbern fein, ben toen tnir alte gleid) inefjren,
tveijx tüüxh bem anbern bienenn, lüu 6lte6 ha'5 geSott, bac^ tuir in ber erben
erbeiten foüen 2c.
^tneit nu ber anbere fegnen ung loil alle gleid) machen, Bp yolgt, hav
es nic^t ein leiplicfier fegnen fein mu^, fonber ein geiftlidjer, nnb ha^- ift ba»
1=^ ©uangelium, n)elcf)y un5 alle gleicfj rnndjtt, unb gibt ben fegnen über alle, ben
^0 fpric^tö jcu allen 'Seine funben fein bir Dorgeben, bu bift erloßt öom
tobe, l^el, teuffei unb funbe, ha§ etüig leben fal bir gefd^endEt fein, bu bift ein
t)er über alle bing, 6l)i'iftu?' ift bir felbft gefd)encEt, ben %o fpridjt be^r fegnen
"^n beinern ^amen foUen alle öolder gefegnet feien". Xarauß fein lüir alte
20 bruber, einer ^ott Boöil al§ ber anbere, in bef)m reic^ 6f)rifti t)ie ift feiner
mef)r noc^ bcfßer ben ber anbere'.
Xa5 ßfau fpric^t '6(}r t)eift Woi 5iacob, ben ef)r []at mic^ nub jliiel}^ 27, .%
matt untertreten', (5-feb l)eift 'ein fußfor. S)obe^r tompt '^aeob' 'ein uber= iis
treter abber be^r mit fuffeen tritt', S)arburc^ ange,3ceigt ift, ba5 tnir atte
25 muf^enn ^\efele Serben unb untertreten, mit fuf^en trcttenn tobt, teuffei, bett
unb funbe.
S)t)^ ift boy ficbenunb^hjen^cigft Gapitel.
12 etbtn
"K] dominium super alios est, id quod ad mundum attinet et externa, in quibus
oportet alios regere, alios regi, alioqui quis subesset et laboraret? Non sie
30 est in spirituali benedictione, quae dieit oranibus 'Liber esto a peccato,
morte et inferis, habeto iustitiam , vitam' JC. Per Christum i.e. in semine
Abrahae 2C.
Supplantatores oportet nos omnes esse ut supra dictum 2C.
Et tantum de Cap: XXVII.
378 ^^'^f^ifltcii üOcr bn-;? crflc ^ud) Wo\t, gel)altcii 1523/24.
50. [©onntog eftomi^l = 7. ^dnmx 1524Ji)
H] O. XXVIII.
116 Hoc ultimum erit caput de Rebecca et Isaac absque morte eorum.
Scriptura laudat lacob, quod obedierit parentibus. Esau 2 uxores acceperat,
:i7, 4(i(juae ^uperbae enuit. Et ipsa Rebecca dixerat ^Si lacob duxerit' k. Nunc
videt j^ratiani liabore apud patrcin lacob, accipit adhuc uxorem de cognatioue
sua volens patri beneplacere. In 2 membro illa est cum eo fc^lueftei; ünb,
tecit, ut amice se ostenderet erga parentes. Sequitur pulcher textus de scala.
1 am Bande C. 28. 6 7 am Bande Et luiruni est quod Moses ista scribit de Esau
quid auteni profuit ei? ß über beneplacere. In 2 membro steht et gratum facere ergo licet
') Diese Pfedigt ist undatirt. Da sie zwischen Purif. Mar. (2. Febr.) und Invocavit
(14. Febr.) steht, ist sie wohl dem Sonnüuj Estomihi zuzuweisen, von welchem I'age uns
auch Luthers Vormittagspredigt erhalten ist (Jena, Cod. Bos. o. 17^ Bl. 149^^—151^).
i\] S)a§ ai^tiinb^iüencgigftg Sa|]ttel @eneft§.
11(5 2)Qy Jtiirtt bay tcp Sa|3itcl fein, barittnen tnir bon ^fanc unb ^ieBcIa
()a6en tücrbcn unb ift locrtii^ ein fein§ Gapitel. lo
28, 1 'S)q rieft Sfaic feinem ^one ^iflcob' k. ^i)x fel)ett, tüte bie f(^rifftt al=
()icr fef)r preiBett ben '^azoh, ba§ ef)r fein elbcrn ge^^ov^am gctüc^en ift. (Sfau
I)att jlüel) tneiBer geno()mmcn anc loitten unb gunft feiner clbern, lüa§ ein
cigentüilltg menfd^, ha^ f)att bie eibern fe§r öorbroffeen. 5tud) muften fie bon
(ffauö ineibern ^o bilf) leiben, ha^j fte ^acofe tiorBotten, ef)r folbe !ein tüeib is
1 woi. 27, if, net)men Don htn todjtern G^anoan. S)en fio f|)rad) hk mutter '5[lli(^ t)or=
breuft 3CU lebcnn für htw ih^inw ."pet(), lüo ^acob ein tüei6 n^mbt öon ben
totstem ^d\), bie bo feint tüie W tocf)ter hx^z^ Ianbe§, JnaS fal mir bo§
leben?'
3)o nu^ (Sfau fa^e, ba§ i^acoB ben fegnen tneg! ^atte, gebadet el^r 'nu 20
mn^ e§ fein', feltt ,^cu, fteltt fic^ frnnt^Iic^ unb nimpt noc^ ein treib, be=
ficunbt fid^ ua[)c mitt ^^fniol)^!' »Q^ni fein tod§tcr ^JJla()alat^ ^cum toeibc.
C^fau muft ber tf)6c§ter eine nehmen, ben e^r tt)ufte, nirgent qu§ feiner frenntt=
fc^afft tünr nidjt» borf)anbcn. §ie fef)et it)r Qbermal)lä, 'i)a^ t\\x gefreibt
l)att im anbern glibb, ben fie feinb gefi^tuifterünbt mit einnanber getüe^cn. 25
3)a» ()att 6fau be()r()Qlbcn getl)an, baS t\)x itjm feine elbernn tüibber jcn
freunben mad^tte unb üorfü^net fie. G^r geba(j^tte 'e^ ift feo ferne fommen,
ber fegnen ift bo l)t)n, ftell bic^ nauert freuntli(^, e§ tuirt boc^ nid)t§ bef^er§
bvQu^' K. ^n bi^er ()iftorienn ()ie tüerben toir t)on jtreien fd^onen ftug!en
l)nbenn, Don ber leitter ^az^^^ unb bon bem gelubb ^acobä. 30
*H] Caput XXVIII.
11« lacob laudatur, quod obedit parentibus. Contra supra Esau, qui ducit
sibi iam tertiani uxorem ex Ismael quasi forte reconciliaturus parentes.
5prebiflteii über ba-5 crfte Ü^iid) ^JKiff, i^efjatttMi 1523 24. 379
R] Ins^iicienda historia secuudiim verbuni dei, uou invenietis legeudas absque 117
illa, iu quibus dominus tarn multa locutus sit cum hominibus ut iu bis, quare
uihil uobis cum Ulis legendis, quae scatent miraculis, sed has amplectamur,
in quibus frequens est verbum dei. Ulas cum voluptate audimus, quae con-
•T tinuerunt sanctorum opera. Nullus unquam rogavit, au verbtun dei in illis
esset, dum illico feterent. Ideo istae omnibus praeferendae, quae in verbo
dei ^erg^en et non habent electicia opera. Propter hoc vivum dei verbum
'Ego aderam tecum' melior est praesens legenda omnibus. In omnibus actibus 28, 15
2/3 am Bande Qiie legeiule approl)aiicle G über illico feterent steht si liuc factum
KJ ©rftlid^en mu§ man bte I)i[torieu anfetien nad§ bent h)oi-tt @otte§, bog, m
10 h)a§ albo gcf^t^et, aii^^i au§ bem tüortt @otte5 bof)ef)r ge^e. ;^f)r toerbtt
ber gleid^en ^iftorien nic^t ftnben. l'lne jlüeiffct (Sott f)att fie un§ )unbciitrf)
lafBen fcfjreiBen, has e§ au^Bunben fc^onc legenben fein, ^rf; ^nö nuf) ge=
fagt, ba^ bi^e legenben ollev f)ei(igcn legenben ubertreff enn , bie tt)ir nn^evn
^eiligen ^cugfd^tiöen t]a6en. dliä)i um6 ber tüergte tüitlen, hk bte i^b^n
15 ^eiligen oetter gt§an ^aben, fonbei; ha§ e§ ioortte ©otteä fein unnb nic^t
menfc^en träume. 2Qßu ba^S lüortt (^otte§ ift, bo ift etttüa§, unb \vo be§
niE ift, bo f)albe man öiE öaf)n. SSiß^e^r f)aben h3ir ber fjeiltgen toergf gro§
geQ(^tt unb ()a6en uff baS licf)t nit rec^t ac^tungt) ge()aBtt. Sjo fing! fein
iüir nic^tt getrieben, ba§ tütr gefragtt l)etten *3ft Quti) @otte§ tüortt bof
20 $ö^a§ ge^ettS mi(^ an, ap SScrnl)arbu5 nljmmer mel)r fleifc^ geffeen l)a6e abber
bie ßart^euBer fein» ef^en in etnigfett, fie f)a6en Öottcg tüortt nidjtt.
5Iber bie legenben unb l)iftorten bo, hk ütngen, bie ge£)en im tüorttc
©otte», bie ^aben f rafft, fafftt unb morgf, bo ift !eiu erloelet tüerg!, bo ift
allein @otte§ toortt retctyüc^ geprebigctt.
2.-. Solbe ha^i einen nic^t f)erc3l)affttg unb mntigf machen, folbe ftd§ nid^t
etn§ menfc^en ^er| gro^ fronen, tuen e§ @ott» Inortt !^6rett? toen @ott
mit ifjm rebett unb fpric^t '^(^ loil bic^ nic^t Oorlaf^en, ^ä) tüitt Bei) bir
fein, Ion bu fein tüirft', unb ber gleidjcn? (S§ t)att föott tool gefallen, U)en
3aco6 über ein 6ac^ abber über ein graben gefprungcn ^att, abber bte !u!^e
*H] 30 Nostri stulte magniticant historias, nescio quas de miraculis sanctorum, 117
sed hae praeferendae sunt omnibus, in quibus multa loquitur deus cum
sanctis, quae super omnia sunt. Quid quaeso habent aliud aliae historiae
quam quod ille sie abstinuerit a carnibus, dura veste ierit 2C. secundura
adinventionem luimanam, Non secundum regimen verbi dei. Hie autem solum
35 verbum dei regnat. Nihil operuin praescribitur. *Ero tecum' inquit 2C. 28, i5
Quando in verbi fide incedit, placent opera tua, etiam quando baculum
transilis, agis boves 2C. Xulla opera deo placent, nisi ex verbo sciamus
placere. Qui habet parentes dominos ic. seit ex verbo, quid eis debeat, et
380 !:|.U-cbigtcii über bciö crile ^udj HJoie, gcljaltcii 1523/24.
R] lacob scivit dominum secum, si transivit Humen. Hec nobis scripta sunt,
118 ut sciamus, quo<l nihil deo placeat, nisi quod deus mandavit. .Öeu6t[tU(f
hnius legendae, quod vcvhum xää) iä)kä)t QOt ubtX ben mann, et si peccet,
ut audiemus, tarnen niiiil nocet, ut audiemus. Tarn stulta verha sunt huius
legendae, tam sancta est vita lacob. Bersabe est in terminis prope egyptum
ad Aram jiDifd^eii morgen unb utitternadjt, dum iter faeeret, venit in
locum TiU/a uomin(!, (jui locus postea factus est Hierusalem, ubi ])ostea
Salomon templum (jdificavit. Supra audistis Isaac imolatum. Hie lacob
dormit, et scala descendit dominus, maxime dilexit hunc locum. Quando
1 am Rande Sic (iuisquc L'liristiaiius Imc iiuuit 4 über nocet uteht übest (j über
Araiu jtoifc^en steht f'ccit iter 7 am Bande Luza
l\] auBßetribenn. 1}m ßo t)Qtt et)r gebac^tt ' 5it)C t)ev, bu bift bei; tnir. ^ä) lo
luai^, bn§ gcfeltt bir\ 2)a§ iüuften h)ir f)eutt aurf) IdoII, luen iüir ni(^t ^o
btinb locf)renn, lüir fonbenn k]i gleich ^o \voU in be()n luergfen f)irctner
gcf)cn, unb nacf) bem luovtt @ottc§ tuanbcrn, toie öor jccittcn, abn tüir f)a6en
nic^t arfjtuugf) branff. 2)er man Inci^, n)e§ e[)r fic§ [)albcn faß !cgcnn
feinem treibe, finbern unb bauBgeiinbe. @§ Ijntt ein ic3ti(^er feine eibern, bic is
fncrf)tte tre tjerren, bie {)errcn ire fnerf)ttc, bte franen ite meibe, bic mcibc irc
frnnen, Xoran ein ieber tan gtoi^ fein, baö ef)r föottc in feinem tüerg!e tooH
gfaüe, %hn ber fe^ll ift an un§, ba^ h)ir§ nic^t jcu^er^en nehmen nnb ge=
benrfen nic^t branff.
118 Xae üorne(]mfte teilt biß (^apittely fte^ett in be^m, ba^ bt§er liber 20
Datier ^acob aü)ie gelobett hJtrt Don n^egen be§ tt)ortt§ @otte§, unb öon gan^
feinem leben. Xcn %o [)ciltg bi^ mortt ift, ^0 ^cilig ift quc^ fein leben. 3ft
hai lüortt nic^tt üorbammett, ßo ift e^r and} nidjt liorbammett.
•>8, 10 ""^Iber ^acob ^coge aufe öon Serfebo' jc. S)i§ Qtte§ ift it)m Joibbcr=
fat)ren, et)r er genn .^aran fqüa()me. 33erfeba ift ber eu^crfte toinglel im i-s
gelobtenn lanbe, ift in eim mingfcl gelegen, baS t)orfte()et i^r nu^ ber
taffell ?c.
X)o fquQt)m ^öcob gen 2u^§, ba§ ift .Soierufalem, bo^b" ^Salomon bar-
nac^ ben tempel bauet, nnb n)ie il)r broben gef)ortt f)att, bo ^vfaac bon
'Jlbra^am ift geopffcrtt luorben uffm berge ^JJIoria. ^iln beC)m ortt Su'^ö so
*H] omnia illic opera sunt dei, etiam dum verris tu ancilla domum. Sic agit
deus cum lacob, cum dat ei verbum, ut in omnibus oporteat eum esse
sanctum, nihil moratur deus, si quandoque peccet lacob, assumpsit enim
SRörn. 14, 1 eum Ro: 14,
118 28,19 Luza i. e. amygdalus, post Hierusalem dicta est, ubi Salomon templum 35
edificavit honoratum a deo et Christo. Ibi Isaac immolatur, Isaac vidit
scalam JC.
^^tebigtcn über ba^ etfte ^uä) 5J}ofe, gegolten 1523 24. 381
R] venit ad hunc locum, sol occubnit, recubuit et lapidem jc. Et in somniis
videt scalam. Verburu, quod dominus dicit hie et benedicit, gibt 3UDor[tf)en,
tuie» umB ^acoh [tanben fe^, quia non gratis deus effundit verba, quare lacob
fiiit in dolore, occulte abiit propter fratrem, qiii volebat enm occidere. Et
.=> tarnen paruit voluutati patris. Esau habebat cognatos, qui in his regionibus
liabitabant, et illico actum fuisset, ut cognati uxoris Esau eum occidissent.
Ex vita intrat mortem. Cum nihil haberet auxilii, dominus iuv^t eum. Ergo
hie videuda consolatio domini, quod suos non deserit. 'Ego tecum ero', 119
2 am Hände nisi sit uecessitas et quis postulet eins auxilium 5 über voluntati
patris steht qui hoc iusserat
K] gnant, fc^liff ^ocoB, unb bo fatje e^r hu leiter t)om ^ijmmei hi^ uff bie
lu erben.
91uf) laft un§ bie §iftoiten fet)enn. '^acoB jcoge aü% bon ^eifeBa-is, lo. ii
unb reiBet gen §oran unb fam an einen ortt (ba^ toag 2ui)^i, ift t)illeid)t
ein tagrei^ getüeft). S)o bleib e^r über nac§t, ben bie fonne U^or unter=
gongen' 2c.
15 S)e^r fegnen unb bi^e lüortt, bie t)ie @ott gcu ^acoB rebtt, jceigen an,
tot) e§ umb ^acob gftanben fe^, ben ber t)err rebtt nic^t umB fünft, ton e§r
rebt, h)u et)r troft, bo ift getoife ein gro^ unghuf öorljanben. ^Mob ift in
grof^em leibe gelüe^enn, fein bruber Sfnu l)att il)m ben tobt gebrauett, unb
muft nul) auB get)orBani fein» battern tuanbern in ein frembb lonb unb qIbo
20 fein leben luagenn, ben fungier (äfau \va^ befreunbt im lanbe bofelbft aßcnt=
falben, bo burc^ §att e()r mufBen 3cil)cnn, Upie balbt fetten fie itni erlüurgett,
tuen fieB erfaren l)etten. (S^r l)Qtt unge^loeiffeltt bei) nac^t barOon mufBen
jci^en ^eimlirf) unb fein leib unb leben tongen. äÖQy gefc^i^et? 3)o nie=
manbt» bo )Dal)r, hci el)r er fiel) troften mocljtte, unb tna» nn OorlafBenn Oon 119
25 ieberman, ^atte fein fc^u^ nod) troft, bo feltt ©ott jcu, unb fpridjt 'tuen
nienmnbt'j bo ift, ber bir j)elffe, ber bii^ trofte, Bo bin iä) bo, ^c^ loill bir
^elffen, id) toil bicl) troften". S)a» tl)utt el)r aurf), unterlueilenn ane niittell,
loen el)r nidjt leutte fd;ictt bargen, jcn jceitten t)ilfft e^r unb troftet burd)
ein mittel, burd) menfdjen. 2llBo l]ie an alle» mittet ift @ott ba unb troft
3ü il)u unb fpiidjt ';3d) bin ber .^erre 5lbrat)Qm», beine^ Ootter» @ott unb ^^^taac^ias, i;;
©Ott, ha^j lanbt, bo bu auffligeft, luil id) bir unb beinem ^amm geben jc.
Unb fil)c ^ä) bin mit bir unb tüÜ bid; behüten, lüo bu t)i)n 3ceul)eft' 2c. '^d)
22 Sinter fetten in Hdschr. ein >.
*K] Haec verba dei indicant, qnit actum sit in lacob, ncmpe existente in
magna angustia, dum fugit fratrem coactus obedientia parentum per regionem
35 amicam Esau, ubi facile potuisset opprimi. lani pater non potest defendcre,
sed dominus dicit 'Ego ero protector tuus" K. Ita fit, dum in aliud fidinms, as, ir. 119
domini auxiliuni non praesto est. Praesto antem est eciam cum onmibus
382 5ßtebicjten übet boö etftc 3?uci) 'DJJofc, geljaltcn 1523/24.
R] inquit dominus, 'quando non curas ut iu somnio, edificabo scalarn, per quam
Wi 91. u descendant angeli mei". 'Angelis suis', l§{el)er ift er gcfloffen. Hoc Christiani
2fiöu.6, 17 sciunt: ubi sunt, ibi non deseruntur. Sic de Heliseo legis: civitas erat
obsessii hostibus k. ubi aperuit dominus oculos rainistri, videt montes plenos
armatis. Ergo si homines non iuvant, tum deus adest cum omnibus angelis, 5
impiis hoc non facit. Si in fide ambularemus, quam multi Spiritus in nos
120 viderent, sinit deus interim nos vinciri cathenis, angeli vident hoc: si velint,
illico possent nos eripere. Deus quare non vult? ut ostendat se auxiliari
2 über et steht iste ps. 4 am Bande Helizeus 5 dum 8 über 11011 steht deus
r{] Bin bei) bir", fpricfit e^r, 'auä) tc^t, tüeil bu fd)Ieffft, nidjt morQen, lüc^t
übermorgen, fonber ic^t, iqt tnil xä) bic^ be§uttenn\ 10
3^a» ottea ift un» gcum troft gefc^rtbenn, nff ha^j Wir foüen erfennen,
ha^ tütr nirf)t öorlaf^en fein, auä) mitten im tobe. 2)rnmb fprid^t e^r ^cu
3acob, @§r fei) bei) i()m, et)r burffe fic^ nic^t forrf)tenn, nnb jceigett i^m, ha§
e^r feobit enget ijabt, boö e^r tonbe ein leitter öom l)l)mmett bif^ uff bie
<Bi. 91, iierbenn machen. 5)o flicf^en bie pfatm ^et)r 'G^x ^att fein engein bcbo^ten, 15
ha§ fie bid) beh)Qt)ren unb beiner ad)t ^abcn' nnb ber gleichen fpvnd^e metjr.
©30 truc^ig feint ban bie ßtiriften, ba§ fie fid) öor niemunbtg fordeten no(^
2 «ön. 6, u-17 entfetten. 2)e§ ^aben tnir ein ()iftorien öon .^clifoco, be^n Inolbe ber Sirier
fonig fQt)en nnb umbtegertt hk Stobt !I)otl)an mit einer grof^cn menge t)oI(f§,
3cog öor bk Stobtt mit ro§ unb tüagen nnb mitt einer grof^en mad)tt. 3)o jo
ha^ ber tncc^t bc§ ^U'op^eten fo^e, fnrdjt ef)r fid) nnb fprad^ '-^llöe ^er, tüie
lüoüen tüir nut) tf)nen'? 2)o fprod) ber ^^rop^ett 'fnrdjt bidj nic^t, ben be^r
ift me^r, bt) bei) un§ feinb, ben be^r bie bei) i^nen finb'. Unb §elifeu§ bettet
nnb fprac^ 'öe^-re offne i^m hk äugen, ha'i e^r fef)e'. £»0 off nett ber .^err
bem fnaben feine nugen, ba» e^r fal^e, unb fit)e bo tnarb ber berg! Pott w
feuriger roß unb loagen umb ben 5propt)eten t)e^r 2C.
!3)i§ ift otteä bnrumb gefc^riben, ba§ Inir fel)en, Inen bie mentfc^en nitt
bo fein unb ^elffen, ^0 {)i(fft e^r, ^0 ift e'^r Port)anben unb troft un§. ®q§
t^utt e^r aber nttein ben glaubigen, nidjt ben unglaubigenn. äßie Woü e^r
fid) nerrifc^ gnung! barjcu fteltt, left un§ fo^^en, left un§ in bie !erg!er fut)ren, 30
(eft uuy fe^cr unb "boß buben fd^elben, Poradjtt unb Porfpott Irerben Pon
130 ieberman. 2)enno(^ ftef)cnn oüc^eit bie ßngel bo, nnb fel)en jcu. D lüen
tütr hk eblen geifte atte folben fe^en, hk ire äugen uff un§ i)ah^n'i ^fja
%o Plei^ig uff un§ ad^t §aBen, ha?^ un§ aud) nid;t ein t)ertin Pom l^aubtt
18 am Bande 4 re: 6.
♦S] J8i. 91, iiangolis, ubi caetera nos derelinciuunt ps. 'Angelis suis niandavit'. 'Plures 35
•jfton.6, 16 . 1 1 !^
nobiscum sunt", ait Heliseus, 'quam cum illis': Utinam haec apertis oculis
videremus, quam illi spiritus respiciant in nos. Sinit deus quidem nos in
120 carceres, in mala, in mortem tradi, ut eciam so sie servare et declarct, quid
^^rcbigten übet bn? erfte f8üä) !Diofe, gehalten 1523/24. 383
R] posse iu tentatione, morte. Qui Christianus est, facile niüritiir, novit magnum
numernm adesse angelorum, quia deserimur ab omnibus creaturis, pater
deserit ic. hoc indicat hec historia: ubi lacob derelictus est ab omuibiis,
habet deum praesentem cum suis angelis. Xon habel)at hoc solatium in
5 Bersabe in patria, sed cum aberat a patria. 'Pater mens et mater mea !}>i. 27, lo
dereHnquunt , sed dominus assumpsit me^, quod melius est, in medio est
Öet^iter cognatorum Esau. Deus det gratiam, ut ista credamus. Cum lacob 28, is
evigilasset 2C. oleum fudit. Hie de templis dicemus. Xostri hunc textum28,i9 121
ad sua templa torserunt. Vocat domum dei, sed nondum est, fundit oleum,
10 quod futurum deberet esse templura et votum facit 'Si deus\ Hie vides ex 28, 20
1 aber moritur, novit s/e/(^ Mors Cliristianorum leta 12 am Bande qui sibi adsunt
aiixilio 2 am Hände non potest deus non iuuare nos 7 — 10 am Bande dedicatio
temploriim hhic orta vide quam bene
H] falle, tüie ein fraube folben triv ^aBen auä) in ber aÜergroftenn anfed^tung^?
£omit tüit et)r uns Qn3ceigen, ber ^erre, ha^ et)r im tobe i^elffen magf unb
burd^ ben tobtt in§ leben fuhren. 5^ium6 ftett e^r fid) ^am fe^ e^r ferne,
feo e^r uns bo(^ na(] nai) ift, a6er e^r left un« in« (eben burc^S ben tobt
y-> fe^en. 2^q§ ftierben mir md)t fuf)(cnn ben im tobe. (£tn (i^rift l^at leic^t=
lic^ 3CU fterbenn, ben bo fte^ettS eittel enget boE öoll, nnb tnen h^ir gletc^ Don
otlen freunben OorlafBcnn fcinbt, §0 ^ü'bt ef)r ein leitter öom ^t)mmcl t)erüB
marf)en, barufjen bk ßngel auff unb niber gcu uns ftetgen toerbcn unb ]cl)cn
tüQö )x>ix madienn, unb toie es uns ge^e. £0» fef)en allein hk glaubigen, bie
io boö toort ©ottes ^abcn unb be^n @otte§ gnabe befantt ift. Sie anbern
tDerben« nic^t fe^en.
6ott fc^ic!t nic§t unglüdf, e^r gebe ben auc^ troft, n^cn nnrö naueitt
eitnartljen. ^acob muß ^ie lernen im fcfjlaff an ber leittern bo, bas @ott
unb bie Gngeln bet) i^m feinb. £c^n troft gab ef)r it]m nic^t, bo et)r bot)cQm
25 in feins öattern l^auB toas, bo burfft et)r aud} fein troft. 5olbe elir troft
Ijaben, ^0 muft e^r für troftloß fein, bo t)at ^acob müfBen ben fprut^ bcs
pfalm» fingen '2]atter unb mutter t)aben mid) öorlafBen, idj bin allein, arm-isi. 27, 10
unb elenb, aber be^r §erre tjott mic^ auffgenof)mnien'. Xo bin id; über ben
bortt. ^d) h)il über fein in ©ottes fc^ofB, ben bet) tjatter unb mutter. ©ott
••io oormartt auc§ ^ocob mittcnn nnbet hm feinbenn.
'£a nu^ '^acob Don fei)nem fc^laff auffmac^tt' 3C. ^acob erfd^rag! fct)r, os,i6 121
bas albo ein folc^e ^eilige ftatt Wav, brümb ipxaä) e^r 'gemiBüd) ift ber
*K] possit et quid velit. De.scendunt angeli, ascendunt, agunt nobiscuin in vita,
animas suscipiunt in morte. Xon igitur deus consolatur lacob apud patrem
35 Isaac, sed in terra peregi'iua ps, 'Quoniam pater meus et mater mca' 2C. ¥i. 27, lo
'Terribilis est locus iste'. Nominat quidem locum et donuni dei,28,i7 121
ceterum nulla res videtur. 'Hie lapis', inquit, 'vocabitur doraus dei'. Quae
384 ^ßrebigten über baä erfte ^ud; ^ölüfe, gefiaacn 1523,24.
R] scriptura domum dei vocai'i non amplum templnm, sed angustum locum.
5ßf. 5, sps. 'Adorabo ad templum sanctum tuum\ Ubi erat? tautum erat taberua-
culum Mosis, et hie lacob lapidem vocat domum dei, quare vocat sie? Non
(juod opus sit esse magnum edificium, sed sigDuin locat, qiiod domimis hie
liabitet, quare vocatur Bethel i. e. habitacio dei. Deus iiou curat, au parvuni 5
122 au maguum sit. lacob nunqum aliquid illic edificavit. Quid pertiuet, ut
hie deus habitet? Verbum dei ubi est, ibi est templum dei. Hec nota, ut
7 am liaiide domus dei
K] 28,i7f)err an bi^em ortt, imb id) lt)uft§ nid^t', unb fuxc^tte fi(i) unb fprot^ '2öie
fc^rerfüd; \\i bi^e ftctt. @ö i[t l)ie iiidjt anber« beim ein ^au^ ©otte» unb
ein t^or ^cum Ij^mmeU'. 10
§ie folben h)ir öon ben üic^en ^agen. S)i§en tejtt I)aben unsere
5papiften nnb ^iidjoffe öov fid) ni'noI)inmen, inen fie ürdjen qetuei^et Ijnben,
unnb tüu fiidjlrtet)^ gef)Q(ben iDoibcn ift, bo Ijott oUeS öol öoll crfd^aÜett
'Terribilis est locus iste, Terribilis est locus iste\ äBie ledjt fid)y aber
teumett, luert \x ^oren. 15
3aco6 ^ieB bi^c [tatt ^eilig, unb nennettö ein Sempel abber ()qu^
28, i8@otte§, bo no(^ !ein§ bo gebauett toaS, lid^t bornod) nnuert ein [tein auf[
unb genjit ö\)\.i bronff jcum jceidjcn, baS bo folbe ein ^au^ (SottiS auffgerid)!
toerben, unb tl)utt albo ein gelubbe.
^^ü)ie feCjctt \i)x erftlidjen au^ bev fdjrifftt, haii bi^ nidjt tempel nad^ 20
^eu§er föottcö feinb, al^ it)ii§ gemel)nli(^ nennen, bie §0 !o[tlid) gebouett
feinb, §0 ^i\h]6) getüelbct unb gejci^ret, tüic icjt unsere fird^en. S)cn feo fpridjt
*f. :.,8 2)aöib im pfalm pf. 5. '3^) l'oit in beinern Ijeiligen tempcl beten' 2C. ^o nad)
28,22!ein tempet gebauett tDa§, Unb '^azoh l^ie fpitdjtt '2)e!^i- [tein fall ©otte«
l)au^ fein'. S)rnmb t)eift eiy t)ie ein @ottey()anf3, nit^t bQ§ Pou not[)en fep ^s
albo ciny großen gebenbeö, Don gvof^en fteinen unb foftlidjenn geloelben,
fonber allein ^cum gceidjen , baö bo @ott fe^ unb ©ott bo ino^ne. 3^etl)el
t)eift Öott§ luonung^. ^^t)a bo tDol)nete ©ott unb ^^acob banett)e nie !ein
tempet noc^ fein ^an^ ^t)n. @ott leitt niij^t oiU brau, ap man ein gro^,
)d)o()n l)an^ bauet abbci nii^t, lüen oEein fein iüortt bo ift, unb Xohii albo 30
geprebiget unb gel)ovtt. 3)a5 gel)oi-ctt borgen, fall cy ©ottö ^auf3 genant
loeiben, baS ©ott mit feinem tooitt bo pjo^ne. S)iumb h)u ©otte§ loortt ift,
%Q ift ein l)au^ @otti§, bo n)ol)net ©ott, unb ttin ©ott tDoI)nctt, bo ift auc^
fein tüortt: 5^ii(^t umb» binftö loitten , bex bo @ott gefdjil)ett, nid^t umb bor
mei;g! h)iUen, bie mann öormeinet föotte albo ^cu tl)uen, fonbev allein öon ar.
«-'■J bem moitt ©ottey, bomit el)r un§ in bem tjanfs bienet, bay e^v uuy an bct)m
*i^| domus? Non opus est hie cogitare parietes et camerara JC. sed 'hie lapis^
iuquit, 'signum est, quod hie deus habitet'. Nunquam illic lacob edificavit.
122 .Significabat igitur, (piod illic habitaturus esset cum populo, ubi deus loquitur
«Prebigten über ba^ crfte Suc^ ^öiofe, gehalten 1523,24. 385
R] scias impiis respondere, qui Iiudc locum evehunt ad hoc, nt comprobent sua
templa. Xon dicitur locus dei propter servitium tuum, sed !ei"§ itTTlB : quando
dominus in eo nobis servit. Ubi dominus non iubet, noli erigere, quando
ipse consecrat et sinit verbum suum ou^g^en, quo verbo tibi servit, tum
5 voca binen. lacob 'Ecce hie domus' JC. 'tarnen dicis te edificaturum? cur hoc 28, 17
dicis'? quia erant hie angeli et verbum dei, quod in somnis ad se locutum
erat, ideo dicit domum dei. Magister Johannes habet domum, a quo nomen
habet? non a servo, sed a domino. Si servus diceret 'hec domus est domini
mei ideo, quia in eo rego'. Sic hie est. Ubi dominus regit per verbum
10 suum, ibi domus dei et certo habemus scalam et portam ad cehim. Et
videmus celum apertum, audimus verbum, quod iustificat. Ibi ergo talis est
5 über dicis steht o lacob 6 über angeli steht apparebant 7 loh «6er loh steht
Exemplura 9 über rego Ms LTbi steht pasco equum num placeret domino
H] ortt prebigen le^t, f)eift e§ @otte§ ^au§, ^o !e^r e§ umb, ©ott binet un§ in
bem ^Qu^ mit feinem tüortt, unb h)tt bienen t()m ni(^t§, et)X baitf au<^ un^erg
binft§ lautier nic^tg. S)eine h^etg! follen frei) fein, haz^ fie mugen inn bie
15 gan|e Inelbt ge^en. äßen ef)r lomptt unb Ireifiett^g felbft, left fein luort bo
prebtgen unb Quffge^en, bmmb !^eift ein ^qu^ ©otteö umB§ tüorttg rotjUen,
bomitt e[)r bti; olbo bienet 3C.
6t^e ^Qcob tüolbe ein f)auB bauen unb fe^rett flu(^§ 3cu unb fpric^t 28, n
'Öie ift ein tDof)nung§ @otte§\ äßorumb? baiumb, ha^ ©ott fc^o^n bo ift,
20 tegirtt bo unb (eft fein tüortt bo ^o^ren, item bie enget fein bo, feo toar
^acob auä) bo, ber bQ§ tüortt ©otti» ^6t)i-ete.
5iet)mptt ein gteic^nufe, ba§ ir§ bifter ha^ mugt öorfte^en. äßarumb
^eift ba^ fjouB 5Jleifter t)anBen5 t)Qufe? 3)rumb baS ber fned^t brinncn biene,
ber pfferbe tüort^e, ftetle au^mifte, fe^re unb anbete binfte t^ue ? 5tein traun,
25 fonber barumb ^eiftS gj^eifter ^anBen§ tjau^, hü5 Wditn l)Qn§ ein ^er brinnen
ift, gef)et au^ unb ein, mad^fte, tüieS i^m gefeitet. 5Itfeo auc§ f)ie, töu ©ott
regirtt, tou fein njort geprebigt tüivtt, tüu e^r fc^afft, bo ift§ fein ^au§,
bo ift ©otteö iDo^nungt), bo ift bie teitter gen ^Ijmmel, bo ift ba§ tf)ov jcum
§t)mmel. äße^r bo ift, bo ©otte§ toortt tlinget, bef)x fit)ett ben [)t)mmc( offen
30 unb fif)et bie enget auff unb aU fteigen. 1)arau§ !unt if)r Icicfjtlic^ ertennen
unb fc^üfBen, ha^ unBere !irci)en bo unb bie flofter nictjt ©ott5 l)eu^cr fein.
S)en fie fein nitt bargen gebauett, hah un§ ©ott brinnen bienen folbe, fonbern
ha^ tüir if)m brinnen bienen tüoEen. ^a^ leibt if)m an beinern fingen unb
13 btenetn
*H] et servit nobis, non ubi nos servimus, quemadmodum sentiunt hodie de
35 templis nostris. Non dicitur domus barbitonsoris inde quod servus eins in
ea servit ei, sed inde quod ille dominus hie habitat et regnat. Tunc domus
alicubi dei est, quando deus venit et consecrat locum suo verbo. Hie
S2utr)er§ Sßevfe. XIV. 25
386 ^prebigten über ba^ ctfte »u^ SKofc, Qe:^oIten 1523/24.
R] domus, ubi verbum est JC. Ergo cenobia nou merito dicuntur domus dei.
Ibi verbum dei non est 2C. ipsi canunt, ideo deo non serviunt, ergo diabolo.
Ubi deus loquitur, hie doiiins dei. Antequam hie lacob edificat templum,
28, 18 audit praedicationem dei 'Ego dominus tuus\ Ex hac re vocavit domum
128 dei. Ergo nostra templa Satanae habitacio. Iste textus errare fecit ludeos
ut DOS. Ubi audierant patres audisse dei verba, illico feceruut templa, Ut
Hierobaam fecit. Omnes prophetae cum hoc habuerunt negotium et vitam
perdiderunt, pseudoprophetae iustos prophetas condemnaruut, hereticos dixe-
runt, tDa§ ^aBen fie geirtet? quia ibi viderunt huuc locum textus non con-
6 a?« Hände in aliquo loco vt hie lacob
H] plerren? 2)o h}o^net el^r, tüu fein tuort prcbigtt tüirt, fünft ninbert, tnu ha§ lo
ni(^t ift, bo ift gctüi§ ber teuffeü, bet)m bicnet man and) bo, unb ntd)t ©otte.
2)iumB folt i§r fein ^an^ @ott§ t)QU^ nennen, e§ fe^ ban ba§ ©ott
brinnen rtiof)ne, unb bQ§ it)t i!^n brtnnen §6xct teben. Se^et ^aco^, el^r e^r
ettnjQ» gcu tt)uen gebadjtte, !^6iet e^x ©ott teben, btum6 boö e^x Sott t)6^xet
teben, fptod) e!^x '^etUd) f)l)e rto^nett ©ott\ äBix ^ei^en un§ete üxc^enn 15
©ottii l]eu^ct umb un^ex binftlic^en hjetgf iniüen, unb ha^^ h)ix ©ott bxinnen
bienen, unb nid)t öon bem !^ern, ba§ bcf)x bxinnen tüo^ne unb xegixe,
6t) tt)Q§ t]Qtt bex tejtt ixt^umb§ gemad^t, ttiieöit t)att e!^x leut betxogen,
128 bie ;3n^en gleid) ^0 tuoE al§ un§. S)en ^0 fdjlof^en fie. .^ie l)att ^acob
bie leittex gcum t)t)mmel gefe^en. 2)xumb n)ollen lüix t)ie ein teni|)eE bauenn. 20
630 Qud§ öiexoboam, bex xid^tet aud) ein tempel ouff, boxnbex n)uxben gar
bi^t pxopt)eten exUJUxget, ha§ fie tüibbex bifeen oxtt xebeten. ^exoboom §att
ein Qtgen gcftifft Quffgexid)t unb ein nigcn tcni^el, bo fang man unb §att
eigene pxiftex bofclbft , toibbex ha§ gefe^, h3el(^c nu baxn^ibbex tebten unb
ptebigten , ba§ rtia^ten !e|ex, ha^ tna^xen ©ottelcftcxex, hu muften ftexben. 25
%k 5pxop^ctcnn fonben nit fd)n3etgen, bi^e !onben§ nid^t leibenn, bxumb muften
bie fxommen leutte l)et)xt)atbcnn.
S)xumb fage td^, ba§ folt i^x öox getoi^ ^atben: 2Jßu ©ott- xebt, bo
tüo^nt e^x. äl>o ha^ iüoxtt Üingt, bo ift ©ott, bo ift fein I)QU^, unb tnen
el)x aufft)6xtt jcu xeben, %o ift aud^ nt)mmex fein ()au§ bo. 2Ben e^x aud) 30
flunge uff bem bac^ abbex unbex bem badt), unb gleidf) uff bex elbbxudfenn, feo
*H] angeli, hie deus, hie dei verbum est. Sic ecclesiam dei temphmi dei vocant
apostoli 2C. Hie verbum et aperta promissio dei est. Non ergo nunc propter
128 cantum et reliqua quae vocant dei servitia, domus dei esse potest. Nulla
domus dei est, nisi deus ibi loquatur certo verbo. Impii verbum dei non 35
respiciunt, sed opera hominum, licet sanctorum, et inde sua aedificia et
religiones placere deo putant, quia vident similia in sanctis placuisse. Hinc
impiissimo hoc loco Bethel abusi sunt, ut vides in historia Hieroboam, ut
^prebigten über ba% erfte SBud^ gjJofe, getjarten 1523/24. 387
R] sideraiites deum habitare et eins domum esse, ubi loquitur et eius verbum
flingt sive sit in medio Albis. 'BetheF '^te tDont got'.
51. 14. gfebruar 1524.
Dominica Invocavit Ex c. 28.
Ultimo audimus sie, quae domus dei dicatur, nempe ubi verbmn dei
5 praedicatur et deus cognoscitm' per veram fidem, non ob cultum quem nos
instituimus, sed quod ipse in ea operatur, quare nihil ligt brart, an magna
an parva sit, an getoei^et vel ni(^t, gctoelBt vel nic^t. Hie iudicat scriptura,
quod erat domus dei et ne lapis quidem ad hoc fundatus, quare omne quod
praedicamus de edificatione templorum, erlogen fein. Sequitur de voto lacob.
1 «771 Bande Bethel 4 am Bande domus dei 9 am Bande Votum Jacob
KJ 10 ift§ gelPtB, ha^ e^t bo ioo^ne. £tum5 l)k% ^acob bi'^^ [tett 23eti)el, ba§ ift
^0 \)iil uff teu^fd) '§ie h3of)net @ott'.
3lul) öolget öon bem gelubbe ^acob^^.
Et est alia contio.
'llnb 3iQcoB t{)ett ein gelubbe unb fprac^\ 830 ^aBtt i^r am negften28,2o
15 gebort, h3Q§ bo ^eift einn @ott§ t)auB in ber fc^rtfftt, ne^mltc^, tnu fein
tüortt geprebigtt iüirtt, unb tou efjt erfant toirt burc^ ben glaubenn, 5^ic^t
barumb, ha^ man biinnen ein ©ottl binft anrid^tte, trie hi^i:)n 6et) un»
gei(^et)en, fonber allein ha^ ef)r brinnen h3of)ne unb has et]r iDirt im ^auß
fet), prebige unb toirgfe mit un», brumb (eitt-3 nicf)t am toeifien, am gebeube,
20 am getoelbe, ab§ gto^ abber !tein feQ, fonber allein boi el^r bo rebe.
2Bir foHen fein @ott{)au^ bauen, tüix fein ben ^cubor gelni^, ba§ (Sott
bo fe^ unb toof^m, toie h)ir getrau ^aben: h3en unb tvm^ un§ getuftett f)att,
f)aben h)tt tempeE unb ürd^en gebauett, unb gemeinet, toen ha^ ^au% iüol unb
äcitlic^ angeritzt ift, ^0 fol 60t brinnen h:)of)nen. S)qS le^t cbf-
25 2)iB seeiget bte f(i)rifftt an, unb hal^ f]cift nac^ ber fc^rifftt 6otte§ £)quB
bauen, toa? man fünft fagtt bon ben ürc^en unb tempeln, ift alle» erlogen
unb ertrogen, unb allein Oon un§ felbft erbacfitt. 5Juf) Oolget bn§ gcfnbb
;3acob§, toie unb n)al e^r Dor ein gelubb getf)an l)ott unb fein gelubbe
lautt a(§o.
30 '830 ©Ott toirtt mit mir fein unb mic§ bef)utenn uff bem tnege, be^n 28, 20-22
ic^ re^f^e, unb brob jcu efBenn geben unb ftetber an3cu3ci[)cn , unb mic^
14 15 am Bande %\x% bem tert ^aben on^ere Drfad^ genol^mmen Dil jcu gctoben unb wenig
jcu ^otben.
*H] a spiritualibus oportuerit appellari non Bethel, sed Bethaven k. Mendatia
ergo sunt, quicquid nostri de suis templis dicunt. Tide Esa : ul : 3cf. 66, i
25*
388 ^Jtebigten über ba^ etfte 33uc^ 2)Jofc, ge:^Qlten 1523/24.
R] 124 28,20 'Si dominus fuerit" jc. Audistis sepe damnata esse omnia vota. Si papistae
tüibei" un§ fureten hunc loeum dicentes 'hie vides exemplum lacob, qui vovit,
quod Votum fuit bonum', quid dices? 'Tu monachus fuisti et non servasti
Votum' 2C. Quid respondebis? oportet diabolum percutias gladio et ipsi
gladium diabolico suscipias. Hec vota nostra [)QBen 3 feil, qui omnes contra 5
hunc textum sunt. Vota foHen allein an got geraten, nit on ein t)e^(ig.
28, 22lta lacob 'dabo primitias domino% non Petro, deus solus adorandus, huic
5 am Rande ut hodie dictum est über suscipias steht eripias
H] mit ftibenn tüibber ^et)m jcu meinem öotter Bringen, ^0 fol ber t)erre mein
©Ott fein, unb bi^er ftein, be^n \6) auff gerietet ^ah , fol ein ©otteg l)au^
merben, unb atte» ma§ bu mt)r gibft, be§ mit icf) bir ben ^cel^enben geben'. 10
124 S^a§ ifte fein gelübb, bo fet)ett it§, i^r ^abtt nuf) offtt ge^ortt, mie mir
bernibcrgefc^lagen ^aben nnnb Oorbammett aüe gelubb. äBen nu^ ber ^apft
unb bie 5]3apiftenn aufftroten unb fut]ret()en bi^en fpru^ unb ba§ ßjempel
mibber uns unb fproc^en '6it)e bo ift ein gelubb bc§ l)ciligen Oattcrc^ i^ocoby.
2)a§ ift ein gutt gelubb geme^en, e§r ^atts and) gef)albenn, Unb bu btft ein 15
monc^, ein pffaff gemeBen unb lauffft üuB bem tloftcr, unb ^elBt§ bein
pffefferet) nit, S)u t)aft gelobtt jcu ©ant ^acob ^cu gel^enn unb tl)uft» \\\6)i,
§el)n^), mie nu? bo ftetjt Jacobs gelubb, bo flehet ein« ^eiligen man§ ejempeF.
Sßiltu ^agen '3i(i) l)ab§ geljortt, ha^ nid)t5 fei)', Bo Irnrftu übel beftel^enn.
S)u muft fe^en unnb ac^tung^ brauff t)abenn, hai bu mit bem loortt @otte§ 20
fec^ftS, bu muft ha^ frfimert bem teuffei nel)men, unb fe^en ap§ §0 fdtileuBtt
abber nic^tt, apö ber tejtt abber bic fc^rifftt bringett, fünft biftu boiiol)ren.
2)ie gelubbe, bie iqt bei) unBern ge^ceitten ^cu ^cott^e'-) ge^en, l)aben bret)
fe^el, bie mir au§ bifeem tejtt fe§en. £)er erfte fe^el ift be^r.
2)a§ gelubbe, Bo tt)ir t^uen motlen in geiftlidjcn bingen, fall an feine 25
l)eiligen geraten, fonbern an @ott allein. £rumb fpridjt l)ic ^Qcob '630 foll
ber ^erre mein ©ott fein', fpric^t nic^t '^^ gelobe "iJlbraliam, '^\Qiaz obber
Sont $Peter, Saut $Paul unb ber gleichen'. 5lein, fonber allein ©otte. 2)en
il)m geburtt allein bie e^r unb ber binft. ©30 ift nu§ ein gelubb ein e^r
unb ein binft, brumb faE e§r ©otte allein geben merbcnn. %k gelubbe bie 30
') f)e^n ist Interjektion. Gr. Wtbch. 4, 2, 983 ben steht neben he, wie hein (ebd. 885)
neben hei. Luther scheint sonst nur t)e^ zu gebi'atichen. P. P. ^) Vgl. Grimm,
WtbcJi. 4, 1, 2, 2460. Nur bei Inither. Bedeutung: 'im Sdiwange gehen. Steckt darin
vielleidit das mundartliche zatte = Schwade (Lexer 3, 1154) ? P. P.
De voto lacob.
*H] 124 'Ecce' aiunt 'sanctum vovendi exemplum, cur tu hodierna vota rumpenda
ducis'? Oportet hie non tarn hominibus quam diabolo respondere. Tria hodie
habent vota nostra, quae hoc exemplo condemnantur. Primum l)erent in
28, 2isanctis Petro, laoobo, Barbara k. Hie autem dicit 'Dominus erit mihi in 35
^ßrebigten übet bai erfte *uc^ ÜJbfe, gef)QUen 1523,24. 389
R] serviendum soli, et votum est cultus dei, quare huic soli fiat. Si respondes
soll deo vovendum, iara nihil est, quod vovisti ire ad S. lacoburu, ieiunare
huic vel isti sancto, oportet seripturam recte fureft. 2. fet)t. Hie tale votum
habes, quod prius datum est a deo, quod servare potes. Quia 'si re vertar 28, 20 125
5 domum et habebo' zc. tum faciam. lacob vult tantum haV)ere ^UÖOV, ut possit
decimas dare, quare hoc votum ftretf fte ^) Tttt tüet)ter, quam deus prius det,
si dat 100 aureos dabo illi 10. Ubi inveniuntur hec vota? Vota mouastica
vovent, quod in manu non haberaus. Vir in hoc creatus, ut fie^) befam
Gen. 1. quod vir N-ivere \nilt, ut non sit masculus, sie ^^^go, quomodo potest?i aiJoi. 1, 28
10 deberet ba^ je^en teil im tiorr^ot ^oBen ut hie lacob. Voveo, quod probus
esse volo' et bin ein 6n6 gefc^offen, e§ ^eift nnfet» ^ergot§ gejpottet. Si
3 am Hände C. XXVIII.
1) 2) fie = fid^ Vgl. zu 42, 7. P. P.
H] lüir ben t)ei(igcn tl)uen, fein nic^t§ tuert, ben @otte fol man allein geloben,
nid^t oant ^aco^, Sant ä^uolffgang, ©anbt SJarbaten unb anbern. S)rumb
Bo ipxiä) '^än gelubbe reumet fid) nic^t§ mit bem gelubb, ba§ ^acob t£)an
15 i)att\ fu^i-e bie fc^rifftt xeä)i nnb fil)e fie eben an. A^iemit feUet öiE bo^t)n,
unb h)en bu i^n ha§ genof)mmen fjaft, ^0 §aftu if)n faft aüe» genol)mmenn.
Ser anbexe fe^etl. S30 fielet ^ie ein fold^ gelubb, ha?^ tnol jcu fjalben
ift, unb muglid^ gcu tbuen, ha^ il)m bor bie madit geben fet), ba§ el)r§ f)alben
!an. S)en e^r fe|t metgflic^ f]i)nc3u '2Ben @ott tuivt mit mir fein, men e§r
20 mi(^ tüirtt be^utten, hjen ic^ hjibber an^eim fomme unb toen i(^§ ^aben 125
toet)r, treu bu mir^^ gi6b§tt, ^0 it)i( i(^§ f^uen, %o tnil ic^ ben ^ce^enbenn
geben, unb bir dn ©ottsbinft auffnc^tenn'. Unb gebrandet biü njortt, aU
folbe e:^r ^agen Wbftu mir!, ^0 t^u id^§, gibftu mir» nic^t, ^0 tl^ue i(3§§
nic^f. ^d) f)of)re UjoK, e^r mil§ fn^r {)aben, uff hat^ erl bormag ,5cu tbuen,
-.-. brumbb ftregftt fic^ ba§ getubb nic^t ferner, ben %o tDcit ha^ bie gutter bor=
f)anben fein, boöon e^r benn gce^enbcn geben tüiU, unb ba§ e^rS IdoII bormuge
gcugeben. 6^r tritt unb gelobt @ott ben 3cel)enben jcu geben, ir)a treu c'^r
gibt, Bo ^ti ef)r auc^ geben, mcn (Sott aber nicl)t gibt, %o tüil e^r auc^ nid)ty
gebenn. S^rumb ift ba?^ gelubb uff nic^t§ anberö gegrunbt ben uff bie gutter,
3u bie e^r bereitt f]ette im Oorra^bt. 2Bu fein nu^ unßer ßloftergelubb ic^t
qI§o geric^tt? fie reumen fiel) nichts mit bc^m gelubb, ba^ ^acob ttjan ^att.
*K] deum^ ergo quae sanctis voveutur, hoc exemplo confirmari non possunt.
Secundum lacob dicit 'Si dederis', 'Si revertar', Item 'decimas dabo ex iis2S,22 125
quae dederis mihi'. Secundum Possibilia vovet et a deo data. Q. D. 'Si
35 non dederis, über ero, dare non potero'. Hoc votum omnia conmiittit dei
manibus. Non sie nos, qui vovemus non esse viros, non esse foeminas,
vovemus egri sanitatem. Irrisio dei est. Quod si hodie videris habere
castitatem, forte cras non habebis. Non ergo poteris plus vovere, quam
390 '4^X651916» übet baö erfte ^^nd) aJioje, gefjaltcu 1523/24.
R] hodie probus sum, cras in luto iaceo, quia virginitas, iusticia ic. sunt omnia
126 28,22 in manu eins. lacob hoc facit temporalibus bonis. 'Si dederis'. Quae
tarnen plus in manu nostra sunt quam spiritualia bona, et nos stulti ea
vovemus deo, quare vota monachorum sunt omnia diaboli, et sie respoude.
4 über deo, quare steht spiritualia buiia uionachorum] mo
■R] ©in 5Ronc§ ahhtx ein 9ionne geloben teufc^eitt, be§r fie nid)! i]abm, e§ s
a)ioi. 1, 27 reumett ftc§ gar nichts. 2)en Öcne[i§ am erften [te^et alißo, e^r l^att man
unb toeiB gefc^offen, ha§ muffen fie aud) fein unb bleiknn. 3f)a tuen tüir
t^an obber Ie^t)m tne^ren, ha^ tüir auB ber ^anbt ein naßen fonben moc§en,
h)ie ein topffer, unb machen, ha^ ein man nic^t ein man treibte, unb ein
hjeib ni(f)t ein tueiB, feo tuerä n)o[ gutt unb Billic§, ha§ tüir ha^ geloBten, lo
ba§ unsere ^Jlonc^e unnb nonnen geloben. ?tber e§ ift ntc^t in unBer getoattt,
h)tr fein auä) niä)i al§o gefc^affenn. ^acoh ^k "miü fu^r bie fruc^tte !^aben,
e"^i* e^r ben gce^^enben geben tüiH, unb ^oöil ba§ e^r ben jce'^enbenn öormag
baröon ^cu geben. 2Ba§ ift§ ba» öor ein gelubbe '^ä) totll from fein unb
Bin Bofe au§ mutterleiB geborten"? '^ä) toil einem ^unbertt gutben geben, unb 15
^aB !ein Pfenning', Inai tüe^r ha^, men ic^ h*ang!e hje^x unb lüolbe geloben
'iä) tüii ftargf Ujerben', ha^ '^eift fpotten unb nic^t geloben, tnen tüix ha5
geloben, ha^ tüix nic^t ^aBen. @§ ift nichts geint^ an un§, ap toix gleid^
^eutt ^eiligen fein, morgen ^0 ligen tnir im brerf. S30 toeit fan ic^i inol
geloBen, ^0 tüeitt e^r§ gtbtt, atfeo gibftu, ißo geBe ic^, giBftu mc§t, feo geBe 20
ic^ auc^ nic^t. Sßir aBer geloBenn ein^t^n, an aüe» mittel, and) bie alD;er=
groften gutter unb gaBen @otte§, feuft^eit, bemutt unb bergleid^en, bie it)ir
bod§ nic^t ^aBenn. ©B ift ötley in @otte» f)anb, ^eilig!eit, gere(^tig!eit,
feufcfjeit unb it)a§ ha^ atte§ ift, brumB tonnen it)ir§ ntd)t geloBenn.
2)0 fe^et t^r in ;3acoB» geluBb, ba^ fi(^§ in fdjnobem äceittlid)em gutt 25
126 ni(^t ferner ftreg!tt, ben ^0 ferne e§ ©ott giBt, unb ^0 ferne e^r§ t^uen fan,
tüieh)oH bi§e 5ceitli(^en gutter me^r in un^er gtnalt fein, ben hu bing^, bie
bo gar ben geift angel)en.
2)arau^ fe^et i^r, ha§ alle !loftergeluBbc teuffel^tnergle feinb. S)rumB
tuen fie mit bem geluBb 3acoB§ Ije^rtommen, §0 trurff i^n ben tejtt fu^r, 30
unb la§ i!^n nid^t treitter jcu, ben e^r§ l^att, ba§ ^ei^t ben bem teuffei ha^
ftfjrtiertt nehmen, mitt ber f(i)rifft ein Bo^en tjorftanbt ber fd^rtfft meber3cu=
legen. ^^coB geloBett§ jcu t^uen. ^i^a tren er§ i^m jcuöor gobe, feo folben
toir ou(^ geloben, ©unft geloBftu l)eut ba§, morgen fanftu» nit l^alben, l^eutt
l^aftu bie gaBe ber !euf(^eit, morgen !^aftu fie nic^t. 3)rumB ^aBen tutr ge= 35
*2fl] deus dederit. Si facis, temeritas est. Dominus liic irridere potest. Visne
126 tu vovere quae ego habeo in manu mea, non tu? Ergo omnia monastica
vota libera esse deberent, aut adiiuc ordinari ut libera fierent, ut cessaret
^rcbtgten ütier hau- evfte ^nä) Tlo\i, ge'^alten 1523 24. 391
R] Sic isti producimt exempla sauctorum, quae tarnen maxime contra ipsos sunt.
Hodie gratiam habe» vivere celebs, cras non item. Omnia mouastica vota
deberent esse libera et ita dicere quisque debet ^Vo\t castitatem: si possum,
servabo, sin minus, non est ^•ervandum^ quare exemplum lacob fd§Ieuft non
5 contra, sed pro nobis. Hie habes ij predien, quae evacuant vota. 3. ber
tft ber ergft, est internus, e» feilt an ber perfon, quod maximum est. Qui
lacob est, potest vovere, non persona respicienda sanctorum, sed fides eorum.
Bethel, iste locus factus est domus diaboli. Rex Israel erexit domum deo
in hoc loco, quo lacob iacuit instinctu diaboli, qui ita iuciücavit, hie tacuit 127
10 s. lacob, non velim papam tam firmum habere fundamentum ut hi contra
2 mona
H] prebigt, bo? alle gelubb frei) fein fotten, unb fein fte nic^t fret}, ^o maä)c fie
fret). 2aB man ein man fein, ein n)ci6 ein treib, ben %o fein fie gefc^affen.
2Birt bir feufc^ettt gegeben, ^o behalt fie, toirtt fte bir nic^tt geben, %o fa^r
ein anberen njegf.
lö £rumb ift ha^ ©jempel ^ocob» unb be^r tert öor un» unb nic^t toibber
un§, fc^Ieu^t, ba§ auä) in jceittlic^en, auBerltc^en guttern frei) fei) ,3cu geloben
abber nid§t jcu gelobenn.
5Eer britte fe^el ift ber innerliche gebrechen, unb ift n)o( fc^ir ber crgfte
fe^el. i)te jhje^ne broben, boPon lt)tr tqt gefagtt l^aben, fein euBerlic^e ge=
20 breiten, aber be^r ift innerlich unnb fehlet bo an ber 5perfon. SBirb fu^r
SecEeE, ben ißo gelobe loie 2^äzi, ift ber glaube bo, Bo gelobe, fünft nid^t.
2ßir t)aben offt geprebigtt, ha^ man niä)i fall b^e (Srempet unb tuerg! ber
!)ei(igen anfe£)en, fonbern Iren glauben.
Xk ftabt 25et^e( ift» be» teuffelB oigen fjauß lüorben, 2;arbet) f)aben
25 bt)e 5propf)eten biti getban unb öil auc^ bruber erlibenn. 2en ber fonigf bon
^frat)et fubr ^cu unb richtet ein ^auB auff an bem felbigen ortt , bauet ein
tempel. SSie bett§ ber teuffeÜ feiner fünbt auBric^tenn? 3)en Bo tjaben ber
!onig unb hu folfc^en Propheten gefagt 'oi§e bo fte^et ber tertt "öie ift
@otte§ t)aufe". 2)rumb njoHen rtir ein» a(bo bauenn' 3c. S)o hiibber fjaben
30 nu bie frommen 5propf)eten geprebigt unb gerebt, alBo ha§ ir Pit bruber
geftorben feinb unb umbfommen.
^ä) h)otbe nic^t gerne, ba^ ber ^ap\t ein folc^enn grunb l^ette, aU f)k 127
bif;c falfc^e Propheten toibber bie frommen proptjeten. 2ßa§ !onbe boc§ !(e:^rer
*H] obligatio, cum deus non dedisse virginitatem sentiretur. Tertium est pessimum
35 in votis nostris et interius vitium. Esto prius lacob, quia non exempla
sanctorum, sed fides eorum sequenda est. Hie negotium omnibus prophetis
de Bethel factum est, erigente illic rege et aliis cultum dei. *Hic lacob 127
iacuit, hie locutus est ei deus. Hie habitat deus zc. Exemplum patris nostri
392 5ßtebigten über ba§ erfte f8nä) 3Ko|e, gef)Qlten 1523/24.
R] sanctos prophetas, qui non potiierunt resistere, quanquam contra praedicabant,
et ob hoc mortui sunt et persecutionem passi a pseudoprophetis , qui iacta-
runt se habere locum a deo electura et exemplum lacob. Sancti prophetae
dixerunt iniitandam fidera sanctorum, non opera, deus utitur morK^ertc^ opera,
ftet 2C. sed non vult, ut quisque hoc faciat, tu es pater, illa uxor, is filius, 5
si filia diceret 'ego pater ero", stultum esset, quare vide fidem et vocationem
128 dei, mitte lacob Bethel habere, vide ad quod te vocat deus. Si papa haberet
H] fein ben bi^e hjort im tejtt? 'S)o l^aben toix ha^ tüortt bor un§, bo ^ait
ber fromme öatter ein tempel gebauett', ^0 l^aben fte gefprodjen. 5lbet bte
frommen ^^rop^eten "^aben gefagtt 'nein, nein, nidjt al^o, e§ ift bubere^, i^r 10
öorftel)ett ber fc^rifft nicf)t rec^tt, 3f)r feilt noc^ lang ntc^t 3e!el. S)q§ ift
nic^t bie mat)nung^, ba§ toir hk Gjempel ber l^eiügenn öet^er follen naä)=
folgen, fonbern irem gloubenn. @ott ^att if)m ba» gcugeta^en, tnilS brumb
ntc^t öon euc^ anä) ()aben. ©ott gebranc^t mit feinen ^eiligen mand^erle^
jceit, ftett unb iuerg!' zc. 2Ben fie ^0 rebten bie frommen ^rop^eten, §0 15
fd^riren i^ene 'tobt tobt, !e|er !e^er', bo ging e» benn.
2)rum6 fe^e ein icjüd^er uff fein ftanb, unb n)o 5cu e^r geruffen unb
gefd^affen ift. Siftu ein e^lt(j§ man, %o bleib e'^elid), Biftu ein mutter, %o
bleib ein mutter, biftu ein !nec§t, ^0 bteib^S, unb bergleic^en. 2Bcn§ hjeib
fproc^ 'ic^ n)ill ein man fein', unb ber man 'iä) tnil ein n^eib fein', ha§ tüe^r 20
narrf)eitt, niir foEen ni(^t hk ejem^jel ber t)eiügen anfel^enn, fonber ben
glauben, unb n^arjcu un§ @ot geruffen ^att, la^ ^acob fein SSet^el l^aben,
ben bar^cu ift el)r geruffen, unb fi^e bu, Ino bid^ @ott ^l^n rüfftt. S30 ber
5lar unfeer ^ap\i ein bufi^ftaben bon 9t^om Ijett in ber fc^rifft, ha^ bi§ fein
ortt h)el)re, hjie foltt e^r bocken? ^0 ^att e^r gar niifit», man tüd^ audj 25
noc^ ntc^t geh}i§, ap ^etru§, be§ ftabtl^elter» e§r fid) ru^mett, i^e gen Ot^om
fommen fet) jc.
äöen fte bir nu^ bet)n tejt furtnerffen, |o anttüortte if)n alfeo '3^acob
ift im glauben gangenn, ^att fein beruff ge^abtt, '^att bo ein l§au^ gebauet,
brumb baS Öott bo mit i^m gerebt ^att. 2Bu nu @ott mit bir rebt, e§ 30
fe^ 3CU äßittenberg! abber anber^nju, ^0 folge bem tnort nod^, S)en tno fein
n)ortt gel)et, bo ift e^r gen}i§lic^. 2)rumb öolge bem inortt unb nic^t bem
Grempctt'.
»2« ©in ortt in ber f (grifft ^aben bie frommen $ro|3l)cten ge^abtt, bormitt
fie fid) ^aben muffen be^elffen, ber flehet ©jobi am jtnen^igften , bo fpric^t r^
*K] lacob imitamur'. Si nostri talem spetiem hodie haberent, quis prae eis con-
sisteret? Respondent prophetae 'Non estis persona lacob'. Hie locus datus
est lacob, non aliis, quibus lex dicit, non offerendum nisi in loco quem
elegerit nunc nobis dominus ic. Non potes tu mulier dicere 'Ego volo esse
12« pater' jc. Non enim est datum tibi. Sinito lacobo suum Bethel. Vide 40
5Prebtgten über ha^ etfte 58u^ nJofe, gefiolteu 1523 24. 393
R] locum in scriptura de Roma, ut hie textus exprimit Bethel, gloriaretur ic.
lacob in fide i\'it et vocationem a deo habuit, cimi lacob locutus est, si ita
tecum loqueretur, Vade et imitare hoc 'In quocunque loco memoriam fecero 2 tio\. 20, 24
nominis mei' Exo: 16. quo verbo ^at er Quff gehoben omnes loeos, ne quem
5 erigamus, nisi ipse indicet. Pkires nostrum tempus habuit locos sanctorum,
^k h)ol 2C. ubi audivimus fuisse hie sanctum, temphim edificavimus et
reliquias collegimus 2C. vides stulticiam istorum, qui habent sanctorum Cor-
pora 2C. Vide an hie deus habitet, ob corpus sancti hie non habitat. Si
omnia corpora hie essent sanctorum, non velim ineeudere lumen, e» ligt an 129
4 am Bande Exo:
HJ 10 ©Ott ai^o '6{n altax öon erben mad^e mir, barauff bu bein 6ranbtopffer2 3ö!oi.2o,24
unb toboptfer, bein fd^aff unnb rtnber opfferft. £en an tüetd^em ort iä)
metnei nal^menS gcbec^tnu^ mac^e, bo h)il tc^ 3CU bir fommen unb bic^
fegnen'. 5}iitt be^nen h^orten ^ube @ott alle ftet^e auff, %i^ fo(be e^r
^agen 'fe^ett uff nii(^, ertoelett eud§ ntc^t eigene fteti^e, Bauett mir nic^t
15 fird^en tüu tr n^oltt, fonber tou iä) mir nierb ein ortt erlüeten, tnu ic^
h)erbe prebigen unb mein tüort laf^en ge^en, bo ift mein l^au§, bo i[t meine
h)o^nung^'.
630 ift§ un§ au(^ h)ibberf a!^ren , ^0 toi unb t!^oric§t fein inir getueft,
tüie hJtr in unfern I)iftorien felbft le§en, Inen tüir gef)6rtt l)abcn 'bo Icitt
20 bef)r Zeitig, bo i^ener ^eilig, ^ie 'Bani Sauren^, bo 8ant 6tep{]ann, bo
SSarBara, bortt @Ii3o6et§, bo ift be^r merterer geftorben, bortt il^ener', %o fein
njir 3cngefaEenn unb ^aBen Ürc^en auffgerid^t, gefeng geftifftt, le^en, Begencf=
nu§ unb tna» be§ bing§ me^r, unb ^otiiü flofter geBauett, boy man fte fc^i^r
nic^t oHe 3celen !an. 2ßie toir nod§ !^eütt 3cu tage l)o()ren unb fe§en oil
25 !)eiliger ftete, bo 6ant ^eter unb ^^aut, bo S. 3}uo(ffgang, bo 6. 3öcoff, bo
ift ber rog! 3cu %i}xxx , bo ^aBen lt)tr Sant 93ktt^i§, bo Sant Srafmuö 2c.
@i ift nic^t genung!, bac^ be^r l]eiüg bo leit abber i^ener bortt, fi{)e ap @ott
bo leitt, ap @otta mortt bo Üinget, bo fi^e auff. äßen aller ^eiligen corper
bo ouff einem ()auffen logen, n^olbe ic^ nid^t eine fernen anjcunben, unb h^en 129
30 ©ant ^eter bo uff bem altar (oge, n»o(be i(^ i^n nid^t anfefjeu. @ot ift nic^t,
bo bie ^eiligen BcgraBen (igen, fonbern tüu e^r rebt, Ion fein toortt ift, bo ift
e'^r aud§. :^^(f) Bin auc^ 3cu Üi^om getüe^en, bo boc^ Oiü ^eiligen liegen, h^aS
*K] quem locum tibi dederit. Quid si Roma vel uua syllaba in scriptura hodie
haberet talem spetiem? Ubi tibi loquitur dous, ibi est vocatio tua. Exodi
35 'In quocunque loco" 2C. Id quod est contra omnes electitios locos. Nos sie 2 ?ßio\. 20, 24
diciraus 'Hie iacet Sanctus Marcus'. 'In Trier est tunica domini' k. 'Ergo
hie habitat deus\ Vide an ibi habitet deus per suum verbum, alioqui ego
illic ne unam quidem candelam omnibus etiam sanctis accenderem. Ais 129
'Quid quod Romae in uno cemiterio multa milia martyrum quiescuut'? Sed
394 $Prebi9teit über bnä erftc 5Budj ^Jlofe, gefjalteit 1523/24.
R] bent, ubi deuö loquitur. Komae in cimeterio 70 milia iacent, tameu deus
hie nou habitat, quia ibi verbum suum non est. Ubi memoriale raeum
Quffii(^t, ibi tüii i^ fegnen, ubi hoc, ba lauff ^u, etsi nieretrices hie essent.
Nos iactare possiimus dos habere domum dei, quia nobiscum loquitur, quod
melius est quam omnes reliquiae sauet orum. Vovit ergo laeob deo, quod 5
verbum non potest dicere nemo quam Spiritus sanctus. Si dicis te edifiea-
turum templum domiuo 2C. mentiris, quia non habes spiritum, qui hoc iubeat,
quia deus non iussit, nihil enim incipiendum, nisi certo scies deum praece-
pisse. Quod ex tua devoeione progreditur, est merum mendacium. Antequam
K] ift§? iä) I)ett nic^t ein ittorttten öon @ott bo ge^ortt. S^rumB ift» n{d)t, lo
tuen man bo ^eKtf)um6 IreiBtt. (S§ ift norretrerg!, fettigen ^l)n, fettigen
f)e^r, ft^e bu tüu @otte§ tuortt ift, tDU boS fünget, bo l^alt bic^ ^l)n. £)en
a(bo ipxiiiji e^r 'Sßu ic^ meinen fegnen merbe auffrid^tcnn, bo Inuff äcu\
2)ie toben ^eiligen tf)uen ni(^t», fonber ba^ tDoxü, ha^ tüott t^utt». 2)q§
mugen tüir donn @otte§ gnaben tüolt fagen, bas @ott t)ie be^ uns h)oI)nc. is
2)en fein tüortt xebt '^te mit un?', ha^ ift bef^er ben olteg ^et(tf)umB.
2)05 rebe icf) be^rf]al6en, boS h)ir !onnenn ontttüorten bet)nen, bte uns
biß erempel öorijolbenn unb fpred^en '^^acob !^att gelobet, toarumb foE iä)
ben nic^t ettma» geloben'? ?lnttn)ort {f)n alßo. ^dd ift ein man im glauben
getücft. ^cum anbernn ^o l)att e^r ©otte gelobet, bcm Inat^affttgenn unb jo
natürlichem @otte. 2)a§ tuortt !an niemanbt§ rebenn ben ber '^eilige geift.
2Ben bu fpiic^ft '^(^ gelobe Oiott, ic^ tüxU tl)m bie ürd^e bouenn abber be'^n
tempetl auff richten', %o leugftu, ben bu l)aft nid^t ben ^eiligen geift, hd)X
bi(^5 lieiBett, ber geift treibt bid) ntd;t, bu btft§ ungetni^, ap§ @ott !^aben
mitl, bu f)aft fein mortt nidfit, fonber ha^^ getubb fompt au§ beiner eignen 25
anbacf)tt: brumb blueil» au^ beinern atgen gutbungtel unb anbackt l)c^rfomptt,
feo fd)leu§ frei), ba§ e§ ber teuffei Q^di)an l)att, tuen bu§ gleid§ bem einigen,
marl)afftigen, lebenbigen @ott unb uffS atlerbefte getrau unb gemeinet ^aft,
§0 ift» berlogenn, ben mie it)r offt ge^ortt ^att, ^al man ni(^t§ ane gottt§
mortt unb beöe^l anheben, e^ gefeilt i^m auc^ nic^t§ ben h)a§ e^r Reifet. 30
^rumb t^ut ha'5 ßjempel nid^t§ bargen, ba§ bu töilt !cuf(^eit geloben
abber aubcr bing. (5l)er ^cicoh gelobet, ,]ccigct i^m ©ott, ha§ et)r bo tuo^nete,
if)a ef)e el)r gebac^te jcu geloben, ^0 f)att cl)r and) ben geift ©otteg unb fa^e
burt^ gro§e 3cei(^enn, ha^ @ott an bem ortt öor^anben h3a§ unb legentoertigf,
2ll§o ha^ e^r ein gelubb tf)ue narf) eufeerlid^er öorma^nung^ unb nod^ tnner^ 35
*H] illic verbum dei non auditur, ubi verbum dei, illic deus est, ut maxime
raeretrices illic sint, non martyres. Prius ergo esto rectus homo in fide, qui
spiritu tangente deum verum agnoscas. Alioqui mendatium et a diabolo est
quicquid voti vel cultus de corde tuo finxeris. Esto certus priraum de
revelatione, quod illic habitet deus. Si talem revelationem habueris, voveto. 40
'^rebigten über baS etfte S3uct) ^IJofe, gel^atteu 1523/24. 395
R] venit lacob, novit hie locum dei. Si talem vocatiouem liabes ad monachatum
per innerlicher treibung be§ geift^ vel eu|erli(^ ermanung, potes facere. Quare
liic locus [toft ^erniber, quicquid vovimus. Vota nostra habent, quod per
hec faeimus iter ad celiim, si iiiteiTogaDtur, cur intreut, uerape qnod sponsae iso
,i Christi fieri velint. Cliristus est sponsus spirituahs, uou curat carnales spousas.
Ego et quihbet possum esse spousa Christi, quae per seraeu, verbum dei fit.
Si nihil aliud mali esset in votis quam hoc, satis mali in votis est. Hoc
lacob hie nou fecit, quare per verba sua abuegant fidem, tu melius castitatem
vitae quam spiritum sanctum. Omnes quotquot sunt veste, nou dignae sunt,
9 spiritum sanctuin] ss. am Bande noii exteruani illain castitatem
K] 10 It(f)er tretöungf) be» geift§. Die^e ^toel) ftutf ^att ^qcoB, bomttt bu alle
fegentüurff fanft auffloBenn.
2Ben bu nu^ ein folc^en beruft ^^ft» tnonc^ abber Dionne jcu Irerben,
^0 t^ue^, ober §o jcu ^cufa^ren unb etttoas geloben ane tnnerlti^e t)or=
mQt)nung unb ane bebel^l @otte§, ba^^ tft ber teufiel.
15 S^rumb [toft ba5 ßrempel jcu boben alte unBere getubbe. S)en c§ ge^et
!e{n§ au^ bem glauben nac^ au^ bem getfte l)e^r.
Un§er gelubbe tjaben bel)n brecE uff fi(^, ha§ ha^ allerergfte ift, ba§ fte
tnoUen ein h)cg! ^cum l)l)mme( matten. 5)ie §uren iu. floftern bo trollen i»»
un§er§ ^ernn S^riftt breutte fein, ^^a toen» ein grofßer nionc§ trgent iüel^r,
20 ha^ glaubtt tc^ tooll, fro()nen ft(^ unb öortrauenn ftc^ ßljrifto :c. 2^en teuffetl
machen fie, 6^riftu§ barff folrf)er breutte nic^tä, ß^riftuö tüii mdtji tnettlid)c
breutte ^aben. 6^r ift ein geiftltc^er SSrauc^tigam , §o iütl e^r auä) ein
getftlic^e braut Ijaben. 6^r bulett mit ben B^len, ntc^t mit fleifd) unb blutt.
^^ ijüb glei(^ %o motl ein fe^^el aU ein tt)etb, unnb ein treib gleic^ aU ein
25 man, bie brautt trirtt fc^tüanger öon bem mortt, unb tft öon n6tl)en, ha^j bifee
braut fe^ in einem xetjnen glauben, fatt anberl 6l)rtftu» mit t§r bulen. ^k
totten t)uren bo tüoUen il)m bi) fc^o^ unretjn machen, unb bie tollen un=
finnigen ^rebiger fal)ren bo^er unb t:)orful)ren ba§ arme totte t)otcf unb
fprec^enn, e§ fe^ ein befßer ftanbt ben ber e^eli(^e ftanbt unb ben alle anberc
30 ftenbe. 2)a§ ift ber tobt unb ber teuffett. Unb tuen fünft ntc^tl treljr tu
bißen unfern gelubben ben be^r breif, ha5 tütr from barburc^ gebenden
3CU tuerben, unb ein tüegf jcum :^t)mmet unb jcum etuigen leben fuc^en, bo
trel)r e§ genung!, ha^ tüir fte Oorbampten. ^ä) mit atler anbern gebred)en
gefc^metgenn, ai5 bo§ fte nic^t ©otte, fonbern ben ^eiligen gcfd^c^en unb tüa»
H] 35 lam sine externa verbi admonitione et sine interno spiritu voves. Nostri
faciunt hodie meretrices coram deo illas moniales sponsas Christi in iniuriam 130
Christi et totius ecclesiae. Christus spiritualis sponsus est, qui ambit spiritum,
non carnem. Si nihil aliud esset (^uam ista praesumptio, quod monasticis
396 5ßrebtgten über ha^ erfte ^nä) 2Ro|e, ge'f)alteu 1523;24.
R] iit minirao Christiano pedes osculentur, et tarnen coronam praeferunt huiusmodi
28, 21 Christiauo. lacob dieit 'dominus erit deus', quod dicit 'dominus', indicatur
iides, hoc est 'externum cultum faciam non ob hoc, quod velim cum demereri
mihi, qui prius eum habeo, sed eufei'Ud^ confitebor eum per praedicationem',
fuit verus deus suus in fide, sed fonberlid^ iam vult congregare, quotquot 5
sub ipso erunt i. e. 'iä) iütl im ein eu|erltd§en binft anrichten', fit ergo tantum,
ut deus per eum tüei'b gepretft et alii baburc^ gepeffert. Sic possem quoque
vovere me praedicare deum in hoc h^co, non ut melius fiam, sed ut palam
131 fatear deum raeum esse, decimas 2C. tamen deus non iudiget, habuit sacer-
2 am Rande doniiuiis liic est verum nonicn dej
K] ey inef)r ift. 3)h3e{t [ie nu^, bi^e 6loftergeIul6be, ben glaiiBen bortaugnen, lo
brumb feinb fic be6 teuffety geluBbe, ben barumb ba§ mx ftanbt brau^ Itiorben
ift, bomit man gen f)l}mmcl fommen lt)iE, f)eift geh.n^ ben f)eiltgen gctft mit
fnfBen tretten.
2ße^r 6iftu, ha^ bu beine fenfc^cit t)o[)ci' ai^ten Jüitt htw ben ^eiligen
geift? ein bin[tmaib geringer ben ein niesen in eint franse? 3ift "^^^^ "it^t is
geleftert, %o hJciB ic^ nic^t, h)a§ geleftert fei). @§ Vot^x Vooi Bef^er bog alle
!l6[ter uff einem !^auffen logen unb brenten rotten lo(), toen nauertt hxt
menfd^en f)erauBen lt)el)ren, ben bQ§ foI(^e Iefterung§ gef(^a§e. SBa» ift boc^
lefterltd^er unb f(^ent(ic^er jcu ()6i}ren, ben Wii fic^ ber bregifadt bef^er baud^tt
ben ber fjeitige geift @otte§'^ ^ft e§ nii^t gen erbatmen mit be^m armen, 20
tollen, elenbem öolifc?
28,21 @in fol(^ geluBbe !^att i^acoB nid^t gettjan, ben t1)t fprid^t '2)er §erre
fat mein Sott fein', ^n bcm ba§ ct)r f|3ric§t '2)er .^erre\ ft"^e bo ift ber
glaubenn. Dtfjcr glaube l)att i[)n oor ein @ott, unb ba» mufte in einem lt)ar=
[)afftigem glauben gefc^e^en. 2)en fünft l)ett el^r nic^t !onnen fprec^en '^etr, 25
bel)r f)cr fal mein föott fcin\ 2)ay ift, 'bel)m mil irfj cu§erli(^en 0)ott§btnft
barnmb auff ricl}ten , baS e^r mein (Sott ift, nid()t baö e§r mein l)err ift, ben
el)r ift§ Bereitt. '^6) loity prebigcn, ba§ bel)r mein f)er ift, aw^ mein @ott
fei), unb mily mit ben incrglcn unb prebigen bemci^en, mie ic^§ mit bem
munbe unb l)erl^en betenne öor aller toerlb'. 2)ay l)eift ben ©ott ^aben mit -m
cufeerlic^en ,gceic§cn. 5ll^o ba§ fic^ bas Irort '."perr' gci^e uff ba§ innerli(^e
'mt'^m, unnb \)a1> iüortle '©otf uff ba» eu^erlic^e. @^r ift fein l)err getne^en
im redeten glouben, nuf) luil el)r if)m etthjaä fonberltd^S tl)uen, öon itjm
prebigen, priefter unb prebiger befteHen, loiH fein loort unb merg! aller melbt
*K] votis vohmt aliis Cliristianis esse meliores et viam facere in coelum sine 35
spiritu fidei, abhominatio esset satis horrenda. Non sunt digni aliis lavare
pedes, quibus se praeferre volunt. Spiritui ista raerda se praefert. lacob
isi 28,21 dicit 'dominus erit mihi deus, quem iam intus habeo. Hie locus domini
5ßtebi9ten über ba% erfte 58uc^ mo]e, gelialten 152324. 397
E] dotem, qui praedicavit. Ubique ab initio factum est, ut deciraae haberentur
a sacerdote, in novo testaraeuto hec non servantur, ne legibus astringerentur
conscientiae, sed charitas ipsa hoc facit. Paulus Cor. Levitae ipsi se enu-^g^j g J"^
triebant, nam nihil dabatur eis, postea excogitarunt fictum cultum dei, tum
5 omnes eis dederunt, ut nostro tempore papa cum suis indulgentiis et edi-
ficatione templorura. Et ita aliquando futurum est post nostra tempora.
3/4 enutriebant] erueritis Vgl. unten in H, 398, 12 f.
H] öotfunbigen. 2ßa5 toerl fünft gfagtt 'unb bifeer ftein, betin ic^ auffgen(f)t?8,22 isi
l^ob, fall einn @ott» f)auB lüerben 2C. ben ic^ lüi( it)m ein fonberltc^ ortt
ertüelen, ha^ e^r bo prebigen ]a[ unb fein Dolcfltn liet^cu fu{)re. £a§ ift:
10 trf) lütt i^m ein euBeilic^ bing auffrid)ten, \>a5 x6) nic^t tf)ett, tuen efir mic^
nic^t .jcuDor geruffen unb barjcu t)oxmaf)net ^ett\ ^acoB tf)utt§ nic^t, bas
t^x toil from baxDon tüerben, fonbev 'ba^ ©ott baibutc^ geet)i-ett tüurbe unb
bie anbern leutte gebefBertt.
5llBo m6d)t ic§ it)m aud) t^uen unb ^agen '^(^ glauk nu^, a6er an
15 biBetn oitt toiE ic§ prebigen unb ©ott ef)ren boburd^, nic^t ha^ icf) burc^ mein
;)rebigen n3oEe ^dxa, lt)erben, fonber hal icf) bomitt an^ceigete, mic ef)r inner-
lich mein 6ott ift, Bo auc§ oon mit euBerlic^ bcfant toerbc, unb anbere fic^
barauB befBeren^ 3c.
S^arnorf) fpric^t "^Oitüh 'Unb atleS, tnag bu mir giiBft, be§ luil i(^ bir28,->2
20 ben ^ce^cnben gebenn", nic^tt ha?; Oiott bec^ 5ce()enben beburffe, fonbern ef)r t)Qtt
priefter bo ge^alben, bie geprebiget ^aben, bie f)Qtt ef)r mitt bem 3cet)enben
öorBorgett.
3m neuen teftament ift nic^t-;^ beftimptt, h)a§ man ben 5t>rebt)gern be§
(fuangeliums geben faü, fonber eB ift ber 6t)riftli(^en brubcrlic^en üebe beim-
2ö gefteltt, bie faü fic^ be-J anbern nott annehmen. Srumb ift öom ,5cebenbeii
nichts gefa^tt: man fall bet)m, ber bo prebigt, geben Bo Oil als i^m oon nott)en
ift. S30 fpricf)t ^t^aulu» ^cun Öalotfjcrnn '£er ba§ toort f)6ret, ber fall mit=®flt6, e
teilen be^m, ber e§ prebigt'. äßu 6§riften fein, W lafBen ni^t, fic geben unnb
^e(ffen. 'Jlber tnu ni(^t 6f)riften fein, bo mufBenn fie jcu ^ceitten nott (eibcn. i.r»
30 £rumb 5CU bef)r ^ccit, bo noc^ feine (i()riften magren, bo man noc^ nicfjt
ba§ guangeüum prebigte, bo ba§ ootcf noc§ unber bem gefe^c lebtte, bo muftc
*H] erit externo cultu, et erit mihi externe cultu hie deus. In hoc autem loco
erit mihi deus, hie ero sacerdos meis et advenieutibus. Non confido in voto,
sed extemam cultum, praedicationem in hoc loco voveo'. Sed quid deo
;,.=, cum decimis? Certum est deum decimas non accepisse, sed hominem loco
dei. Presbyterum ergo voluit illic nutrire, qui doceret. Nam ad hoc etiam
postea lege iubebantur docimae. Sub novo vero Testamento revelato libera
charitas talia constituit, quantum satis est praedicatori. Gala: ul: I^egeöai. e, e
quidem talia praecipiebantur, sed frustra, ut aha, ergo levitae cogebantiir wi
398 ^'irebigten übet boi erfte ^uä) aHofc, gcfialten 1523/24.
R] Vult ergo decimam partem dare ha 'i)m , ut verbum dei toerb et'^alten, sed
hunc nemo sequitur, quia dei opus. Ad diaboli opus sequuntur oranes et
quidam dat 100 aureos, qui vix habet ij c fl. Omnes ergo debemus dare ad
cultum verum dei, si tarnen prius dat, ea ratione, non quod velis aliquid boni
facere et demereri celum, tum fit votum charitatis et plus charitatis quam fidei. s
H] ©Ott erbenden ein Beftimptenn lo'^n ben 5pneftern unb ßebiten. 5ll§o tft e§
öor un§ U^ {)ie l)ef)r auä) öon not[)en gchjcft ^u t()uenn, ha§ man ben
prebigern l^ott muffen ein gnant gelbt mad;en, ben bie lib^ h)Q§ ^cu f(^tt)Qd§,
ben ha^ bold gibtt mä)U. 6§ tüurbe nod^ gefrfjetjen, toen man qu§ hn libe
geben folbe, ba§ prebiget nnb prebig[tuf)le unbcrgingenn. 2)ie Seöiten muften lo
\xd) felbft erneuten, ^o man ha§ (Suangelium unb ba^ ioort @otte§ prebigtte,
bo gäbe niemanbtS, bo fie aber ire guttbungfen unb troume, menfd)en tanbt
unb meufd^enn fa|ungen prebigten, bo frigten fie gelt öol auff, bo Ratten fie
genungt: ^o U)iit§ iüibbeiumb auc^ gefd)el)en, unb %o iüirt ha§> luoxt tnibber
fallen, unb tDerben hJibberumb prebiger !ommen, bie un§ leib unb gutt, fe^el is
unb e^r nel)men toerben, ^o gefc^o'^e un§ !aum red}tt^).
S)i-umb l)att bi^er man ein gutten ftjun unb ein gutt l^er^ ge^abtt,
@otte§ iüort 3cu erl)altenn. 6^ ift ein !6ftlid) (Sjempel, bem folge nod§.
3iacoB l)elbt ha^ gclubbe, §o lang e» it)m @ott gibt, ^o lang gibt e^r ben
3cel)enben, uff ba§ fein tuortt geprebigt unb erl)alben tüexbe ac. 20
£)a§ ift ein gutt mergt aber niemanbt§ folgt i!^m naä). @§ toax be§
teuffei» toergf, bo tüir jcu ben Koftern gaben, l)ie Ijunbertt gulben, bort 3tüet=
l)unbert. 2)a§ epmpel fut)rtt, be^nn 5hrren ha§ maul jcu ftopffcn, bie bo
^agenn, man fei) nid§t§ fc^ulbig gen geben ben $Prebigern ic.
®i§ gelubb ift geridjt uff ben rechten @ott, umb fein» Jrortty toiEen 25
äcuerl)alten, ^0 mil er» auc^ geben öon be!^m, ha§ xi)m ©ott gibtt, nid)t ha^
e^r from boöon merbcn tüitt, nadj ben l)l)mmel bavburd) erlangen, toelj^g
betnn glaube erlanget, fonber allein umb be§ U)ort§ @otte§ h)t)t(en, ba^ ba^
muge albo geprebigt merben. £)rumb ift ba^ gelubbe 3iacob§ mäjX ein gelubbe
ber liebe, ben ein gelubbe be§ glaubend. 30
850 !an iä) meinem bruber auc^ gelobenn '^c§ Initt bir aüe i^ar ^obitt
abber §ot)il gebenn, ^0 lang ic^» l)abe, ^0 lang td)§ öormagt'. 2)a§ gelubbe bin
iä) fd)ulbig ^cu t)albcn. ®en e» geljet au^ ber Übe, boä) feo lang iä)^ öormag!.
*) Vgl. Ztsdir. f. deuisclie Phil. 26, 33,34. Die Bedeutmig dieses faum ist aber nie/it,
ivie Klaih&r ivill, 'gar sehr', sondern 'doch wenigstens^ 'ehen^, 'grade" tmd sie felilt auch
nidit, u-ie er meint, in Grimms Wtbch. Vgl. 5, 359 nntei' 8. P. P.
*2^1 sibi quaorore vietum neglecto verbo, qui non acccperant hereditatera inter
fratres. Inde factum ut excogitarint falsum dei cultum, ad quem, ut fit, 35
2 5^tr.' 2,20 ^^''^^^*^"''' ^Jiil^fibus manibus. Si fiet et nostris: Euangelicis praedicatoribus
nemo dabit, et erunt posteriora peiora prioribus. Exemplum lacob nemo
^itcbic?tcn über ha^ crftc g?ucf) 5JtDfc, gef)a(ten 1523 24. 399
R] Si diceres Yrater, quotannis dabo tibi tot aiireos uno auno, quam diu volo et
possum', tum bene faceres. Ita intellige ubique vovendura soli deo, non 133
sancto vovendum in h(morem dei et commodum proximi et ut fides illesa
maneat. Lapis fusus oleo Christus est, caput, angularis et Qiunbftein. Somnus
5 est fides, quando sol occidit et uox fit, quando corpus dormit et anima videt.
Christianus non movetur terrenis, fides sit somnium, quod uxtlh bert mertfc^en
ntd^tl fet), lapis supra quem cubat, est Christus, super quo cubandum. 'In-
fundit oleum' est: praedicatur fides, qui recte praedicat de Ckristo, erigit
4 am Rande Alle:
H] 511^0 \al man ht\ f (grifft öorfte^en, inu fie tjon ben gclu6ben tcbet. 133
10 ^ium etften, bo» bie gelubbe ©otte aUein unb nid)! ben ^eiligen gefcfjelie.
3cum anbern, ba§ fie muglict) ^cu ()alten fein, ^cum brüten, bo» ha% lüortt
föotteg öott)anben fet). Unb jcum Dietben, bo» ber glanBe xel)n bleibe.
^Jlergft boö Gapittel tnol, meine frcunbe, ben bie groben eBet bocfien
fe()x bomit.
15 ^f)a \6) f)ett» fc^ir borgefBen ^cu^agen bon bem ftein, barauff ^Qcob
o\)Vi gofBe, toaS e« fei) nad) ber geiftlidjen auBtegnngl] unb nad) bem geift=
lid^en öorftonbt. S)iB bebeutt ni(^t§ anber§, ben ha^ (St)riftu§ foE ber I)aubt=
ftein fein, bet)n tnir jcum grunbe t)aben füllen unb jcum l)Qubtte legenn 2z.
%tx fd)Iaff ift nichts onber» ben ber glaube, iücn W fonne unberget)ct unb
20 tuen ber leib fc^lefftt, ^0 tood^t bie Bet)eL 3C. £rumb i^acob mit feinem fc^laff
ift ein figur bes ß^riftlic^enn leben§. £a5 fit)et nichts an, boö ber merlbt ift,
fonbern im glauben fit]et» aMtb mitteinnanber, unb lebt im glauben, fi^et ©ott
im glauben, toie ber fd)laff fi^et ba§, ba§ ber menfd) fünft nid}t fil)ett k.
£iBer ftein ift Gtiriftu», baruff unBer getüifBen ruen follen : men loir glauben,
25 ^0 richten tnir bebn ftdn auff 2z.
3)a» el)r £^tl brauff geuBt, bebeut hoi^ prebigen bon ber gnabe unb ha^
begiBen toirt ein opffer k. 8umma fummarum: S)a§ oet)lgiiBen ift mini-
sterium verbi, £a5 prebigamptt : Xoz^x nul) red}t unb Inoll prebigt, ber fu(]ret
bay öol(f 5CU biBcm ftein. S^rumb ift bie ange^ceigt bie Guangclijdje prcbig,
30 unb bomit gibt e^r aud^ äcuöorfte^en, n)a§ e^r öor eine fird)en bauen tnitl k.
*H] sequitur, sed fecerunt inde oranino contraria vota, quis nunc decimas aut
aliud dat ad verbum dei? Optimo exemplo pessime abusi sunt. Tale votum iss
esset hodie charitatis, quod etiam fratri possis vovere dicens 'frater, tibi
singulis annis dabo tantum, donec possum' k. Item ad verbum dei k.
35 Sequitur Mysterium et allegoria.
Lapis fundamentum Christus est, Somnus fides, quando caro dormit,
Spiritus vigilat, videt deum Spiritus, caro non videt. Super lapidem requiescit
Caput nostrum. Vigilantes erumpimus erigendo huuc lapidem praedicando.
Hie est consolatio perfundendo oleo, hie est gratia et misericordia. Satis
400 ^rebigten über bo^ crftc f8uä) aJlofe, flel)alten' 1523;24.
R] lapidem et fundit oleum i. e. Christum esse fontem gratiae. Et hac figura
indicavit, quam domum voluit edificari, uempe talem, in qua gratiam Christi
veht praedicari. Qui prius Christum non cognorit, non potest de eo prae-
3of). 1, 51 dicare, oporteat videre prius Christum ascendere, descendere, ut loh. 2. quare
oportet secuudum humanitatem Christum bene cognoscat, qui vult Christum 5
recte praedicare, ut Paulus dicit.
53. 21. ^ibxxiax 1524.
Dominica Reminiscere.
185 29,1 ff. Audivimus in 29. capite, quoniodo patcr lacob profectus sit in Meso-
potamiam et illic uxores et pueros sustulerit. Ibi videmus, ut sepius dictum
deam omnipotentem sanctorum legendas sinere mirabiliter describi, quod lo
7 19 c. 9 über sustulerit steht gejeuget
H] ^a§ üf)lt iüirt ntemanbt§ brauff giften iiff ho^n ftein, ef)r ^ah ben bor
134 ben !)ern gefe^enn, nicmanbtö lüirt bet)n ftein auffrid^ten, et)r ^abc bcn unb
eilenne bor 6f)nftum. S)en 'md)x i^n bor nic^t looE !ennen Itiirt, ber tbirt
nicfjt tüoll bon i{)m prcbtgcn. 2)ie leitter ift bl)e menfd^eitt 6f)rt[ti. ©§ mü%
ein prebiger (^^riftum fe()en unb erlennen unb in ber fd)rtfft crfo^renn fein, ir.
unb QÜe fd^rifft uff (5;()riftum fu!§ren, ben ^o toixt tl)x ettn)Q§ Qu^rt(i)ten,
unb tüirt ein getoelbigcr |)rebiger brau^ irerbcn. Sßan alle fpruc^e ber fd^rifft
ge()en uff be§n man, ber 6l)riftuy I)ei^t. S)a§ fet) uffä fur^fte gnnng! bon
bem geiftüc^en borftonbtt bi^er fjiftorienn.
S)o§ ift ba§ ad^tunb^iücngfte ßapiteE. 20
*H1 hoc negotio indicavit, quid voto vohierit, nempe 'Ego erigam praedicatiouem
de Christo'. Angeli sunt praedicatores et prophetae qui ascendunt et de-
3of). 1, 51 scendunt loamiis 1. Nemo enim recte praedicat hominibus, nisi ante noverit
et viderit omnes scripturas in Christi iustitiam concordare.
Et tantum de Cap: XXVIII. 25
K'l Sequitur caput. 29. Geneseos.
t»5 Audistis in hoc capite, (juomodo lacob gejcogen ift in Mesopotamiam et
illic toeib unb ünbt u6er!ommen. 3)o fel)en toir iterum, ut sepe diximus, quod
deus omnipotens sanctorum suorum legenb left mirabiliter befd^reiben, quod
29 ops sctw suor leg'^ Icft niira'" Befcrl^-f
H] Caput XXIX. 30
135 Minima et despecta opera sanctorum (ut quod lacob venit ad pasto-
res K.) viilt deus describi, ut eruat nobis oculos carnis, quibus solum respici-
^rebtgten übet ba2 erfte ^u^ Tloit, gehalten 1523 24. 401
R] Moses enumerat lacob invenisse fontem, oves et pastores cumque eis locutum,
quasi sit aliqua fabula et frustra ista scripta sint, cum et maiora et meliora
scribi possent in oculis mundi, hoc fit, ut dominus oculos defigat et nos
excecet, ne videamus magna, sed ea opera, quae deus crearit. Si liuc per-
5 venire possemus, bog tüit Itfjen Q^eit, h)Q§ got gemacht ^at, jo ging» rec^t.
Dum parentes primi erant in paradiso, non erat cappa, sed ut natura dederat,
et hoc fuisset !o[t(tc^, sed postquam natura tft üerf allen, fo §a6en homines
nos geraten ouff unfer opera, et homo cum iis negotium habet, quae ipse
excogitat. Dens hoc agit, ut faciamus, quomodo ipse crearit. ßy feit giofjen
10 sanctis, taceo de nobis miseris, quottidie oramus 'Credo in deum\ Ita de
lacob scriptum, loquitur cum pastoribus et videtur res ridicula. Si sanctus
descripsisset aliquis, dixisset lacob iutrasse tempkuu et osculatum fuisse
crucem ic. Moses fabulosa in speciem describit, quid nobis hoc? quod volvit ise
lapidem et adäquat oves, quasi uihil melius sit, quod describatur et naturaUa
15 opera sunt. Homo ad hoc ordinatus est, ut bestiariuu habeat curam et inde
6 über parentes steht Adam et Eua 9 am Rande vt in hac re dubitent et errent k.
H'] ita e6en ergcelet, quod invenerit Bron, ^ert fc^aff et locutus cum pastore, ut
videatur non necessaria fuisse ista scribendi, cum multa großer potuissent
scribi, Qnfe()en gehabt coram mundo. S)aö tft nuf), ho.^ t§r gebort ^^ai, quod
omnia ideo fiunt, ut deus vult oculos erimere, ne videamus, ut euangelium
20 nos totberumB fugten ad opera, quae deus creavit, Si eo possemus venire,
ut iret, quomodo deus gemacht, ging» rec^t. Quando Adam fliit in paradiso,
non fuit blatten, tappen, menfc^licf) hiergf, ibi fuit, ut natura dedit et deus
creavit. 5lu aber bie natura öorfaüen ift, fein tüir geratten uff un^er opera,
ita ut deus -mit aEem feinen n^ergf iriberntnb agat, ut rursum redeat ad id
25 quomodo creavit k. Ideo et hoc scriptum est hie, quod lacob it an ein ort,
pastorem gruft iz. videtur, ac si gar nic^t got an ginge. Si spiritualis deberet
scripsisse scripturam, fürt in fird), ein fei nteffe muft le^en 2C. Moses fert i.36
rein, quomodo cum pastore locutus sit eintreiben k. Audistis prius, ha^ @ot
mit tDorten umbge^ett k. ift Xool ber rebe ioert, ut scribatur in librum, ac si
30 nihil mundus haberet aliud. Moses trnngfen K. £)a§ feint opera naturalia,
17 ein Wort unleshar 18 t^r] ift 27 ein jcel muft lefeen k.
H] mus in ea quae nobis magna videntur. In paradiso optima fuissent opera
quae naturalia sunt, nunc natura postquam cecidit, vult et conatur magna et
inconsueta tarn in teraporalibus quam in spiritualibus, adeo stulta est. Deus
autem vult nos revocare ad illa quae iudicantur minima.
3.'. Scriptura hie de sanctis despectis scribit. Nos vero ins contemptis i:j«
de sanctis iuditio nostro magnis dicimus 'leiunavit, sie vestitus incessit, illa
£ut^et§ Söerfe. XIV. 2Ü
402 5Ptebigten über boö erfte Sud) 3Jlofe, 9cf)n(ten 1523/24.
R] victurn habeat et hoc testatur scriptura de magnis sanctis patriarchis , ut
rauDclus hoc corde perciperet. Ideo tota ista praedicatio coram niuudo est
stulticia. Pauhis et Christus hoc idem faciunt, uxorem debere obedire
coniugi, si loqui vult t)on bei* |a(^, uonne hec stulta videntur mundo? hi
ablegandi essent in scholas et discendura, quid praedicare debeant. Nos &
potius scriberaus libros, quomodo aliter serviendum deo, eundum ad S. laco-
bum. Quod deus probat in raaximis sanctis suis et apostoli, btÜtC^ est,
quod fateamur nos meHus non posse facere, potuisset deus et mehus facere.
1S7 Scilicet hoc factum est, quod deus vohüt h)eien, quod sequitur in sequentibus
libris. Si es vir, fac tuum offitium K. et tarnen quisque hoc non agit, ut suum lo
138 29,9ff. sequatur offitium. Nihil aliud habeo, quod de hoc dicam. Venit ad Laban
et vidit Lea et Rachel. Hie rationi respondendum. Augustinus antequam
Christianus fieret, irapegit, quod lacob patriarcha ducit duas uxores, et quod
3 über faciunt, uxorem debere steht cum quid magni docet paii 4 über couiugi
steht marito über loqui steht ^od§ über hi steht apostoli 5 am Bande de melioribus
et in spetiem honestioribus quam iila ridicula sunt 8 potuisse 10 unter Si es vir steht
si mulier, seruus ?c. 1 1 am Bande Scriptura vocat Laban fratrem lacob cum tarnen sororis
eius filiuß sit 12 am Bande fatetur sese hie offensum antequam conuerteretur ad fidem
H'J CO natus homo, ut cum t)i^e ^anbel, naiung fud) bnxinnen. Hec de medjtigen
:|3Qtrtai(^eTt, nihil aliud seit scribere Moses ic. lu hoc toto capite nihil est is
nisi narrentüerg! t>OX ber tüerlt. Ita praedicavit Paulus, ita Christus. Quando
Paulus praedicat quid faciendum, dicit virum, mulierem curare ünber, !ned)t,
tneibe, Ünber parentibus obedire, si mitterentur in bt) f)o()e fd^ul, ut discerent
prius quid docerent. Sic ratio, gro§ lugen bouon machen et disputare de
137 operibus, quae meliora, aliud bef^eiS anfa^en quam toa» deus boxff lofien in 20
suis maximis sanctis et quod apostoli burffen (oben, preisen, prebigen, Petrus
et Paulus: fotten löxr Qurf)§ maul [tili I)Qlben unb fpreci^en 'nescimus'? jc. Vult
per hec omnia, ut quisque ad quod natus est et creatus, observet 2C. si queris
aliud, feleftu: boS ift gemein per totum mundum, bQy giM scriptura et ex-
perientia, sed nos sumus §0 toi, tt)Oit(^t 2C. 25
138 29,9ft. i)arna(^ venit lacob ad Laban ic. audistis im le^en, quomodo jcu ge'^en.
3^e tok l)aben fid^ b^ ^od^gclerten ^errn geflogen, quod patri ^acob äcufert,
15 unter ^latriarc^en steht patribus patrum 16 narr^
H] bona opera fecit' 2C. Verorum sanctorum opera stulta sunt coram mundo, et
veri sancti ista opera praedicant. Quemadmodum Paulus de obedientia uxo-
137 rum, filiornm, servorum, de fide coniugali, de educatione liberorum K. Deus 30
vult sanctos esse in illis operibus, ad quae cos creavit et vocavit. Si maritus
es, praesta te cum uxori, si foemina, si filius, si servus, si dominus 2C. praesta
quod te decet 2c.
138 29,9ft. Ad Laban venit lacob. Stultitia est coram ratione et iniustitia, quod
^ßrebtgteii ü6cr ba?^ erfte ^nä) aJtofe, gehalten 1523 24. 403
R] est stultius, quod 7 anuos servierit, et quod putarit 7 dies esse, quomodo 139
ratio potest hoc btHtd^en? dicit stulticiam esse, et ego cogerer dicere, si
monachus essem et cogitarem semper, quid angeli facercDt, non quid muu-
dus, quia prohibetiu' hoc uobis speculari, quomodo ret)tnet fic^y jujamen
5 lacob sanctum esse et cum me|en Buten, quid dices? hie habes scriptu-
ram, quid faciemus? fatemur eum stukum, qui pleuus fidei fuit, et tamen
7 annis servit et, quando decipitur, adhuc 7 servit et ambas ducit. ^acoB
QU§ furtütl uon fecit, quia fere 72 auuos habuit, quando Rachel vidit,
e» fol im ta ber fu^el Vergangen fein. Esau 40 fuit, cum duxit 2C. is 30
10 i)at gefaxt post hoc tempus, quamquam hie textus non cogat, summa sum-
marum: e§ laufft auff 80 tor \ä)ix, quando celebravit nuptias. X^uen ba§
beut ^acoö naä) uostri coutemptores , qui tarn multum laudant castitatem?
detur unus, qui tamdiu servarit castitatem, nempe solum in 40 annum. Si
in toto corpore queris papae, non inveuis talem. Vohint multa dicere de 140
15 virginitate et super aures in immundicia [tetfert [ie, et dicemus, si talis osten-
9 über is steht lacob 10 am Bande Castitas lacob 10/11 über cogat bis ouff steht
hoc scilicet eum distulisse, tum facilius potes coraputare 12 über coutemptores steht caeli-
batus 14 15 am Bande Certe parentes Jacob ita educarunt eum, ut non permiserint scortarj jc.
H'] rttm|3tt ^tOU f(^lt)e[tern uff ein mal et quod maximum, quod 7 annos ser- 139
vierit et ita amavit, ut 7 annos 7 tag. Ratio mu§ fprei^en 'ift ein nat" 2C.
monachus ego, qui discimus non cogitare, quod mundus faciat, riderem ista jc.
tote leumt fic^» me^en Bulen unb ^eiltg man fein iz. hie est, ma(^§ Bef^er.
20 Quid agemus? debemus eum laf^en ftigfen in bem bredE, quod jc.
S)a§ '^aloh n{(^t f)a6 auß öortüil? getrau, ex hoc: fuit 70 alt, quando
serviit pro Racliel, fu|cü Öorgangen fein. Esau 40 duxit uxorem. Textus
hie non dat, sed postea colligitur, loseph )t)ar im 91 j^or i^ACoff» K. 3^a
tüol 70, fc^tr uff 80 [§ar lauffft') ^c. Saft fie nulju "Vertreten bl) gefetlen,
25 qui calumniantur nihil aliud potuisse scripsisse Moseu. Deut tales vires,
qui ^oc^ preisen virginitatem et castitatem, qui servarit in 80 annum suam
virginitatem et castitatem, et tum clamant 'lDa§ e§eli(^ leBen, est mun- 140
1) d. i. Iaufft§. Ähnlich öfter z. B. 388, 16 ^elfetä. P. P.
H] lacob accipit duas sorores et dilectione alterius servit Septem annis, immo 139
quattuordecim. Atque ita sentiret sanctus aliquis monachus: 'Sed quomodo
30 ergo convenit sanctum esse lacob et ista agere""? Respondeo: Non temero
facit lacob quod facit, quippe qui iam Ixx annis vixcrat in castitate, id
quod inde videtur, quia Esau xl annos natus duxit uxorem et deindc
post XXX annos lacob duxit. Et loseph natus est 91. anno Jacob. Ne
dicas ergo hie 'Non potuit aliud quam istud scribi'? Expecta et tu ita,
35 ubi quaeso talem invenies? Qui multa de talibus scribunt quasi non sanctis i40
26*
404 5prebigten ü6cv bn^i erftc IBurf) Tlo\(, geljotten 1523,24.
R] datur, 'gnab SiUncfei;'. Is distulit 70 anuos, quaudo hanc videt, bie im berben
fol, desyderavit eam, abstiuuit fiet)li(^ usque in 70, ego audebo eum praeferre
cuDctis virginibus et apostolis. Quare nihil est, ha^ man legendo scripturam
alfo oben ^in [t^et. Si velim exemplum ponere castitatis, certo ipsum lacob
darem uub tro| fiiten omnibus virginibus et apostolis, da milii talem in novo s
et vetere testaniento: certe nulluni dabis, deus mundum ita facit stultum,
deus describit, quod in tanta gratia mansit virginitatis. 2. Sinit deus in eo
mauere naturam, o6 et barin genart Ijob, quod 7 annos servierit, tütl iä)
in nit entjc^ulbigen, quia eiusdem farinae sancli fuerunt cum nobis habentes
camem et sanguinem. Tarnen neben bet* gnab deus left bleiben, quod crearit, lo
ut scilicet amavit me^, mihi displioeret , si hoc de me scriberetur et Moses
141 longo tempore post scripsit hec, certe stulte videtur fecisse rem. Gratia sinit
manei^ naturam : quanquam Cliristianus es, tamen manebis tu vir, illa muliei'.
6/7 am Bande Laus castitatis lacob 9/10 am Bande gaudeo enim si sanctonim
peccata lego et mire me delectant et solantur 11 über nte^ steht puellam
K'] dus plenus immunditiae" 2C. hie fromme pater lacob spectat 70 i^^at,
habuit blut unb fleifc^, nac^ I)at ef)r fo reblic^ gelebt, quod ent^alben ^at is
öon beibern in§ 70 ^^ax, ^at fein ^ungfranfc^aft lüot Beireift. Habuit
gratiam et geift, ber gro^ ift gelüe^en. Quando ego deberem ponere exemplum
castitatis, ponerem lacob. Detur aliquis apostolus per vetus et novum
testamentum blird) unb blird^, nou est, cuius castitas probaretur tarn in scri-
ptura, quam vis {)eimlid§, non servarunt eam Isaac et Rebecca mit f)urerel), 20
tuarte. Deus permittit in eo mauere bt) natur. An narret in eo, quod tam
amarit k. dimitto, f)ob auc§ (uft, ut sancti uobiscum sint in bem fd^lam IC.
14t per hoc debetis iustitiariis maul ftopffen IC. ideo nobis scriptum hoc, quod
gratia left naturam bleiben, quando baptizaris, fcljneit bir nit bt) na^en ab,
left lüeib treib bleiben, gratia non tollit, immo beftetiget. Si cui datur 25
24 bap
H] rebus, neminem habeut ex omni suo numero talem, et tamen se spirituales
iactant patres fuisse carnales. Et cum talis sit lacob, tamen carnem et
sanguinem habet, ut historia haec declarat. Magnam profecto gratiam et
spiritum habuit, qui tamdiu contiuuit. Ego castitatis exemplum ponerem
lacob. Da apostolum aliquem aut sanctum ex novo et veteri testamento, 30
awotti). 19, 22 ({ui similiter continuerit, et tamen non fuerit unus ex eunuchis, de quibus
Christus dicit, ex quibus certe lacob non f "uit. Hoc ergo praeterea hie viden-
dum, quod illi deus naturam permittit, et non referre, quod sanctus ineptit
141 in quibusdam, id quod haud gravatim in sanctis video. Gratia sinit mauere
naturam. INIasculus manet masculus, foemina manet femina 2C. Coniugium 35
a deo ordinatum oportet mauere, contrarium hoc non tollit, sed confirmat.
36 contraria
5ßrebigteu übet bci^ erftc f3nd) Tloic geljaUen 1523 24. 405
R] Si datur hec gratia aliciii, quae data est lacob, antequam duceret uxores,
tüol im, si modo seit, tüO er ^tnn gebort. Audivit lacob locum de semine
dilatando suo, ideo ftclt er ftc^ bQr5CU, et antea dotatus castitate 2C. Ideo
fuit vir magni Spiritus, dicat Thomas quicqnid velit iu suis distinctionibus
5 et partibus. Hoc fit et scriptum est, ut couscientiae liberae reddautur, quae
captae fuerunt falsa doctrina. Si vir viilt dncere uxorem, oportet luft unb
Ii6 iu utraque parte jufamen ^a6en. Ideo counivet Spiritus sanctus, si
adolesceus amat puellam et ecoutra, modo eam in uxorem ducat, sicut per-
misit huic lacob. Primo donavit eum rei(^lic§ castitate 2. tarnen sivit naturam
10 manere. Quomodo hoc disseremus, quod duas sorores 2C. hoc peccatimi apud u
S. patrem papam expiatur igni. Si quis habet uxorem et haberet rem cum
sorore eins, uon amplius attingere deberet suam uxorem jc. Quid hie dice-
mus? Hie textus plus valet 100000 papae, quare si deus non infligit pec-
2 über tüo ev üinn gel^ort steht nempe vt diicat vxorem über locum steht scripture
4 unter vir steht promissionis 4 — 6 am Sande Vides quoque hie grandeuum lacob ducere
vxores vbi pene uulla spes erat prolis cui temeu dictum erat lacobe elegi jc. Et in semine
tuo JC. Ita vbique opera dei videntur ridicula. 10 über disseremus steht excusemus
11,12 am Bande Exemplum lacob non imitandum 13 über 100 000 steht l^unberttaufent
13/406,1 über infligit peccatutn steht imputat hoc pro peccato
H'] castitas lacob, beue sibi, si modo h)et§ e^r, tüo ^^n. lacobo dictum est, ut
15 semen suum multiplicetur, non opus fuit uxore, tarnen ]ä)idt e§r |tc§ jum
h)et6. Hec ideo, ut couscientiae liberae reddantur, quae sunt falsis doctrinis
gfangen, getriben, ut putaretur esse scandalum ducere uxorem, oportet quod
habuerint luft unb Übe ^cu^ammen. Deus uou ^corntg fi!^et burd§ bic finger,
quod adolesceus amet tne|en , propter illos scriptum est : praedicatores , qui ^ ^,^^'4 3
20 venturi essent et confutaturi matrimonium K. Sed quomodo hoc, quod gutter 142
pater jcufert et ducit duas sorores. Est peccatum apud papam igne expiandum,
est magnum peccatum, si concumberet cum sorore uxoris Jc. Quid hinc
faciemus ? Hie est textus, qui plus valet quam 100 papft, et quia scriptura
non ftrafft lacob, oportet quod nos la[§en Bleiben from unb "^cilig. Deus
14 lacobo] lacobi
H] 25 Si v-ero gratia confirmat continentiam, ut maueat, quemadmodum antea erat
iu lacob, beue: si non, accipe uxorem. Dei voluntas est, cui infoeliciter
resistes. Adde quod lacob ex semine suo scivit multiplicandum esse mundum
ex promissione dei. Et quod duas accipit sorores, casus est et non quaesitum 142
a lacob. Rachelem tantum voluerat. Haec ubi praedicantur, liberant super-
30 stitiosas conscientias. Non dedignatur Spiritus istum amorem in lacob, cur
sine amore coniungerentur couiuges, cum sat alioqui molestiae sit in con-
iugio eciam amato. Deus permittit iustum, ut appetat uxorem suo tempore.
400 5})rebtgten über bai erfte fSnä) ^lo]i, gel^attcn 1523;24.
R] catum lacob, permittamus igitur verum. Immo deus Bcftebiget ben inUTig et
vult, ut habeat duas uxores. Verum est: exemplum non imitandura, quia iste
habet occasionem, tarnen si casus aliis contingeret, scriptum est, ut sciremus,
quid agendura, scio quid scriptum in decretis. Si usus non fuisset regionis,
certe lacob non primus hoc fecisset lacob voluit Rachel liabere, socer
decipit eum, non vult duas sorores habere, sed decipitur: si voluisset super-
bire, potuisset sibi dedisse iterum filiam, sed non facit, sed facit amiciciam Leae
143 in hoc quod servat, quanquam deceperat eum pater, quare signum est morem
fuisse regionis, et non primus fuit, alias non fecisset lacob: quare si usus
fuit, non possmnus lacob reprehendere , quasi male egisset. Cum vero non
sit mos regionis, non faciendum. Et hunc morem deinde abrogavit Numeri 18.
1/2 am Bande moses cum dicit Videns quod Rachel praeferreretur Lee clausit vuluam
Rachel K. 2 über iste steht lacob 4 über scio bis decretis steht quam inisere torser unt
conscientias adflictas 5 über socer steht laban 6 über duas bis decipitur ste?it neque
vnquam ante hoc tempus cupiuit 7 am Bande et ius suum persequi über sibi steht
Labau über filiam sieht Leam 8^". am Bande noluit eam üerftoffcn et coutemuere vt
deinde et ab aliis contemptui haberetur 1 1 am Bande Numerj XIII
H'] Beftetig ben irt^umB, dat filios et vult, ut ille ducat 2 uxores. Verum est:
exemplum non est imitandum, quod specialiter in eo fecit k. ideo scriptum
est, ut si casus talis contingeret, haberemus, quid agendum esset: Scio, quid
papa egerit cum conscientiis 2C. 15
Si non fuisset mos in ista regione, non fecisset, quia servit primum
])ro Rachel. Item suppouitur Lea, !umpt Qne feine fdjulbt borgen, Lea 5CU
i-t.3 fd)anben tuurben, muft fic tool ^aBen. Alius diceret 'si vis me natren, nar
mic^ uff bein fc^oben' et reddidisset: fert damnum, quod et alteram duceret.
Laban fecit a[% ein fc^atif zc. signum est, quod fuerit InnbtSgclüonl^eit ic. 20
deus beftctiget et Laban admittit, et quia moris fuit, non diccndum est, quod
K] Quod duas sorores accipit, peccatum est apud Papam igni aboleudum.
Et si lapsus ille acciderit, ut ad sororem veniatur uxoris, perpetuo periculo
exponitur vir ille, ne ius ultra habeat petendi debiti a sua uxore. Verum
ista meliora sunt in lacob quam decem milia Papae, quae scriptura cum 25
non condemnet, oportet quoque nos non condemnare. Et praeterea deus
ista commendat, dum Liam non satis amatam facit fertilem zc. Adde quod
si iste usus illic non fuisset, neque Laban dedisset uni duas sorores neque
lacob accepisset. Item lacob potuisset recusasse Liam, quae subinducta ei
<43 fuerat in contumeliam et Liae et patris. Ego certe dixissem 'Fefellisti, 30
habe ignominiam tibi'. Non ergo primus illic lacob accepit duas sorores
uxores, alioqui vel re cognita post primam noctem recusasset Liam aut
solam sibi retinuisset. Non possumus ergo factum condemnare. Deus in
^4>rebigten über bas evfte ^uc^ 50Jüfe, gehalten 152324. 407
R] 'dum vivit uxoris soror^ 3C. quamqiiam praeceptum fuisset, tameu potuisset et 3 Wof. is, is
alteram diixisse, quia deceptus fuisset, si fecisset qu§ tnuttOtUen , tum non
licuisset. Nos Christiani sciraus ex hoc exemplo, quid faciendum, si quando
casus talis coutiugeret. Habemus hie consilium, quare non opus ut acceda-
5 mus papam, potest Christianus liberare couscientiam hoc exemplo. Plenus
ergo lacob spiritu sancto, et tarnen caro et sanguis ut alteri. Sequitur 'Lea 29, so
fuit odiosa, Rächer, et lacob non penitus ei fuit inimicus, quia 6 filios secum
habet, Rachel nulhim. Textus 'cum videret dominus' JC. fuerunt ambae sorores 29, 3i
probae, tarnen caro et sanguis Bleibt ft^ert in omuibus tribus. lacob admira- i**
10 tur formam illius, nonne hoc carnale? deus hoc sinit in eo, putarem
debuisse contentum fuisse, quod mulier esset et pueros pareret. Deus heret
cor lacob in Rachel, quae fit domina, quanquam Lea erat prior, ibi gepted§=
1 über praeceptum bis potuisset stellt per legem eciam dei isto tempore 2 über
quia deceptus fuisset steht vt liauc scilicet leam Bei eren ^ilt K. 9/10 am Bande nescio
au blob geftd^t vel ntager bur Blcit^ öerfaÜen libet mihi vt exponas macileutam habuisse faciem,
hebrea vocabula dubia sunt. Econtra Racliel succi plena, rubucunda, formosa ic. 11 über
haeret steht ^engt 12 über lacob steht be§ über domina steJU gestat claues
H*] peccaverit lacob, et hoc praeceptum in 3 libro infra sustulit 'non duces 3 swoj. is, is
sororem uxoris ea vivente\ Antequam lex data est, facit, et si lex lata
lö fuisset, non peccasset, quia fompt bat^cu, nescio quo modo, et si eciam
scierit, nihil nocuisset, quia deus ita voluit et lex dei nihil fuisset. Ita
^aben fid) bie lenbet tegtrt, nos Christiani nunc scimus quid agendum est,
sed si veniret talis casus, quomodo esset agendum cum conscientiis, tol unb
tort(i^t fecit nos papa suis decretis.
20 Sed quid istud, quod sequitur, Lea sit odio habita et Rachel amata:29, 30
^acob muB i§r i^o nit gar feinbt getoefeen, quia 6 filios genuit. S)o Bleibt ^**
fleifc^ unb Blutt in lacob, Lea, Rachel, allen bret)en, sive fuerit Blobe§ geftd^t^
abber mager öorfaUen am gefielt, dubia est hebrea vox, alterum ego mallem,
Rachel t)olI§ angefidjt, pulchra ic. Illum affectum left @ot in ^azoh, quod
23 vox est alterum
K] 25 Levitico post vetuit hoc. Si tamen aliquis casus sese offerret, vide ne 3 a«oi. is, is
abiicias miseras conscientias. Deus legem statuit, ne tua praesumptione
contra agas, caeterum casus non habet talem legis contemptura k.
'Quod despiceret Liam' zc. Non magnum odium fuit in eara, cmn29, 31
qua legitur tot habuisse filios, sed in omnibus his et marito et uxoribus
30 vides carnem et sanguiuem, in illo despectum in Liam, in his aemulationem.
Rachel pulchra est. Lia non item, sed macilenta facie. Haec stultitia est 144
in spirituali, quod amat pulchriorcm, Deus alligat cor eins pulchriori. Non
tamen abiicitur Lia, sed haec debebat esse domina, quae claves haberet ad
408 ^rcbigtcii über bah erfte Sud^ 2)ioie, gcI)Qlten 1523 24.
R] lid§!eit est naturae. Dominus videt, quod despecta fuit. Familia uou inultum
curavit praeceptum Leae et ipsa egre tulit, quam sepius cogitavit 'quam
male me pater providit, potuisset melius"* ic. sivit dominus hie carnem mauere
et hoc dominus sivit scribere de matrimoniis patriarcharum, et totus mundus
dicit has fuisse caruem, sauguiuem, hoc nobis in consolationem. lacob, 5
Rebecca, omnes 3 ftrauc^elen, tamen dominus conuivet, non curat deus huius
pulchritudinem, huius deformitatem. Tarn pulchrae et diviti non dat liberos,
deformi et raisellae dat plures. Nos indicamus regem Franciae debere habere
plures liberos 2C. Sed aliter deus agit, quando videt, quod nos despicere
145 volumus miscras : illas donat liberis, ut hie facit. Familia observat Rachel, lo
Lea i[t ba^ af c^enörobet , tarnen Lea est mater Christi, etiamsi tam pulclu-a
sit Rachel, nihil iuvit habere, quid det deus, oportet deiiciatur prius, oportuit
Leam multa superba verba pati a familia. Interim domina Rachel imperavit,
fuit Lea quidem soror, sed quando hoc incipit regimen, domus et maritus,
29, 32 tum aliter fit. Dominus ergo ex t^ut \iä) 3U bei* berac^ten. 'Dens respicit' i5
3 über carnem steht apud leam 4/5 über et totus mundus dicit steht que sanctissime
sunt et habentur 15 dum
H*] amat pulchriorem. Lea odio habetur, despicitur Rachel, fuit domina, domus
habuit claves, hie fuerunt affectus sine dubio. Lea l^ot fi(^ muffen leiben
non sine afFectu 2C. ut mulier k. f)aBen argtüort, quando aliquid audiunt, tum
ift tot tioiä. Hec sinit deus scribi de suis sauctis, t)on ^loeen l^eiligen
muttetn, quod habuerunt hoc affectus ?c. ^acob ftraiK^elt , 'Siad)d, ScQ 2C. 20
deus est ^0 from et non curat, ap btc fi^on ift abbet greul{(^, dat pulchrae
nullos liberos, deformi et pauperi multos, ratio aliter iudicat, Deus dicit
'fatiam quod ego volo', quando videt despectionem, fol e^t jcufoUen et dat
deformi et adimit pulchrae, 'amet lacob juilchram, ego cum Lea bulen^ ben
U.5 de Lea Christus venit. ludas ex Lea, Christus ex stirpe Inda. äßa§ el^t ^s
tüil J)a6en, mu^ fot I)ei*unber, quanta mala coacta fuit pati? f^innen, quando
alia 3CU ttf(^ ft|, fc^tnefter ^in, fd§h)efter ]§er, quando ^au§ ^0 ge^ct§ k.
21 über ap bic fd^on steht l^at gerabc augcn 24 aber fiulcn steht ofiä^enBrug-^ 27 ein
Wort unleserlich, es scheint dazustehen TCgf
H] omnia, tamen domina est Rachel. Nonne Lia saepe apud sese reputavit
'Potuisset mihi pater mens melius consuluisse' k. Istam infirmitatem oportet
mauere et vult scribi deus. Fit hoc et hodie saepe. Deus pulchrae nun- 30
quam dat filium, despectam autem fertilem facit, non accipit personas ut
homo, quod nos maximi facimus, ipse nihili, qui formam quoque dat, cui
14.5 vult. Contemptam amat deus, nos amatam q. d. 'lacob sie est affectus,
ego aliter. Lia gaudebit honore raaterno'. Hie vide, quod ex Lia Christus
sit ortus, ut Lia mater Christi possit dici, id quod tu parum reputabis? 35
5prebtgten übet bai crfte 83ud) 9Jiofe, ge()alten 1523,24. 409
R] (textus) et peperit Rüben, 'filiu.s be5 gefid^t»', 'qiiia dominus respexit me" k.
'misera smii, ex quo dominus exaudivit me, vocabo emn sie'. Vides hie
vere carnalem cogitationem, putabat iani se diligi a viro et putabat se domi-
nam fiituram, sed non fit. 2. Symeon, fuerunt doctae mulieres et tarnen 29, 33 146
5 carnales, quod dicuut 'deus dedit mihi' nos ex fönte putamus venire. 3°*
Levi, '5U9ctt)an', tuen fie^) eitir ju eint bing fielt <[. d. '^ocob ^e(t fid) ]n-i9,u
ber Ü^adjel, nunc adiunget se mihi', et Rachel moleste hoc tulit, quod non
peperit ipsa. Inda 'ein bontf aparn', qui confitetur, quod accepit. Nonne mirum 29, 35
hoc quod euumerat ilhmi 4*^'' filios genuisse et tales indidisse nomenclaturas,
10 deo uiliil placet nisi propria opera, fuit ridiculuni hactenus pueros peperisse.
Ego hoc quoque si deberem, non scriberem, tamen deus qui creavit omnia,
demittit se et illa scribit, sancti et magni hoc non scriberent. Vos igitur stulti
sitis cum sanctis Abraham, lacob et coguoscite opera dei, quanquam non sit
1 am Bande Ruhen 4 am Rande Symeou 6 am Bande Leui 8 am Bande luda
1) fie = fic^ Vgl. zu 42, 7. P. P.
H'] ^acob non fuit Leae feinb ^0 gar, sed tamen voluit illam alteram ftQU
i-i fein int ^au%.
Dens quando videt despectam Leam, dat filios. Yidete, quomodo caro
et sanguis sint in Lea illa. Rüben 'fe^enfo^n'. '^ä) bring jo ben erften 29,32 i46
fo'^n' jc. sed nihil iuvit, baB fein gelarten IneiB getneft et loquitur fein. Deus
dedit. 3""' Levi '3cugctf)an', quando quis fi(^ 3CU einem bing ^elt, q. d.29, 34
20 '^QCoB ^dt fid^ 3CU mir in mein fammer et non ad Rachel'. 4*"* Inda
f)eift§ nff teutonice 'ein banctbarer', qui confitetur, quod acceperit. ^\t ba§ 29, 35
nid)t ein feintlic^ bing, quid ad me ista, ^o^^mutt, tro| 2c. Deo non placet
nisi sua opera, mac^t§ tote ir inolt, ego ipse non scriberem hodie talia, leit ^*^
nid^t botan, Iq§ ein notr'^eit fein ünberjceugen k. tnnrt uff ©ottes toerg!,
S] 25 Quod Christi est, oportet primum contemni. Quam despecta erat Lia etiam
apud filiam, dum interim domina est^ ut regnat Rachel.
Rüben i.e. 'filius visionis', quia dominus aspexerat ad Liam. Haec 29,32 146
certe carnalis cogitatio erat 'iam dilecta ero, quia dominus dedit mihi mariti29, 33
mei primogenitum'.
30 Secundus Simeon i. e. 'auditor'. Tertius Levi i. e. 'additus' q. d. 'Iam 29, u
lacob addetur mihi, (jui iam additus est Racheli'. Quartus Inda i. e. 'con-
fessio grata' vel 'cogitatio gratitudinis'. Doctissimae profecto tunc fuerunt '29, 35
foeminae, quae norunt dicere 'dominus respexit me', 'dominus dedit 2C.
Hactenus ridicula vidimus, sed quae dei sunt, sint ridicula ilHs qui
35 voluerint. An non lacob et Abraham sancti sunt, in quibus talia sunt
acta? Agnosce itaque opera dei, utcunque Hieronymo vel aliis sanctis eciam
410 ^prebigtcn üOcr bn« erfte ^nd) ^lo]e, qti)aikn 1523/24.
R] honestum et in spetiem boiium coram sanetis, satis sit, (juod deo placeat,
uos melius facere non possuraiis, quam ipse fecit. Hi filii beue notandi bis
<£ui lecturi sunt iu bibliis, quia ab bis veniunt XII tribus Israel, 4°'' primos
habemus.
53. 28. gcbnuu- 1524.
Dominica Oculi.
Audiviraus c. 29. quomodo lacob pater duas sorores acceperit in uxores,
sicut audistis dominum scribi sivisse in uostri destruetionem, quid mysterium
duarum sororum sit, omittimus iam, quousque totam historiam habeamus.
C. XXX.
148 Nescio, quid de bis praedicare debeo. @§ ift liuluftig gar fat.^) In
priori capite audistis miseram Leam fuisse afc^euBrobel. Raclicl fuit bic xcä)i
domiua im !§au§, deus ducit eximium, quod nos nibil facimus, et boc iudicium
servat inter sanctos. Erat enim lacob sanctus, et tarnen Lea ift ntdjt fonber=
1/2 am Bande etiam Hiero et quicuiKpie tandem illi .sint 5 am Rande C. XXX.
9 am Bande C. XXX.
') Vgl. oben zu 364, 29. P. P.
2?{'] cognoscite, quod sint opera dei, ^o fort ir red^tt. .f)0^er non possum prcif^en,
nisi quod dicam: sunt opera dei. In scriptura necesse est scire bos filios is
et alios.
Alia concio.
Audivimus ca. 29, quomodo lacob 2 sorores ^cu iretbern llBcrtquottten
f)Qt, ad nostram institutionem scrij)ta. sunt baec, geiftttd§ auflegen illarum
duarum sororum volumus relinquere et servare, bi§ iütr Ba^ l)t)nein !ommen. 20
Iam volumus aliud caput videre.
Sequitur caput 30. Gene:
148 Audivistis in praecedente capite, quomodo arme Sca inuft fein af(^en=
)3rugel, Uaä)d red)t§ t)au^frau. Indicavit deus altum esse apud se, quod
humile apud bomines, eciam boc servat feft in sanctis. Deus left in ^acoB 25
23/24 ajc^ent)r
^] nostris despiciantur, non refert. Non faciemus meliora, quam deus in sanctis
fecit IC.
Et tautum de Cap: XXIX.
Caput XXX.
148 Haec omnia coram ratione humana sunt stulta, sed deus per baec 30
vult stultificare mundum sapientem. Quid potuit per spiritum stultius de
^tebtgten ülm bas crfte 58ucf} «ÖJoic geljatten 1523 24. 411
K| ItC^ im ItB getüeft, Et tarnen hunc carnalem aifectuni noii adimit lacob deus.
Et idem iuditium iisur])at adhnc quottidie in sanctis. @r ^at§ fein eigene
muter nit über ^aben, volebat nt semel fnerit vinnm, sed uoluit nisi suo
tempore. Ita cum Petro, Paulo. David volebat filium habere regem, noluit
5 dominus. Ideo et hie lacob diligit Rachel et alteram negligit, deus alteram,
Leam scilicet, diligit, donec ipsa humiliatur et petit auxilium. Sequeus caput
si ratioue inspicitur, est mera stulticia. 3Ba§ gf)et uny ba§ an, quod Moses
ista scribit? mundus debet magnifacere hunc librum, qui dicit de capris,
ovibus, et quod lacol) dormit cum ancilla et fecit puerum, quare non scribit, 149
10 quod ieiunavit et oravit ut Carthusianus? Si Hieronyraus interpretaretur,
tum reiiceret historiam et quereret mysteria. Vis in operibus omnibus dei:
querite voluntatem, claude oculos, tum adora illud, ubi inveueris eins volun-
tatera. Quid dicemus? lacob ducit 4°"^ uxores, prius habet duas fihas 2C.
uonne libidinosus, quod non contentus est una? de castitate eins prius dixi,
15 quod in 70 annuni duravit, et iam senex scortatur? Quid dicemus? si deus
commendat, oportet et nos os claudamus et dicamus, quod nobis placeat,
quod ei placet. Possem latius auftreic^en, sed dicuut me semper de uno papa
1 über lacob steht ipsi 8 am Bande loh. 2. 12 dum
K^J ben fetjl, ut aliter iudicat quam deus jc. si cum lacob hec egit, tüirt§ nn§
ni(^t u6exf)eben, non pepercit matri, quando binum debuit facere jc. non
20 Petro, Paulo ;c. David habuit filium, quem voluit regem fieri, sed dominus
noluit 2c. vult un^er §o^mut brechen 3C. Ita hie lacob ntu§ Üiod^cl lib ^aben
et Leam nic^t achten, sed dominus misertus tandem dat filios jc. Hec
audistis in praecedente capite.
Hie rursum videtis in hoc capite longo nerrifd) hing, mit fi^affen 149
25 trengten, ^cur maib legen ic. finbt gemacht, i^ fan-j ni^t anber§ madjen,
qui pot€st aliter facere, audiamus eum ic. spiritus sanctus scripsit suo tein
munbt 2C. In omnibus operibus dei non nisi sua benignitas et bonitas
spectanda est, si adest, tunc die 'ba^ opus tüit iä) anbeten'.
Quid dicemus? Hie lacob ducit 4 uxores, estne I)urif(^er ebenteuer?
30 indicavit suam castitatem in 70 annis, nunc senex ducit 4 uxores, alt
nar ic. ex quo deus non condemnat, iramo benedicit, uostrum est taeere et
:R] sanctis veris scribi? Cur non ieiunia, orationes et carthusa hie deseribuntur?
Hieronymus aut alius (piispiam similis sanctus diceret hie literani reiiciendam. 149
In omnibus operibus dei tantum voluntas eins respicienda est. Stultus videtur
35 Moses, quod non sapientiora scripserit, quam quod lacob ante acceperit duas
sorores, et iam duas ancillas post aetam in castitate iuventutem. Quia vero
hie deus adiutor est, dum dat filios reliquaque agit, quae legis, et hinc j)ro-
veniunt duodecim illi patriarchae, ergo in his tibi placeat dei voluntas.
412 ^Prebigtcu über bai etfte ^ud) ÜJlofe, gehalten 1523/24.
R] et monachis dicere. Si sancti Augustinus, Hieronymus, Hylarius, eciam
Petrus ista vidissent suis temporibus, certe offensi fuissent, nisi Spiritus
150 »lomini eos illustrasset. Xuuc quidem credimus, quia in muudum ift gebrQ(^t.
Si hodie fieret, iä) tüirt mit ju einem narren brnSer. Hoc semel factum est,
c^uid si hodie contiugeret? Ego aliquid probo, dcus dicit 'mihi uon placet, s
wöm. II, 33 quod tu probas'. Paulus plenus spiritu dicit tandera 'O quam impervesti-
gabiles' K. Si ipsi apostoli, nou nos sentimus et capimus dei voluntatera,
quautominus muudus. 2ßir foren fort unb nemen bie gfe^ für un§, 'qui
hoc non servat^, dicimus, Tacit contra deum', quid si deus dicat ^^ä) vxaä)^
anbcrä", quid tu dices? Interdum nobis 511 tro| agit aliquid tale quod 10
probare non possumus, tamen sibi summe placet. §efüif)er !unb man§ nit
fcf)rci6en. -JJioie» aber ^at» gemad}t, brumb ift» rec^t. Debemus eciam ita
facere et imitari lacob in hoc? nou, vide personam, non opera, si tu es
2u(fli 97 lacob, fac, si non 2C. Ita hodie in Euangelio^) mulier non debebat matrem
pre^fen propter ubera 2C. Vide prius verbum dei, quod habuit, post fac 15
151 quoque quae ipse fecit. lacob ista nou querit, e§ ift fein furh)i| nit ba,
^) Luthers Vormittagspredigt von diesem Tage ist erhalten in Börers Nadischriß
(Jena, Cod. Bos. 0. 17^ El. 15ö^ Us 157^).
H'J claudere os et dicere 'tibi bene placet et mihi bene placet\ Non crederem
150 Augustino, Hieronymo, Hilario, item Petro placuisse hoc opus, nisi Spiritus
fuisset in eis zc. ego ipse non possum compreheudere , ttiurb mit narren ut
alii, hoc semel factum est cum lacob, quid si hodie cum multis fieret nobis 20
iHum. 11, 33non videntibus. Exclamat in opera et iuditia dei Paulus in 11 ad Ro. Eo
omnia trudunt, ut deus dicat 'i^ Joolbe gerne ö)ot, ut cognosceretur me esse
dominum mundi et rectorem\ Odio liabet freöel urtel, 3CU trolj permittit
talia scribere, dicere et praedicare. ^IflofeS ^aty mac^t, brumB ift§ red)t, quid
si nos ita faceremus, imitaremur k. Non, quia diximus non exempla et 25
161 opera sanctorum imitanda. Si es ^dd, duc eciam. Si talis persona es in fide,
l\] 150 Ista certe non solum Hieronymo et Hilario et aliis, sed eciam sancto Petro
ardua intellectu fuissent, si eins tempore contigissent, nisi deus spetiali reve-
latione eum illuminasset, qui adhuc uon audebat ad gentes ire ?c. Si nunc
talia contingerent in sancto quopiara deo voleate, certe omnes erraremus et 30
condemnaremus eciam sancti. Regimen et ordinatio dei mirabilis est. Vide
iHöm. 11,33 ne iudices fratres. Ro: 11. Si nos, iuquit, apostoli et sancti non compre-
hendimus dei profunditatem, non mirum de aliis. Deus ista facit contra
nostram illam propriara voluntatem et sapientiara et iustitiara, ut nos stulti-
ficet. Q. D. *ego volo esse deus, fatiam ut lubet'. Non respicc in personam 35
lacob et sanctorum. Si lacob es, similia fac: si non es, fac illa quae aeque
151 per te deus efBcit ut per lacob, quae legis. Vide prius quod verbum dei,
^tebtgten über ba^ erfte fSuä) 5Dlofe, getiattcn 1523 24. 413
K] Stachel dicit 'cura mihi liberos, alias moriar", ibi uoii fuit furiüt^, habuisset 3o, i
libenter liberos. Audiverat verbum ex lacob 'lu semiiie" 3C. habuit quidem
potestatem domus, sed tarnen Interim cogitavit se uon diguam, iit fieret mater
huius seminis. Certe magna fuit tentacio. Cogitavit 'hoc verbum de me
5 deus non locutus est, ergo non respicit me, Sr ^elt ftc^ erga sororem meam,
me spernit'. Textus quoque exprimit, quod maius est, quod odio habuit
sororem, timuit ut mulier, quod uon possit dilecta apud maritum manere,
quod natura est omnium feminarum. 'Mea soror habet fiHos et a me amorem ao, 2
vir transferet in eam\ Rachel adhuc erit geprec^lic^, ut Lea, lacob irascitur,
10 ut textus dicit. Yides hie quod lacob praedicavit Rachel, scivit eciam 152
Rachel deum, et tamen fuit geBred^Hd^, alias non potuisset lacob ei ita loqui
q. d. 'mauus dei est, quod paris", et corripit eam, quod querit hoc ab
homine, quod dei est. 'Ecce ancilla' jc. Hoc fuit usus apud gentes illoso, 3
tempore, quod servi erant et)9en ut |)ferb linb !ue, et ancillae. Et Moses
9 — 11 am Bande Mos gentium cum familia
V] 15 fac 2C. Tide quid agit lacob, non est hie furBt^, ecce Rachel dicit jc. Hie
\'idetis non esse furBt^, ftunb uff ber prebtg de multiplicando semine, hoc
verbum credidit, pene interfecisset hoc verbum, ^üt fie matt gemotzt, non
fuit parva tentatio, videt se indiguam 3C. si hodie fieret k. non esset frotic^
gefang, semper cogitat 'dominus respicit sororem Leam, mu§ 5lf(^enprugel, .w, 1
20 moriar', verbum hoc magnum est, dominus ^at ir« gcBuft tDoI, quod domi-
nata fuerit. Sequitur durius, quod odio habuerit Leam k. Mulieres hal)ent
proprium, quod timent se non satis amari. Hos aifectus reliquit in sanctis
snis. Sunt ambae geBrc(^lid) et tamen sanctae manent mulieres ut aliae.
Rachel bene novit deum, front Ünbt et tamen plena affectu k. Respoudet
25 lacob 'domiui opus est' 2c. fc^Iec^ter troft ha^ 2C. 'hu nenin, scis domini hoc 30,2 152
esse et vis ex homine querere\ Nota morem gentium, eigen leutt, empti ut
equi et !ue, sie servos, sie ancillas, habetis öorfaft per Miosen in lege, pueri
servorum dominorum erant, dimitteudi cogebantur dimittere liberos, non ut
19 sororem] so
H] quam fidem habeat lacob. Yide quoque, quid Rachel passa sit, quae dicit so, 1
30 'Alioqui moriar\ Audierat ex lacob verbum. Sic sentiebat 'Ego quidem
domina sum, sed deus non dignam me iudicat ad istud semen'. Si hodie
tale verbum sciente uxore haberet maritus, quid quaeso sentiret sterilis uxor?
Quae minima est, respieitur a deo, ista autera mortificatur et invidet Interim
sorori, timens ne etiam lacob ob Sterilitäten! ab amore eins deficiat. Ita
35 caro et sanguis manet eciam ubi fides est, et per hacc eciam crux. lacob i52
irascitur, quod aeque non sapit spiritum. Verba lacob indicant Rachelen!
non fuisse dei ignaram, sed inerepatur stulte dicens jc.
414 ^^rcbigteit über ba'i crfte ^nä) ÜJ^ofe, geljotten 1523/24.
R] !^Qt§ in lege alfo berfaffet. Pueri ergo, qui gezeugt Sorben per servum,
suscipiebantur a domino, et sie cum ancillis: quos liberos peperit aucilla,
fuerunt dominac. Ancillae dicuntur nobiscum, quae in eunt, illi voca-
bant eniptos servos et familias hoc nomine jc. Sic Rahel dicit 'Ancillam
habeo'; quoscunque liberos genuit, fuerunt Rachel. Nolebat ei ein fixmbben &
man geben, quanquam libenter voluisset habere propter maritum, e§ tft etlüaS
cin[tlic^3 brinnen, quod nos nou capiraus. Est mira lex et dei^), nou
papae, 6r l)at§ red)t gehabt, alias non accepisset aucillam Rachel. Rachel
153 est Vera iixor, altera hk itnterfrau. lUa ancilla geuuit duos filios. Dan
m, « 'Iudex' vel 'qui iudicat'. Rachel dat ei nomeu, non mulier propria et mirum lo
est, quod 'deus iudicavit me et audivit et dedit mihi' 2C. quomodo iudicavit?
'^ä) bin in einer fc^mac^ gelegen, et dominus audivit' zc. Audistis sepe
raagnum fuisse fc^mad^ in vetere testamento, o6 mulier non fuit ferax propter
iswoi. 3, löbenedictionera in genesi 3. Ne verbum dei et benedictio an in berloren toerbt.
3 eriibQ 7 dei] d . . . Die auf et folgenden Buchstaben sind beim Einbinden ver-
klebt u-orden 9 alter am Rande Dan 10 am Rande sed commenda hoc maritis
13 am Rande 8terilitas contempta in ve: te:
*) Die Ei-gänzimg von d . . . zu dei liegt nahe und wird durch den Text v. 1527
(Erl. Ausg. Bd. 34, S. Iö2 Z. 8—6 v. u.) zweifellos gemacht.
2?'] nos loquimur de ancillis et servis. Hie mos vendendi et erneu di servos est is
apud Turcas. Unde hie Rachel dicit 'Ecce hie est ancilla, quae si liberos
habuerit, mei erunt', noluit aliam ancillam dare, aucilla libentius habuisset
])roprium virum, nu^n fl muft fort, benene facit? si non rectum fuisset, vir
153 nou fuisset, servat et veram uxorem et ancillam hanc. Haec ancilla N. jceuget 2
3o,6fo^n. Dan 'ein ridjter' abber 'ber bo richtet', ancilla non dat noraen, sed 20
Rachel, quae dicit ac. ita ridjt btj fad^, quia in ber frf)inac§ gelegen et fecit,
ut eciam im aliquid 2C. lüie l)att§ bie arme melj geiud)t, sterihtas abiccta et
detestata erat iz. querunt non ex furbiij, sed ut benedictio dei 3CU teil töurbe.
.%, 8 Beue videtur hie domini matjnimg qui vult videre K. Alter filius N. 'nmB=
gelüaiibt' k. nota quae dicit, 'ccssat Lea, mein moib gel)et fort, ein Ixxxh ukr 25
K] Tuuc servi et ancillae non sui iuris erant, ergo et filii eorum erant
domini sive patrisfamilias et matrisfamilias, et abeunte servo necesse erat
linquere domino uxorem et liberos. Ergo Racheiis est ancillae filius, quae
ancilla certe maluisset proprium maritum quam commuuem.
153 30, (i Dan interpretatur 'iudex', quod nomeu nou mater, sed domina ut suo 30
filio dedit dicens 'Iudicavit mihi dominus, quia ctiam iam nunc mater sum,
et licet per aliam, tamcn raeam'. Sterilitas tunc erat opprobrium et aoiectio
dei iudicabatur, ut benedictione non carerent, sollicitac erant foeminae.
30,8 Naphthali 'iuterim cessavit mea soror, dum ancilla mea duos peperit
et iam proficit'. 35
^Prebtgten libex hai erfte SBucf) 5)?oic, cieTjaÜcn 1523 24. 415
R] Yelim iit huiusmodi caput xcä)i tüol plauet unb baiöon ^xebiget ioetb. ^s^
barff nit ttjun. Mep ^) 'öerfext', 'ge)^pQ^b^ 'ge)Ded)ieIt' q. d. 'mea soror cessavit
parere deo gratias, iam soror mea deprimetur, ego evehar^, sunt humanae
cogitaciones. Lea cum non peperit, Zilpham addit viro. Gad "^ruftig', 'i'et)fig', •■!<•/ 9 n
5 'accinctus', 'praeparatus ad prelium", '6§ gfict JDol JU xuftig unb frifcf)'.
Asser *feI{g^ 'Beatam me' jc. 8 Lea sustulit cum aucilla. Hec est historia de3o,i3 154
uxoribus lacob, et tamen siuit ancillas mauere. Prius dixi, quare tam sancti
homiues servarunt ancillas, cur non mauumittunt? Dens l]at biö 'Oold im
3tüang! gehalten, et hodie Turca facit. Nos omnes sumus §ie ^ungff}ein.
10 Bonura esset, ut hodie adhuc faceremus, quare pessimum nostrum regiraen
in comparacione erga illorum, si effugerunt eorum servi jc. capti sunt, oportet
sit ein glDOngf, quia videmus iam famulos esse dominos ic. si dominus non
vult ut servus, illico discedit, si in hoc loco non potest mauere, alio concedit.
1/2 am Rande Vt dei opera cognoscereutur Nos virginitatem extollimus quasi illa sola
celum consequatur 4 am Bande Geducl 6/7 am Hände Naptali Gad Asser 11 am
Bande de familia 12/13 am Bande lüde veniuiit multe meretrices quod alias non fieret
') So in der Handschrift. Es soll tcolil Naphthali bedeuten.
H*] bo» anbete^ quid facit Lea? "^si non amplius debeo parere, hie est ancilla
15 K ge: Gad 'tuftig' (frtggfnec^t) '3cu' ic. Äser, 'tüol mir, %diQ Bin iä)^ k. so, 11.13
Hec de uxoribus lacob.
Servant ancillas, cur non dimittunt, magnum esset Ulis, ut dimitterentur? 154
quomodo servavit deus hunc populum in jtDQng. Nos sumus jungtet, ne-
scimus, quam bonos dies habemus 3C. nota ^ol)mut servorum et ancillarum ic.
20 Dissimile est regiraen nobiscum cum illis antiquis, greul{(^ videndum est sie
aigen madien hominem. ^^a furem suspeudere ift greulich an^cujcljeu. Yelim
et hunc morem in nostris terris esse, mu^ äioang fein 2C. servus nunc domi-
nus est, ancilla domina, furbil fit, ^uren unb BiiBcn k. et si noluissent
'^] Gad 'accinctus' vel 'praeparatus ad proelium', 'pedes', 'ruftitf', 'iet)figf . 30, 11
25 Asser *feli(^\ 30,13
Tam sancti homiues tamen siuunt servos et ancillas in Servitute mauere. 154
Sic deus illum populum tunc cogebat et premebat, nostri servi et aucillae
prae illis domini sunt 2C. Adhuc bonum esset sie premi inobedientes servos,
ex quibus eciam filii nihil boni, sed mali multum discunt, et in rempublicam
30 et pietatem tandera peccatur propter istam carnis libertatera. Horrendum
quidem sie hominem cogere, sed horrendum ctiam, (juod fures suspenduntur
et latrones iure occiduntur, ubi nuUura regimen, nulla est disciplina. Culpa
est in principibus. Si Turca hie esset, certe servorum genus emendaret.
Praeterea quod si etiam sancti voluissent illic liberare servos et ancillas,
35 tamen illic non licuisset eis inter gentes, ubi non erat hie usus. Dixissent
enim gentes 'Noli novum ius nobis facere de servis, sinito servos esse servos'.
416 ^Ptebtgten übet bai etfte 58ud) 5JJofe, gefjaüen 152324.
R] Quare illi non feceruut saucti? quia non est bonum, ba§ man ein füllten
xaum ta^ ancillis. Neque gentes et prineipes, si voluissent raanumittere,
hoc admisissent, bonum est, ut serventur huiusraodi ritus, ne faeiant quod
155 veliüt. lam ipsi et dominus et domina cum liberis minus habent tedjt quam
servi, certe öernunfft habuerunt, qui hoc fecerunt, quauquam non sit feilt, ut 5
homo servit alteri, tamen propter externum regiraen servandum, ut fit cum
furibus, alias non esset pax, quare ilU sancti servarunt raorem mundi. Ego
credo illas duas ancillas honestas et sanctas mulieres et gel^oren in hie. "^Oi^ften
toeiber, quae sunt in mimdo. De mandragoris sequitur. Fures occiduntur,
quod certe non est Christianum, sed propter tranquillitatem et pacem plec- lo
tendi sunt. Impossibile enim est, ut ii qui spiritu dei non sunt perfusi,
insponte quod iustum est, faeiant. Iccirco cohercendi sunt penis legis, qui
pacem interturbant. Christiani spiritu eos agente non impulsi agunt, quod
decet.
54. G. 3Jlära 1524.
Dominica Letare Ex Genesi. is
Hoc ftutf f)a6en tnir ge!§Qnbelt de lacob, quod 4°'' uxores duxerit,
3 über quod steht familia 5 über qui hoc fecerunt steht ut niaiicipia perpetuo
serulrent 9 am Bande nempe qua patriarchas genuerunt 10 am Bande ibi re-
lictum est
2^"] sancti hoc facere, tum non decuisset ob morem regionis quae non passa
155 esset 2C. iustum et equum est externum regiment esse ?c. iam plus cogitur
facere filius quam servus, domina quam ancilla k. numquid melius esset 2C.
toe^r i^n bef§er, ne fred§ fierent et ;§uren unb buben, fit fein regiment, !luge 20
leut in illis terris jc. unrcrfjt ift§ greulid^ft, mu^ biebe umbbrengen , morber
etiam, inu§ ha^ an^er regiment fein k. per eos licuisset non habere servos ic.
sed coacti fuerunt servare ista secundum morem jc. viderunt fuisse frome
finber, istae 2 mulieres sanctae geboren unber bie großen l^eiligen tneiber k.
Summa summarum sunt opera dei K. 2.1
Alia conti o.
2)05 \iud tractavimus de S. lacob, quomodo 4 uxores duxerit, quam-
vis sua opinio fuit unam tantum ducere, sine suo tüunf(^, beger ex dei dis-
K] Domini et dominae plus hodie ligati sunt quam servi et ancillae, id quod
est indignum. ISIelius esset eciam pro salute servorum, ut ista libertate non so
15."» gauderent. Melius ergo ilHc agebatur in hac rc. Non est quidem bonum
ita ligari et premi hominem, sed expedit eis qui isto iugo commode carere
non possunt. Sanctae itaque sunt hae ancillae quae sunt matres patri-
archarura, eiusdem fidei cum Rachel et I^ia, sed iugum ferunt servitutis.
?Prebigten über bal erfte Sucf) SJIofe, gehalten 1523,24. 417
R] quanquara voluerit solum iinam habere, sed dei ordinatione sine sua cupi-
ditate 4"'' habuit. Adhuc superest, quod decipit Laban, ibi respondeudiuu iö9
spiritibus, qni gro^ an3i^cn. Laban decepit eum, quia dedit ei Leam 2C. 160
Hoc premium eins fuit post 14 annos, ubi nihil meruerat quam victum et
5 amictum, et tarnen auxerat bonum domini, ut ipse fatetur in textu. lam
sie conveniunt de premio 'Exirae, quicquid est bunb, et da imicolores'. Moses 30, 32
deseribit multis verbis, fletfet, quod unum colorem habuit et unam macu-
lam jc. 'Albae, quas ferunt eiusdem coloris, erunt tiiae, quod vero erit diversi
coloris, erunt meae'. Utrasque segregavit unius coloris et alterius, et lacob
10 dicebat 'quas habuero versicolores de unicoloribus, mihi sumam' et hoc
libenter facit Laban, quia stulte petiisset lacob. lacob usus est arte ut in
textu ac. Et hie queruut, au deceperit lacob Laban ac. Post medium i6i
annum ubi Laban vidit lacob plures habere oves, Laban mutavit cum
lacob et voluit habere diversi coloris, et lacob hoc amisit ut scilicet virgas.
15 Et rursum Laban petivit 2C. et factum est decies, ut indicat textus, quia
Laban erat avarus. Et hie textus obscure est scriptus, ha ^aht ix bte tneinung
baöon, fruling erant lacob et fpetUng erant Laban, et minima pars Laban
contigit. Questio: an lacob bene fecerit, quod decipiat iguorantem Laban,
et ibi cogitandum lacob habuisse probam familiam, quod nihil de hac re
V] 20 positione venit batgCU. Restat, quomodo decipit Laban !S(^tt)c]^r K. respon- 159
dendum est hie caruis argumentis K. Xon quomodo lacob servierit 14 anuis 160
pro Eachel, hec fuit merces, uon nisi Ijui unb fuE 2C. et quamvis aucta est
resfamilias propter eum ipso Laban testante, et dicit lacob 'volumus bc=
^ce^men" 2C. ut patet in litera, multis verbis dicit Moses, punt: f)alB fc§tl)ar|
25 unb h)ei§, it)rengli(^t : quod multas habet maculas. Nota pactum, fecit duas
^erbe, sumpsit et di vidit punt öon ben einferbtgen, 'quod de einferBen venit
punt, meum sit et quod' jc. Hie cogitat Laban 'hie stultus vult seipsum
decipere", non putabat punt de einferbigen nascituras, quid fit? decipit Laban
lacob virgis decorticatis 3C. hac arte tarn ^acoh bof]tnber, ut haberet multas
30 oves punt de etnferSigcn. Finito semestri mutata res est ic. quando voluit lei
habere punt JC. nota quae dicit in textu Laban. Laban fuit geizig, semper
voluit habere ha^ meifte teil, quando voluit punt, non iecit virgas in canales ac.
semper geritt» ^acob et semper bei" geringfte teil venit ad Laban, facf) feiner
K] De mercede.
35 Quia nihil acceperat mercedis, lacob dicit ad Laban 'Committemus leo
rem deo et naturae. Quicquid dederit" ac. Hie gaudebat Laban et stultum
lacob putabat, verum sapientissimus erat ille simplex lacob.
Quaeritur, utrum iuste fecerit, Nam si hoc scivisset Laban, non tulisset. lei
Haec fatiunt nos stultos. Deus hie benedicit, ut vidcs, et Licob facit in-
Sut^et? SBetfe. XIV. 27
418 ^Prebigtcn übet ba^ erfte »uc^ 5JJofe, getjalten 1523;24.
R] dixerint. Certum est lacob praedicasse verbum dei, Ideo fuit proba faniilia 2C.
quid dicemus? i|t QCltS e§ nitf)§, si gilt hoc exemplum, [o it)ol tüir troftli(j§
fteÜen , quare hec scribuntur, ultra hoc dominus benedicit cum. lacob hoc
fecit iustinctu Spiritus sancti hoc factum, ut habes iu sequenti capite, quare
cum diligentia legenda Biblia et inspicienda postrema cum praesentibus 2C. s
162 Ibi non querendum, an recte quis agat, ubi verbum dei habet, quare si ver-
bum dei habet, satis est esse quod lacob hoc fecit. ^ocob I)Qt red)t 311 bent
gut Tnonc^etle^ trei^. 7 annis servivit pro filia et taudem adhuc diifert cum
7 annis. Et si eam dedisset, tamen nihil plus meruisset, peccatum erat, ut
pro virgine serviret. Iure debuisset sibi dotem dedisse, hie nihil dat nisi quod 10
ipse cum uxore queritat victum apud ipsius patrera, et hoc in commodum
filiorum Laban, et pro alia servit 7 annis. Noune hie fc§re(flid§ Laban fecit,
si fuisset potestas in regione, certe potuisset compellere socerum lacob, ut
dedisset ei dotem. Interim tamen mansit pius lacob, uon contendit. Tu sie
fac et concedemus tibi, ut fureris. Laban ad minus debuisset ei singulis 15
5 diligentia] dia 11 über ipsius steht vxoris
H'] t)orfa(i^ [lä) hex fii)al!^eit nid^t ^u ^QCoB. lam questio est, an bene fecerit
lacob, 6o§eU)ic^t, tu(f, cogitandum lacob habuisse probas servas et ancillas,
quod non revelarint factum. Nota: rexit domum suam, ut praedicarit Euan-
162 gelium, habuit from 2C. quid dicemus ad hoc: item dominus benedicit, ut
multiplicetur 3C. Dicendum, quod hoc fecit lacob ex eirtgeBung gotte§, ut patet 20
iu sequenti capite, pxiHen ailff bte no^cn fe^en, qui vult legere biblia. Ubi
verbum dei get)et, ha^ mu^ l'C(^t fein, quicquid fit ?c. Sed cur fecit deus?
lacob I)Qt 3CU ben gutt redjt, notetis, quomodo hunc virum aiiffgefe^t IC. ftbeti
3^ar iim6]unft bicnen ?c. quid est ein me|, fuitne junb unb fc^anbe, ut pro
me| fo lang binen, ha^ gelt jcu geben l^oben, fecit Laban ol^ ein \ä)alä. 2^
Dos danda fuisset, muft fre^ umb fünft bicnen 14 ^^at, dat utramque fiham
et nihil addit erbteitt, si fuisset xcä)t im lanbe K. sed cur fecit? quia vidit
lacob virum bonum et euangelicum, qui non jcangtet, tiul^ t!§U§ i!^m einet
noc^. Si fecisti ad 14 annos, dicemus tunc eciam ftelen, trugen? si pro
pacta mercede serviisset, coactus fuisset dare unam aut alteram ovem, nihil 30
17 cog '
2S] stinctu Spiritus et commissione dei, ut infra indicat. Si deus confirmat, quid
i«2 nos iudicamus? Ubi dei verbum est, non quaere iniquitatem. Primum in-
iustus est Lal)an in lacob. Septem annis facit servire gratis pro Rachel,
quam eum velle aguovit, cui potius dedisset gratis filiam alteram Liam cum
dote et divitiis sine servitio. lam fallit et rursum Septem alios annos ser- 35
vire facit gratis. Nihil accipit cum filiabus. Vidit enim Laban lacob Euan-
gelicum virum, qui non contenderet. Quis nostrum ista ferret? Quattuordecim
^rebigten über bo§ erfte tSnä) 9Jbfe, gehalten 1523,24. 419
R] annis aliquot oves, quae illis aonis fecissent magnura mmierum, sed quia vidit
pater, nihil dedit ic. Iterum ainbae eius filiae serviebant ei pro hoc et pater
earum debebat eis mercedem, sed iuterim lacob confidit in verbo dei, quan-
quam appareat derelinqui a deo. Nos non possemus, ut g. nobis adimeretur, 16S
5 taeeo, quod tarn multis annis gratis servierit. Et decies mutavit Laban pactum
cum ovibus, quare dominus voluit, ut eum suo iure deciperet. Ita opera
sanctorum inspicienda. Et hoc liceret, si quis non posset bonura et mer-
cedem acquirere a domino, bona conscientia posset aliquid auferre quid. Sic
filii Israel longo tempore servierant, edificaverant duas civitates, dominus
10 dicit 'mutuo accipite' 2C. 2 ajiof. li, 2
Hec 3 capita coherent. Hie audistis ex textu, quod lacob 14 umb= 165
6/7 über opera bis inspicienda steht non Tt in verbis latet. 1 1 atn Bande C. XXXI.
H'] facit, sed expectat deum, qui iubet, ut sumat hac arte feinetn f(^ir)e^x bie
gutter 2C. multa debebat et lacob et filiabus uxoribus lacob, quae servierunt
7 annos simul jc. folben uff lijx !^QU§ gefe^en ^aben k. hie vir no\at öom les
15 ^eiligen creu| et credidit deum non derelicturum, muft unrecht leiben ein
lange jceit. 3Bie ein tüunbexlic^ got ift^ haä ic. et coactus est insuper pati
ber betrug unb tued^^el ut in textu, e§ tVüX itjO ^CU long, nos non pateremur.
Ita opera sanctorum aspicienda sunt, ue ofi'endant. Adhuc hodie posset
fieri, ut sine peccato servus sedulus sumeret t)eimHc^ de bonis domini, .si
20 non daret mercedem. Sic fuit cum filiis Israel in Egypto, qui servierant jc. 2SDJoi. 11, 2
mutuo acceperant clinodia ic. gebutete ^Qcob et suum fuit 2C.
Sequitur caput XXXI.
Audistis hie quomodo supra 14 6 annos servivit pro t)erbe, facit ics
K] annis gratis servit, qui Interim multa bona et pecora comparasset. Dens
25 ergo hie mentem ei dat sua sine contentione accipiendi. Praeterea et filiae
interim ut ancillae gratis serviunt, quae suam doraum interea optime curassent.
Pessime egit Laban cum lacob. Hie certe lacob novit crucem, cum tamen Ui»
tantas haberet dei promissiones. Ita videtur deus abiecisse suos. Dum vero
saepe mutat mercedem, ut fraudet, deus hoc mentis dat, ut lacob sua accipiat.
30 Ergo profecto bonum servum et mercenarium non iudicarem furem, si sua
aufferret occulte, non aliena ab iniusto domino. Sic filii Israel spoliarunt2 swoi. 11,2
Aegyptum mercedem accipientes iniustae servitutis.
Et tantum de Cap: XXX.
Caput XXXL
35 Interim regnaverant uxor Laban et uxores filiorum eius, et Rachel et 165
27*
420 5Prebi9ten übet ba§ erfte Söu(| ÜKofe, geljaltcn 1523,24.
R] fünft gebint et 6 pro gregibus, et 20 facit et raultum est viro coniugato, et
servit mit h)ei6 unb ünb. Nihil propra habuit uisi quod Laban cuique
filiae dedit ancillara. Et hie vides plura passos fuisse lacob cum suis, quia
Laban uxor fuit domina et uxores filiorum Laban, quauquara Rachel ab
hac parte, tarnen subdita fuit. Et aliae fuerunt gentiles mulieres et ambula- s
runt in carne et sanguine. Ideo indicat textus molestam egisse vitam, et
tarnen perduravit lacob, donec angelus dei eum evocavit, Ut promissionera
^j^^'ls^' habuit c. 28. cum iter faceret ad Laban. Qui hoc caput legit, oportet sciat
31, 10 hoc verbum prius factum, quia dicit angelus 'vide arietes' 2C. quare 15. anno
suae servitutis audivit hoc verbum. Hoc ubique legimus et audimus fecisse lo
sanctos secundum verbum dei, ut lacob ingreditur et egreditur a Laban
31, liussu dei et crux ubique adest. Filii dicunt 'lacob plus habet', hi fuerunt
avari 2C. lacob habet verbum ex semine venturum Christum, ideo plus
166 curat uxores quam bona. Avari dicunt 'nihil boni haberet lacob, si patris
bona non essent', et tarnen per ministerium lacob hoc acquisiverat. Igitur is
i uxores] uxoris
H*] 20 ^^ax, notate, quanta passus est hie vir, fuit multiim, nihil proprii habuit
nisi ut daret ancillas duas uxoribus K. multa passae sunt uxores, fuerunt
arme elenbe tneiöer JC. iunctae fuerunt eciam uxoribus filiorum Laban, fuerunt
^etbnifc^e föeiber 2C. illae fuerunt probae k. quanta convitia passi sunt omnes k.
Non tantum properavit abire, nisi deus iusserit ac. nota promissionem datam, 20
quod scilicet velit eum quando reducere in terram suam. Nota: verbum
quod hie dicit deus, est jcuüor gefd^e^en, antequam vocaret uxores JC. nam
angelus dicit 2C. Nota, quod omnia quae sancti fecerunt, fecerunt semper in
166 verbo dei. Omnis vita lacob ivit in dei verbo, quod est plenum fjer^leib
unb leiben. Nota hie geizige neibifd^e leutt, quia viderant Jacob plus habere 25
quam se, quid facit lacob? bentf: e§ iüitb nid)t öef^crS, nisi ut auffugias,
timet plus uxoribus et filiis quam bonis jc. dixerunt K. 'ecce vertunt^ cum
factus dives sit praesentia lacob. S)Q§ tft bcr Io()n. ©§ borbro^ Soban,
fal^e greultd^, quod sequitur, tft leuc^t ?C. nisi ut videatis, boy bei" guttc
H] Lia eorum ancillae fuerant, uxores lacob ({ui nihil aliud illic erat quam 30
servus. Istae probae et doctae a lacob, illae infideles et gentiles. Misera
iTOof. 28, 15 vita hie erat Licob, sed promissionem dei habebat, qui ei dixerat 'Ero tecum,
reducam te'. Istius verbi fides hie patiebatur non contemnendos insultus.
Omnia illi ])atres agebant in certo dei verbo, quae vita est plena crucis.
Murmural)ant filii Laban invidentes, hie descreutc deo timebat auferri sibi 35
non solum bona, sed eciam matres cum filiis. lila scilicet erat eorum grati-
tudo qui per lacob ditati fuerant, et tarnen dicunt et sentiunt contrarium,
quasi Licob ex ipsorum substantia ditatus sit.
5ptebtgten über ba% etfte SSuc^ 3)]ofe, gefialten 1523/24. 421
R] pater t)Qt X^ä)t bar|u get)aBt, quia dicit angelus 'Ego vidi'. Vides dominum 3i,i2 167
suos bene tentare, et tarnen non deserit. Illum 20 annis deserit, tarnen post
venit et eripit, et sie nobis cogitaudum, si videtiir eciam deserere: ßangiant
ift er, aber er ffjumbt tüol, et hoc mihi fit in commodum, ut differat. Et
5 malis dat tempus ad penitentiam, quos longnm post tempus punit, sed
atrociter. Sic Christiaui 'propter impios oportet nos expectare et tarnen suo
tempore illos punit, nos adiuvat'. Hie vides uuo verbo deum fc^Iec^t unb
red^t facit, quod lacob perpetravit et iterum Laban condemnat q. d. 'Ego
vidi' JC. 'recte fecisti' 2C. Rachel et Lea non dedecus et peccatum, quod filiae
10 hoc fateantur de patre, vides, qualis nebulo fuerit, reiffet Tn§ qU» dh et dat 168
ahis, pro ovibus habueruut lacob cum suis uxoribus, ideo phis rapuerunt.
Interdum male audit lacob ab uxoribus, quod non velit curare, ut ditiores
fierent jc. Habuit pro ancillis, quae emptae sunt, ut bovem vel vaccam, quic-
quid genuit, erat domini, sie nobiscum, Emptis nihil dabatur nisi futter unb
15 öatter red^t bar^cu i]ai gehabt ic. Videtis hie suos tuol öorfud^t, sed non le?
sine troft dimittit jc. Unde discamus non barüon lof^en, si habemus pro-
missionem. Nota quae sint opera dei, langsam ift er, oBer er !umpt tüol
unb bifter reicJ^tic^er. Aliis iterum est solatio, quod non cito punit, sed
langsam, ober greulich: eins naturae est deus, non vindicat ut homo statim,
20 ut possit tandem dicere, ut pef^ert 3C. ut maneat deus, ut sit langf^om ben
3CU gut, ut langf^am ftraff, mihi quoque cum rei(^ltd§ dat et venit ic.
Videtis hie uno verbo dicere deum lacob bene fecisse et damnasse omnia
quae foecit Laban, q. d. 'tu bene et recte fecisti, ille male et uured^t' 2C.
Nota quae hie dicunt filiae, videte it)te ein jd^ald fuit Laban, dat filiis et iß«
35 abstrahlt aliis, dixit gutte fc^aff fein bo§, Ia§ rau6en, rouffen, dixit lacob
'mein 2§ea, Iq§ ge^en, mein '^aäjzV ic. quanta coactus est audire lacob ab
uxoribus 2c. i. e. 'fjat un^ Dor meibe ge^alben quae emptae sunt', non nisi
27 über bot meibe steht quasi alieuas
H] Oratio lacob indicat, quam iuste fecerit. 'Vidi enim' jc. 'Non sine 31,12 167
consolatione derelinquam te, quaravis in cruce probarim ad multa tempora,
30 quasi nihil daturus'. Ergo deus non fallit, ut maxime non statim audiat
pro nobis contra adversarios et nobis Interim et illis in bonum, ut nos
proberaur, et illi resipiscant, ut ei maneat longanimitatis gloria et postea
nuJla sit excusatio. Suo tempore utrisque veniet.
'Vidi'. Uno verbo deus damnat cuncta, quae fecerat Laban et probat 31, 12
35 quae lacob fecerat, ut non dicas lacob fecisse malum.
'Pater noster'. Quasi dicant 'Nos nunquam tibi persuadere potuimus, 31, 14
ut contenderes pro tuis rebus, nos filiae servae fuimus, quibus tautum victus
et amictus datus est, nihil aliud. Abeamus, iniuriara patris et fratrum
422 ^Ptebigten übet ba? erfte S3u(^ 3Jtoie, gef)atteu 1523,24.
R] üeiber, quare consentliint, ut abeat. Fuerunt probae uxores et noverunt
dominum. lam sequitur historia, quomodo in via ei obvenit. Hactenus,
170 quomodo apud eum conversatus sit. ©tal im bog, n tt(^t§ t)e{mlic^ an et
nihil dicit, quod hebreorum mos est. An Rachel bene fecit, quod argenteos
deos? Ipsa cogitavit 'filia sum, cur non aliquid accipiam' ic. an bene fecerit, s
nescio. An fecerit illud ob id quod velit eruere idolatriam patris, quod non
puto, credo fuisse muliebrem fetjl, si male fecit, non volumus eam excusare.
171 Laban sequitur lacob, certe firmam fidem habuit lacob cum tanta multi-
tudine uxorum, familiae, pecorum iter facere per regionem, potuisset timere
31, 13 et certe non immerito, sed heret in verbo 'maä) btd^ QUff' ut in textu. Hie lo
fortis est in fide, sed postea statim imbecillis fit. Laban cogitavit eum
ftraffen et spoliare, alias deus !^et fic^ nit bar^tüifc^en gelegt. Ita sancti in
dei verbo ambulant. Nee deserit deus sanctos et certe Laban adortus fuisset,
31, 24 sed deus *!f)ut btc^ ßa6an\ Sinit sanctos ftndfen et lacob 20 annos deserit,
31, 12 sed in tribulatione venit et adiuvat. Dominus dicit 'vidi omnia quae Laban is
H'l victum et amictum dabant servis 2C. tales illae filiae fuerunt quare dicunt
nunc '!^irou§, be§ öatter» ^aben h)ir genugf , videtis fromm ünbe fuisse illas
2 uxores, quae et cognoverunt deum ic.
170 81,20 '-^crl fielen' hebraice, est *{)etmU(^ ctttüay QU^vic^ten altero uesciente' 2c.
quid hoc est, quod Rachel sustulerit imagines ic. fecit tüeiberftug!, cogitat 20
'muft anä) ettca» baröon ^rengen'. An bene fecerit necne, nescio. Dicunt,
quod habuerit 6^riftlid)e motjnung, quod idolatriam fugeret, an fuerit opinio,
nescio, credo toeiBtld^ bing, bene fecit 2C. non fuerunt magni ponderis jc.
Videte hie ti"o|ig gemut lacob, quod \iä) Quff6ric^t, magna opus est fide
maxime, ut Ijeimlid^ abducit filias 2C. oportuit cogitare, quod sequeretur. 25
1 2Kol*28, 15 Q^^^'' tuetur eum? nullus gladius, fp{^ jc. sed verbum dei 'ero tecum\ Hie
est ftorg! , tandem fiet §0 fc^lüoc^ 2c. ßaBon f)Qt 60^ in ft)n. Dens non
iacuisset in lüege, si non sciisset jc. ftedEt im ^citt, mu^ ^ocob mit friben
Iaf§en jc. tt)enö jcnm treffen ge'^et, non abest. Li 20 anuis ftelt fi(^ got,
ac si non cognosceret eum. 2)a§ ift j^O ein feiner gott, quando credimus 30
H] 170 31,20 amplius cum tuo damno et nostro non feremus\ *Cor furari' in hebraeo
est hie, quod est 'aliquid agere alio nesciente' ?c.
Quare furatur Rachel idola ? folgte in compensationem praemii, aut quia
ea non vult mauere cum patre. Nescio. Hoc legimus, quod post sepeliuutur.
Forte quid muliebre accidit ei quo patri hoc voluit incommodum. 35
Fidutia certe fuit cum tanta familia transire per alienas nationes, et
lOToi. 28, 15 contra Laban illic ducem et principem, sed hanc effecit dei verbum 'Reducam
te'. Post cadit illa fidutia obviante Esau.
Laban malum cogitat spoliaturus lacob, id quod verba eins iudicant,
31, 24 sed deus curat pro lacob dicens 'Cave"" 2C. 'Teuui eum jj annis in cruce 40
';prebtgten übet ba^ erfte ^ud) ÜJtofe, gegolten 1523 24. 423
R] tibi fecit', vidisti et tarnen tacuisti? Christus iu Euaugelio 'pili capitis Dume-aKatt^. 10,30
rati sunt', et tarnen fielt fic^, quasi velit nos penitus deserere ?c.
55. 13. ÜJlärj 1524.
Dominica ludica.
Audivimus historiam de lacob usque ad Gilead cum venissent, et quo-
5 modo Laban quesivit idola per omnes habitationes , quae a Rachel furata
erant jc. restat de ira lacob, quod recenset totam vitam, quid fecerit illis 173
20 aunis, ut videamns sanctorum vitam qualis sit, nihil enim hie videtur
nisi tatner unb ^er|en(ett, cogebatur solvere quod perditum fuerat, non
dormivit, ut textus habet. Hec est legenda lacob. Hie nihil dictum de 31, 40
10 sancto tiefen, de 7 je^tten, sed sunt opera miseri opilionis, quid passus sit 174
a socero, familia, quanquam habuerat dei promissionem, tamen sinit cum
dominus in periculis vivere, hoc fuit eins tempus vitae, nihil frolid§» hie
auditur, nisi quod semel celebra\nt nuptias. 'Decies rautasti mercedem', et 31, 41
6 a7ii Bande Sanctorum vita 8 über quod bis luerat steht ordiue lege textum
10 über jetjtten steht horis über miseri opilionis steht qua hie recensentur 13 über
Decies steht textus
K'] nos oblitum, venit, omnia vidit, nic^t ein t}ax gefrutnptt, quia viderim ic.
15 sed ita fielt ]iä) , ut vitam sinat adimi 2C. ba^ ift bte !unft ita coguoscere
opera dei.
Alia Contio ludica.
Audivimus historiam de lacob usque eo quo venit ad montem Gilead,
ut Laban quesierit go|en 2C. quos furata est filia 3C. utut gemeinet 3C. Restat 173
20 pars, qua recenset suam vitam a 2Ö anno JC. ut videamus, quae et qualis
sit \nta sanctorum. i^Q^^TlC^" ^^^ ^erjceletb 3C, Unde inquit ac. Hec est
legenda ©ani i^acobS, non est hie de grof^en f)eilgen tue^en, de quo nos
dicimus, 7 gereuten, sunt opera etn§ armen öetiiibien fc^efferg k. quamvis 174
habuit certam promissionem se tutum fore, tamen cogitur pati illa K. Ita
25 ducit suos sancto.<, ne videatur a quoquam 3C. nihil hie frolid§§ auditur, nisi
quod semel nuptias habuit aut bis k. lam venit ad promissionem dei sui.
H] apud te, iam abstine ab eo quem teneo et defendo. Omnia, quae eins simt,
semper vidi et curavi', et tamen apparet nunc quasi animam et corpus sit
perditurus.
30 Yerba lacob de jc^c annis quibus servierat, declarant verorum sancto-
rum vitam, et ut vocant legendam. Nocte ac die non quiescebat. Xon cleri-
corum et monacliorum sunt hie magna opera, sed miseri et afflicti pastoris.
Qui quamvis habebat promi.s.siones de dei cura, tarnen lupus ei oves abstulit,
item aestus occidit et caetera incommoda et aeris iniuriae.
424 5prebigten über bng erfte S3ud) ÜJlofe, gehalten 1523/24.
R] taudem venit ad proraissionem dei, vocat deum 'deum Abrahae' et 'timorem
31, 42l8aac'. Et est hebreae linguae tüCtfe, 'timorem' dei cultum vocat, quia deo
Isaac intimo corde et externo tüefen binet, ut deus habeatur in honore et
nihil fiat, uisi quod ei bene placet. 'Timor Isaac' quem Isaac timuit et fiir
QUgen ^at gehabt, quanquam homo fuit, hie notandum illud lecturis scripturas. s
Et ergo tota hjefen, quod g^eet in ber ere unb fd^eue gotte§. Item faciunt
31, 48 fedus et alter vocat montem Gilead jc. Audivimus breviter, quomodo venerit
in matrimonium lacob et sibi bririnen gangen, nunc querenda mysteria, si
175 saltem invenire possemus. Si per mysticum sensum interpretari velimus
Möm. 12, 7 scripturas , videndum ut sit 'interpretatio bem glauben enll(^' Ro. xii. Hoc lo
est: quando non abducit homines a fide et non aliud docet quam fidem.
1 dor. 3, 10 Sicut 1 Cor. 3. Tundamentum posui, alius superedificat' k. ignis consumet.
Hoc praedicavimus de peccatis mortalibus et venialibus. Sed dictum est de
SRöm. 12, 7 officio praedicationis, ut omnia quae docentur, sint consimilia fidei. Si prae-
2 am Bande Timor Isaac 12 am Rande 1. Cor. .3. 13 über Hoc praedicavimus
steht hec verba Paulj
H'] 31, 42 Vocat dominum 'deum Abraham' et deinde 'timorem Israel', 'timorem dei' is
more hebraico vocat 'cultum dei' k. got TUttt inlüenbtgem !^er|en unb eu§er=
lt(^ iüe^en biene, fc^eue fi(^ öor i^m, nihil facere, nihil obmittere, nisi quod
illi displiceat. Israel deus, quod lacob habuit ante oculos et gef(^emct 2C.
quia in pura fide ei servivit, hoc sepe est in scripturis, totum esse quod
geltet in e!§t, fc^eue bor gott. Deinde nihil est, nisi quomodo ber fad§cn cin§ 2«
toerbcn uff bem berge. Habetis nunc 3 capita ber e^clid^en [tonbt et quomodo
ei successit.
175 Nunc getftltdfj querendum, si possemus invenire. Sic diximus ante et
repetitum est seraper, si volumus interpretari scripturam geiftltd), borborgen
Köm. 12, 7 ftn, videndum est, ut fic^ reume uff ben glauben, sicut apostolus ad Romanos 25
inquit, hoc est 'fidei enlicf)', quando non abducit a fide et conveniat cum
1 (£or. 3, 10 fide 1. C: 3. 'ego fundamentum ieci' ?c. omnia probabit ignis, nos de peccatis
venalibus diximus et mortalibus.
H] 31,42 'Deus Abraham' et ille deus, inquit, qui est 'timor Isaac', quod nos
dicimus, quem colit Isaac, quae est fidutia in deum et conversatio coram 30
eo recta. Hoc dicimus, Ne timorem dei in scripturis aliud interpreteris quam
reverentiam et metum filiorum erga patrem deum dilectum, non servitutis
iugum sub tyrannide. Atque haec hactenus de coniugio lacob et eius in eo
per deum conditione.
S e q u i t u r a 1 1 e g o r i a. 35
175 Allegorias non oportet nos humano sensu fingere, sed quemadmodum
Wöm. 12, 7K0. 12 dicitur 'Prophetia sit analoga fidei' i.e. fidei conveniat, non in opera
«Prebigten übet ha?, crfte Suc^ «mofe, gehalten 1523/24. 425
R] dico de Barbara, quod qui eam honorarit ieiuDio, non morietur sine sacra-
mento. Est quoque fundatiira super fide, sed vide, quoniodo se renntet cum
fide, quod Barbara sit solatium meum, cum sciam Christum esse. Bernardus, 176
Augustinus, Hierouymus ^eu, ftro, ftu^pffeln funbtxt super hoc fundamentum,
5 quanquam bene praedicabant de Christo, tamen sua volebaut aliquid esse.
Bernhardus 'perdidi tempus meum" 2C. dupliciter habes regnum ic. hoc fuit
fto^peln et ignis consumpsit et mausit tamen in fundamento, tarnen probatus
per ignem, ut omnia nihil sint. Ita S. Augustinus habuit honestam vitam
et instituit. In fine mortis cantavit 7 ps. penitentiae, sed hoc non vidimus,
10 quando eorum legendas legimus et sedemus in cineribus et ftuppel, sint
1 am Bande Barbara 2 über fide steht fuudamentuni 6 über perdidi tempus
steht cor contritum avi Bande suos ordines quos iustituerunt 6/7 über hoc fuit fto))^)eln
steht quod ordinem instituit 7 über fundamento steht Christo 8/9 am Bande primo
deus es et morte et passione acquisiuisti ba» gitt mit über honestam bis instituit steht de
qua nos raonachi gloriamur 9 über In fine bis cantavit steht iussit afferri 7 ps.
H*] Omnia hec de ^rebigompt dicta sunt 2C. omnia debent esse consona
doctrinae fidei. Si iam velim dicere de S. Barbara, quomodo meruit, ne
raoreretur sine sacramento 2C. est eciam prebig K. videndum est, an teuinet
cum fide, sed quomodo reumet? fafteit fal troft fein, et euangelium dicit:
15 Christus fal tvoft fein K. potest fieri, ut ista doctrina sit etiam in sanctis,
sed fundamentum mansit, ftoppeln, bregt. Bernardus, Augustinus non dubito 176
quin in istis fuerint 3C. sed quando dominus veuit igne, absumit omnia ignis
i. e. mors et persecutio. Bernardus dixit : 'cor contritum non despicis' 2C. *Pi. si, i9
et aliud dictum, quod dicit 'dupliciter habes regnum' jc. boy fein [toppein
20 getoe^en, adveniente morte manet uff bent gvunbe, fompt ber bur(^, sed
mediante igne, etfcä^terf per mortem, ut pereant omnia et solum istud funda-
mentum maneat. Sic et Augustinus in fine vitac 7 ps. ceciuit et reiecit
2?] seducat. 'Ego', inquit in Corin: Paulus, 'fundamentum posui, alius videat' JC.
Legenda Barbarae est impia aedificatio, martyr enim Christi illa praedicatur,
25 sed opera tantum docentur inutilia, ut quod sacramentum dabitur morituris ic. i eor. 3, 1
Istane cum fide conveniunt? fieri potest ut veri sancti quemadmodum vel
Bernhardus vel Augustinus vcl Hieronymus vel alius super bouum funda- 176
meutum, quod fateutur esse lesum Christum et misericordiam dei, aedificent
lignum, focnum, stipulam. Sic pcrdidit sua moriturus Bernhardus, quando
30 dixit 'Perdite vixi' jc. Item 'duplici iure dominus meus Christus regnum
possidet' 2C. Et Augustinus moriturus legit Septem psalmos poenitentiales,
nihil iam fisus suis operibus et sua regula, quasi nunquam aliquid boni
fecisset. Et isti salvi facti sunt, tamen per ignem mortis exanimantis. Ab 177
initio huius libri Genesis uou vides fundamentum operum, sed verbi dei
426 5)3rebigtcn über ba^ erfte 93uc^ 3JJofe, ge'^altcn 1523,24.
R] 177 quicunqiie siüt, oportet ha§ fte jlim creu^ fein ge!roc^en, ergo Barbara non
potest me iuvare, quanquam mihi impetret sacramentum, nihil iiivat, mon-
strancia quoque habet sacramentum. A priucipio huius libri nihil habuistis
uisi fidem. Abraham habet aliam historiam, Noe, Isaac, tarnen omnia fein
gangen auff bcn fidem et verbum dei. Ita hie ageudum cum lacob hi.storia, r.
nt binct 3um g(au6cn. Accipiamus 2 persouas capitales. lacob ^supplauta-
tor^, quia lacob figura Christi, qui tale habet regimen, qui supplantat omue
quicquid non est verbum, et vult, ut ad suam misericordiam veniaraus, hoc
est nomen eius. Laban 'lueiB', "^gteiffenb^ ut lumen in polvi, gladio, est
2/3 moustracia G am Baude lacob 8 atn Rande c§ inu§ al§ genibert toerben
8/9 über hoc est nomeu steht et lianc figuram gerit 9 über loet^ gleiijenb steht non proprie
gten^ent avi Bande Laban figura hypocritarura
H'] omnia opcra. Hec nos stulti non videmus, (sumamus opera, ftoppen, fe^enS in i»»
t77 bie afd^)^), omnes coacti sunt relinquere !appen, Blatten: quid Barbara jc. !oftlirf)
bingt? ntonftran| eciam habet sacramentum. Ita non vidimus, quomodo con-
veniat ciun fide, semper audistis in hoc libro 'uff ben glauBen, uff hcn
glauben'. Aliae atque aliae sunt iiistoriae. Hoc est filber uub golbt, ntarg,
uff ben gvunbt geBauet^), Ita uostrum lacob sumendum esse, supra fidem i5
scilicet omnia esse tralienda.
lacob 'treter mit fuf^eu' figura est Christi , cuius regnum omnia sup-
primit, cpiod non est verbimi dei, opera et omnia vult tantum, ut eo venia-
mus, ut cognoscamus eius gutte. 3)o!egen tft jungtev Laban teutonice,
'plandf', "tüei%\ 'glen^cnt\ 'glei^cnb', ut lux uff eifen, fert nomen secum, ut 20
10 sumamus] /— 9 19 teu
^) ftoppen kann hier nur als Verhuin und i)i der Bedeutiimi 'wegstopfen, verstecken,
rerbergen^ aiifffefasst icerden, die noch heute in Mundarten gangbar und aus älterer Zeit bei
Lexer IT, 1212 nachgewiesen ist. je|eit soll offenbar jenes ftoppeit nur verdeutlichen. Ich
glaube, dass die Abkürzung der Hs. in sumaiuus, nicht in suniinus aufzulösen und ftoppcn,
fe^en als Konj. zu nehmen sind. Gedankengang : Dass die Wei'ke auch bei den Heüigen
sich nicht bewähren, sehen wir Tluyren nicht — nehmen ivir docfi die Werke und stecken
vnr sie in die Asche! (d.h. lassen ivir sie doch der verdienten Verachtung anheimfallen vgl.
Dietz I, 120^) — alle Heiligen habe)) sich ja genöthigt gesehen, Kappen und Platten fahren
zu lassen usw. 'S. ' hat hier n^ohl das Ursprüngliche bewahi't, in R scJieint die Erinnerung
an die vorher mehrfach getuinnten ftoppet eingewirkt zu haben und der Text von 1527 schliesst
sich R an. P. P. '^) morg ist mehrdeutig, hier können die Bedeutungen 'nota' (Cfrimm.,
Wtbch. 6, 1633 ti. 1634) und 'niedulla' in Betracht kommen. Letztere hat wohl mehr für
sidi. Die andern Texte haben nichts entsprechendes. Jedenfalls ist uff bm griuibt gebauet
nicht als Apposition zu matg zu nehmen. P. P.
H] ubique. Accipiamus ergo lacob et Laban. lacob i. e. 'conculcator' Christus
est, qui conculcat omnia nostra et quicquid non est verbum dei. Hoc scilicet
est opus lacob. Laban vero i. e. Tulgeus' vel 'choruscans', quemadmodum
fulget gladius vibratus aut arma raunda ad solem vel speculum, quo signi-
5ßrebtgten über bos erfte Sud) 3}lofe, gehalten 1523 24. 427
R] phariseus, quia gtetfjen est, quaudo sol splendet auff ben ^ornifd^, ut fiierunt
ludei, qui habuerunt legem Mosi. Summus sacerdos docuit 10 praecepta, 178
quae niliil possunt praestare nisi praecipere, ideo fiunt omnes qui audiiint,
pharisei, sicut hodie videmus vivere clericos secuudum praescriptuiu : lucet
5 illorum vita coram mundo, ad hoc urget lex, intus in corde sunt meretrices
et publicani, quia solus Spiritus sanctus hoc cor facit pium, quare Laban
est figura hypocritarura. Et hoc habes in huius viri Qepetbeu: primo habet
deos, quos Eachel furatur i. e. quod tarn fc^enblii^ Ijanbelt cum lacob. Idola-
trae omnes isti voluut deo ser\Tre et soli, lacob non habet deos, cultus eins
10 non est externus, sed custodit oves Laban. Sacellum habuit et sese gefteHet
tuett über lacob et putavit se deum verum colere, quia nominat Abrae deum
et Nachor 2C. nominat quidem, sed non cognoscit, non putavit imagines
argenteos 2C. deos (praesertim ludei non putarunt), sed putarunt per hoc
7/8 am Rande et plus quam alij S 9 Idola
K>] Sit gletBner, ut gefrfimutf, ut ^arnifc^, cum sol brauff fc^eint, significautur
15 ludei qui habuerimt oberft regiment, J praecepta, et quia nihil nisi verba
sunt et homines fallen bai'Quff, faciunt fjeiK^ler unb glei^ner, ut .><unt omnes,
qui in Christianismo habent regulas, secundum quas vivant, gleiten f(^on, 178
fd^tmmetn, lex trahit eos, intus sunt bor^lüetffelte Buben unb !^uxen. Huius
ftud est Laban, nomen habet et figuram, omnes sunt Laban, gletBner. Videtis
20 hoc in gestibus huius viri, primum videtis, quod habeat deos, 2° quod suum
filium lacob ^o f(^entlid§ §anbe(t, ita faciunt omnes hypocritae et glet^ner,
omnes ostentant se deum colere, gutten f(^ein. lacob nullam habet imaginem,
in corde colit deimi. Laban eigen capeüen, go|en gemacht K. et deum verum
bantit gemeint, ut in fine capitis audistis. Non fuerunt tam stolidi, quod
25 arbitrati sint hoc esse deum, aiu'um, lapidem. ludei maxime, sed gentes
totid^t 2C. sed arbitrati sunt deo obsequium facere, fefjcl est, quod non
17 dir
H] ficatur contrarium lacobo regimen aut longe aliud quam lacobi ut illud quod
erat in ludaeis, ubi lex erat, pontifex, cultus dei m. ubi nihil potuit dari 178
praeter verba, unde hypocritae fiebant. Tales coacti lege fulgent coram
30 mundo, intus hal)entes cor perversum, quemadmodum fit, ubi Spiritus non
est. Idola habet i. e. non est illic in deum fides, et cum lacob et filiabus
iniustitia agit i. e. nulla illic est cliaritas. Et tarnen per illa idola multum
volunt videri, quasi sint cultores dei. lacob non habet idola, non sacellum,
non thure litat deo ut Laban. Xec vero illud hie dixeris, quod adeo stultus
35 fuerit Laban, ut idola deos putarit, sed deo vero in his placere se putavit,
Verum sine dei commissioue et verbo, alioqui cur appellaret 'deum Abraham'
et 'deum Nachor^ qui certe fuit et est verus deus? Nos stulte excogitamus 3i, 53
32 iniustitiae
428 ^ßrcbigteit über ba§ etfte Sud) ÜJlofe, gef)alten 1523/24.
R] ser\ntium facere deo vero, unb baS i[t ber fett beten, quod non habent prae-
179 ceptuni, sed ex suo sensu faciunt et putant placere deo, et hec est idolatria
quae fit cum vero deo, dominus dicit 'non volo cultum, nisi praecipiam, et
nolo, quod fidas tuis operibus, non vendam tibi bona mea et spiritum sanctum
nisi mere gratis\ Postea stulti aliis vendunt bona opera et est blasphemia. s
Volunt ergo deo vero servire et non faciunt, et tarnen hec omnia sub nomine
veri dei fiunt. Assuescendum huic, quia sepe occurrit in scripturis niliil
aliud esse imagines, quam quod voluerunt per hoc deo externe servire. Ego
quoque idolatra sum, si ingredior cenobium et praeseribo regulam mihi,
secundum quam vivere volo: tum regula est deus mens, cui servio, non deo. lo
His iraaginibus tofcus mundus plenus est. Non bene ^ot gebogen Laban
suos liberos. Si Jacob non venisset, certe mansissent gentiles: quanquam
180 nominassent deum, tarnen non cognovissent. Et hoc indicat, quod Rachel
conculcavit deum, ipsam cognovisse deos patris, si hoc faceremus papae
2 am Rande Idolatria cuius in scrijjturis frequens est moiitio 4/5 ain Bande Vendi
bona upera a saluatoribus 1 2 vber certe mansissent gentiles steht due sorores et vxores la:
14 über conculcavit steht Kaclicl
H>] 179 habent verbum. 'Hoc faciam deo viventi k. et quia seutio placere, mereor 15
aliquid 2C. unde securus sum^ 2C. sed deus dicit 'nolo cultum dei, nisi quem
ego mandaro, nolo vendi nee emi a te, non vendam tibi dona mea et spiritum,
si debes habere, gratis obveniet'. i^a in !eu(fler§ ^t)mmel§ JC. emimus et
deum vendimus aliis. Hec omnia sub nomine veri dei ?c. Quae idolatria
CO refert, ut imagines siut cu^evlic^ btrtg ad placendum deum jc. et si non 20
imagines sunt, tarnen in eorde praescribimus regulas jc. ista regula est imago,
go^, falfi^ anbadjt k. et ita non deo servio, sed falsae anbod^t et non deum
voco, sed tamen nt deo servio K. Potestis coniicere non habuisse gejcogen
<«« from finber, nisi lacob venisset, (pii docuit uxores, norrcBerg!. Rachel certe
H] 179 aliquid et deiude somuiamus id deo placere et nobis esse .-.alutis viam. Sed 25
deus dicit 'Nolo cultum quem non iussi, nolo meum spiritum et mea bona
pro tuis stercoribus tibi vendere\ Cur ergo, o domine, clerici et monachi
vendunt praeterea sua merita, si ne ipsi quidem aliquid suis a te meritis
accipiunt? Hi igitur vero deo sub nomine veri dei servire volunt, cum
tamen habeant tantum cordis sui idola. Eo pertinent emnia idola, quibus 30
demereri deum volunt, sie sentiunt 'Non mandata dei, sed hoc meum opus,
ista regula erit mea observatio\ Vides idola, non deum, et his plenus est
mundus. Nisi vero lacob venisset, et filiae mansissent in illo foris fulgenti
cultu dei ex patre accepto, quem tarnen pro vero dei cultu habuissent, sed
iRO idola fuissent. lam autem Rachel docta furatur ea, ne maneant apud patrem, 35
et audet super ea sedere et ea conculcare magno certe contemptu.
^tebigten übet ba?^ erfte ^ud) mo^i, getiolten 1523 24. 429
R] cultui, quem excogitavit, heretici vocaremur. 2. Hi saucti agunt contra chari-
tatem: sicut offeudunt deum per falsum cultum, sie proximum per sinistrum
candorem, non volunt crucem ferre. Decipit Laban decies lacob et suas
filias. Non gratis scriptura ista indicavit, nempe ut iudiearet hypocritarum
5 maliciara. lam penitus oblitns charitatis, ut ne filiabus det, falsi sancti
faciunt ergo nihil aliud quam quod suum commodum curent et opprimant
proximi fructum. Da unum cenobium, in quo fuisset ftume actum. lam in
Omnibus convocationibus videmus, nemo alterum gemainet !^Qben mit Üb.
Sacerdotes nostri exegerunt census. Sic Laban, sie ludei feceruut, coegerunt i8i
10 alios, ut darent quaecunque ac. Qui iurat per aurum, oblatio maior quam
altare, quia illud factum propter oblationem et hoc erat illorum commodum.
Sic nostro tempore praedicatura est, quod bonum est animalibus ventris.
Qui facit papae praeceptum, hie est filius vitae, qui non, darauatus. Fuit
5 — 13 am Bande Priiis dedimiis dlabolo cum per totani vitem male viueremiis dedimus
post mortem bona clericis quibus redimere nos voluimus imo quisque paratior erat, vt tantum
monachis dare posset 10 über iurat steht mat 23 über oblatio steht dixerunt
H*] cognovit, quod ostendit, quando supposuit ic. Sic Papae imagines, regulas k.
15 vocatur hie vir Jungfer ölei§ner in her ftutfen 2C. Deinde non possunt
taf^en, quia agant contra charitatem, ledunt proximum, nemini favent bonum
nisi solis ipsis. lacob charitatem habet, sed annexa cruce. Laban non, et
tarnen habuit fd^einenbt f(^one !§QUtt, videte quomodo decipit, eciam suis
filiabus nihil boni guntiet 2C. facit, ut serviant, significat illos sanctulos non
20 nisi ventrem querere et opprimunt alios JC. exemplo sunt monachi nostri et
eis adherentes. Multa dedimus ante, iam nihil, fd^arxen, teilen, ut daremus,
nihil de proximo solliciti fuiraus 2C. per fas nefas 2C. ut tandem faciat testa-
mentura, sie monachi Jin^, Bqu(^ t)oE 3C. deinde jceit^et neib brau^, sunt
tyrannicae leges bei geiftlic^cn, ut ludei suis traditionibus opprimebant igj
14 imagf reglf 24 unter opprimebant steht gefaric^eu
S] 2.'i Ut ergo per infidelitatem deo, ita per iuiuriani proximo hypocritae
adversi sunt. lacob pius apparet minime, sed Laban. Et tamen hie imjiius
est eciam in filias suas, ut videas, qui sint tales: sna tantum quaeruut et
veros sanctos opprimunt. Da unum monasterium vel collegium inter se
concordans, da vel duos nomine fratres in uno mouasterio. Et tamen isti
30 nostra abstulcrunt mendatiis et nos servivimus eis nostra dando, quandoque
eciam rapientes iniuste ab aliis per usuras jc. ut illis testamenta conderenuis
et cerevisiam et panem daremus pro missis, vigiliis, meritis et aliis mendatiis, 181
non curavimus interim ut nee illi, (|uae charitatis sunt. Huc quoque pertinet,
quod et filiae in domo patris ancilhie sunt, ubi pater cogit ad traditiones
35 humanas, sed certe illas, quibus commoda ventris curantur. Et hie cultus
430 5ßrebtgtcn über hü^ erfte ^ud) 2)iofe, getjotten 1523/24.
R] quidem grave uobis, sed ausi fuimus os aperire? Laban de hoc ditatiis, lacob
aquam et sal habuit. Ubi vero Rachel et Lea resciverunt, abierunt cum
182 lacob, qiiia quod nos querimus, alii dilapidant. Sic hodie praedicamus, ut
Labanitas fugiamus. Hoc ubique prophetae conqueruntur, nostra paupertas
divitias eorum maiores fecit et nostra obedientia superbiam illorum erexit. s
Filiae Rachel et Lea et duae ancillae bte muffen toit auä) nennen ex iudaico
populo. Sicut Sara, Rebecca fueruut figurae supra Ecclesiae, lacob figura
Christi, qni sine lege regit, quare miser rex in suo regno, coram deo potens,
Ita regit populum suum et ambulat in tentacione, fc^mad^ ut fit lacob, gaudium
fpatt et in alteram vitam. 4°^^ mulieres sunt populus, qui venit ex ludeis, lo
libenter enim velim, ut pro populo uno acciperentur 4°', quia oramus 'credo
1 über aperire bis hoc steht sie nee pij ludei contra hypocritas 2 über abierunt steht
vt est in textu 3 über quod nos sieht dicebant
H*] plebem jc. lurare per altare nihil est, per aurum aliquid 2C. ha^ dant
in fetfel, multi cum befdjltJerten couscientiis fecerunt. Videte, quid nos
passi sumus, Rachel et Lia sub nostro Laban: 'gib hü^, gi6 bi^, qui
contra facit, filius perditionis' jc. nemo potuit liberare k. Spiritus sanctus 15
t)Qt muffen !ned§t fein ?c. nobis fuit fdjaben, Laban nu^ unb fxont, sed
quando Rachel et Lea tr)QtnQj)men, becEt fein Quff dicentes 'über 3acob,
182 nt)mm un§ mitt, videmus quid perpessae sumus^ k. atque ita in eim fret)
6f)tiftlic§en leben volumus amplius laborare, ut alii nu^ !^aben 2C. Multa
de his opprcssiouibus in prophetis, ipsi xdä), ftoI|, l)offertig, nostra paupertas 20
^at ix xeic^t^umb rnnj^en ert)alten, bemut gtüolt, fterg!, un^et funbe ire
fromfeit IC. semper infidclitas contra fidem ftrcben. Filiae Rachel et Lea et
duae ancilkie, muffen iüir anc^ au§ bent jubifdjcn öoltf nel)nten, supra esse
figuram ß^riftüc^en ürc^en. lacob figura regis Christi qui sine lege regirt,
non regit barnad^ , ut est rex et dominus omnium 2C. sed in arntut, bemut 25
fürt fein rcicf;, divitias unb getoalt fpart e^r in aliam vitam. Ita lue lacob,
21] dei vocatur, quemadmodum dicunt Pharisaei (uam de regno hypocritico
smotto.23, leludaeorum nunc dicimus) 'Qui iuraverit in auro' jc. Ita tunc pharisaicis
seducebantur constitutionibus, ut et nunc, gravatis quidem conscieutiis et
inviti, sed tarnen cogebantur ad commodum Laban. Agnoscentes tandem 30
tyrannidem (ut nunc agnoscimus) petunt lacob, ut liceat recedere, ut amplius
182 fi^"uctificent Laban, sed sibi. Multa seductoria talia in prophetis damnata
videbis 2C.
Sic semper infidelitas, licet spetie bona, contra fidem et charitatem
nititur, filiae hie sunt et ancillae sub lacob, cuius regnum despectum videtur, 35
sine lege, «piamvis hie lacob Christus sit deo patri dilectus, donec jj anni
transeunt 2C. Hae ex ludaeis sunt tarnen una nobiscum fide, quia una est
^Prebtgten ubn baS etfte SBud) 5mofe, ge'f)atten 1523/24. 431
R] ecclesiam' JC. quae una est ecclesia ista, quae Rachel est dilectissima, quae
et promissa est et pro hac servivit. Lea uon fuit dilecta, Rachel 'jc^off', 183
Lea 'Iq^', 'mut', 'befumert', 'forgfeltig'. Lea habuit Udä), fpiljig Qnge[icf)t,
altera öoHig. Hec est Ecclesia. Nos vocamur novi et veteres in novo
5 testamento : quantum fidei habemus, tantum sumus novi et contra. Sentio
fidem in corde et tandem egreditur. Rachel est ba» innerlich iücfcti bui(^
ben glauben, habet promissiones. Col. Christus habitat in cordibus nostris
per fidem. Hoc placet Christo, pro hac servivit 14'), bQ§ ift er ^at fein g-pf,. 3*^
(eben bran gefegt. Lea est ecclesia secnndum externam ttianbel, hoc est,
10 iacet ecclesia in armut, elenb, ibi auditur, ut dicit Lea, 'iä) bin ge^aft, crucem
1/2 am Bande Rachel Lea
') Erg. annos.
K'] ita hae quattuor mulieres sunt populus, bog bo QU§ ben ^uben genommen k.
volo unam mulierem facere, una est sponsa Christi, una fides, unam catho-
licam ecclesiam habemus in 'credo\ Ista fides est virginitas huius sponsae,
verbum milc§, ipd^ huius sponsae 2C. sed quod coactus sit quattuor habere, 183
15 hoc secundiun historiam factum est. Rachel fuit bie libfte, Lea non, quid
fiet hoc, sie beulten, sed nescio an reumen. Rachel 'fc^off" , Lea 'mube\
'Iq§', 'be!ummert', 'forgfetbig', Rachel fc§on jc. est S^riftlic^e t\xä)t secuudum
innerlid^ et au^erlid§ menfd^, non ut duo sint et separata vetus homo et
novus. De quanto de fide habemus, de tanto dicimur uovus, et intus et
20 foris est novus homo jc. sentio alium me esse, cum Rachel sum, alium,
quando Lea. S5ri(i)t erou^ tna» innen, unb f)innen h)a§ ^erouBen jc. Rachel
inneili(^ tneBen per fidem, quae promissa est, teerte biQut, fielt fidj freunl=
lic§ fegen berfelfiigen, est bie libfle, habet complacentium Christus, ubi est
verbum suum, servit pro ea 14 annos i. e. posuit suam vitam pro ea, multa
25 passus esjt, ut fi^iceret 2c. Leam non §0 Hb, est au^erlic^ treten, ha^ ^erauffer t8-t
bxid^t, ha^ ift nu!§e 6l)riftlid§e firt^e, foris est betrübt, leibig! k. uude dicit
'despecta sum" 2C. sie dicit omnes persecutiones patiens. Intus est fraube,
libe i. e. sentio, quod consolatur nie. Foris fielt fid) ac si non nosceret
H] ecclesia Christi sponsa. Rachel est magis dilecta prae Lia. Rachel i. e. ovis. ttui
30 Lia i. e. lassa quae non decora fatie est, illa est intcrior homo, ista exterior.
Quantum fidei est, tantum novi liominis est, quantum adhuc fidei deest,
tantum adhuc veteris hominis est. Utrunque hominem hie accipio in illo
homine qui pius est. Rachel interior vita est per fidem, quae habet pro-
missionem, quae diligitur et placet })ro[)ter, quam totam vitam impendit et
35 servit lacob. Lia est Christianitas vera externa fatie et formis crucis, quae 184
sentit cruce pressa. Non placeo, porto crucem, uon fruor consolatione. Et
licet ipsa quoque ametur, tamen non lioc apparet. Hie Lia primum parit
432 ?Prebtgten über ba§ erfte SBud) mo\e, gehalten 1523/24.
R] fero', quanquam burcf) unb bui(^ amet nos, tarnen non apparet. Intus in
corde gaudium est, dormit mecum, ntmfit mic^ in hcn Qltnen, externe aliter
apparet, tarnen prinio habet Lea filios sublatos ex lacob, hoc est: quanquam
dominus ostendit se, ac si nos non amet, tamen non derelinquet. Et iste
qui experitur, mihi pkis potest consulere et prodesse aliis. ßachel protulit s
duos fructus, sed denique cum altero moritur. Lea phis edificat domum
185 lacob quam Rachel. Si semper te consolarer, fieres pigra, quare te tento,
ideo ut queras in Christo tuo semper gaudium et solatium. Et quanquam
fias Rachel, tamen oportet sis aliquandiu sterilis, sie ex duabus uxoribus fit
K*] rae 2C. nihilominus cogitur primum habere Leam et pvimum liberos fructus lo
cum ea. Hoc est : qE§ tft untb bcr £ea tüiHen jcu t£]uen, ut discamus, quod
si deus sie fteHet, tum semper cogitemus 'deus non obliviscetur mei'. Homo
tentatus, butd^triben est nu^, quia expertus est, uude potest consulere, fc^affert,
taten multis, quod non facit inexpertus. Rachel eciam bringt ftU(i)t, sed
langsam, tüixi if)X fauer, mu§ no(^ bruber fterben, ut patebit. Solatur is
185 Christus Leam 2C. non semper finc3efenc5el ^) 2C. non faceres bonum 2C. Hec
omnia sunt in experientia, muft für Leam ^aben, antequam Rachel, omnes
velimus Rachel, sed prius obiicit Leam, gbrout^t bo^er buben borju, non
per se facit, e§ mufe öor berfui^t tnerben, deinde venit tro[t, ita fit ein
6f)riftlic^ ürc^ au^ ben 2 treibern. 2)ic 2 maibe muffen and) !§er, utraque 20
significat QU^erlid^ menfd^ gar miteinanber, caro debet parere spiritui. S)t|
') Vgl. vintschelventscheler, das von Diefenbach-Wülcker, hoch- und niederdeutselies
WöHerbuch (1885), 578 aus dem Cod. Statut. Zwickau' iensis (v. 1348) heigeh-acht wird und
nach dem mitgetheilten Zusammenhange einen Mensclien zu bezeichnen scheint, der es nicht
ernst meint mit dem, was er als Gesinnung vorgibt, der seine eigensüchtigen Ziele hinter
einer schönen Maske versteckt. Offenbar ist eine volksthümlichc ablautende Woiibildung
finzefanz (vgl. Mischmasch, Singsang u. s. w.) anzunehmen, die entweder in beiden Bestand-
tlieikn oder nur am letzten Weiterbildmig durch verkleinerndes \- Suffix erfahren hat, wobei
a des zweiten Bestamltheiles mich Analogie anderer Demin. zu e wurde. Zur Ableitung
vgl. mM. vanz (venzelin) = Schalk, das in niedd. Lautfortn noch als Fant und sonst in
Alfanzerei fortlebt, vielleicht auch vinsehverk = Spielwerk, Tand. Vgl. ferner Schmeller
bair. Wtbch. -I, 73r>; Schweiz. Idiot. I, 877; Gr. Wtbch. 3, 1320. Die Bedeutung von ♦finze-
fanz, ftncjefencjel wird also etwa 'spielendes, muthwilliges, sclmlklmftes Gebühren^ sein, das
enticeder, toie wohl hier, harmloser oder, wie offenbar in dem Zwickauer Beleg, iceniger
harmlos gedacht sein kann. Im Texte von l'y27: tüenn id) bid^ immer troftete unb mit bir
jpiclete, fo luurbeft bu faul loerben. . . T. T.
"R] agente deo consolatore et melius tales illuminante qui experientia docti et
185 fertilissimi aliis quoque consulere tentatis noverunt. Rachel autem difficile
parit et pariendo tandem moritur. Illic dicit spiritus 'Patere quaeso, plus
aedificabis fertilitate domum lacob, alioqui nisi patiaris, sine fructu manebis. 25
Consolationem semper qnaeris, inutilis est tibi'. Cousolationem Euangelicam
semper vellemus, sed Iviam oportet fieri quae additur nobis eciam igno-
?Ptebtgten übet ba^ erfte 9?ud) lüofe, gehalten 1523 24. 433
R] una ecclesia. Ancillae muffen auä) ^er. Est externus amor. Paulus: unfer |"{"j,f 'jj
fletf(^ unb Blut fol geljorfam fein. Hec vita quanquam spiritualis sit, tarnen i86
non expeditur üisi per membra. Rachel ancillae filii sunt pauci, quia deus
non curat opera nisi illorum, qui fide exercitati sunt 2C. Sic 4°' fiunt una
5 ecclesia. Ancilla ter plus filiorum peperit, quia qui externe plura patiuntur
et magis tentantur, plus operum faciunt, quam qui quiete viviuit in fide JC.
56. 19. mäxi 15241).
Aunuuciationis Marie.
4 uxores significasse diximus ecclesiam, quae a Christo regitur et ise
fructum fert et multiplicatur in terra ubique. Xunc sequitur lacob acqiii-
10 süsse oves per versicolores baculos, quod tulerunt oves versicolores, quando
ipse volebat. Hoc significatur, quid offitium praedicationis anritzt in mundo.
Laban dicit quoque se dei praecepta praedicare, sed ducit homines in opera,
11 12 am Bande item quando uou imponebat iu canales vnius coloris gignebantur
•) Zur Datirung vgl oben S. 94.
Hl] frouen mufBen neiber ^aBen, omnes habemus opera, quae ex troft ge^n, quae-
dam ex Jammer, ^er^eleib. Rachel moib: opera, quae ex troft, Lea matb: i86
15 jamer K. Depingunt hec nobis, quomodo intus et foris est ecclesia Christi,
ha^ meifte t^un regni Christi est cum Lea, gibt un§ jcu fc^affen ic. multa
sunt 3CU beuten, adhuc servabimus in aliud tempus 2C.
Alia Concio anuunciationis Mariae.
Audivimu.s, quomodo 4°'" uxores lacob significare debeant totam eccle- ise
20 siam, quae regitur a Christo, quae debet fic§ mehren per totum orbem. lam
.sequitur de buntte ftedfen 3C. ita ut oves Bunte trugen, fruling sunt bt) Beften
fc^aff , significatur bo» prebigam|)t , tüo» ba^ anrieht in bcr n^ett. Laban
rühmet fi(^ ouc^ gotte» tüort», sed fe^^let, <iuod non praedicat recfjten glouBcn,
K] rantibus per nebulones et impio.s ita vulente deo, sed consolatio addetur,
25 quoque non deerit Rachel.
Sed quid sunt ancillae? Corpus i. e. caro et sanguis, quod servire 186
debet, fide quidem hie agimus, sed non sine membris corporis, quae etiam
fructificant tracta spiritu. Sicut lacob ita Christus agit nobiscum. Yidetur
contemnere Liam, dolet Rachel infoecunda, quaedara serviunt et iugo servi-
30 tutis premuntur ic.
Restaut nunc virgae versicolores et unicolores et quod Laban accipit
viliora ac. Praedicatoris offitium significatur. Laban gloriatur se quoque
praedicatorem verbi, sed opera et non fidem praedicat, lacob fidem. Istas duas
£ut^er§ SOSetfe. XIV. 28
434 5ßTcbi9tett übet ba^ crfte f8nä) SJJofc, gcf)altcn 1523 24.
R] non fidem. Ita semper praedicationes hae duae resistunt et semper mane-
187 bunt, ignis non impediet, id quod huiusmodi figurae significant. Sub Papa
fuit una praedicatio, tarnen variae sectae, quaeque suam doctrinam praedi-
ca\at et illa se praetulit aliae 2C. quare oportet sint hereses, ut noti fiant 2C.
Ita hie est: lacob hoc efficit, ut versicolores baculos iuiiciat, ubi Laban seit, s
non vult, sed dimittit. Hoc est : quando Spiritus praedicat verbum, tum vult
quoque caro facere et tarnen non tttfft, sie vides ubique in mundo. Apostoli
praedicarunt credendum in Christum et opera charitatis exercenda. Hec fuit
germana praedicatio, per quam facti sumus versicolores i. e. praediti variis
donis eandem tamen omnes habentes fidem. Ecclesia habet unum deum, lo
188 fidem, et tamen bleibt butibtücrdt in externis, ille propheta, doctor, ille vir,
muher, dives tamen similes in fide 2C. secundum quod deus dividit dona, sie
4 am Bande .1. Cor. xi. 6/7 am Bande Vude et varii coloris oues vnius coloris
oues gignuntur 6 über praedicat steht vt lacob
H'] 187 sed ducit ad opera. In his 2 prebigten est semper jcong, non potest hoc
impediri, tnu^ fie laf^cn gef)en, ut hoc exemplum et aha iudicant, et si
cogere vellemus, ut una esset praedicatio, nihil efficeremus, oportet ge()cn is
contra cinonber vera et falsa praedicatio, ut nota fiat vera et falsa 3C. Ita
hie lacob imponit bunbte ftcgien 3C. contra alius 2C. i. e. tuen ber gei[t |3rebig,
§0 iril caro ]§inQC§ Q^men et non potest, si bllTlbt 2C. semper simea vult esse
dei dialjolus ^). Yidemus haoc. Apostoli Christi fidem praedicarunt et chari-
tatem, fuerunt buTibtte ftegfen, inde bunbt facti i. e. gefdjmudtt per opera 20
varia charitatis inter nos 2C. una est fides 2C. et tamen est bunbt tüergf in
188 externis tüe^en, ubi non possumus esse olle similes, sed in fide unum sumus,
secundum dispensationem dei sumus bunbt, einer IM^X quam alius, secundum
dona Spiritus unber ben leutten, ben iüil nu"^ nad) ber totte i}an^, vult eciam
Bunttnergt machen. Hie est franciscanus, hie Dominicaster, hie ieiunat Bar- 25
25 fran
») Vgl. Wander 4, 1076 Nr. 416. P. P.
K] praedicationes opoiiet manere, ut altera contra alteram insurgat. Oportet
187 enim haereses esse 2C. Non ergo igni auferendi sunt homines, nam sie nihil
proficitur. Quando spiritus ut lacob praedicat et proficit, caro ut Laban
vult idem, diversi coloris oves proveniant sive unius. Diabolus semper simea
dei est^), sed frustra. Apostoli fidem in Christum praedicant et charitatis opera
in proximum, unica et unius coloris coram deo est ecclesia et tamen multicolor
188 est in externis. In quibus necesse est esse diverses, non tamen diversa fide
et charitate. Quando talia praedicantur, tunc proponuntur virgae multicolores
et unicolores ovibus bibentibus. Vult eadem Laban et facit diversas sectas
^ßrebigten über ba^ etfte SBuc^ ^Jicfe, gefiaüen 1523;24. 435
R] est BunbitJCTcf, et tarnen permanet fc^aff. Est ergo, qiiando fides docetur et
tameu siagiüi habent siia dona. Hoc sequitur. Altera coucio, cum videt
varia dona esse inter Christianos, volunt imitari, hie fit Carthusianus, mino-
rita 7C. viderunt in parte dei bene geraten fein, ideo sequuntur lacob. Laban
5 adscribebat sibi oves, quem secuntur Labanistae ps. 44. 'Astitit regina" 2C. "Ui". 45, lo
ita ducit Christus sponsam, ut habeat auratani vestem. Ecclesia habet i89
auratam vestem i. e. fidem vel eharitatem. Varietatem traxerunt ad sua opera,
illa fieri opera hoc tempore in isto canonicatu, aho tempore in alio. Hec
est varietas Laban, oportet sit varietas non a te excogitata, sed a deo.
10 Quando ego et tu eandem habemus fidem, est tuucia aurata. Varietas,
quod ego diversum a te donum habeo, et tamen omnes versamur in fide et
charitate. Oportet iste versicolor color coram deo valeat. Laban decepit
decies. Ita falsi doctores faciunt, sed diversum semper praedicabat lacob.
Ita hodie nos praedicamus papam cum sua varietate decipere mundum, dum
15 sequitur nos et non vult operari. Si hoc reprobo et dico fidem sequi opera, vult
2 über concio steht ber anber ^auff 4 über dei bene steht vbi Euangelium prae-
dieatur 5 am Bande 44 ps. Astitit regina 6 über auratani vestem steht dixerunt illi
H'j barae 2C, ut vidistis varias sectas. 2)0» ^at nu^C gefc^lct, quia non est
verbum dei, ut Laban, qui ex suo capite vult eciam Bunbttüergf, sed lacob
abiicit cc. 'Astitit a dextris tuis^ JC. in ps. eo duxeruut 'ecce ecclesia estisi. 45, 10
sponsa regina', bunttlüerg! ix norreniüerg!, oraudo, fingen, räuchern 3cur
20 öefper, morgen ac. quilibet ordo habet suam regulam ic. ben tcuffel uff ben
f)Ql§, est Labau Buntluergf, muB öon got fein istud buntn^crg!, fides una i89
est gulben rogf, bunbtte rog! sunt dona varia. Hie virgo, hie praedicator ic.
ba§ ift bie rechte bunbte braut, non brumb ^cut^un, quod buntte färb sit,
sed quia coram deo ista est bunbtiüergf. Xos deberaus ein einferbi(^ten
25 glauben f)oben unb bunbtte Inerg!. Xota Papam, qui vult bunbtlüergt ic.
habet tolle glauben unb nerrifc^ bunbltncrgf , et hoc est, quod Laban fpett=
ling, Sacob frut)({ng. ©petling im (jerbft sunt fc^toac^, isti sunt qui in
operibus auffgejcogen fein, fruling, qui in fide incedunt, istae sunt firmae JC.
K] monachorum, alius ieiunat Barbarae 2C. Sed hie non est dei verbum. Hie
30 reiicit lacob baculos sive virgas. Male interpretati sunt illud ps. ^Astitit «Bf. 45, 10
regina' ic. Oportet esse varios colores ex variis donis spiritus sancti, non
ex tuis cogitationibus et adinventionibus. Ego sum coniunx, tu virgo, ego
oro iam, dum tu laboras ic. Decies hie mutat vices Laban, sed frustra, 189
quandoque cupit et unum colorem, videt enim placere, ut pracdicetur sola
35 fides, sed sentit, ergo neque nos volumus habere opera bona. Aut igitnr
fidem non vult aut non vult eharitatem. Postremas et infirmiores accipit
oves. Nam non sunt Christi quae operibus nituntur et infirmae sunt contra
peccatum et inferos.
28*
436 «Prebtgten ubex ba^ etfte ^nä) mo\e, geljalten 1523/24.
R] iterum operari sine fide, quare Laban servat bte fpctling, quae iu autumno
nascuntur, lacob fruUng. Isti sunt qui per opera educantur et fragiles, aliae
sunt robustae, quae in tentacionibus consistere possunt. Hec omnia de ofBcio
praedicationis dicta sunt et verbo. Baculi sunt loci proraissionum et praesertim
190 qui consolantur ut in Euangelio. Ad victum duo pertinent, 6ffen unb txirtd^en, 5
ubi deest alterum, vivere non possumus. Hoc hodie diximus in Euangelio^):
Mater ijat gfcift filium fore regem 2C. erat cibus, dum pendebat in cruce,
abstulit cibum, ubi vidit aliter evenire, et potum dedit i. e. eonsolata est in
tribulatione. Cibus: quando solatium accipio, Potus: quando vult me occi-
dere. Ibi opus est, ut locum aliquem habeam consolationis plenum. Et hoc lo
vult textus oves in estu bibisse, quia ibi verbum dulce, ut est iu cibo cor-
porali, quando aliquid boni comedit horao, tum petit potum dulcem, et
diciraus 'ha tomb 116 unb fei 3U ^auff, fd^mecfet e» un§'^), et hoc est carnem
191 edere Christi et bibere sauguinem. Et hoc sepius legitur in scripturis. De
1 über autumno nascuntur steht que est fragiles sunt 4 ain Bande Baculj 5 am
Bande Cibus Potus 12 dum 13/14 am Bande Carnem edere Christi K.
^) Luc. 1, 26—38. Diese Predigt ist in Rovers Nachschrift erhalten (Jena, Cod. Bos
0.17'^ Bl. 163^ — 165^). ^) Scheint hei Wander zu fehlen, nur die Redewendung \vo
Leih und Seele zusammenkommen steht 3, 10 Nr. 167. Dagegen ist die Farm, in der das
Sprichiiwt sicfi H^, 21 und im Texte von 1527 findet, hei Wander 1, 385 unter 'Bissen"
Nr. 2. 41 atifgefühii. P. P.
H>] S)ie fteg!en nihil aliud sunt nisi dicta scripturae, ut fpruc^C, bie bo i5
190 ti'often, ut sunt euangelium. 3ut ttorung gel^oxt ef^en unb tringfcn, si unum
tantum est, moritur, etiam si optimum, Befter maldafier, Braten, fpet^, fuit
salutatio virginis, muft fie treng!en , quando am freute l^ing, menget§ t^r,
quando in jamer ftedt et habet solatium, bo» tft gefpeift unb getfendt, quando
esurio, barff i<^ troftfptuc^ , verbum l^tlff, bte bo geenft fein unb burftenn, 20
quando quis comedit, bcugft et)X norf) einem gutten trung!, si non, crux
sequitur uff b^ ttoftlic^e |)reb{g, faitu tt)ol brau erlüurgen, bo§ I)etft fteifi^
gef^en unb Blut G^rifti trunglen.
K] Virgae sunt sententiae sacrae scripturae, praesertim Euangelicae. Non
1 2Koi. 30, 39 frustra dictum 'In calore^ 2C. Oportet ut ovibus sit ut cibus ita et potus, 25
190 alterum sine altero non sufficit. Cibus est verbum promissionis dei dulce
conscientiis peccatricibus , sed tentatio postea hunc cibum decoquit. Hie
siti pereundum est post illum cibum, nisi rursus consolatioue eiusmodi verbi
potiris et bibas. Maria virgo novit cibum, regem scilicet futurum Christum
ex annunciatione Gabrielis, sed sitim postea patiebatur omnia videns diversa 30
usque ad Christi mortem. Ita et uobis remissio peccatorum promissa iu-
cunda est, sed tentatio secuta decoquit hunc cibum et sitire facit verbi con-
solationem, quae spiritu dei fit. Ibi sapit verbum post optimum cibum jc.
^prebigten über bai crfte Siicf) '•Dloie, gehalten 1523,24. 437
R] monte Gilead, ubi Rachel sedebat super idola et ipsa simulabat se infirmara.
Hoc est: ecclesia fatetur se peccatricem, tarnen falsam doctrinam ftilt fie.
Nam hoc videmus iara, cum praedicatur verbum et plus videbinius, quod
astucia impiorum doctorum ista submergitur. Et Christiaui infirmi apparent
5 esse ut Rachel, tarnen Interim, cum herent in verbo unb bleiben cum lacob,
pessumeunt illa falsa dogmata, quanquam miracula non videantur. Sic
tempore martyrum plures erant Christiani et quottidie decrescebat cultus
idolorum, et hodie plures inveniuntur, qui verbum non teneut et tamen non
multum de papa, mouachis tenent. Gilead, 'tu mihi caput es Libani', Xotant 3cr. 22, 6
10 prophetae, mons, Hiere. A monte hoc vocatur regio magna, ut thuringia
est, ab illo gesto, quod hie fit. Laban uocuisset lacob, si ausus fuisset.
Vocatur Gilead, quia laeob iussit lapideum acervum congeri, qui sit testis,
ne alter alteri noceat, sie iudex et Sequester est lapidum acervus, ne alter
alteri noceat. 'Gil' ^^iug^, 'at' ""^auff', quod sit testis jc. Et est sancta 192
1 am Bande Rachel sedet super idola patris 7/8 am Rande quando apparebant
infirmi et sex populi occidebautur 9 am Bande Galaad 10 über Hiere bis hoc steht
cuius in prophetis multa est mentio am Bande Hiere: 22. 14 am Bande iin Qiuq^cm^
H»] 15 3)te go|en unb quod fielt f{(^, ac si esset frong!, significat, quod ecclesia 191
confitetur se arm funber^n, tamen furatur idola, ut scilicet significatur doctri-
nas falsas !^tnfaEen et perire, nihil minus tamen cum heremus an ^^cob.
'In tabernaculum' jc. pereunt doctrinae hominum, mu§ untergef)en, toen man 3i, 33
ntc^t bran ^engft. In prima ecclesia tua^ien fc^n)ac§e 6§ri[ten, multi sunt
20 qui audiuut euangelium, qui non de Papa quicquam sentiunt nee de Monachis,
sed si ducerentur ad ignem, dicerent papam gnebigen f)ei"n, et tarnen Interim
perit Papa et monachi k.
Galaad montem ,3ceu^et Iheremias an 'Galaad mihi mons est' jc. Pactum 3cr. 22, e
istud et deus venit ber^n^ifc^en, ne noceat, nomiuat montem Gilead, eo quod
25 lacob vocavit coacervari lapides, inde a cumulo lapidum hie locus, mons
est dictus Gilead^ fit hie cumulus lapidum fc§eibric§ter, ue alter alteri noceat. 192
H] Rachel ecclesia, fatetur quidem se infirmam coram Laban, sed tamen I9i
Interim furatur et calcat falsam doctrinam. Adhuc quidem fide et charitate
infirmi sumus, sed tamen secuti lacob coutemnimus falsa, ita ut etiam contem-
30 nant adhuc non credentes, dum paulatim audiunt a lacobitis, quemadmodum
et in primitiva ecclesia, dum Christiani praedicabant contra idola, conspuebant
in ea 2C. Gentes eciam incredulae ceperunt sua contemnere.
De Galaad Hieremias 'Galaad tu mihi caput Libani', a quo monte 3er. 22, 6
sive tumulo postea nominata est illa tota regio, quae Thuringiae potest ampli-
35 tudine comparari. 'Testis', inquit, 'est hie tumulus, ue tu ad me aut ego
ad te transgredientes male nobis cogitemus'. 'Tumulus testimonii' est scrip- 192
438 ^Prebigten üOer hai crflc SBitd) Tlo^e, getjolten 1523/24.
R] scriptura, omnes causae, quae oriuntur, super fidem et charitatem hjexbcn
gefc^oBcn. Ipsi Sophistae et totus mundus illas res ^at gef(!§oBcn Quff» con-
cilium et sophistas, sed hoc faciendum est, quod detur scripturae, et inde
iudicium petamus, quae iudicat certo de fide et omnibus. Hec sunt 3 capita
194 de lacob, adhuc peregrinus est, familia eius sub celo vivit tanquara ein 5
^^gaunet. Videbimus sequens caput, quod quoque pulchrum erit.
C. 32.
@tn [el|Qm caput illud. Ibi iam habemus ein tüunbeilüerif unb !inber=
195 hJertf. Prius custodivit deus lacob, ne Laban ei quid faceret. lacob nouue
audax fuit, (piod aufugit socero suo cum uxoribus? sed firmiter stetit. Ibi lo
sequitur tarn imbecillem factum tauquam puerum: prius non timuit Laban,
iam timet Esau, quem non videt adhuc. Hoc est dei regimen in sanctis
3 anM^ 26 36 ^^^^ aliquando , sinit eos sonitu folii terreri. Factimi est ei ut Petro , qui
7 am liande C. XXXIl. 10 am Rande et per mediam regionein prufectus neminem
timuit 13 über sinit bis terreri steld aliquando fortissimos facit
H'] Gilead 'ein jceugcf^ouff', 'gir 'l)Quff', *iad' '3ccuge', hie ^auff est W t)eilige
fc^rifft. Omnes fprnc^ sunt gefdjoben hactenus ad coucilium et papae in bie is
!ammer cordis, sed non fuit l^auffen, immo in scriptura quaerenda est veritas.
Nara per scripturam ostenditur id esse quod nos in corde habemus et
tenemus. Scriptura iudicat, quid sit rectum in fide, quid non. 2)a§ tDef)ren
194 b^ bret) (Japtttel de lacob k. Adhuc est peregrinus, vivit sub coelo in
©Ott» gnobcn. 20
Caput XXXIL
2)a§ ift aud^ ein fcl^am ßapittcl. Iterum habemus miraculum dei,
f Geeint Ünbertüerg! aber, bomit e§r umb geltet, repetivit finem praecedentis
capitis. Fuitne homo magnae fidei et fortitudinis? bufff Quffbiedjen bui"C^
195 32,1 unbefantte leut ^cu^ci^en k. ut fortior sit, begcgcn i^m enget it. Iam sequente 25
capite bo h)t)rt e^r fc^hjac^ ut puer, öorjtüeiffelt fc^ir bor feinem bruber (S[qu,
K] tura, qua non consiliis aut Papa aut scholis secernitur contentio lacob et
Laban. In ea est iuditium, quod manifeste iudicat iUud quod docuit nos
Spiritus in corde.
Et tantum de ca: XXXI.
30
Caput xxxn.
i»4 lacob ante vidit castra dei, illic fortis erat pergens magna audatia per
(gg(*|^gg 36 ignotos homines, illic prohibetur a deo Laban. Hie autem deseritur despe-
rans propter Esau. Atque hoc est mirabile dei in sanctis, qui nunc nihil
3 2^**126,36^^™*^"^ neque diabolum ueque mortem, nunc vero sonitum folii arboris. Vide 35
27 am Bande vel conciliis
^prebigten übet haB erfle SBud^ Tlo\e, ge:^alten 1523/24. 439
R] descendit ad dominum iu mare, ibi erat deiis, illico submergitur. Est res
preciüsa fides, si in nostra potestate esset. Certum est eam omnia vincere,
sed quomodo servabimus eam, quando voluraus? hoc sibi servavit, ut det
et auterat, quando volet. Hec scripta, ut deum bene noscamus. Hoc fit 196
5 lacob tarn bene ut mihi. Ego ista hora possum firmam fidem habere, pec-
cator cras erigitur, ego cado. Quare deus facit? ne homo putaret se ex
viribus suis habere fidem. lam cogitur cognoscere dei douum esse fidem.
Istam humilitatem vult habere a summis sanctis, Maria, Petro, Paulo, oportet
omnes foteantur se nihil esse ut Magdalena. Est discrimen inter dona, quod
10 non curat, quia omnia eins sunt. Mirabilis textus, bei glaub tft fcfjir ba ^ilt,
sed ergreifft in Iniber. Edom, Syr non longe abest ab illa [traffeti. Edom
et Inda [toffen an einanbcr, quare timuit lacob, quod deceperat eum umb
bie erftgepurt, et Esau erat multo poteucior, et tamen promissio erat fore
1 am Bande lacob timet fratrem Esau 2 am Bande fides am Bande Petrus
submergitur 3/4 über det et auferet steht augeat minuat 11 über in steht lacob
am Bande Edom
K'] ba^ ^eift 'mirabilis deus in sanctis', nam sinit fortes esse, ne vincantur a^f. es, 36
1^ Satan, deinde sinit, ut fragiles fiant, sie Petro fit, ex navi iu aquam salit,
mox fit homo, quando venit taufc^ ^), magna certe fides res est, si esset in
nostra potestate et haberemus, quando nos vellemus, omnia coguntur credere
fidei, sed quomodo Bleiben 'wix batbet)? Hoc praeservavit sibi deus, ut det
et adimat nobis fidem, facit, ut fc^lüac^, uimc ftarg! simus, omnia eo vergunt,
20 ut deum x^ä)i eifennen. Mutatur subinde nobiscum in fide, iam ego firmus 196
sum, iam ille, et contra, cur non idem est? '^^a si permisero sie, fieres
ftol^, ita fatio, ut cognoscas ex gratia mea esse' jc. haue humilitatem non
solum a me et te, sed eciam a sanctissimis , item a matre sua, ha§ ift ein
gerechter gott, einer ^o cbm alß bcr anber. Sic est lacob, hie fit infirmus,
25 sed in fine fumptt e()r lüibber an ben glauben 2C.
Edom leit nit fern öon ber ftraJBen. Timuit lacob ob veuditam vel
emptam primogenitm-am. Esau fit potentior quam lacob, ut in capite sequenti
*) Hier in der ursprünglichen Bedeutung 'ungestüme, rauschende Bewegung, An-
griff, Äfistunn. P. P.
^] historiam Petri in mari K. Magna vis est fidei, sed non est in nostra
potestate, quando nos volumus. Istud opus fidei sibi servavit deus, ut det
30 fidem, quando vult et auferat, quando vult, fortificat, deserit 2C. Ego nunc i96
fortis fide sum, cras non ego, sed alius, qui hodie non est. Nisi hoc deus
faceret, non curares deum, videreris tibi a te habere. Humilitatem vult deiLS
non solum nostram, sed etiam raaximorum sanctorum ut Mariae virginis,
Petri 2C. Sic me, sie te conservat, ne superbiamus. Mirum hoc exemplum.
35 Fides hie periit, sed rediit.
440 5Prebi9ten über ba^ erfte S5ud^ 53tofc, ge'^olten 1523/24.
R] 197 lacob maiorem. Ibi verbum dei videtur meudax ut semper. Et vocat ver-
1 awof. 25, 23 biim suum, ubi verbum dei, quod dixit 'Maior servit minorr. In sequenti
at.iswoi. 33, lodicit textus tum eum appellasse Esau angelum. Imo uxores ceciderunt Esau
ad genua cum liberis. Hec nobis scripta. Sumus domini mundi et tarnen
muffen in 3ufuffen faEen, oportet isti emergantur, nos secuudum spiritum 5
32, 5 sumus superiores. 'Gratiam' est hebreus mos loquendi. Hodie in Euangelio ^)
2uc. 1,30'Invemsti gratiam", 'Itkr, fe^ mir ^olt, gunftig, jurn mit mir nit', nos
dicimus 'fet) mein guter frunbt'. Ego '^olbfelig' reddidi, quod culpant nostri,
ipsi putant gratium tale (juiddara esse, quod infundatur vasi, ego iam culpo.
Hoc est *]^olbfelig', cui omnes favent, qui inspiciunt^). 'lohannes' 'fruntli(^'. 10
.3 über eum steht lacob 6 am Rande Gratia 7/8 am Rande bu fiift angencm,
man tft bir l^ott 8/9 über reddidi bis ipsi steht frunttid^e me^ sonaret, sed ridiculum esset
') Siehe oben S. 436 Anm. 1. ^) Man sieht hieraus, dass Lutlier die Erwägungen,
die für die Übersetzung Iwldselig^ und gegen die tvärtliche 'voll Gnaden sprachen, schon
damals (1524) angestellt hatte, sie also nicht erst Ergebnis nachträglicher Erwägungen
xvaren. Was er hier in seiner Predigt sagt, ist fast genau dasselbe wie das, was er 1530
im ©enbBttef bon S)oInict|djeii ausfühiie (Erl. 65, 111 fg.). Der Text von 1527 gibt tvohl
ziemlich genau wieder, was Luther in der Predigt gesagt hat, es fehlt ihm aber die in R
durch das am Bande stehende sed i-idiculum esset angedeutete Erwägung, dass der Aus-
druck doch auch nicht gar zu alMglieh sein dürfe. Dieselbe Erwägung dürfte, ohne dass
es ausdrücklidi gesagt wäre, auch gegen die im ©enbbrief noch über "^du Iwldselige' gestellte
Übersetzung 'du liebe Maria^ den Ausschlag gegeben Itaben. P. P.
K^] patet, cum tarnen maior esse deberet secundum promissionem, sed sie opera
1 3»oT^2P'23 ^^^- 'Dicite domino meo'. Quomodo ista cum proraissione dei 'Maior
serviet minori', quomodo reumet fi(^ bo»? Omnia coguntur 3cufu§ fallen,
est hoc superiorem esse? audiemus tandera. 5Darumb lüil ef)r gnob finben,
ric^t e^r botten au^. Ea nobis scripta sunt. Nos domini sumus omnium 15
et tamen cogimur subditi esse illis JC. nos oportet subiici omnibus 2C. Hebreo
more dictum est 'in venire gratiam' jc. i. e. 'über, fei) mir l)olbt, gunftig,
2uc. 1, 30. 28 äcornige nit mit mir, 16ife mein gutt freunbt\ Sic Luce. 1. 'Invenisti gratiam',
32, 6 'Ave gratiosa% '^olbtfelig', 'bem iberman gunftig ift', 'lf)o(brei(^', Joannes.
198 Sequitur: Sfau jceu^et au^ mit i" man, uon facit Bo^er ma^nung^, ut 20
K] Edom et Inda se coniungunt. Et Esau iam potens factus erat, quasi
iswof. 25,23 mendax sit deus, dominum vocat et tamen stat verbum 'Maior serviet minori'.
197 Uxores adorant Esau et tota familia lacob. Rogat lacob veniam, multo
minor. Nos quidem coram deo sumus domini mundi, et tarnen mundanis
supplicamus. Verum haec subiectio ad carnem nostram pertinet. ' 25
32,5 'Gratiam invenire' est Hebraica Phrasis, 'l^olt fet)n', 'nic^t jcoruen',
2uc. 1, 28 'fei) ml)r freunb, iä) bl)r'. Sic 'Ave gratia pleua', non (jua gratia in te est,
sed in deo i. e. '()olb^elig', bem @ott unb e^n iglid^er I)olb ift. Noc vocamus
'§ulbri(^', Hebraice 'loannes'.
5ßrebigten über bai etftc SButfj SRofe, 9e{)Qlten 1523/24. 441
R] Sequitur: Esau jeugt au§ cum 400 v-iris obviam lacob, non iratus, ut audies, 198
tarnen lacob timet et putat mortem, ubi pax et amicicia. Esau cogitat se
ditiorem frati'e, quod verimi est. Esau erat princeps et filii eins, vilipendit
fratrem, iam 20 anui exacti erant, ille cogitabat 'est peregrinus, non habet
5 certum locum, cur velim me ulcisci?' Iam occurrit Esau ei cum feiner Brad^t,
ut videat, quam potens sit, q. d. 'vide quam habeas primogenita'. Esau
cogitavit 'pater mens noluit me benedicere, deus benedixit me'. In illo
timore confugit ad promissionem et nullum auxilium novit aliud. Id quod
est ba§ beft [tue! in hoc capite. Sic Petrus, quando ventus veniebat, non
10 implorabat socios in navi JC. Est magna gratia et fünft in tentacione fuo-ere
human a auxilia et capere solius dei promissionem. Ibi ovis vult bibere, pius
deus promiserat se fore illi propitium, iam füret er uBer in fi-ati*em cum 400
viris. Efficax precatio. Hie habes, quae sit precatio, non est canere et
boare. Tribulatio tcret rcc§t peten, quae facit timere, ne uxores pereaut. *99
7 8 am Hände Optimum remedium in tentacione seu tribulatiune 11 am Hände
Petri exemplum 13 am Hände Potus 14 am Bande Precatio
audietis, naä) entfe^t fic§ ber gutte ^aco6 unb meint, e§ fet) morbt unb tobt
bo, tüie ein gering glauB fuit hie. Esau sie cogitavit 'maior sum quam
frater mens et potentior, nunc sunt 20 anni, quando fui iratus super eum,
quid agam cum eo, qui iam pauper est' 2C. est quasi ein tro|. '^^n hu f)aft
ben fegnen, \'ide lote {{^ fegne 2C. me amat deus, non lacob' et non est mc^r
20 jcornig! uff i(in, sed tameu ille sibi timet. lacob in ista angustia tüeiß
nirgent 3cuf(uc^t f)l)n ben ^cn feinem ©ott. Sic Petrus dixit 'adiuva, domine, üjiattf,.i4, 30
submergor' ic. cui ista gratia data est, quod in tali angustia relinquit huma-
num auxilimn et heret in verbo dei, ber fte^et tüOÜ K. Unde sie orat jc.
Hie videtis, loas rec^t Betten fet), angft lernet fein betten, junger gutter
25 toä)^). Ostendit deus fein !rafft in un^er fi^lDQC^eit, non adimit cor paternum 199
') Von diesen beiden Sprichicörtern hat R.ii nur d<xs erstere in etwas abiceichender
Form, die im Texte von 1527 tciederkehrt. Dort auch das zweite. Wunder 1, 89 unter
'Angst'' Xr. 1 gibt das erstere aus dem Texte von 1527, sonst nur (1,341 Nr. 22 und 342,
Nr. 55— .57) sehr oinoeichend. Bas zweite Waruler 2, 909 Nr. 18; 5, 1457 Nr. 208. P. P.
21J Esau accipit secum quadringentos viros certe non animo raaligno, sed i98
tamen hoc timet lacob certe infirma fide. Sic sentire videtur Esau 'Ego iam
viginti annis magnus effectus sum, frater adhuc peregrinus est, quid ego
facerem contra eum? Videat lacob, quod et ego habeam homines princeps
30 terrae, ubi nunc benedictio surrepta? deus mihi, pater lacobo benedixit'.
In angustia hac nullum praeter deum habet refugium ut Petrus, qui
dixit 'Domine, adiuva me'. Foelix qui tunc omne auxilium humanuni con-swatt^. 14,30
temnit et confugit ad deum. Hie ovis ante pasca cupit bibere. Meminit
promissionis. Hie videmus, quid sit orare. Cur ita timet, cum habeat 199
442 5ßrebigteii üter ba-i cvftc ^d) 2)(ofe, gefialten 1523/24.
RJ Tarnen habuit verbura fore ut ex lapidibus fierent filii. Dens sinit eiim ita
adfectum et plus timet suis quam sibi. Et in media tribulatioue coufugit
ad deum. Pauca sunt verba, non oravit dieni, nou horas aliquot. Sed vide,
quam potens sit oratio. Si orare vis, noli accedere pleno ventre, oportet
aliquid te urgeat: illud sibi propone, deiude crgiciff in Bei) feinem tüort, &
OTattf). 7, 7 quod promisit ut lacob, sie fae, 'hoc me solicitat, hoc dixisti'. 'Petite^ jc.
'Adveniat^ 2C. 'Remittam peccata' ?c. *hec verba tua sunt, o domine'. De
hoc sepius dixi, nos non oramus, e§ Q^et un§ Ttit JU l^et|en, causarum satis
200 jiaberemus. Nomen dei, in quo baptizati sumus, sanctificetur: quomodo
blasphematur, datur diabolo. Si Christiani essemus, decies libenter mortui lo
essemus in omnibus angulis orbis. Ubi nunc Christiani qui dicunt 'o
domiue dedisti nobis Euangeliura, et tamen tuum nomen blasphematur'. Ita:
'Adveniat, ut in nobis regnet', qui eciam verbum habeut, pigri sunt, charitas
non sequitur. Nonne tempus, ut diceremus *o doraine, fac ut in nobis regnes',
satis causae haberemus ad orandum. Quamdiu in tentacione non sumus, nihil is
proficimus orando. In his historiis non invenimus stulta opera, quae nos
fecimus, sed germana, quanquara in speciem stultissima, quia de pecoribus.
3 am Rande Oratio efficax 5 über sibi steht deo 9 baptizati sumus] bapt sancti
H'] in filios, manet in amore erga uxores et liberos quidem, magis eum movet
ad orandum jc. hie sunt pauca verba. Si tu volueris venire ad deum, ne
venias mit foHer ^eleu, non vult animam repletam 2C. ^) bring ha§ b'xä) bringt ?C. 20
SDJatti). 7, 7 die '()er, ha^j fcljlet mir JC. tu dixisti "quaerite, orate, pulsate" ic. da ut
iussisti orare' k. Impossibile est, ut non exaudiamur, cum habeamus pro-
missionem dei et necessitatem K. In nobis est defectus, quod non oramus ic.
800 Audire cogimur tantas blasphemias in Christum et Euangelinm et tamen non
oramus. Non una regia ^) jc. quando oramus 'sanctificetur nomen tuum', 25
quando 'adveniat regnum tuum', videmus adhuc fdfjtürtC^ esse in nobis, h)il
nid^t fortt, impedit muudus, impedit Sathan jc. sed nos non oramus. (5al§
gebet [ein, §0 mu^ bt) not bo fein ic. In illis patribus non invenimus ^0
tolle loergt ut nostris sanctis tribuimus.
*) Vgl. dagegen oben Z. 4 pleno ventre im, R, dem auch der Text von 1527 folgt.
Wahrscheinlich ist dies eine VergrÖbernng (vgl. 441,24j25) der allein in H* erhaltenen echten
Luthei'woi'te. P. P. ^) Erg. petitio, nämlicJi des Vaterunsers.
H] promissionem, cum etiam omnibus occisis ex lapidibus posset ei suscitare 30
filios 20.? plus pro uxore et liberis tiraet. Hoc paternum cor et naturam
deus non aufert. Hie orat non multis verbis, sed efBcacibus, tu quoque
miatti). 7, 7 ora, sed non satur, alioqui tace. Deinde arripe dei promissionem 'Petite,
^300 ^'^^^ accipietis'. Item 'iussisti, domine, orare: Sanctificetur nomen tuum'. Item
'promisisti dimittere peccata'. Nos hodie non oramus, caussae certe satis 35
adesseut, quas si ignoras, adhuc vides vel in Pater noster.
Iprebigten über ba^ erfte SBud^ 3Jioie, ge!)aüen 1523,24. 443
57. 20. 5mär3 1524.
R] Dominica Palmarum.
Heri audivämus de patre lacob, quomodo in tentacione fid^ 311 got ^itt 200
et precabatur pulchram orationem et proponit sibi fein not unb onligen et
ideo exauditus est, quia omues conditiones eins oratio habet bouae oratiouis jc.
5 Sequitur, quomodo ordinavit ha^ gcfc^enii, baxan Icljt uit öi(, et tamen non
mediocrem habuit substantiam, quod fiinfexle^ dona donavit, e§ tft einen armen
man» gut. Quod luctatur cum augelo, hoc videbimus. Oratio audita est, 201
quod osteuditur ex hicta. Vide, quomodo deus se fte(t, (juando aliquem ex-
audit Hie adagium verum est 'got begegnet iin-Ji, tuen tüix in !^unben grufen'^).
10 Timet fratrem, venit dominus et penitus cum conficit, invocat dominum,
Ipse vult eum bar|u occidere. Luctam non possumus verbis consequi, illi
intelligunt, qui gustant. Discimus tamen, quando nos exaudit, ita nobiscum
agere, quasi velit nos perdere. Sic filiis Israel fecit, quando voluit educere,
misit Mosen et Aaron, tum Pharao plus tribulavit jc. tum penes mare rubrum
3 über sibi stefU deo 4 eius oratio steht über habet am Bande admuuetur deus
bonitatis sue ic. 10 am Bande Quomodo deus exaudiat suos
1) Wander 2, 14, Nr. 281 und vgl. oben zu 303, 23. P. P.
15 Alia Concio in die Palmarum.
Audivimus de s. patre lacob, quomodo in angustia sua ^ilt 3CU gott, 200
audistis orationem suam, quanto etnft oret, habet omnes conditiones, quas
habere debet oratio bona, promissionem et fidem in proraissionem, ange=
jcogen zc. lam sequitur donum 2c. mu§ bemnac^ nicfjt arm fein getieft.
20 Ultimum huius capitis tractabimus, quomodo ringet cum angelo. Oratio 201
dicta est exaudita, sed \4dete, quomodo deus ficf; fteüet, quando exaudit. Deus
vult fterg!en lacob, qui timuit fratrem hominem, et cum vult fterg!en, facit
eum furchtsamer , exemplum : si in lutum proiicerem ic. non verbis con-
sequimur: qui senserunt istum !ampff, sciunt. Sic filiis Israel fecit educendis.
i'ö Pharao fit ^cu , facit erger, quam prius fuit 2C. hie fuerunt gen)if3 im tobe,
fein tüor ba^ au^gefurtt, quando vult redimere a morte, fürt ef)r erft l)t]nein.
21 [läj] ftc 23 über exemplum bis lutum steht üortctBer erger machen
^] Colluctatio orationem qiiidem exauditam significat, sed lacob nihil 201
minus videt quam hoc. Sic exaudiens deus agit. Occurrit nobis, non
agnoscimus. Videtur iam primum in angustiis terrere et velle occidere.
30 Non possumus verbis haec consequi. Coucertatio haec est maior quam ante
contra Esau. Iam deteriora ostendit, quando exaudit. Sic liberaturus filios
Israel Pharaonem plus facit sevire. Item adductos ad mare iuter montes
444 5ßrcbtgtcit über ba^ crfle SBud) 3J?ofe, geljaÜcu 1523/24.
R] 202 circumsepti erant ab hostibiis, niari, montibus. Sic nobis facit, invocanius
eiim, iit liberet a morte, fo fürt er Ijinein un§. Sic cum Christo: cum
expectaretur rex futurus, crucifigitur, et cum de eo desperatur, fit omnium
rex. Sic filii Israel cum iam putarent se morti proximos, disrumpit mare.
Ratio non potest comprehendere ista, et deus stultum facit, ne querat s
tempus, locum ic. Sic fit lacob: exauditur, ne impetatur a fratre, et dum
hoc acquisivit, dominus ipse impetit, bQ§ gelcnc!t^) ?C. Non novit lacob, quis
esset luctator primo. Et scimus, quam üefgogt sit homo, cum congredi debet
cum spiritu, videnuis (juam palleat homo, cum aliquod terroris nobis imminet.
»03 Ita in terrore fuit lacob. Si novisset bonum fuisse augelum, tum non fuisset lo
appellanda pugna, sed potius consolatio. Ideo credidit firmiter lacob se
oppugnaturum in spiritu, iam obliviscitur uxorum, liberorum, pro quibus
prius curaverat, c§ '^ot aUcin nit gölten bQ§ leben, sed et leib unb feel.
Angelus proposuit ei, tanquam deiis eins oblitus fuisset. Angelus habuit
2 — 6 am Bande praebet iter eis, si iioii fecisset mare, nubem oportuisset e celo desceii-
dere et iter praebere ludaeis vt proraissio eius verax appareret 9 über nobis steht sibi
») Vgl oben zu 20, 17. P. P.
H'] 202 Nota de Christo, quando debuit rex fieri, eben quando sie sentiuut nulhim ts
auxilium, reift fic§ ba§ me^r auff 2C. nubes coactae fuissent absumere aquam,
modo Vera essent quae dixit deus, sed ratio non capit. Ita hie fit. lacob
fall errctt tüerben a fratre, ducitur mitten in !am)3ff tC. lacob nescivit primo,
quis esset iste ringet, blobe fit homo, quando debet fempffen cum spiritu.
In magna angustia fuit lacob, sensit eum secum fempffen, qui digito supe- 20
208 rasset, nulhnn troft habuit, cogitat esse geift, sive bonus fuerit sive malus,
TUU^ toeib unb finb Dorgeffeen et cogitat, quomodo ipse vivus maneat. Non
solum vitam tuirt golben l)aben, sed leib unb fel)el, nam stetit hie angelus,
ac esset frembt et quasi deus esset iniraicus, mn§ ein bilb fein gehJeft viri
fortis, non solum in corpore, sed eciam in anima fempffen. Sed qua re tutatus 25
■^1 ^z ' " fiicit desperare. 'Non erant', inquiunt, 'sepulchra in Aegypto' JC. Cum liberat,
tunc primum plus deiicit. Sic Christum glorificaturus crucifigit, et tamen tunc
liberat, tunc regem facit. 0[)ortuisset nubem cadere et fieri pontem, si non
mare rubrum se aperuisset, aut aliter aliud fieri, ut dei staret verbum pro
isto populo. Haec autem fiunt, ut infatuetur ratio et natura et adhereat 30
homo deo. Primum ignorat lacob, qui sit ille pugnator. Horrendum naturae
pugnare cum spiritu in loco secretiori. Si scisset deum esse vel angelum,
203 non luctatus fuisset, spiritum occisorem putabat. Ante timebat pro uxoribus
et liberis, nunc aliis oblitis sibi timet, non corpori solum, sed etiam saluti.
Siguificabat enim hie spiritus lacobum esse diaboli et quem deus perditum 35
vellet. Hie angustiae undique. Quo queso robore lacob pugnabat? Animo
manente viget adhuc corpus, sed hoc languet illo deficiente. Tunc enim
5ßrebtgten über ba? erfte 5Buc^ 3Jiofe, ge'^alten 1523/24. 445
RJ spetiem visibilem veri et terruit animam, corpus JC. Qiiod robur fuit, quo
se lacob defendit? Hominis robur erga spiritum est infirmum: si tarnen
animus manet, tum corpus aliquid potest, quia vires corporis ex corde
veniunt, quod ubi öer^agt, tum facile cadit, tum ossa et trofft tremit. Cor
5 lacob mansit firmum in verbo 'Ego bene faciam tibi', *Et !§Qft mir jugefagt * ^°ii^'
"Vade ad cognatos" 3C. illa in cor I)Qt gefoft, *deus dixit mihi me venturum
in patriam' 2C. quare illa verba oportuit vera, quia deus mentiri uon potest,
quare firmiter mansit, quanquam luctetur angelus diabolus. Deus ibi exuit 204
veterem hominem. Si tentacio similis nobis eveniret et tentassemus, quo-
10 modo verbum dei firmet ic. sed quia non fecimus periculum, manemus securi
et in nostris viribus. Videremus diabolum nihil efficere posse, est ei fpte§
igneus. Hoc verbum in libro scriptum per os edicitur, in cor accipitur, et
ita horao per illud servatur, ut lacob et deum vicit. Textus dicit 'vidit,32,25
quod vincere lacob non posset'. Ita per infirmitatem venit in robur et hoc
15 per verbum. Hoc dei opus, qui e nihilo facit aliquid 3C. Ex sapieutia,
sanctitate peccatum 1 Cor. 1. Ita lacob per infirmitatem fit robustus, suae 1 eor. 1, 27
4 dum dum 5 über ^aft steht illud 7 über vera steht impleri quandoque
11 über f|)ie§ steht verbum 14 über lacob steht accu 16 iufir
H*] est se lacob? distant fatnpff coq^oris et animae, quando mut hai)\n ift, §0
ift oEeS bo^^n, unde nihil habet hie lacob, nisi ut cor et animus maneat
frifd§, quomodo? In hoc quando dixit jc. 'haec promisisti, quod debeo
20 reverti in patriam meam" 2C. verba haec vera oportuit esse, coelum et terra 3C.
Veniat angelus, eciam deus, tamen aliter non credo'. Hie fit vetus homo 204
getobtt, bQ§ t)Qtt t!§n getroft, deus dixit, divina maiestas non mentitur, verbum
dei ut confortet, mut TTtac^et ex perturbatione, cognoscimus. Diabolus non
est tam potens, ut ista superet k. fd)eint fauer, bei^t hk jcel^ne ic. per ver-
25 bum dei stetit lacob et ritterlich gefcmpfft atque ita victor evasit, solo verbo
hoc effecit et per infirmitatem in hu fterg!e fomtnen. Hoc facit deus et ideo
22 l^oft 25 titt
H] non gladium tenet manus neque pes suum facit offitium, labant genua 2C.
Animus autem manet in verbo 'Tu dixisti" 2C. Haec verba sunt vita eius
et robur. Sentit enim sie 'Ista occisio quae mihi intentatur, non con venit
30 cum verbo dei "ßeverteris, benefatiam tibi" 2C. Sive veniat angelus sive 1 Woi. is, u
diabolus sive deus, ista verba manebunt'. Non erat hie robur aliud reliquum, 204
omnia alia nihil erant. Si nos semel talia experti essemus, sciremus, loque-
remur et sapereut dei promissa. Hec coguut omnia nostra iacere, praeter
hoc quod dei est, quod non potest diabolus evertere. Minima videntur
35 haec verba 'Deus dixit', sed potentissima invcniuntur. Per istam infirmi-
tatem ducitur lacob ad firmitatem. Inde creator dicitur deus, quod fecit i eor. 1, 27
446 ?ßrebigtcn über ba?^ etfte 3Bii(| Snofe, gcf)Qltcn 1523,24.
R] vires finden gu Boben, per deum vincit, prius fratrem tiniuit, iam angelum
vicit. Angelus 1)ai in mit aller hafft angegriffen et omnes vires expertus,
ne putes eura iooatum fais.se cum eo, sed sine dei verbum stare, quia dei
205 verbi potentia est siipra omnes mundi potestates. Diu nou duravit, vix
horam aut dimidiam horam. Nox in se est terribilis. Vir est solus, uxores 5
absunt, transvexit uxores, liberos et familiara et solus ipse mansit in altera
parte 2C. Omnia conveniunt, ut difBderet. Utinam bene inculcaremus hoc
32, 37 exemplum, rara eiusmodi exempla sunt in scriptura. 'Quoraodo vocaris'? ut
raagis idoneura appellare possit. Textus noster non habuit, hominem vincere
32, 28 deum rationi absurdum. 'Israel vocaberis\ Hebrei praepouuut nominibus lo
propriis I, 'sar' lempfen, ringen, 'EF got, ftortfer: 'ein gotte§!em|)fer\ Nos
'vir videns deum'. 'Luctator dei': qui luctatus sit cum deo, qui eciam ei
abgetüint. Quomodo homo deum vincit? Hie textus indicat haue luctam
3 über sine dei verbum steht vt habet textus 10 am Rande et sophiste quia dicunt
contra hoc esse deum omnipotentem esse 11 über got stellt ctjgcnttid^ über ein 9otte§=
5 aJJci. 28, 32 Ietn})fer steht in deute non erit fortitudo in manibus 12 am Rande IsmaX 13 am Rande
Phnuel
K*] 1 Gor. ], 27 dicitur fc^epffer, ex stultitia sapientiam facit et contra, quod nihil est, facit
aliquid et contra. Prius timuit sibi de homine, nunc vincit, !an iljn lüt is
uBerinelbigen angelus. Verbo dei pugnavit, non fuit fd§er^, sed ernft !ompff,
ita vicit, quod firraus manserit in verbo, töirt ni(^t long gclucrt !^aBen ista
205 lucta, ftunbc abbcr ()albe, per se nox est fd)rc(fli(^, ift red;t ergriffen ^acob,
32, 27 omnia eo ut desperare facerent, quaerit nomen, ut commodius respoudeat.
W\i got ftreitten iinb got angetoinncn laut lünnberlic^. Israel a 'schar' per 20
praepositionem i more hebrco, 'schar' ringen, fempffcn, inde 'schar', furft,
dominus. 'Israel' i. e. al» ein gotteatcntpffer, luctator dei i. e. qui luctatus
sit cum deo, mit gott fempffen et non solum tempffen, sed et angeiüinnen.
Hie indicat textus, qualis lucta fuerit, non quae vitam tantum a})petiit, sed
22 unter dominus Israel steht sicut supra Sarai }C.
H] ex uihilo aliquid, ex infirmitate robur, ex peccato sanctitatem ?c. Et contra 25
quod est aliquid, deiicit K. Eins infirmitas cogit ad verbum, ut qui prius
hominem, nunc ne angelum quidem timeat. Nou lusit hie angelus, non tamen
potuit esse victor contra verbum dei, quod fortius est omni potestati et
805 angelicae et diabolicae. Non habet hie homines adiutores, non videt in
tenebris, quomodo se defendat, omnia sunt horrenda. Videtur fuisse fere 30
hora secunda matutiua et dimidiam horam durasse lucta. Nam statim
aurora consequitur.
32,28 'Contra deum' 2C, Hoc videtur nostris hereticum, 'sar' est certare,
pugnare. Hebrei suo more i proponuut. Inde 'Israhel' 'pugnator dei'
I
^Prebtgten üBer ha% erfte SBuc^ JRofc, gef)alten 1523,24. 447
R] gölten ^dbm bos einige ^eUifc^e feur et hie sensit inferos lacob, Unb eä fif)ct
ftd^, quasi deus ipse fuerit. Ex Arnos quoque appai'et et supra e. 18. etfa,ip?%*iff
Exo. 3. Luctari cum deo est cum irato deo luctari, cum ut hostem se ftcÜet, 2 sjoKa^-i
quod velit me occidere, et qui hoc facit, nou gteifft naä) bem fopff ober f)aut,
5 sed bte maxä unb Bein content, ut Christus testatur se passum in monte
olivorum. Nemo novit hanc hictam nisi experti , omnes creaturae sunt sibi
mors, quia omnes i^alten» mit got, deus aufert cor hominum, cum luetatur,
dum omnes creaturae invisae sunt. Sophistae hie nihil respondent imo
dicunt heresim esse. Sed dico ut antea deum dare legem, quo damnat, et
10 Euangelium, quod cousolatur. Quando Euangelium audisti ab illo, nunquam
discede, si eciam ungnab, jorn, ^eE ^^en^crfallen, ne sinas tibi auiferre Euan-
gelium, die 'post Euangelium uon venit ira, quia est a natura el)tel gut',
quare semper expecta eins bonitatem. Si aliud venerit, cogita aut meudax 207
3 am Bande Luctari cum deo am Hände Agonia Christi 9,10 am Bande
duplex verbum dei Lex et Euä 12 über e^tel steht in deo 13 über mendax steht verbum nos
j^>] §eE{f(^, etotg feuer angeben 2c. [i^et fic^ an, qI§ got fel6§ affuit 3c. Christus 206
15 fuit in istis figuris et fecit se vocari angelum. Sit utcuuque, sive angelus sive
non: certum est, fuit an gotte§ ftot, est cum irato deo contendere, !^a6en tütbbcr
mi^, sit l^eng!er, etlDurgen, fielet nod^ bem leBen, facit ossa murB ut carnem jc.
talis lucta fuit Christi lucta in horto. Qui senserunt, cognoscunt: quando deus
luetatur, irascitur, ubi irascitur, ibi nulla pax est, omnes creaturas habet
20 adversus se, quae sunt pro deo. Xon sunt simplicia haec verba, ut sonant
in hominum auribus, sed quomodo vincimus deum ? Deus dat verbum dam-
nationis et verbum gratiae, quando gfaEen verbum gratiae, de illo verbo non
est credendum, si postea verbum ungnab fi^Ie, non est credendum, nac^ bem
euangelio fumpt !etn ^comtg trortt, natura est mitis, l)enignus deus jc. si 207
K] 20 vel 'qui pugnat cum deo'. Ergo hie non solum corpus erat in periculo,
quia cum deo ipso luctabatur. Angelus videtur deus fuisse. Christus vero
in talibus erat figuris, ut vides, ubi apparent augeli Abrahae. Item Mosi 1 tooMs, iff.
in rubo. Utcunque autem dixeris, vice dei angeli egerunt. ^ ° ' '
Ira dei certe cernitur, quando deus videtur agere contra homines quasi
30 occisurus inaethernum. Interiora carpit et medullas, quemadmodum vides
agoniam Christi in horto. Experti norunt. Hie omnia, sol, liina, terra,
homines, omnes creaturae videntur adversae, quia cum deo nobis adverso
consentiunt. Sophistae haec Ignorant. Deus duo verba habet, legem et
Euangelium. Quando Euaugelium semel acceperis, nou dimitte, utcunque
35 lex et diversa omnia et dei iuditium urgeant. Die 'Po.st Euangelium non
est ira, utcunque videatur aliud, quia deus natura benignus et bonitas est' K.
Si aliud deinde verbum venerit, aut mendatium est aut tentatio. Probatione 207
448 ^Prebtgtcn über ha^ erfte SBuc^ ÜJlofe, gefjalten 1523/24.
R] esse vel te velle tentare, quando deus suos vult fortes facere, dat eis diver-
sum verbum contra coosolatorium , imo ita se disponit, quasi malum velit
facere. Si homo nosset diabolum, non timeret, fo ^et e§ nit not. Sed ubi
novit deum esse, tum sequitur t)et3Qgen, timor. Quoraodo vinces deum? non
potestas eius vincitur, sed in me vincitur, quia mutatur, quando nos mutamur.
In nobis est, sicut conscientia nostra est, ipse in uno tneien mauet, semper
manet bonus, sed mihi interdum inculcatur tanquam iratus. Ita damuatis
inculcatur, quasi sit iudex. Ita pro quo tenent, talis est. Si lacob sensisset
iratum, mansisset ita eternum, sed tarnen, quanquam sensit, non pro tali
habuit. In me ergo vinco, in se non potest vinci, hie est Israel, qui kictatur
cum deo. In nobis sie pugnandum esset, si quando Israelitae fieremus, nobis
scripta sunt, ut faceremus sicut lacob, tu semper habe in ore: verbum dei
208 dicit cum esse misericordem, si essemus 2C. Nomen non vult ei dicere,
32, 30 quia non habet. 'PhnueP. Nonne prius vidit, quod est facies dei? multum
4 dum 5 am Rande Quomodo deus vincatur? 6 am Rande Cum sancto sanctus
est jc. über in uno toefen steht semper bonus misericors 12 am Rande facies dei
13 Ein Wort unlesbar; es scheint dazustehen coVigi 13/449, 3 am Rande facies dei gotte§
ontti^ Pbnuel
H'] aliud verbum cadit, aut est mentitum aut deus vult te tentare, quando vult is
ftarg! madjen suos, fielt e^x fi(^, ac si non vellet servare, ^ot \i6) gftclt ac
si vellet hunc frej^en etoig. Hoc non est vincere poteutiam dei, sed quando
in me vincitur deus, est in nobis deus, ut nos habemus im ft)n. Semper
idem est deus, semper est mitis, sed in animo meo est, ac si sit eittel jcornn,
quando conscientia est ita, martert el^r ba§ getüif^en ista cogitatione. In eo 20
non potest vinci, sed in me, quando super verbo suo !em:|3fi, quod teneo
verum esse verbum gratiae K. Haec propter nos scripta sunt, ut cum nobis
20« contigeret, ut fieremus Israelitae. Orania eo teudunt, ut in verbo dei haerea-
H] deus vult suos et suum verbum confirmare. Quod cum sentit homo, incipit
urgeri ad desperationem. Deum sustinet, si diabolo tribueret hoc opus, non 25
tantmn esset periculi. Hie devorari videtur, qui habebat promissionem. Hoc
est vincere non dei potentiam, sed illud vincere, quod deus in nostra con-
scientia apparet, ubi nunc clarus nunc obscurus videtur, idem tamen in se
et benignus semper. Conscientia nostra sepe iratum cernit deum, qualis est
impiis semper: nara talis est nobis, qualem crediderinuis. Stetit lacob in 30
verbo 'Deus benefatiet, promisit, perire non potero etiam dilaceratus" 2C.
208 Post certamen videmus nos deum superasse, non eius quidem potentiam,
sed tamen opus teutationis dei. Haec autem propter nos scripta sunt, ut
in similibus et nos Israelitae fiamus. Haec videbimus, ubi heretici ad ignem
ducti fuerimus. 35
5ptebigten über hai ctfte fSuä) 9Kofe, gehalten 152324. 449
R] utitur scriptura hoc verbo et praesertim in veteri testamento: qui Don novit,
inutiliter legit. Sophistae dicunt facieni, quae videtiir in futuro seculo. lacob
hie videt. Ita ps. 'misereatur" et .4. Tunc video faciem dei, quando cognosco |j; "'-^
QTt QÜe lorbe, sicut qui me novit, faciem absque omnibus larvis novit, quando
5 aliquis iratus, vertit dorsum 2C. Ita facies dei est clara cognitio eius tDCicn,
toie er gefinb fe^, quod est mit im lauter misericordia et gratia et nostra 209
nihil esse. Ideo Cliristiani vident per puram fidem eius faciem. Hoc vult
lacob hie, quando ira abierat, gratia venit et nunc recte cognovit verum,
quod promiserat ei. Et dicit 'locus iste merito dici debet Phanuel, Anima3->, so
10 mea salva facta est", prius in magna angustia fuit. 'Ö0(^ abcr\ Ego puto, 32, 32
bie met)nen cum, bie nuff bem gelentf ^er uBer g()e: quid significet, audiemus.
Habes hie nobile caput de lacob, in quo videmus mirum dei consiliura in 210
10 über aber stellt textus 11 über bie trtet)nen steht eara venam
H'] mus. 2!a§ mu^ tüir lafBen cttJt>a»5 fein k. Xon vult uomen dicere, quia
deus nulluni nomen habet. 'Phnuer, 'eV gott, 'phnu' an^li^, i.e. facies dei, 32, 30
15 quid est gölte» ongeftd^t? Yide epistolam Petri. Saejie in scripturis, non 1 «ßc. 3, 12
est ista facies, ut dicunt Sophistae, quam videbimus in alia vita, in hac vita
vidit lacob et oportet nos videre, hoc est: quando cognosco fatiem dei sine
omni larva, öon rugfen JCU non cognosco, iratus avertit, aniaus advertit,
erfentniB feiner gutte est faties dei, fein it)e^en, ut gefinnet, ba^j e^r eittel
20 gutte ift. Omnes, qui vere credunt, habent semper faciem dei i. e. per puram 209
fidem agnoscunt deum, quod sit etttel gutte et quod in gratia suscepit cum jc.
lam videtis veram esse promissiouem dei, quod velit tutor esse et cum eo jc. 1 Wof. 28, 15
ut prius fuit tristis, ita nunc alacris fit, anima stetit in grof^er ongft, timuit
sibi ab Esau, item ab illo luctatore ac. nescio quae 'i}oä) aber' meinet, uff 32, 32
H] 25 'Pnuer 'facies dei" interpretatur. Scriptura saepe de fatie dei loquitur, 32, 30
(juod fere ubique Sophistae interpretantur de fatie videnda in alia vita. Cum
'fatiem dei agnoscere' sit non tergum videre i. e. iratum deum et aversuni,
sed sine larva bonitatem eius cognoscere et quid sentiat erga nos. Tunc 209
nos et nostra contemnimus. Qui vere credunt, semper vident fatiem dei,
30 quia sciunt se susceptos et se semper aspici paterne a deo. lam prinnuu
videt lacob, quod dictum ei erat 'Xon relinquam te' 2C. Gaudet dicens 'Hie 1 gjjoi. 28,15
locus testabitur mihi dei benignitatem post tantam miseriam. Ante timui,
iam non timebo, iam salva est anima". 32, 3(i
Quod Claudicat, vides etiam corporalem fuisse pugnam. Figura quod
35 filii dei, qui veri siut filii lacob, non essent ex carne et sanguine, sed ex
spiritu carnera labefactante. Hinc oportuit eum claudum illic fieri et laedi.
Undc scriptura meminit dari filios, ut intelligeretur neminem propterea esse
filium dei, quod sit genitus ex patriarchis, sed ex sola fide, non semiue
^^ut^er§ Söcrie. XIV. 29
450 5ßrebigten übet ha^ erftc Sud) äJtofc, schalten 1523/24.
R] sanctis, omnino ergo sub scamnum pouendus liber. Ideo in receuti memoria
servanda ista, si quando nobiscum similis Incta obveniret, ne diffidamus 2C.
58. 10. Slpril 1524.
Die dominica, quae vulgo misericordia domini vocatur.
209 Audivimus de lacob quomodo piignavit cum angelo, de quo flicto
acquisivit nomen Israel i. e. dei fettlpffei', et ibi benedictus e.st et anima eins s
ift genefet ^), quia vidit domini faciem. Sic nos debemus fieri !empfer et deo
angetüinrten K. Superest, quod in pugna fit lam , ex quo ludei non ves-
euntur nervo. Hoc i)at er ba bon bracht, ba^ er ift f)in(len Irarben, quare
fuit corporalis pugna. Nervus est öerbant ajjud ludeos. In liac figura
210 f)at got angezeigt, quod filii dei non sunt computandi secundum genus et lo
carneni, sed ex dei generatioue, qui fit (otn in ea parte, j)er quam generamur.
Nemo sit aliquis coram deo, quod ex patriarcha sit natus vel doctus est,
sed quisque pro se burdj got§ gnaben muffen Befd^een^). Ideo ludei non
habent ex semine Abrae, quod dei filii sint. Hoc voluit Spiritus sanctus
Beruren longo tempore ante, ne quis gloriaretur genus. Et hoc factum est, is
postquam Euangelium invulgatum fuit.
c. xxxin.
212 Hec est simplex historia quoque et paucae f)od§e fturfe fein bin^) si
*) Schivach gebildete Formen von genesen sind sehr selten und aus älterer Zeit ivohl
nur auf niederdeutschem Gebiete nachweisbar. Vgl. Grimm, Wtbch. 4, 1, 2, 3385. P. P.
*) inufieit, iceil alle statt quisque vorschivebt? Für befc^ecn ist beftcen zu lesen oder wahr-
scheinlicher steht es für befd)eben d. i. bescheiden = 'festsetzen, bestimmen, entscheiden . P. P.
^) Die Form bin(ncn) für brtn(nen) sirficM Dietz I, 404^ wohl nur in sofern Luther mit
Pecht ab, als dieser sie Tcaum geschrieben haben dürfte. Aber gesprochen könnte er sie haben,
ebenso icie bobcn für boroben, das Dietz gar nicht erwähnt. Vgl. Unsere Ausg. 12, 683, 22
(Predigtdruck von Schirlentz) ; 9, 411, 1 (Königsb. Hdschr). boben z. B. Unsere Ausg.
12, 530, 13. 17; 547, 2 (Predigtendrucke von Loither und Grunenberg). P. P.
^'] *** ^ ^ ber l^ufft, forte bt) l^uff bortengÜ k. Videtis et in hoc capite, quam raira-
bilis sit deus in sanctis suis 2C. et quam iüunberlicf) ftcllet ad verba et pro- 20
missionem suam.
21 am Ende Hie abij in patriam, restant multa.
H] camis. Testimonio huius signi sunt ludaei eciam hodie. Euangelium, non
caro filios dei facit ?c.
Et tantum de Cap: XXXII.
Caput XXXm. 25
212 Magna sunt in his despectis. Maximi illi sancti his operibus mundo
5prebtgten übet ba« erfte ^nä) 3Kofe, qeijaiten 1523/24. 451
R] quando tale dum vix sentitur ut hoc de pugna lacob, ista geljoin bal^in, ut
stulti fiamus, deus habet opus cum his, qui coram mimdo nihil sunt. Sic
hie describit duos fratres auff ein anbern ftoffen. Indicatur quoque hie
quod dei est, coram mundo abiectum et vile esse. lacob habebat paucos,
5 Esau 400 viros, et tarnen lacob habebat promissionem jc. Ita facit deus:
quod vult deus evehere, primum deiicit et econtra. Ut Esau ferme ahquot 2i3
100 annos Esau evexit et lacob deiecit, tempore suo elevavit 2C. Sic cum
Christo actum fuit tribus diebus in sepulchro, cum putarent actimi de eo,
fuit dominus omnium. Ita in prima ecclesia fuit perpessa tentaciones, ilhid
10 duravit fere 200 vel 300 annos, post ipsi reges adorarunt Christianos 2C.
lacob non tam timorosus fuit ut ante, tamen adhuc aliquo modo timet, sed
quia fidit deo, ideo commisit se in eins vokmtatem et potestatem, seit deum
fore protectorem suum, sed tamen non novit modum. In fide richtig mauet,
sed tamen non penitus blauet. Et ordinem talem facit: 2 ancillas ponit in .33,1.2 214
15 primo ordine et deinceps. Sed tamen ipse in acie et ita vitara exposuit 33, 3
pro suis uxoribus et hberis: si ipse percussus fuisset, potuissent uxores
aufugere. Hie fuit ergo vera fides et consilium, quod deus immisit nobis a
natura: facit quod a natura ratio facere potest, non ut stultus aliquis facit
ego indiscriminatim incedam'. Prius de hac re dixi: fides et tentacio non
20 simul possunt stare. Si deo velim credere et ascendere et desilire, non
laborare, sed expectare pkiviam. Deus dedit tibi corpus, 5 sensus, uxores,
illa usurpabis omnia pro tua virili. Gen. 1. homo natus, ut praesit omnibus. 1 smof. 1,28
'Dedit ergo ratio lacob, ut in ultimo loco staret, sed fides g!^et mit ben
2 tiber habet opus sieht ju tljun
H] despectissimis describuntur. lacob videtur hie inferior, contra verbum 'jSIaior 1 smoi". 25, 23
25 serviet minori'. Sic quae deus vult humiliare, exaltat ut Esau. Sic Sen- 213
nacherib obsideute Hierusalem contra tertio anno promittitur securitas Esa: 37. 3c). 37,30
Deus enim suo tempore humilia exaltat, et non obliviscitur Christi iacentis
in sepulchro in tertium usque diem, sunt interira alii superiores, sed ipse
resurgit et adoratur a regibus jc.
30 Timet quidem nunc, sed non ut ante, quia seit quidem omnia esse in
manu dei et fratrem Esau. Xescit tamen, quid deus licet pater iam fac-
turus sit. Non nunc fiigit, sed praecedit suos, animam sive vitam exponit
periculo, non tentat deum. Fides hie recta est et timor rectus. Timet in- 214
fidelitatem in fratre et utitur ratione, dum singula ordinat, ne tentet deum.
35 Fides et tentatio dei non conveniunt. Tentatores fingunt se credere deo.
Tentasset Christus, si e pinnaculo descendere noluisset, sed aliter demitti. Watto 4, 6
Tentas deum, si non vis laborare 2C. Fides sit in iis quae sunt supra te.
Tentationem vita in iis quae sunt infra te, quibus utere, quantum potes, Gene: 1.
'Dominamini', inquit 2C. Et patriarchae regunt prudentia domum. Ratio i wof. 1, ze
29*
452 5prebigten ü6et bo§ erfte Sud) ÜKofe, gct)alten 1523 24.
R] fa(^en um6, bie uBer lin§ fein, ut ratio econtra. Qnis poterat conservare
215 lacob in vita ab Esau? certe nemo nisi deus. Tentare deum non possum
nisi in bis quae sub me subsunt, ut suot quae babemns in manu, quibus
uti non vellemus. Legitur in gestis patrum de duobns patribus, qui per-
transeuntes regionem gentium nolebant accipere cibum, alter tandem accipit, s
alter item non, tu ipse infer, uter melior? deus ministraverat eis panem per
illos populos, Et alter noluit, sed alia via voluit cibari. Si vero non fuisset
hie copia cibi vel herbae, tum peropus fnisset, tum certe deus te non deseru-
isset. Quamdiu me possum iuvare, non opus est 2C. cum facultates adsunt,
utere illis et operare. Sic lacob fecit. Et ordinavit sie 'si quid percutitur lo
tibi, tameu aliquid effugiet'. Et fidem servavit, quod deo rem reliquit. Non
declinat ad dexteram neque sinistram neque diffidentia adest neque tentacio.
216 Mundus solum respicit opus lacob, si vero fides respicitur, tum certe cogno-
scitur eximium esse et plenum fide opus. Quare historiae respiciendae non
33, ssecundum externa opera, sed fidera, ita praedicanda sauctorum acta, flectit n
genua 7, non quesivit quae sua sunt, ha§ I)et[t llit Cjclebt sua causa et mori,
sed uxorum et liberorum causa, er fc|t fein leben bo^in, opus charitatis.
Nonne maxima humilitas, ut is qui habet promissionera in seraine bene-
dicendum fore 3c. ille potius superbiisset. Num ^ai er ge^eu(^let vel men-
9töm. 12, 10 titus est? Paulus hoc praecepit Ro. xii 'praevenientes' jc. sed Esau non 20
fecit iterum. Quanquara domini sumus omnium, tarnen honorandum seculare
regimen. Etsi tam sanctus esses ut lacob, nee papa tani sanctus erit ?c. et
8 dum certe 13 dum
l\] 215 itaque erat, ut liberaretur ab Esau fortiori, atque liic fide utitur. Tentatio
non est in illis quae sunt supra nos, sed in iis necessitas praeceptum habet,
ut fidas. Exemplum legimus de duobus fratribus peregre profectis, qui nolu-
erunt a gentibus accipere cibum, sentientes, quod deus e celis provisurus esset.
Alter necessitate coactus a gentibus accepit, alter periit: certe male del)uissent
illic uti creatura, ubi erat. Si fuissent illic, ubi nihil fuisset, tunc fides
ahiisset. Duiu me iuvare possum, fides non est opus. In necessitate autem
dicam 'Adiuva me deus" 2C. Non ergo lacob deum tentat sua scientia et
ratione utens, facit quod potest et totum committit deo. Haec non vident qui
interim tantum in externa ista patrum opera respiciunt, quae mundi sapienti-
bus et iustis despecta sunt.
Praecedere, ubi periculum est, non est quaerere sua, sed animam ponere
21« 33,3 pro fratribus. 'Septies' jc. Magna humilitas, quod sie se demittit qui habet
1 söJci. 28, 14 promissionem *In semine tuo"* 2C. Caro potius sensisset 'Ille mihi pro-
cumbet' ic. Sed adulatusne est aut ita tremuit? Non. Ita et nos quamvis
divites in Christo, tamen coram potentibus mundi humiliemur, etiamsi apo-
stoli esseraus. Cui honorem, honorem, cui tributum, tributum 2C. etiam
^Prebtgteii über ba-:< crfte )Bucf) Tlo]e, gehalten 1523,24. 453
R] (amen cadit in terra septies et hoc faeit ex corde, uon mentitur, ut sequitur
'ut dei faciem'. Non mentiris, ^cdd, quod ita dicis erga hunc uebulonem ? 33,10 217
Sed Esau erat dominus raagnus erga lacob, quare eum tenet pro tali. Et
hoc nobis in exemphun. Si igitur quis evehitur iu publicam adininistrationem,
.=. non siia causa, sed dei lionorandns est, dicit ergo Taciem tanquam dei\ Est
ergo dei opus et ordiuatio potestas, si enini ex ipsis haberent, certe subditi
occiderent eos, sed deus ent()e(t ft(^M. Si papa haberet secularem potestatem,
obediendum ei esset. In hoc capite sunt fructus fidei. üt hie Esau erat
inimicus lacob, hie videmus, quam potens sit deus, quia Esan Bricht fein3,s, 4
10 ftjn, quid faeit ■? lachrvmatur prae gaudio ic. nonne opus dei hoc et mirum 218
ex inimico facere amicum? Hiuc praecipit scriptura honeste conversari
debere Christianos, ut vincantur eciam inimici. Adagium '@in gut tDOrt ftnb
ein gut ftot'"), sed interdum tarn duri inveniuntur, ut nihil moneantur neque
verbis neque factis. Quis sunt 'liberi"? Ancillae adorant cum Lea, Rachel : 3.3, 13
i". patitm-, quanquam sit nunc factus amicus. Item non vult accipere munera,
quia cor fregerant beneficia per deum. Item vult eum deducere. Exemplum
est hoc fructuum fidei in patriarcha lacob in simplicibus verbis latens.
Sequitur edificasse eum in Succhot, loca descripta sunt, ut scirent Iudei33, 17
aliquando, ubi fuisseut olim morati patres. Postea edificata est civitas, ut
8 am Bande Solo 9 quaudu placuerit viro vie eius 18 am Bande gejctt ^ut ®("^- ®°^
1) ftc§ offenbar für fie Vgl zu 42, 7; 131, 3. P. P. *) Vgl Wander 5, 403
Nr. 122. P.P.
K] 20 ex corde. 'Vidi', inquit, 'fatiem tuam quasi dei' (vide ne nimium o lacob 33, 10 21«
mentiaris). Esau magnus muudi dominus erat, quem vere, non adulatorie
agnoscit dominum. Ita nos quoque faciamus. Quid ad lacob? dignusve sit
vel indignus Esau? Hunc honorem a deo datum favet fratri et veretur
fratris vultura, quasi dei tatiem videat, quia ordinatio dei est, qui si non
25 conservaret, omnes ruerent in praeceps in potestates. Hie dispensat honores,
potentiam, divitias ic. Quid ad te, si abutantur? Deus eis dedit.
Scriptum est 'Quando placuerit Deo, tunc inimici hominis convertentur ®'"^- ®"'-
ad cum'. Videre licet, quod deus habet in manu cor principiuu. Si bona 218
verba locutus fueris cum potentibus adversariis, tunc deus gratiam dat, ut
30 gratiam apud eos invenias. Duri nihil promovent apud iniraicos. Si vero
humilitate tua nihil apud impudentes effeceris, tamen tu recte fecisti. Esau
se ab Omnibus permittit adorari ut magnus dominus. Et dicit 'Non indigeo, 33, 9. 12
mi frater, tuis rebus. Ego te conducam' JC. Xostra superbia non vult
cedere aliis, sed male. Haec ergo scripta sunt, quae et tu simplici fide
35 servabis.
Loca nominantur, ut Herodes sive posteri scirent, ubi patres pere-
grinati fuissent in illa terra. Sichem multum distat a Hierusalem. Non3.3, 17. 18
videtur ergo hie Salem Hierusalem jc.
454 '45rebigteit iibn bai erfte S5uc^ tJJioje, geljattcu 1523/24.
R] 219 solemns facere nos, ubi sancti sepulti sunt. Sichern uou est Hierusaleni.
33, 18. 20 'InvocaNat deum' 2C. In Succhot noii niansit, sed venit in Salem, causa non
describitur, sed tarnen ex superioribus patet, sicut factum est Abrae et Isaac,
fuerunt peregrini et incertis vagantur sedibus. Certe fuerunt uxores et liberi
probi, quod tam sepe locum mutaverunt, sed tamen interim non defuit s
indignitas. Instituit tabernaculum , in quo praedicavit suis se habere pro-
33, 20 missionem, ut mauerent constantes. 'Dei fortis', praedicavit et oravit de eo
deo, qui esset fortis, qui posset eum iuvare, quanquara non appareret. Vides
itaque nihil aliud quam fidem, charitatem, crucem et persecutionem.
282 ^)Hic iterum videtis scripturam nihil boni de pio et probo viro lacob lo
scribere, ba^ im Begegnet fe^. Sua legenda semper nobis proponit eum
semper de uno in aliud mal um elenb coniectum, ut supra, tüie fauei' e» im
ttJOtbt cum mulieribus, mit bei gcBurt ovium, et quomodo Esau timuerit.
223 Nunc cum putat finem raalorum, filia eius stupratur, fit itaque ipse infamis
et male audit apud oranes, insperatus itaque incidit in hoc. Ubi hie pro- i5
missio dei, cum talia in eum fiant? posset expostulare lacob cum deo et
14 — 455, 6 am Bande iguomiuiam patitur quae ita facta est quasi nullain possit habere
viudictam quoniam bet 3tundE^et im lonb cogitabat ij aduene sunt uou reteret nuiltura si haue
viciauero ac.
*) Diese)' (unvollständige) Schhiss der Pi'edigt (454, 10—457, 6) steht am Ende der
Börerschen Niederschrift (vgl. die Übersicht oben S. 96).
H] 219 Ex Zucoth in Salem pergunt, ut peregrinos videas illic et quos oporteat
migrare ad voluntatem illic habitantium. Crux certe erat, cum tot uxoribus,
liberis, familia esse sine domo, inter quos quandoque licet boni erant, con-
veniebat, omnis cura et discordia redundabat in lacob. Nos ne unam 20
quidem uxorem habere possumus, nisi habeamus domum JC.
33, 20 'Altare constituit" i. e. locum ad quem conveniretur ad orationem et
praedicationem. Praedicatio erat 'Nos huc illuc trudimur, state fide pro-
missionum dei' jc. Praedicatio tunc illos sustentabat ut nos hodie. Itaque
vides, quam simplex, et tamen fidei et charitatis plena atque adeo sanc- 25
tissima fuerit patrum vita.
Et tantum de Cap: XXXni.
Caput XXXIIII.
222 Haec omnia mala veniunt super miserum lacob, stupratur filia, inique
1 !Dfo^*28 is^S^^o^ ^"j periculum est inter gentes. Ubi nunc dei promissio 'Ero protector' jc.
'Siccine praestas, o deus, quod promisisti, ut in omnia mala iucidam'? Haec
scripta sunt, ut praedicareutur nobis exempla fidei sanctorum et operum dei
in fidei probatione. Non diffidit lacob propter haec omnia, et deus non
30
^prebigteu übet büi etfte f8nd) 3)lo']e, gehalten 152324. 455
R] dicere 'o deus est hec tua promissio, hoc tuum verbiim"? In hoc scripta
sunt hec, ut in nostri consolationem hec nobis praedicarentur : ipse promittit,
sed aliter nobis fit, non tarnen uos derelinquit. Quanquam lacob hoc patiatur,
tarnen non desperat, manet verbiira et taudein fit quod expectarat. Svmou
5 et Levi volunt ulcisci crimen, sed non iuste fiiciunt, nam stuprator petit
Dinam uxorem. Tili autem in jjraeceps irruunt in civitatem sine conseusu^, 25
patris, sie deus se subtrahit a nobis. Et alius nobis apparet quam est.
Dina expatiatur inter ethnicas mulieres, eas visura, Id quod non decet ipsam. u, i
Kam non est bonum signum illas vagari per domos. lacob non fert talia.
10 Verum cum deus non custodiat, nihil potest custodiri. Corrumpitur illa,i8oi.i5i. 127,1
ipse nihil potest, ruit eins custodia. Sic hodie fit: parentes quidem bene 224
educant pueros, tamen fit casu, ut corrumpantur. Ipse non vult, ut sinamus
vagari pueros, sed quantum possumus, adnitamur: si male tandem faciuut,
nos satis fecimus, quia hec res est in potestate dei, non nostra. Si deus
15 non fuerit in navi, non tuto navigatur, evertuntur omnia. Cogita iam,
quantus hie fuerit ipsi lacob dolor, tamen tacuit per tempus. Praeterea
vide, quam hie simul omnes peccant Et Symeon et Levi, Sychem et Hemor
et Dina, finb Bubenftucf. Vide quantum fiat ob haue calamitatis: fiunt periuri
omnes fratres, non permittunt civibus pacem, eciamsi circumcidantur, non
10 am Bande ps. Nisi dominus edi (jjf. 127, 1
H] 20 deserit eum, sed terret adversarios, ut infra vides. Miraculum certe est, ubi
pauci agunt in multos et totam regionem. Iure hie Simeon et Levi periissent
et occisi fuissent. Damna\-it pater eorum factum, ut et in fine libri vides.
'Simeon et Levi vasa bellantia' jc. Fraude egerunt contra veniam petentes 1 moi 49, 5
et se humiliantes coram eis. Ins fuisset primum expostulare de commisso
25 stupro, inde aliud licuisset, iam contra fatiimt.
Dina non pia describitur. Curiosa exit ad spectacula et forte adfestaaij 224
deorum illius terrae. Hinc perit. Exemplum est, ut foeminae domi maueant,
per domos currere non est bonum signum. Certum est quod hoc non didi-
cerat a lacob. Institutio tamen omnis nulla est te deo non servante, facit
30 lacob instituendo quod potest, reliqua sunt dei iuditia. Bonis et hodie talia
fiunt parentibus, ut discamus nos oportere quidem filios curare, sed non in
nostra cura et institutione confidere. Xeque dicas 'Quare corrigam filium?
cras ei fiet quod Dinae domino non servante'. Deus vult, ut ipsi corripias,
si nihil proraoves, es absque culpa, etiam prospero vento et aura optima
35 navis perit domino non servante.
Dina agit iniuste, iniuste Emor, iniuste Sichimitae non arguentes scelus
factum, iniuste Israhelitae falleutes. Omnia sunt hie peccatis plena et gra-
24 fuisse
456 ^rebtgten übet ba§ erfte SucE) ^Diofe, ge'^Qlten 1523/24.
R] tarnen servant pactum. Sed cur lacob in sequenti capite se iactat recte
obtinuisse terram, Cum bis aliter videas? primum deus ipsum tuetur, filii
male agunt et iniuste occupant terram Hemor et Sichern, eciam impie agunt,
Et forte iamdiu male vixerant. Sic fit quod solet, ut ex iniusto iustum
faciat, filii male agunt et iniuste occupant terram. luste autem iuste possidet, s
Sychem et Hemor iuste hie per iniustos puniuntur. Sic solet deus sive per
tfob I 15 ^^^^*^os sive iniustos punire. Sic lob per Arabes impios adfligitur ut hie
1 a»of. 14,1 ff. lacob. Item Abraam X reges percutit lustus iniustos, orania sunt in manu
dei , undecunque eciam veniant hec. Sic illi iure sua perdunt , licet illi
iniuste occupent, tamen postea deus accipit et iuste dat lacobo, unde se jo
2fmoi\l%l^i^Goh iactat. Hec sunt miracula dei Et quae solet agere. Egyptiis aufe-
rebant vasa K. impium erat apud homines, tamen apud deum non, quia
meruerant illi, et hoc modo puniuntur. Ut hodie fit: principes inter se
gladiantes flagellat, iniustum cum iniusto. Ita hec bona ad lacob per-
veniunt, licet illi iniuste assequerentur. Scias et hos filios lacob esse is
sanctos homines, cum tamen impie peccaverint, eorum nomen tamen in scri-
pturis extollitur, ut sit mirum. Vide autem, quomodo seducant populum
34, 22 et circumcisionis praetextu occidant. Simile vides in Paulo, qui Christianos
286 persecutus est impiissime, postea tamen conversus Et primus factus. Hie
illi tarn sanctum habeut patrem Et tamen impie peccant. Ecce quantum 20
sancti excecentur et labantur. Id nobis in exemplum factum est: si quaudo
cadant homines, non ideo sint damnandi. Rectius est sie praedicare de
8 Araam
H] viora sunt Israhelitarum , quia proditores et homicidae fiunt et tamen prae-
texunt aliquid iusti, sed peccatis peccata vindicant. Quare ergo lacob
losepho dat Sichem postea quasi suo gladio quaesitam, qui hie et postea 25
maledicit oecisoribus? Primum omnia, ut diximus, mala veniunt super lacob.
Ipse innocens est, sed peccant filii. Emor cum suis, quin magui erant, sine
dubio eciam ante graviter peccavcraut, iuditio dei in liaec veniunt mala.
Impiissime agunt Simeon et Levi, iuste illi pereunt, hi iniuste occi-
duut. Ulis iam iusta damnatio venit per iniustos. Deus ad hoc uti potest 30
.§iob 1, 15 diabolo, potest et bouis hominibus. lob affligitur innocens a malis. Quinque
iWoi. 14,1 ff. reges iniusti ab Abraham iustissimo. Hie autem mali a malis. Non est
differentia apud deum in huiusmodi iuditiis. Factum vero approbat deus
2 3^01". 11, 2 et dat lacobo possessionem, ut non frustra haec mala tulerit ic. Sic Aegyptiis
2 aRof. 12, 3G meritis auferuntur spolia, quanquam hoc iniustum potuit hominibus videri. n.^
Hodie mali principes per malos principes pereunt.
226 Non tamen Simeon et Levi damnati sunt, patriarchae enim sunt ex
12, qui in scripturis habent nomen super omnia hominum nomina, et tamen
proditorie, impiissime, crassissime peccant. Qnemadmodum Paulum oportuit
^ßrebtgten über boe crfte ^ud) 'Hiofc, getjalten 1523 24. 457
R] sanctis quam dicere, quomodo te iuvarint, et nescio quae fecerint, hec sunt
Opera dei abstrusa et mirabilia, per quae indicatur nos omnes esse pec-
catores. Id quod hie vides: quam diu deus nobiseum, tamdiu probi, ubi
manum abstrahit, nihil est, quanquam nou diffideudum, si ruaut aliqui, .sed
5 verbum vide, uon hoc, verbum est maius et misericordia eins quam iniquitas
nostra.
Allegoria,
59'. 17. 3tpril 1524.
Dominica lubilate.
Audivimus 34 caput historiam Dinae, quae .stuprata, quae significat
lu falsos sanctos, qui tandem confunduutur verbo, quanquam interim querulitantur
tota familia lacob, quod autem tam pauci resistunt pluribus, significat paucos
esse qui verbum dei praedicant, et plures qui ei adversantur, et apparet, cum
11 am Bande Habes et causam in sequenti c.
H] ante fieri maximum peccatorem quam iustificaretm\ Gravatur lioe delictum,
quod Optimum patrem rectissime instituentem habeant, ut ignorantiara prae-
15 texere nequeant, qui superbia animi obliviscuntur dei et pietatis, ut non
damnemus statim sanctos, etiani dum graviter delinquunt. Quid potuit de
sanctis turpius scribi? et tarnen post sancti sunt: quandiu nos tenet deus,
sancti sumus, non teuente deo labimur.
Sequitur Allegoria.
•j'i Dina sunt leves animae sese immiscentes mundaois extra domuni patris,
dum non manent in domo patris, stuprantur, conscientia alligatur adultero
per doctrinas humanas proraittentes salutem. Sine vincta conscientia doctrinae
humanae observatae nihil obessent, sed damuatio est eis adscribere remissio-
nem peccatoriun et eis fidere. Quod Sichern eam videt , amat K". sed quod 'i^i^
■-■j diabolus libenter couscientias possidet, habet ursiuam linguam, gustat libenter
mel. Alias illic foeminas habuisset, sed seductores negligunt, quas iam possi-
dent, filiam lacob volunt habenteni dei verbum. Si intus manet, Christi est,
si cxit, meretrix efficitur. Insidiatur diabolus sanctis. Porro tbedus pro-
missum a Sichimitis hoc sibi vult: Nostra doctrina uou nocebit, salvabit k.
■i'i Circumciduntur, quia volunt sanctis similes videri, credentcs, ut dicuut, deo
et Christo 2C. mentiuntur, fallunt, species est pietatis, coniugium simulant,
sed meretritium est. Cave. Fratres autem Dinae, quamvis impie agant,
tarnen bonam habent siguificationem , dum gladio verbi iugulant seductores rm
reducentes Dinam. Itaque vides scripturam velle, ut dei verbum et dei opus
3ö in nobis regnet.
Et tantum de Ca : XXXIIII.
458 5ptebigteit iibei: hai erfle ^iid) 'JJioie, ge(}a(tcu 1523/24.
R] sancti moriuntur et interfciuntur, eos perire, ut supra de Isaac dictum, tauien
incipit vita eorum.
C. XXXV.
2t9 Auditis in hac legeuda nihil aliud quam jamer unb ^ei'^enlcljt , nisi
quod attiugitur eum orasse et edificasse altare, sepe tamen indicat seriptura 5
35. 1 patres audisse deum loquentem. Quod iubetur altare edificare, causa est,
quod liberatus fuit, ne filii eius cederentur, immergit quidem deus suos in
pericula, sed uon permittit perire. Habebat promissionem semeu suum 3C.
hie fere omnes occisi sunt, dominus dat terrorem omnibus populis, ne
se(juantur. Dominus illico suos liberat eciam nutu oculi. Hec sunt arma lo
230 lacob, et murum hunc dominus edificat, domiuus quando fd^lagen toil, tum
intus in corde incipit, quando cor adimitur, quid tum secuturum? Hoc opus
est dei, super hoc verbo, quod domiuus iubet eum edificare, non veretur
lacob ire in hostes, uon solum iubetur non timere hostes, sed et edificare
altare. Ibi praedicatiouem habet, quod est offitium sacerdotis. Hie vides 15
lacob non solum praedicasse suae familiae, sed et aliis, qui propter verl)um
35. 2 ei adherebant, ut postea gentes ludeis. Quid praedicavit? 'Abiicite' 2C.
'nos edificabimus altare et gratias agemus deo'. Edificare altare est non
inveniri deum nostris operibus, dei domus dicitur, non quod ibi nomen damus
ei templi, sed ideo erigeudum et vocaudum templum, quod ibi habitet, quo- 20
modo autem? quando loquitur: ubi dei verbum dicitur, ibi deus habitat, huc
veniendum et audiendum eius verbum. Si eius verbum non auditur, non
^^Zi't^'^* est domus dei, si eciam per totum diem cantetur, dicit 'Ibi habitat nomen
3 am Rande C. 35. 11 dum
K] Caput XXXV.
229 Ubi verbum dei est, illic eciam opus bonum. Aedificat altare iussus 25
35, 1 a deo ad praedicaudum illic ic.
In uecessitatem inciderat lacob propter scelus filiorum ita ut omuia per-
dita putet, qui tamen habebat dei promissiones. Hie deus adest, terret
circumquaque adversarios, qui unius oculi signo totum territat orbem
Irruunt non ad arma lacob qui armati erant et viribus carnis longe supe- 30
riores. Aufert deus adversariis cor, quid gladii in manibus prodessent? Quem
deus percutere vult, prius securum facit et contemptorem, quem autem salvare,
prius trementem. Quasi sie dicat 'O lacob, uon cogitato te percutiendum,
alia potius cogitato, nempe ut acdifices altare, abiicias idola ic. De me cogi-
tato, de hostibus esto securus'. Hie lacob vadit non solum cum suis, sed 35
eciam cum aliis adiunctis, propterea quod viderant deum esse cum eö, quem-
admodum sepe fiebat illic, ubi verbum dei homines esse agnoscebant, ut
postea de proselytis videre licet JC.
231 Altare facit et illi facit, qui in necessitate erat adiutor, locus sive
!ßrebigten übet ba-j erfte i^iic^ tDlofe, getiolteu 1523 24. 459
R: meiim\ lacob ex suo sensu uon edificat altare, sed iiissu dei. Ita nee tu
fac teraplum nisi iussus. In potestate mea non est, quod nomen dei honoretur,
sed oportet dicat prior 'hie volo praedicetur nomen meum' Exo. 19. 'In 2 aJiof. 20, h
quocunque loco nieiuinisse fecero nomen meum'. Talis domus superat omnes
5 aureas sive sint Rhomae sive Hierosolymis. Dieitur ergo altare quod iussu
dei erectum est. Sophistae nostri cantica omnia, quae ex Genesi acceperunt,
torserunt ad sua templa. Sic fecerunt ludei, qui erexerunt idola 2C. Quid
est 'abiicere idola, repnigetl et vestes abiieere'? tria sunt, quid sibi volunt?35,2
qui 'dii alieni' sint, audistis ])rius. Quanquam lacob plenus spiritu saneto
10 fuit, tarnen non potuit hoc efficere, ne idola essent in sua familia. Idola
nihil aliud fuerunt, quam quod quidam ficto cultu voluerunt deum colere
sicut nos nostris fictis et excogitatis operibus. Xon vult enim cultum, nisi
ipse praeceperit. Simplex quiddara fuisset, si saltem abiecissent idola et cor
impurum mansissent. Sequentia duo pertinent ad ceremouias, sed prius 232
15 dictum de corde. Obiectio 'Quid nunc? nonne vides hie praecipi lotionem
et abiectionem vestiura et induitionem pulchrarum vestium, et lacob hoc
praecipit""? Hoc tnoüen toix laffen ft^en, sed dicimus : quanquam vita eterna
et fides uon consistunt in istis ceremoniis, .sed tamen non fiunt sine his.
Sicut Paulus dicit 'Esca non commendat me deo', sed tamen oportet uti^or.s.s
20 edamus, ut possimus audire verbum. Igitur eligitur locus, ut praedicetur
verbum dei. Habeantur hec communia. Hec domus uon est melior alia et
H] domus dei dieitur, non ubi queramus deum quasi loco alligatum, sed ubi
deus volens habitet. Tunc ibi habitat, quando ilKc loquitur i. e. facit praedi-
cari suura verbum. Ubi non est verbum dei, illic non est deus, etiamsi
25 Petri et Pauli ossa illic requiescant. Ideo dicit, ut nomen eius habitet ibi.
Praeterea hoc iubet deus, non iussus 'fac aliud, non domum dei'. Oportet
autem non tuam cogitationem , sed deum sua gratia incipere, ubi praedi-
candum est verbum dei alicubi. Ex auro, argento et lapidibus pretiosis
edificatum templum aliquod non posset esse simile huic tarn despecto altari,
30 et tamen pretiosissimo :c. Hinc post surrexit magna idololatria in Bethel, ut
supra quandoque diximus. Xos quoque patres sequimur, non dei verbum ut
ludei, qui extruebaut in vallibus, in excelsis sacella exemplo patrum 2C.
Vides hie pium cultorem non tarn potuisse omnia curare, quin aliquid 232
idololatriae fuerit in suis. Idola tamen erant certe non alia, quam quibus
35 verum deum colere se arbitrabantur. Xon eaim fieri potest, ut non aliquid
nostris adinventionibus tribuamus, si non regnet verbum dei, quemadmodum
nostri suis cultibus dei honorem queruut, ut videtur, ita et illi. Deinde
festae vestes et alia festiva, quae hie vides, ceremoniae fuerunt. Ergo ais
'Hoc scribitur contra nos, qui praedicamus iustitiam es.se ex sola fide'? Re-
♦0 spondeo: Christiaua vita licet non sit in cibo et potu, tamen sine his non
vivitur in hac vita. Ita nihil ad Christianismum facit, quod hie vel ibi
460 ^ßrebigteit üBer büö erftc 58uci) Wo]t, geTjalteit 1523/24.
R] tarnen nou conveniret, ut hie ederes, biberes et saltares. Tantum est, cum
dicit lacob 'mundamini' 2C. ac si dicerem 'audite praedieationem, sinite ba§
freffen unb faufen ba^cim'. Monachi si dicerent 'hanc cappam induo, ut eo
melius iusudem studiis\ sed aliud est. Ita lacob dicit 'ba§ ^eubt[tu(J, ut
233 ascendamus et edificemus altare doraino, et ad hoc i[t gut, ut abiiciatis idola ^
et geperbt sit erlt(j^\ Postea nihil sequitur de duobus posterioribus. Item
sciendum, quod vestes quas scriptura culpat, fuerunt, quas induerunt in
35, 4 honorem idolorura, quare legis et hie 'inaures' dedisse eos. Fuit mos in his
regionibus ferendi armillas jc. gentes idolis suis inheserunt hec ornamenta.
Quid significet hoc, postea audiemus, neiupe ne haberent aliquod signo, quo lo
35, 6 testarentur sc obstrictos alicui idolo. Luza postea vocatur Bethel, non procul
a Hierusalem et hie locus oceasio maximi discriminis, quia non cessavit hie
falsus cultus, quamdiu Israel fuit abductus, 8i papa haberet tantum roboris
35, 8 pro se, quis consisteret coram eo? Dcbora moritur 2C. Hie luctus incipiunt.
lacob liberatus est e manu hostiura, sed sequuntur mala propria. Hie habes is
aliani orationem dei ad lacob, prius locutus est deus cum eo in eodem loco,
335 35, 10 cum abiret in Mesopotamiam, Et hie iterum facit. 'Vocaberis Israel', tarnen
prius ita vocatus, cum pugnaret cum angelo. Sed hie nomen eins divulgatur,
quod antea non fuit, sed tamen non solum Israel vocatur, sed et lacob, ut
1 noii fehlt
H] praedicatur, tamen cum praedicandum est, oportet fieri in aliquo loco. Ex- -jo
terna ergo sunt libera, quae tarnen adhibemus, ut honesti simus ad verbum
dei, ubi eonveninuis. Ita nou convenit in hac ecclesia chorizare, potare,
edere k. Perinde vero hoc fuit, ac si et ego dicerem 'Qui vult venire, ut
audiat verbum, relinquat suam ebrietatem, inhonestatem, ruditatem domi\
333 Non mala essent, si sie uterentur liodie cxtoniis liberc. Sic hie eciam 25
sentiebat lacob cum suis. Utcuncjue istac ccremoniae defuerint, quae deus
uon mandavit nobis, tamen oportet idola abiicere et irc, ut aedificemus altare,
35, 4 quae deus uobis mandavit. Mutaverunt etiam inaures, ut videas ad cultum
idolorum habuisse, quemadmodum et nostri habent spetiales vestes, inaures,
torques, armillas, (juae alibi ({uoque leguntur in usu fuisse illi popnlo. 'Abi- 30
icite', inquit-, 'ue vel signo testificemini vos alii deo aliquid esse obnoxios'.
35,6 Luza antea dicebatur, nunc autem Bethel. lüde postea idololatria in
Israel optima spetie. *Nos', dixernnt, 'volumus hie oolere deum exemplo
patrum qui' w. Contra clamabant prophetae 'Non debetis, quia non habetis
idem verbum\ lüde oportcbat hereticos mori. 35
35, 8 Nutrix moritur, quae est iterum miseria, sed cousolatur deus sie prae-
sentem fore per altare in verbo.
23.5 35, 10 Nomen Israel confirmat iam deus, (j[Uod lacob ante acceperat, sed non
vocatus ita fuerat, iam posthae ita eciam ab hominibus vocabitur. Quod
«ßrebtgten über ha^ erfte ^uä) 5Jlofe, gel^altcn 1523,24. 461
RJ vides in prophetis. Sequitur praedicatio "^Ego deus omuipotens" 3C. Hie 35, ii
promittit potentes reges venturos ex vili et misero corani mundo lacob. Hoc
et supra audistis, praeterquam quod hie adiecit Reges progressuros ex Jacob.
*2^tan(fopffer' erat viuuni quod efFundebatur in spiritiiali significatione: audie-S5, 14
5 mus, quid significet. Supra c. 28. 'Si dominus', iani reductus in patriam, iimof. 28, 20
sed dominus renovat promissionem semper. Sed sequitur postea statini
persecutio, ita agit dominus cum suis. Rachel pariens moritur, dilecta uxor, 33,i6 236
pro qua tam multis annis servierat, non potest domum abduci, sed in via,
antequam ingrederetur patriam, moritur. Nonne hec dura crux? forte et
10 filius mortuus, sed hie Pauli avus. 'Turris Eder' 'turris gregis\ In losue^*'-*^ 2^
habes de ea et alibi. Item aliud sequitur, nempe filii scortatio, vide C|uanta
mala gregatim venerunt lacob, deus non tuetur ei fiham, non uxorem. Ideo
parati esse debetous ad patiendura quaeque mala. Paulus ad Corin. 5. prae- 1 cov. :,, i
canit hoc dicens, quod uec auditur inter gentes, non audebat dicere de ludeis,
15 quia hie vides hoc factum, sed hoc in finem vitae male sibi succedit, cum
audit verbum patris 2C. propter Beniamin, qui novissimus fuit, hie filiorum ^ j,,j,- ~*'^
catalogus repetitur, quam uoluit, secum adfert, quam dilexit, perdidit. Rebeccae
mentio non fit, forte interim mortua, lam finem habemus legendae Isaac,
restat modicum de lacob.
7/8 ani Hände Bcnuoi filius doloris mej
'S.] 20 autem dicit *Non lacob', Intellige non solum lacob posthac appellatum , sed
cciam Israel, alioqui hoc esset contra prophetas, qui lacob eum appellant k.
Regia maiestas promittitur pro Ventura ex tanta despectione et vili .={5,11
familia.
'Xtantfopffet' intelligitur vinum vel ex vino potus, qui infnndebatur in .r,, 14
2-1 ignem et cremaljatur cum reliquo sacrifitio.
Renovat hie deus promissionem, ut lacob coufidat se filium, sed statim,
ut solet deus post promissionem, malum infligit per Racheiis infoelicitateni.
'Ben' 'filius', 'On' 'dolor' 'i' 'meus', 'lamin' 'dextera'. Ad patrem quidcni :$.•), is •»:$«
venit, sed cum dolore de interitu Racheiis.
30 Sic salit et assat deus sanctos suos. Dina stupratur, nutrix moritur,
Rachel misere perit. Hie violatur uxor eins a proprio et primogenito filio.
Ut videas deo non esse curae, per quae exerceat sanctos, etiamsi sint hor-
renda flagitia. Paulus dicebat de eo, qui novercam duxerat. 'Qualis fornicatio 1 (im. -,, i
non auditur in ethnicis', non audel)at dicere in ludaeis, in quibus sope
:i' horrenda designata sunt. Quid ita Rüben peccat? Respoudeo 'Ubi Euan-
gelium praedicatur, ibi fere inveniuntur homines deteriores'.
Vides Esau adluic illic esse, forte mater defuncta erat ante redituin
lacob.
Finis liistoriao de Isaac.
29/30 am Hände ©d^Dff§6orn eciuni legis in Insne.
462 $tebigten über bn§ erfte S3uc^ 9!Jiofe, getialten 1523/24.
60. 1. mai 1524.
R] Dominica Yocem locunditatis.
237 Audivimiis in hoe capite, quomodo lacob venit ad patrem, in via
moritur Rachel in partu Beniamin, quo indicatur misera vita patris lacob.
Mysteria breviter percurremus. Bethel dicitur 'doraus dei' vel 'ubi deus
habitat', illic praedicavit lacob, iit abiicerent idola 3C. dederunt sibi ea et 5
inaures et fpeng, et subfodit ea sub quercu. Hac historia li|)l{c^ significatur
praedicatio Euangelii, quae nidlibi fit nisi ubi deus habitat. Hoc Euau-
gelium semper pugnat adversus idola argentea i. e. doctrinas horainum i. e.
eos cultus, quos deus non iussit, qui sunt mera idolatria, ut hodie audistis^).
Non vult enim aliuni cultum, nisi quem ipse praecepit, ut cor nostrum lo
certura sit, ut hodie de precibus auditis, sie reliquis intelligendis. Hos cultus
non possunt praestare hi qui verbum dei non liabent, igitur certi non esse
238 possunt hoc deo placere. Hae sunt imagines manibus homiuura factae i. e.
opera et cultus et doctrinae fictae, quae oiunia Euangelium damnat. Qui
haue praedicationem audierunt, probi sunt, obediunt ei, dant ei idola et is
inaures quoque, quarum prius non meminit. Hoc est: ubi audiunt praedi-
cationem hanc, adiuvant simul damnare haue idolatriam. Inaures significant
praedicationem, quae solitae fuerunt portari in his regionibus. Sicut hae
ornant aures, sie auditum Euangelii hec commendant, quae adimuntur et
sepeliuntur sub quercu, ut nihil efBciant amplius. Quod lacob erigit saxum 20
et fudit oleo 2c, ha^ ift ein !oftIic^ gepelt» getoefen. Nihil fuit hoc nee edi-
ficium nee tectura nisi solus lapis, quo iacebat lacob. Et hie plus placuit
deo quam omnia templa in mundo, quia praeeeperat eum sibi erigi. Lapis
est Christus, qui erigitur, et dormitur secure in eo, quia ubi dei verbum
praedicatur, erigitur Christus, hunc Euangelium monstrat, in quo quiescere 25
et dormire debemus, in quo angeli deseenduut. Est ergo hoc erigere nihil
aliud quam praedicare Christum, quare non aliud praedicari debet quam
5 abiiceret 17 significat 19 ornat 25 monstra
') Die Vormittagspredigt dieses Tages ist in Bär er s NachscJiriß erlmlten (Jena, Cod.
Bos.17^ Bl. 187^ — 189^).
2?] 238 Inaures abiiciuntur i. e. doctrina demoniorum et idola k. haec abii-
ciuntur, ubi in Bethel incipit praedicari Euangelium k. Mirum vero, quod
doraum dei vocat, ubi neque tectum est neque parietes, sed tantum lapis.
Hie lapis plus deo placuit quam omnia templa, quia deus haec commiserat.
Lapis est Christus. Ubi Christus est, illic praedicatur, illic videtur deus,
ascendunt et deseenduut angeli. Erigere lapidem hunc est praedicare Euan-
gelium, quemadmodum hie, ubi abiciuntur idola. Ubi hoc signum est, vere
^ptebigten ühex hai^ erfte 33u^ 5JJoie, gehalten 1523 24. 463
R] Christus. Concludendum ergo, ubi pie praedicatur Cliristus, signum esse
certe ibi esse domum dei. S^rantfopffer quid significat? quod est viuum,
sacerdotes accipiebant farinam tritici vel fuc^ et infundeljant vinum, oleum
communiter addebatur, quomodo hoc in Euangelio gf)et 3U? orania de praedi-
5 cationis officio interpretanda, si vis bene interpretari oblatioues, interpretare
de praedicatiouis offitio. Huius fundameutum habes in Paulo Ro. 15. Sancti- j^jj,,, ^®jg
ficata oblatio gentium, nou quam ipsi faciant, sed quae ipsi simt. Quomodo
ita doceo, quod in Christo Adam vetus raortificari debet, quod omnia iuterire
debent tua 2C. inftmdo vinum i. e. coufiteor homines debere mortificari secun-
10 dum suam carnem. Lapis est Clu-istus, iufuudere est praedicare eum qui
hominem mortificet. Vinum inebriat homines, ita Euangelium: si homo reete
intelligit, nihil curat bona, honorem, vitam, siuit sibi aufeiTi sua, hunc mundus
vocat stultum, hoc Euangelium praedicat. Ita praedicandum de Christo, ha5
hai fein tue»') fe^. Oleum est misericordia. Euangelium dicit 'omnia, quod
15 estis, malum est', ut superiori dominica-) 'Arguet mundum'. Qui hoc credunt, 50^. 16, s
perfunduntur vino, tum sequitur oleum, misericordia et gratia dei quae solatur,
hoc egerunt prophetae ubique. Cum igitur hoc credis, in Christo scilicet
non solum esse mortificationem, sed et misericordiam et vitam. Hoc patres
2 am Bande gie^o^ifet 6/7 Sanctificata] Sanctificans vt 16 dum
*) toe§ für toefen. *) Am Sonntag Cantate. Die Predigt über das Evangelium
dieses Tages ist in Börers Nachschrift erhalten (Jena, Cod. Bos. 0. 17^ BJ. 185^ — 187^).
K] scito deum adesse et illic vere esse Bethel. Quod autem effundit lacob
20 super lapidem trartdf Opffer i. e. v-inum et praeterea oleum , praedicationis
offitium est. Ex omnibus sacrifitiis veteris testamenti facito diversa prae-
dicationis offitia et non errabis. Queraadmodum et Paulus interpretatur
dicens Ro. 15. ^it fiat oblatio gentium accepta' 3C. i.e. qua ego praedieandowöm. 15, 16
offero gentes deo. Quando ergo sie praedico, ut Adam tuus occidatur, tunc
25 vinum fundo super lapidem i. e. confiteor, quod in lesu Christo homines
oporteat mortificari, quod is occidat in salutem, qui potus certe non est
puerorum. Euangelium inebriat et facit mori omnibus, ut inebriatus nihil
curet, quae mundi sunt. Hunc ebrium mundus stultum vocat. Oleum autem
est misericordiae et gratiae praedicatio. Vinum arguit mundum de peccato
30 et de iustitia et de iuditio. Per Christum uncta pinguescit et hilaris fit 4891.30^.16,8
conscientia. Si non mortificatio, sed et vivificatio in Christo creditur,
utrumque eifunditur super eum et vinum et oleum 2C.
Hie vides quaedam fuisse ante Mosen k. Christo offeruntur morti-
ficati, et ista duo quae diximus, durant in Christianis per omnera vitam,
35 atque hoc est ministerium verbi.
Benoni. Quando Euangelium incipit praedicari in Bethel, moritur circa
Bethel Rachel idest synagoga pariens cum magno dolore novum populum.
464 5prebigten über bal erfte Sucf) TOofe, ge"f)attcn 1523 24.
R] praeluserunt nobis. Moses ista non suxit ex digito, sed muitae leges iam
tum viguerunt, iit siipra circumcisionis, ubi hoc fit, tum hie habitat vere deus.
Xon potest Adam venire ad bouam conscientiam, nisi penitus mortificetur
et non curet peccatum, et hoc fundere durat, tamdiu vivimus et mundus
durat. Hoc est praedicationis offitium. Uxor raoritur ic. figura: quando 5
240 Euangelium iucipit per Christum et Apostolos, moritur Rachel i. e. Syna-
goga 2C. fiHus moritur, sed mater bleibt biubei;, ex filio fit novus popuhis,
quia fouer i[t§ iDorben ber muter, quae bruber ^u f(^eitcin ift gangen, id
quod uomen indicat 'Beunoni^ filii sumus crucis et praedicamns crucem.
Pater ahud indit nomen, vocat 'filium dextrae manus": secundum Adam 10
sumus fiHi doloris, secundum spiritum sumus fihi dextrae i. e. beatitudinis.
Ita Spiritus hidit in patribus, _ quod veuturum esset tempore Euangelii.
Quando Euangelium praedicatur et Synagoga perit et filius Bennoni nasci-
tur, facit ille adulterium cum noverca. Duae matres patriarcharum ancillae
fuerunt eciam uxores. Rüben fuit primus, qui deberet esse dominus omnium, 15
quia hoc erat privilegium in populo hoc. Hie dormit cum noverca: signi-
ficatur, quod optimi in populo sanctissimi et sapientissimi hi dormierunt
cum synagoga et doctrinis humanis perdiderunt et lectum i. e. conscientiam
contaminarunt patris. Conscientia est verus lectus, in quo quiescit sponsus
Christus cum anima sponsa, uec patitur Christus, ut alius regat quam ipse 20
solus. Si igitur praedicatur fidem tuam debere peuderc in solo Christo, tum
lectus est purus. Si vero per opera doceris aliquid boni agere, tum Rüben
ascendit in lectum patris et coutaminat cum. Christus noster pater hunc
solum occuj^are debuisset, sie factum est tempore apostolorum. Pharisei
abduxerunt populum a fide ad opera, hos sequuntur hodie nostri et habe- i-n
241 bimus tales, qui a fide opera nos urgent. »Sejie vos admoneo discernere
longa vitam et doctrinam, ut in Christum credam, nieani passionem, mortem
2 dum 8 id^vettern 16 noverca /e/;/< 21 dum 22 dum 27 am Rande Yh;i
apostolos K. Xos quidem filii doloris i. e. crucis sumus, sed pater vocat
nos filios dexterae i. e. salutis aethernae, illud extra sumus, hoc autem vere
coram deo. 30
Rüben violat. Coepto Euangelio et nato Benoni Rüben peccatum
describitur, qui erat primogenitus, cui principatus debebatur. Optimi in illo
populo tunc synagogam foedarunt humanis doctrinis contaminantes con-
scientias. Ad conscientiam nemo debet iugredi praeter deuni. Sicut fiebat
tempore apostolorum per impios ludaeos et per pseudoapostolos, ita fit et 35
nunc et fiet, ut quidam ex nostris nos ad opera detrudant. Hie tu, quod
sepe moneo, vitam et doctrinam longe secernere debes. Etiarasi non sie
vivam, non sie serviani fratri, non sie patiar pro veritate k. tamen propterea
doctrina non est falsa. Nemo tutus erit a praedicatione operum, nisi purum
fPrebtgten über bai: erfte 95uc^ 9Koje, ge'^nUen 1523 24. 465
R] nihil esse, postea serviendum proximo omniaqiie relinquere. Yita: au ita
vivam an hoc faciam, an hoc faciam vel non, denique doctrina manet intacta,
hoc faciunt nostri, oportet mortem ridenti ore patiaris. Homo non melius
potest seduci quam per vitam, ubi hie non vigiles praedicatores. Maxima
5 gratia est, quod separare possit ^-itam a doctrina. Verum est, quod ita ^^vere
debemus, sed utcunque sum, doctrina non est falsa. Pelagianus hac re decep-
tus, Augustinus item, Hieronimus penitus prostravit et Cvpriauum. Yulgus
seraper plus ducit x-itam quam doctrinam, 'oportet', inquiunt, 'bal^) ^O^er
Ü^omBt', ^D^ex non possum praedicare quam quod Adam vetus mortificari debet
10 et noYUS oriri. Hoc tu non facis? Deberem quidem facere, sed dominus non
dederit. Vitam sinas esse terram, doctrinam celum, doctrina est similis, vita
potest esse altior, velim et habere me altiorem vitam et contemptricem mortis. 242
Futurum est ut a doctrina ad vitam dehinc ad opera labamur. Apostoli
fuerunt magistri, tempore apostolorum fuerunt tales qui ceciderunt, omnes
15 quotquot vides, ibi ceciderunt, Rachel et Lea videmus quam lapsae sint,
quam eciam infirmae et tamen matres patriarcharnm.
36. quisque secum legat. Est enim progenies Esau. Hie iucunda 248
veniet historia et pulchra, habemus nunc 4 patrem. Hie vides spiritum
sanctum tarn bene impietatem sanctorum describere, prius occiderunt filii
20 lacob et plures, Rüben novercam stuprat. Hie privant filio patrem et hoc,
quod plus diligeretur a patre. Beniamin adhue puer erat. Rachel erat bte
2 am Bande doctrina 11 über doctrina est similis steht nee altior potest doceri
17 am Bande C. 37. 21 Rachel] Rebecca
1) \)a% = ha% es, icie häufig. Belege aus lAither gibt z. B. Dietz 1, 413'^. P. P.
S] verbum praedicetur. Ais 'ita oportet vivere': Scio. Ubi ergo Christian!?
Viderit deus, verbum verum est. Debeo confidere solo deo et hanc vitam
contemuere. Aiunt ergo qui volunt hodie aliquid novi praedicare 'Xon vivis
25 sie, oportet altius ascendere\ 'Potes", inquam, 'melius quam nos vivere, sed
non melius docere, propter illud noli hoc aliter tentare, ut adigas ad opera'.
Non praestabunt qui in opera respicient. Sed ita sentient 'Ille non vivit
sie, ergo doctrina non est verax'. Sed vide hie, quod Rachel et Lia eciam
sunt sanctae et tamen invident JC. Igitur foedant lectum patris cjui aliud
30 docent quam solam fidem.
Et tantum de Ca: XXXV.
Caput XXXVI transimus. 245
Caput XXX vn.
Reete Spiritus etiam peccata sanctorum describit, ut quando patriarchae 248
35 invident fratri loseph, Ante descriptura est peccatum contra Sichern. Inde
quod pecca^^t Rüben, post videbis filiorum peccatum grande in patrem et
Sut^etä aaSerle. XIV. 30
466 «Prebigten über bn§ erfte 33ud§ ^«ofe, get)Qltcn 1523/24.
R] teerte f IQU et filii eius duo loseph et Beniamin, qui certe fuisset verus heres,
249 37,2 quia a Vera uxore natus, et probus fuit puer, quia dixit textus eura indicare
scelera fratrum. Non potuit ferre, sed ipsi non ferre possunt, quod poly-
mitam ferret vestem, et praesertim filii Leae Sanctae hoc egerunt, quia ut
audistis, uon fuit vera Lea. Hoc peccatum sanctis illis donavit, qui non 5
iudicat secuudum opera, sed fidem nobis in concolationem. Et huiusniodi
legendas libenter audio. Nos cum praedicaraus historias sanctorum, ita
praedicamus, quasi non habuerint carnem et sanguinem. Certe Spiritus sanc-
tus sinit eis carnem et sanguinem.
61. 5. mai 1524.
Die Ascensionis domiui. lo
249 Audivimus historiam lacob, quomodo loseph fuit etltfutt et venditus
per fratres suos, bQ§ ift bei" Ie|;t et maximus 6uff, quem lacob passus. De
caritate annonae sequitur, sed uon adeo magnus. A-^ides, quomodo Spiritus
sanctus describat historiam luiius viri sancti a iuventute. Esau fuit primus
et 3un(ff)er, ipse ba§ QJC^enBrobel fuit et multa mala passus, usque dum 15
acquireret Rachel, postea cum Laban jc. cum angelo pugnavit. Rachel moritur,
Dina stupratur, deus promiserat 2C. et tamen sinit cum mergi, quasi mentitus
fuisset deus. Et hoc maximus Buff , quod filius dilectissimus ei aufertur et
dicitur fera cum devorasse, credidit lacob deum voluisse hoc quod filius ic.
Rachel erat dilectissima, illa moritur, loseph primogenitus et ille aufertur, 20
iam spes non est reliqua, (^uia putarat lacob loseph hoc semcn futurum,
quia erat de praecipua uxore et certo credidit hunc filium, auff irelc^en
250 verbum dei fol lauten. Hie potuisset dicere deo 'Cur mihi adimis uxorem
4 Sanctae] S. 19 eum] ei
K] fratrem. luvident dilecto filio Racheiis dilectae et dominae ])rimogenito
249 matris. Bonus erat prae caeteris filius loseph, qui etiam accusabat peccata 25
fratrum, merito diligebatur. Uli inprimis invident, qui sunt ex Lia, qui
volebant esse primi. Mira itaque deus agit, dum eciam sanctos peccare
facit, si servat eos, boni sunt, non servati cadunt.
luter omnia quae passus est lacob, hoc maximum est de loseph. Misera
certe erat vita lacob a puero. Nam primum dominus eius est Esau in domo 30
patris et deinde 2C. Omnia apparent, quasi deus mentitus sit suo verbo.
Hie dilectissimus ex dilectissima uxore filius loseph videtur a bestia devora-
tus, in quo forte, quia optimus erat, putabat promissionem implendam. Iam
et illa dilecta uxor erat mortua. Istae sunt sanctissimae historiae sanctorum,
in quibus videtur, qui exerceat deus suos sanctos. Omnia vero tendunt eo, 35
ut videatur deus mirabilis in sanctis suis. Nonne hie putas rationem dixisse
2.^0 iu lacob 'Ego habeo verbum dei et istud erit semen benedictionis" jc. Unde
«Prebtgten über bn? crfte fSnä) Wofe, gefialtcn 1523 24. 467
R] et filiuru, auff quem [t^ett fol promissio ?' Hec sunt aureae legendae sauctorum,
aliae stulticia et fabulae sunt. Hie videmus, quomodo deus suos sanetos
toä)t unb Bratet, et appareut omnia, quasi falsa sint ic. scripta sunt, quam
mirabiliter agat in sauctis suis. Ratio eius eogitavit 'loseph erat filius, de
5 quo progenies illa Ventura erat'. Dominus hoc e corde eius rapit. Quomodo
solatur dominus? sie cogitat "^perficiet verbum suum et ex semiue primae
uxoris et praecipuae': mundanum regnum mansit in loseph, spirituale in Inda.
Hoc latius inde discamus angustiam sauctorum magnam esse, qui dei sunt,
et nuUo alio servari quam verbo. Si igitur eis adimitur, quodcunque tandem
10 sit, sperandum meliora daturum. Huiusmodi sauctorum natura est, recta
igitur natura lacob fuit multum cruciata, non deiicit in ventum ut faciunt
lofe patres. Quod tristatur ob filium, significatur deum penitus non abiicere
naturam. Interdum venit, ut aliquis ita inebriatus sit spiritu sancto, ut nihil
curet terrena. Naturalis inclinatio est, ut parentes liberos ament. Et hoc
15 est in feris, ut quoque una pro simili vitam perdaut. Haue naturam per
fidem deus non aufert, Ut hie naturam patris siuit lacob, diligebat loseph 2.5i
prae cunctis et aliis vestibus vestiebat jc. huiusmodi ort per se uon sunt
malae, si saltem non abutamur. Si deus non dedisset hanc naturam, tum
pueri perderentur let§ ^) 2C. Si pueri iterum non bene adfecti essent erga
20 parentes, tum non audirent eis. Hec ideo dico, ne putemus sanetos tales,
qui penitus lapides sint, ut hactenus praedicavimus. Maria fuit fortis, vidit
filium in cruce pendentem, attamen scriptura non silet 'gladius transivit persuc. 2, 35
cor eius'. Quod martyr mortem non tiraere debeat, impossibile. Sic Christus
4 über eius steht lacob 5/6 über hoc bis solatur stellt ut non amplius speret hoc
futurum 6 am Rande quocunque modo tandem id fiat 7 über uxoris et praecipuae
steht id quod factum est über regnum mansit steht in Israel scilicet 11 am Bande
quia dominus eam rectificat 14—16 avi Bande Econtra vt filij mutuo diligant ünb fid^
at§ 9ut§ 3U ben eitern öerfe^en 16 über lacob sieht deus über diligebat steht lacob
18 dum 19 über Iei§ steht pedicis 20 dum 21 über fortis steht animosa
1) d. i. die Kinder vnirden vor Läusen verkommen. Vgl. das übergeschriebene pedicis
= pediculis. P. P.
H] ergo nunc consolationem accipiat lacob? Et tamen ex isto semine venit
25 genus carnale et regium in Israel. Spirituale autem transivit ad ludani, ut
utraque dei promissio impleretur. Fides hie dicit 'Utcunque videatur deus
iratus, tamen pater est, benignus est' iz. Non hie inspicito stoica argumenta
aut novorum prophetarum. Naturam non aufert deus, sed meliorem facit.
Dolet maxime lacob naturali inclinatione, id quod" sinit deus in sanctis, non
30 facit eos stupides et truncos. Parentes amant filios, filii fidunt eis, id quod
est quoque in bestiis, quae non aufert deus, sed adiuvat quoque sive augct.
Non est ista natura mala, sed necessaria, nisi abutantur. Maria erat sanctis- 251
sima et ita fortis, ut potuerit cruci astare, tamen gladius pertransivit animam suc 2, 35
eius. Sic nos quoque timemus ignominiam, paupertatera, mortem, non sunt
30*
468 ^Prcbigten i'ibn bQ§ erfte Sud) SJiofc, gc^attcu 1523 24.
R] ipse timuit mortem et tameu contra deum uon egit. Dens voluit ita exercere
per bene et malefacere, quando dat et adimit, et tarnen semper equa sit
mens. Patres in deserto voluerunt penitus hec raortificare. Quidam fuit,
qui penitus voluit non videre patrem 2C. factum, ut quis ei appareret dia-
bolus, certo fuit, qui diceret patrem eius venturum, ne eum admitteret et 5
loqueretur cum eo, quia sub specie patris esset diabolus, accedentem ergo
patrem ad se cum vellet prohibere, cum nollet ille, securi trucidavit.
Hoc deus noluit, ut filius lapis fieret erga pareutes. Filii duo nolebant
matrem videre, qui dicebant 'tu in alia vita eternum nos videbis^ K. Dia-
bolus ista excogitavit. Hec non legimus in sanctorum legendis nee illi digni 10
sunt, ut lacob calceos extrahant, ita meriti sumus, ut illos pro sanctis habea-
858 mus, qui forte damnati sunt. Non vult deus, ut perdamus corpus. Paulus
non ...*). Si dat honores, bona, utere, tarnen non contra eius voluntatem.
Econtra praeter omnia scias te habere dominum, qui dat bonum et malum.
Christianus nihil curat temporalia, quo ad couscientiam, ut Isaac jc. quo ad tr.
corpus, gaudet, tristatur. In externis rebus nullum discrimen inter Christianum
et alium quemquam. Conscientia dividit. Mysterium : pulchra est historia
de loseph et usque ad finem. In hac persona pulchre Christus depingitur
spiritualiter. loseph est lesus Christus. Sicut betlt loseph g^et cum fratribus,
ita Christo cum fratribus i. e. ludeis i. e. dielt quod lacob plus dilexit hunc, 20
ideo polymitam 2Z. i. e. varii coloris, singuli fili alium colorem habuerunt,
longa vestis fuit. Ratio, cur dilexerit, quia in senectute K. Antequam lacob
duceret uxorem, fuit 72 annorum. loseph anno patris lacob 91 natus fuit:
3 über in deserto steht miseri et stulti 13 in der Lüche steht vn. 13/14 avt
Rande nisi dominus ita disponat dum certe uon quiescendum 19 am Bande et tarnen
contexta et unica fuit
') Was für eine Stelle gemeint ist, ist nicht zu erkennen.
S] haec mala, dura non propter haec consentiamus peccato. Quidam patres in
heremo voluerunt istos affectus periniere, scilicet ut lapides et trunci fierent, 25
qui eciara affectum in parentes conteranerent ic. sed illusio erat diabolica.
Non sie legis de veris sanctis ut sunt patriarchae ic. Non iutellexerunt illi
patres Christianam vitam. Si ergo tibi dat deus honores, divitias, utere,
sed non ad peccatum, si aufert, bene: tu autem noli te putare non Christia-
num, si hoc tibi doleat, de illo gaudeas. Sic et de sanitate et infirmitate et 30
852 aliis intellige. Christianus secundum animum seit, qui conveniat cum deo,
secundum corpus autem ieiunat, edit, dolet, gaudet, omnia utcunque ei accide-
rint habet, indifferentia.
Sequitur Allegoria.
In hac historia sanctissime nobis Christus per loseph depictus est. 35
Similiter enim Christo factum est a ludaeis secundum carnem fratribus.
Primum diligitur a patre prae ceteris. Hinc tunicam polymitam i. e. con-
^Ptebigteu über bai etftc fSuä) 9JJofc, geVÜcit 1523,24. 469
R] sigiiificatio est, quod lesus Christus verus filius dei est primus filius et quem
deus plus diligit, quia per eum omnes alii ad gratiam veniunt et neminem
respicit nisi per illum. Polymita est ecclesia Christiana, quae est ornata et
vestis est Christi. Varie i. e. quod multiplicibus donis est donata. Est uua
5 vestis, sed tarnen non uuius coloris, fein linter)(^eibt , sed tarnen ^ufotnen
getütldEt. Pauhis exponit ad Ephe. et alias: hie illam, alius hanc habet ^^''^^.^-jj'^j
gratiam, Et tarnen est unitas Spiritus, hie unus sensus, fides, quod hie de 253
Christo sentit, alter hoc ipsum quoque, omnes enim sentimus Christum pro
nobis raortuum k. quanquam habeamus varia dona, per quae servimus, tamen
10 eadem fides tendit ad tales i. e. usque ad finem mundi buxä) Ultb burd^.
In senectute i. e, Christus natus in fine mundi. Hec praedicatio erit
postrema, nulla alia futura. Fratres eins oderunt eum, ba§ gl^et no(^ ferne
!^et, quia duo somnia i. e. Christus fuit in hoc populo, antequam nasceretur,
quia prophetae de hoc praedicarunt venturum et fore regem et dominum
15 super omnes fratres, ba lt)trt t)abev bruber toerbert. Hoc legis per totum
testamentum et prophetas impetitos a populo prophetas, qui hoc docuerunt,
usque ad Christum. Sic Christo factum loh. 5. Pharisei dicebant 'nos sumus got 5, le
audiendi, te non audiemus'. Duo somnia, treuttt , tft nit ha^ tec^t iüefeit.
Manipulos, solem et lunam, hec nihil aliud sunt quam scripturae et historiae
20 veteris testamenti, quae indicaruut Christum fore hunc, coram quo genu
flecterent omnes prophetae, patriarchae. Prophetae hoc l^oben gerux't, Et ipse
H] textam variis filis, non ut nostri nobiles habent variis petiis^), facit ei pater.
Deinde in senectute eum genuerat, scilicet in 91 anno, quae est ultima aetas
mundi. Hie primogenitus dilectae uxoris est primogenitus Christus et dilectus,
25 in quo omnes alii sumus fratres et dilecti. Variis intertexta coloribus tunica
est ecclesia, variis donis exterius insignis, tamen una tunica est Ephe: 4. Gpi). 4, n
Alii firmam habent fidem, alii infirmam, aliis datum est praedicare, aliis
orare, aliis servire pauperibus 2C. tamen in una fide eodemque sensu, quod 858
enim tu de Christo sentis, hoc et ego. 'Unus dominus, unum baptisma' jc. epö- 4, 5
30 Usque ad talos i. e. usque ad extremum mundi vel novissima raerabra. Et
hoc quoque in senecta patris significatur, quod post Christi praedicationem
non restat alia.
Fratres oderunt, quia diligebatur, accedunt duo somnia. Nam non
tacuerunt prophetae huius regnum futurum super omnes fratres. Hinc illa
35 odia in prophetas usque in Christum. Dicebat et Christus se honorandum
ut patrem suum. Responderunt 'Tu contra maiores sentis et contra legem' ic. 50I). 5, 23
Somnia sunt prophetiae et figurae omnes de Christo, quae neque ex prophetis,
qui spiritu Christi loquebantur, neque ex Christo ipso potuerunt audire.
31 senecte
^) petia = fragmentum Du Gange, Gloss. med. ei inf. lat. VI. S. 234.
470 ^rebigten übet boS erfte SBud) 5DIo^e, getjolten 1523,24.
R] et apostoli 'locum huic date, butfet mä) ut manipuli' ac. fie tüerben im fetnb,
et hoc factum in prophetis, Christus seraper impetitus fuit. loseph indicat
scelus fratrum, indicat scriptura patriarchas fuisse scelestes. Discrimen dicit
scriptura inter obtrectatores et pios, quando ergo fratres quid mali feceraut,
indicavit loseph, et hoc male habuit eos, sed bene fecit. Non male oblo- s
254 quitur neque divulgat rumorem malum de eis , sed quando audit ex aliis
mahim rumorem de eis, non fc^ilt, sed indicat patri, non aliis participat.
Sic railii faciendura, si quid mali scio de fratre, tacendum mihi, non rele-
vandum, tamen inter me et ipsum commonendus, non obloqueudum. Si vero
palam est omnibus, tum fac ut indices potestati, quae habet auctoritatem lo
connpiendi, quia aliter non consuli potest. Ita Christus per prophetas et
suam praedicationem , quando fecerunt idolatriam, prophetae eos arguerunt
et adhortabantur, ut Christum expectarent jc. Postea misit pater filium ex
Hebron in Dotan, expectare debent in Sichern. ludei fuerunt ordiuati, ut
ferrent statutum dei, sed ipsi venerunt in Dotan et discesserunt a lege dei n
et sibi erexerunt constitutiuuculas. Adveutus Christi est, quando viderunt
eum a longe. 'Ecce somniator", quando scripturam praedicabat de se, non
potuerunt pati. Exuerunt enim tunicam ic. ipsi Christum exuerunt abiectis
discipulis et occiderunt et voluerunt se excusare, quasi non fecissent, sed
fera jc. Ita et illi fecerunt ut in Actis. Cisterna i. e. Robert in in ben tob 20
geBrad§t. Ederunt et Hismaelitas: ubi viderunt, quod gentes appropinqua-
3/4 am Bande forte male conuenit eis cum uiciiiis, ex quo nomen lacob fetere potuit jc.
9 am Bande ibi non sileudum 10 dum 14 über expectare debent steht statutum
mense jc. über Sichem steht ]ä)Hb 21 Hismae 21 — 471,2 am Bande sed postea vtcunque
amiseruut et Christum et boua quia dispersi jc.
H] Accusat loseph fratres, non detrahit, est enim horum magna differentia,
forte contenderunt cum vicinis, iniuriam fecerunt, forte aliquid abstulerunt,
id quod ipse non potuit non prodere patri. Non erat primus auctor infamiae
in fratres, sed quod ab aliis iam dicebatur, revelabat patri Dicens 'Pater, 25
inde et tibi et nobis ignominia est, scandalo sumus aliis, uisi corrigas'. Non
ergo prodit occulta, sed iam ante manifestata, et quae iam iactabautur. Ideo
254 non habent hinc excusationem detractores. Occulta occulte argue, mani-
festata autem die potestati ut hie loseph patri. Sic et Christus per pro-
phetas suos et per se arguebat, accusabat ac. 30
Misit deus filium ad fratres in Sichem i. e. debitum, sed invenit eos
in Dothan i. e. statuto, ad debitores legis misit, et inventi sunt in statutis
et traditionibus humanis 2C. Ipsi autem dicunt 'Ecce somuiator qui iactat
scripturas de se dixisse'. Exutam tunicam et intinctam mittunt patri, inter
mortuos et peccatores deputant nudum. Quasi dicant Pilatus et gentes 35
'bestiae fecerunt hoc, noa nos'. In lacum mittunt i. e. mortem et inferos.
Gentibus volentibus vendimt. Hodie eum eis relinquunt sicut et post resur-
^ßrebigten über ba§ etfte SBuc^ ÜJlofe, ge'^alten 1523/24. 471
R] rent ad Christum, permiserunt illis Christum et ipsi servarunt pecuniam ut
hodie. Ita venit in regionera longinquam i. e. inter gentes. Rüben querit
i. e. ludei quidem habent animum querendi jc. quod lacob ita tristatur, est
quod patres ante Christum et post eius mortem indigne ferimt datorem vitae
.=- iuterfectum iniuste. Priores e seripturis hoc sibi eventurum noverunt, nos
item et experientia.
256
©al. 30,
2 über venit in steht loseph i. e. Christus 3 über i. e. bis animum steht et libenter
eum haberent, sed non adest 3/4 über est bis eius steht significatur deum dolere iu suis
per lacüb Abraam deus adumbratur 5 am Rande 2. priores debent scire praesens
2S] rectionem reliquerunt edentes et bibentes et terrena sua amantes. Quasi dicant
'Habeant gentes quod voluut, relinquantur tantum nobis nostra'. Ita Christus
a ludeis venit ad gentes. Rüben autem dolet, quia aliqui ex ludaeis adhuc
10 quaerunt Christum et uesciunt, ubi sit. Dolet pater in electis, quos dolere
facit, quod ista salus ita est ablata ludaeis, qui tamen erant Christi caro et
sanguis.
Vide si tunica. Hoc adhuc patitur illa varia tunica. Ita agitur cum
Christo et qui sunt eius. Nam quod de Christo praedicamus, quo insignivit
15 eum pater, iustitiam, sanctitatem 2C. exuunt eum fratres i. e. qui volunt esse
prae caeteris Christiani et infamant, quasi isti ludei non occiderint eius
filium 2C. quemadmodum in prover: adultera tergit os suum dicens quidg^^
feci? Obsequiimi fingunt deo se praestitisse. Decipitur hie lacob et patitur.
Quid hoc est? Ignoratne deus? Videtur ignorare, dum impii putant deum
20 ignorare et ipsorum nescire impietatem, quasi deus hoc credat verum quod
ipsi sibi fingunt, quemadmodum nobis videtur, ita putamus deo videri,
sicut tunc ludei sentiebant 'nos sumus boni, gentiles mali" 2C. Hie tradi-
derat deus loseph in manus odientium. Miserat enim eum pater, perditus
est ab ipsis, tamen non volunt videri viri sanguiuum, sed simulant bona,
25 et ut hodie ieiunant, missant 2C. Quod vero quidam resistunt, siguificat
quosdam rationales et prudentes velle iuvare causam iustam, sed frustra.
Et tantum de Ca: XXXVII.
Caput XXXVIII.
Hactenus non potuimus audire de partu humano, adeo casti fuimus, qui 259
30 tamen interim fecimus quae fari non licet. Spiritus haec scribit. Utinam 260
verecundiam servassemus, ubi oportuisset, et locuti fuissemus, ubi oportuisset.
Vellem nos esse ita muudos, ut verbis apparemus et taciturnitate. Ma.sculus
et femina sumus, ut etiam uegando insanias. Deus ad propagationem dedit
camem, sanguinem et semen, non possunt quae dei sunt, servari nisi matri-
35 monio, alioqui horrendis Sodomis omnia complebuntur 2C.
Hoc Caput et similia scribit Spiritus, ut seipsura tautum muudum 261
472 ^pvebtgten über bai erftc ^nä) Tio)e, gef)alten 1523,24.
K] ostendat. Si deus non me servat, qui hodie iustus sum, cras dormiam cum
sorore Diea: uou sum adulter, cras ero: qui hodie adulter est, cras uou erit.
ludas patriarcha stirps Christi non fecit recte, sed utiuam nos tarn sancti
essemus. Primogenitus Rüben turpius adhuc deliquit. Cur Spiritus sanctus
per scripturara sie infamat eos? cur non scribit bona eorum? Ratio iudicat s
esse stulticiam, quod deus tales sanctos habet, quae potius vellet Franciscos,
Dominicos zc. Moses hie suos patres infamat coram toto mundo. Vide et
quod turpissimum de duobus scribit fratribus. Semen quidem egreditur, ut
262 egestio et reliqua naturalia, sed recte utere. Respondeo: Cum deus manum
avertit a dilectis sanctis, non sunt aliud quam nos, et tamen ludas est lo
Christi pater. Interim hoc facit quod gentilis, sed ignovit illi deus, ut
videas non nostra merita in regno dei, sed raeram misericordiam, ut non
vult praesumptionem , ita quoque non vult desperationcm. Non ergo con-
demua aliquem propter peccatum, non lauda aliquera nisi solam in eo dei
misericordiam. Quod natura sumus, hie nobis crasso exemplo osteusum est, is
sed certe cousolationis pleno.
ludas ignoravit. Sed quid dicemus de Thamar? fecit ut meretrix,
«68 quod excusat, nihil est. Sciebat tertium filium sibi deberi, bene, decipit
ludam, male. Excusarem ego ut multi ista opera, sed nolo, quia spiritus
non vult. Isti filii ponuntur in linea Christi, ut haec fornicatio canatur 20
per totum mundum in Euangelio. Hinc vides Christum voluisse venire ex
peccatoribus, et non inde pudefieri. Christus btl ben 9te^t)m nid^t aufe=
lefc^en. ^ä) anä) ttid^t^). Quod autem infirmitatis est, non est peccandi
exemplum.
5 5Kof. 25, 5 Hie vides veterem ante Mosen legem, de uxore defuncti absque semiue 25
2Karc.i2,20ff. fratris 2C. quae certe ab Adam usque duraverat. Vide de Ruth. Vide de
Septem fratribus, de quibus Christo proponunt Sadducei. Dura erat lex pro
viris, dura certe et pro foeminis, quando cogebantur lege ita ad fratrem
defuncti iam forte habentem uxorem dilectam, ubi vix despectissimas agebant
famulas. ludas videtur duxisse uxorem valde iuvenis et discessisse a fratri- 30
bus ad gentes propter dissidium, quod acciderat propter loseph venditum.
865 Allegoria.
Primum Thamar accipit et secundum, non tertium. ludas autem tertio
facit eam scortum. Qui debent generare filios, sunt praedicatores. Primi
sunt sine semine, qui non habent verbum dei, sed manifeste aliud docent. 35
266 Secundi sunt nostri iustitiarii, qui verbum dei corruperunt fundentes in terram
propter traditiones humanas et propter legem male intellectam, Ignorantes
quod lex non est iustitia, sed cognitio peccati ad cognoscendam gratiam.
Id quod non docet qui semen fiindit in terram, ideo occiditur a deo. Iste
>) Vgl. oben zu 200, 11. P. P.
^ßrebtgten über bai ctfte 2?ud) Tloie, öel}aUeii 1523,24. 473
Ja] Ouan labor est conscientiis, ubi tertius uon veuit, facit se Thamar scortum,
venit ludas et scortum piitat, quemadmodum et Isaac caecus fallitur. Euau-
gelio enim invulgato illi hoc suscipiimt, qiii nou putabantur siiscepturi. Puta- «e?
bautur vero magni, sapientes, iusti, sed Petrus, Andreas piscatores, meretriees
■^ et peccatores accedunt, accipiunt semen dei. Xon quod ignoret aut fallatur
deus, sed quod ita uobis videatur, quando facit loage aliter ac uos spera-
bamus. Quae meretrix putatur, accipit semeu Christi, ut pleua fiat fide,
spiritu, bono fructu. Deus habitat m nobis, hoc et illud videtiir nobis sie
futurum, queuiadmodum nou erit, atque ita dicitur decipi deus. Quod post
10 uoD cognovit eam, significat, quod deus dereliquit synagogam cum externis
ceremoniis. Signa ludae indicat Thamar, quia ostendit ex prophetis futurum 268
ut meretriees susciperentur.
Filius prior fit qui posterior videbatur, voleljat primogenitus esse qui
manum i. e. opera praetendebat, sed prior nascitur et dominus fit qui non
13 manum, sed fidem exhibet deo. Die manum habet coccino i. e. sanguine
plenam ad versus fidei professores. Magnum ergo hie sacramentum est Euan-
gelii, quod deus divites dimittit inanes, qui semen omnino vult purum 2C.
Et tantum de Ca: XXXYIU.
Caput XXXIX.
20 Praecedentia de Joseph vidimus. Xon omnia hie descripta sunt, sed 270
quaedam quae ei in exilio contigerunt. Ita exercet deus suos. lacob habe- 2*1
bat dei promissionem de semine multiplicando et maguificando et dilectissi-
mus filius ei perit, facile fuisset lacobo omnia sustinere, si ei praedixisset
deus losephum regem Aegypti fore. Hie exigebatur ista fides in laeob:
25 'etiamsi filius mortuus sit, etiarasi et ego moriar cum omuibus meis, tameu 272
verum futurum est, quod deus promisit'. Certe doluit hie natura lacob, sed
fidem exaltat deus supra naturam. Experitur deus, num ista naturalia, quae
certe non aufert, praeferamus ei. Natura dolet amico perdito, nobis esu-
rientibus, patientibus 2C. donum dei est ista natura nou contemnendum, sed
30 ei deum praeferre debemus.
Despectus a fratribus puer in Aeg}"ptiim venditur, multa patitur, sed
prae caeteris glorificatur. Ignotara linguam audit, neminem illic habet ami-
cum, gratiam patrisfamilias perdit mendatio meretricis et duobus annis tene-
tur in carcere. Hie vides dei sapientiam et regimen. Nonne sapientia oceulta 27*
3'' est, quod abiicere videtur et curat eum plus quam pater lacob potuisset
curare, dum facit eum crescere in Aegypto et super Aegyptum. Hinc recte ^i^fg^ ,7
dicitur de eo in libro sapientiae 2C. Et in ps. 'Eloquium domini inflammavitqjf.ios, 19
eum' 2C. Abiecit eum deus. Nemo scivit, quid deus esset facturus. Dedit ei 274
sapientiam in cor. Si apud suos mansisset, pastor fuisset, fratres se iam
5 falletur
474 5ßrebigten über ba^ erfte SBuif) 3Jlofc, ge'^alten 1523,24.
S] regnare putant, sed ille dominus fit fratrum, Aegypti et multarura regionura,
?5i 27, lout dicat 'Quoniara pater meus et mater mea dereliquerunt me, domiuus autem
275 assumpsit me'. Potuissem et ego dixisse fide 'Malo mauere apud patrem
lacob pium habentem verbum dei, docentem, ubi certus, quod audio deum
loquentem, sed aufert me deus in Aegyptum, ubi diabolus regnat. Non s
habeo meam voluntatem, tarnen non perdam illic deum, quem hie habeo.
Dolet quidem misere natura, sed fiat voluntas dei'.
Nihil habet abiectus inter extraneos, servus nihil accipit praeter victum,
cum tarnen magno commodo domini sui. Sic deus licet non abunde det
uno aut altero anno, suo tamen tempore dat torquem auream, purpurum 2C. lo
si modo crederemus ut ille, idem adhuc deus est, idem verbum promissionis.
2«6 Ab altera quoque parte i. e. voluptate tentatur calidus iuvenis a pulchra.
Hie domiua divitem fecisset, si paruisset JC. Magnus certe hie erat Spiritus,
39/ 8 dum tanta est quottidiana occasio et tentatio nihil efficit. 'Omuia', inquit,
39, 9 'mihi tradidit praeter te', certe fidelis servus est. Et praeterea dicit 'Absit is
ut hoc fatiam contra deum'. In quo vides et quam sollicitus sit pro verbo
277 dei coucepto. Castitatem servabat usque in J55 annum. Ubi sunt nostri
clerici et Nonnae, qui possint huic virginitati comparari? Quam fide plena
verba sunt. 'Contra', inquit, 'dominum meum et contra deum meum'. Non
voluit posthac esse cum muliere in eadem domo aut coenaculo, id quod 20
1 Cor. 6, 18 oportet. Quemadmodum Paulus ait 'fugite foruicationem', fugere oportet.
Nam tametsi ieiunes, castiges corpus tuum, tamen si simul commoraris cum
fijemina in primis tali, caro et sanguis es ic. Comprehenditur itaque a
femina, sed certe hie magnus Spiritus et fortis servat loseph. Attende ergo
hie, quod non frustra tot verbis haee descripsit Spiritus non iguorans, quid 25
caro efficiat.
278 Venus alio iucommodo expellitur, sed non bene, ardenter ante amatum
iam occidere tentat. Ignorat meretrix deum adesse losepho. Virgo quasi
adulter truditur in carcerem propter adulteram. Haec si nobis acciderent,
bone deus, quam quereremur et coram deo et coram hominibus. Forte raere- 30
trix post male periit, sed Spiritus delectatur potius sepe scribere cruces
279 piorum quam perditionem impiorum. Exaltaturus deus videtur perdere, ut
tentet fidem, et suo tempore venit mirabiliter aliter ac cogitare vel sperare
potuisses. Rogabat iu carcere vinctum pro liberatione curanda, sed hoc par-
vum erat, quod desiderabat, voluit carnaliter liberari, ut posset modestiore 35
Servitute premi. Ergo duos annos adhuc detinetur. luterim deus sie sen-
tiebat *Ego tibi paro meliora et praeterea te reddam patri tuo et patrem
SRöm. 8, 26 tibi'. 'Nos nescimus, ut orare debeamus' Ro. 8. 2C. Nos vellemus sie habere,
280 tunc, per huuc aut illum a'. sed deus 'Stulti' inquit, 'e.stis, ego aliter et
5Pi.4, 4 melius curabo'. Mirabiliter ducit sanctos non agens ut ipsi volunt ps. 'Miri- 40
ficavit dominus sanctum suum' ?c. Vellet quidem liberari ex carcere, vin-
culis et exilio, ut vel serviret extra, sed duos annos cogitur manere. Hoc
^ptcbigteit übet bai erfte iöuc^ SJ^oje, gehalten 1523,24. 475
K] scilicet est exaudiri. 'Ego', inquit, 'agam ut post raireris exultans'. Haee
omuia eo pertinent, ue dubitemus nos exauditos, quando invocamus, sed suo
tempore expectandum est, qiiod deus praestat.
Et tantuni de Cap: XXXIX.
5 Caput Quadragesimiim.
Hie vides, quod nou tanta caecitas fuerit in Egypto, quin deus sit 2«2
agnitus quemadinodura supra. Vidit paterfamilias dominum esse cum loseph. 2a3
Neque scriptura dieit de idololatria illius patrisfamilias. Tamen illic forte
fuit idololatria simul cum maiestate nominis dei, quemadmodum hactenus apud
10 nostros sectae fuerunt, quae tamen nomeu domini profitebantur, sed dominum
locis et personis alligabant, non hie sibi adesse crediderunt. Alius dixit 'Ego
sum Franciscanus, alius Celestinianus' JC. ita abitur a deo cognito, maneute
nomine dei, manente confessione vel hypocritica, quod unus est deus, qui
dat omnia Ro. 1. Idola testantur gentes deum voluisse coguoscere, sed erra-'^'"""284^
15 baut, quod quisque eum sibi sie vel sie fingebat et tali opere placari. Xomen
dei certe erat in gentibus, quod ad appellationem attinet.
De somniis supra diximus quandoque. Hie locus indicat, quod non
potes certum aliquid scire ex somniis. Nam utrunque somnium hie idem
videtur significare utrique ministro, sed ut vides longe diversum est. Ratio
20 ergo fallitur in somniis, Spiritus diverse interpretatur. Potest quidem somnium
verum esse ut vides Nu: 12. sed loseph ait 'interpretatio dei est'. Cui per jQ^g'"285 ^
somnia vult loqui deus, dat etiam interpretationem. Id quod dicimus contra
quorundam temeritatem. Etiam igitur verum somnium ignoras nisi deo reve-
lante. Si deus aliquid vult, tuo somnio tibi revelabit in corde vel per alium.
25 Vide somnium regis de Sancto Paulino Episcopo quidem, sed tunc olitore 2C.
Longa ergo distantia est inter somnia et interpretationem. Couiecturam 286
tuorum somniorum abiice, si quid ad rem pertinent, deus tibi revelabit.
Errant igitur qui seribunt libros somniorum et hinc errorem confirmare
volunt. Non potes ex hoc facto regulas facere. Et lex vetat, ne somnia
30 interpreteris, Deus est interpres jc.
Vide et hoc quoque hie, quod coniectura nihil est in rebus divinis et
error est simiam agere, quasi tua sint similia iis quae deus facit, ut maxime
simillima videantur. Nonne hie maxime fallitur pistor, qui nihil aliud potuit
interpretari ex loseph interpretatio ne de somnio pincernae quam sui libera-
35 tionem? 2C.
Ita semper fallitur et temere agit humana ratio in rebus spiritualibus.
Deus mandarat de tabernaculo Mosis. lustitiarii in omnibus fere collibus ^^
tabernacula erexerunt. Christus iubet orare sine intermissione. Hypocrisis i 5:i)ciM, n
legit horas canonicas, horas Beatae virginis, quasi perpetuo Crucem Christus
5 am Rande Textuiu praelegit vsque ad 46 caput.
476 5prebi9tcit iUn-r bai ev|tc ^nä} 9Kofe, geljotteu 1523,24.
H] iiibet portare. Uli se flagellant, macerant k. et haec iudicant esse criicem
Christi. Ex illis quae cleus facit et imponit, fatiiiut sua excogitata jc. et
simiae gloriantur haec esse quae cleus vult.
Nemo ergo dei revelationera recte interpretatur nisi deus. Daniel
Tun. 10, 1 'Intelligentia opus est in visioue'. Quae omnia eo pertinent, ut noris somnia s
osse nihil nisi deus interpretetur ea quae ipse immisit, ut aliquid revelaret.
Dei iuterpretatio est, uon nostra, queraadmodum dicit loseph. Et praeterea
nt scias, quod coniecturae per similia in sacris sive spiritualibus rebus nihil
valeant.
Deus quando liberare vult, ita praevenit, ut uescias, quomodo sit lo
liberaturus, quemadmodum et ignoras, quando et quomodo iutrusurus sit in
mala. Ignorat se loseph vendendum , ignorat se immittendum in careerem
293 propter adulteram. Oportet nos in talibus iguorare dei et consilium et opus,
ut nostra vita sit in sola fide. Quando omnia diversa apparent, tunc optima
quaeque vieina sunt. Quis jiotuit videre Aegyptios curvaturos genua ei qui ts
ut adulter erat damnatus ? Putas abesse raille miliaribus foelicitatem et ecee
adest subito. Sic contra qui voluptatem sectantur, insperato incidunt in
294 mortem. Fides potest haec comprehendere, uon ratio, ut relinquas pedes et
manus et committas omnia deo. Vide totam vitara tuam, non facta sunt
quae voluisti, facta sunt quae ne cogitasti quidem. Ego factus sum monachus, 20
cogitavi me aliquid ita futurum prae caeteris ic.
ludei apud se solos putabant esse deum, sed hie etiam Pharaoni
ostendit futura, queraadmodum et loseph fatetur. Intelligentiam certe et
fidem habuit ille Pharao, quemadmodum et de Abimelech supra diximus.
Abraham quidem cum suis peculiarem acceperat deus populum, sed propterea 25
295 non excluserat gentes, ne ageret cum eis. Cum Graecas et Romanas legiraus
historias, videmus potentiam et praesentiam dei in gentibus, licet male suis
idolis omnia adscripserint Graeci et Romani. Optimi profecto tunc apud
Pharaonem erant consiliarii et principes, quibus deus voluit consultum per
loseph, ut videas deum suscipere omnes ita ut quandoque multae regiones 30
per unam serventur bonam.
41, 45 'Salvatorem mundi' uon recte translatum est. Videtur hie ludaeus ille
dixisse Hieronymo, (piod libenter voluit audire. Egyptium non est, puto
Cancellarium aut aliquid simile significari 2C.
Magnus proculdubio et doctus hie erat sacerdos (de quibus sacerdotibus 35
296 legis, quod erant liberi), cuius ut magni principis filiam Pharao dedit loseph,
et is accepit eam ut pii hominis filiam, qui notitiam dei haberet, ubi vero
aliquid orroris vidit loseph, docuit socerura, uxorem, senes et principes totius
spi". 105, 14 Aegypti, quemadmodum et in ps. de eo scriptum est.
42,50 De duobus filiis loseph post leges plura. Manasses dicitur oblivio. 40
297 Sed nonne contra pietatem est sie oblivisci? Haec quam maxime pietas
requirit, ut sie sentias 'Vides tandem, quod deus vult, ut pendeam ex ipso
^rcbigten über bnc- erftc SBiid) 5Roic, gcf)a(tcn 1523 24. 477
K] solo, nou ex patre, amicis 2C. Cum itaqiic ita vult deus, libenter me ei
permitto'. Ephraim est frugifer vel qui crevit q. d. 'reliqui patrem et omnia42, 52
et hie cresco'.
Aegyptus et Cauaan contiguae terrae sunt ut Saxonia Friderici et
•' Marehia Brandenburgia, licet inter illas plus aliquid interest. Aeg^-ptus iaeet
ad meridiem, Canaan ad Aquilonem.
Quae nobis in hac historia sunt videnda.
Mirabiliter ducit deus sanctos suos. lacob desperat de filio, loseph sio
Omnibus premitur malis, et post venit tanta laetitia, ut et audientes ea hodie
10 gaudeant, ut videas opus dei in creaturis: quos exaltare vnlt, nimium deiicit,
quos deiicere vult, nimium exaltat ut supra dictum. Id quod facit contra
nostram uaturam, quae non vult credere, nisi videat et certa sit. loseph
semel omnia mala iuciderat, et ita ut nemo posset condolere, quia iure ut »ii
adulter pati videbatur, et non videbat, quid per haec sibi deus pararet. Suo
15 tempore deus cum honoravit temporaliter, spiritualiter, perpetuo et aetherne.
Temporaliter quia constituit eum super omnia in Aegypto tj vel Ijj annis,
quando et super illam adulteram dominus factus est, contra quam potuisset
vindicare, quae cogebatur iam esse sub pedibus eins, forte et veniara rogavit.
Spiritualiter, quia eum illic deus fecit doctorem et augelum et apostolum ut
20 est in ps. 'Ut erudiret' 2C. quod prioribus raulto adhuc dignius est. Si enim ^-i los, 22
unam animam ad deum convertisset, melius fuisset toto carnali reguo. Iam
tot homines docuit pietatem 2C. sed ante haec satis eum deus mortificavit. »12
Perpetuo, quia maximus certe in Israel factus est, non solum locum unius
tribus liabens, ut reliqui fratres, sed duarum i. e. losephi et Levi. Levi enim
25 pro primogenitis Israelitarum aufertur a domino, ne possessionem habeat
cum reliquis fratribus. Inde et regnum Israhel erat ex loseph perpetuo i. e.
quam diu ille populus duravit. Nos nitimur talia ante videre, ideo nou :ji»
invenimus et impedimus deum, non enim fit, quod nos nobis somniamus, sed
quae minime videmus. Uli ad tanta tempora perdurare potuerunt, nos ne
30 ad unum quidem diem. In passioue nemo videt, quod haec possint sustineri
aut quod restent meliora, ut eciam lob. Nemo videt vitam reddi posse ad.CMp6 6,i
inferos detrusis, secundum illud 'Qui reliquerit' 2C. 'eentuplum accipiet' jc. ai{atti).i9, 29
Deinde sie mirabiliter ducit sanctos suos, ut tarnen uaturam non
auferat. Id quod est contra quosdam, qui in Eremo agebant, item contra 31-*
Zh alios monachos, qui stupidos et Stoicos volunt homines, ut filius nullo aßectu
afficiatur ad patrem, maritus ad uxorera, frater ad fratrem K. Credo lacob
Omnibus Papis fuisse sanctiorera et cui etiam merito adhuc inclinaret caput
Sanctus Petrus et alii sancti, et tamen eiulat super loseph, quasi alius qui
tantum esset caro et sanguis nullo spiritu. Vides ut flet loseph videns
♦0 Beniamin. Quae deus natura implantavit, non aufert sanctis, ut regnum et
opus dei recte cognoscas, non vult naturam, quam creavit, destruere, quia
478 5Prcbigtcn iiinn- ba? erftc 33uc^ SJ'lofe, gefialten 1523/24.
H] 315 opus ipsius est. Oculum creavit, ut videat, matrem, ut curet filium, fratrem,
ut plus fratri adhereat. Aufert quidem losepho filium, sed naturam relin-
quit, ut doleat. Impedit nie quidem, ne sim apud patrem, ne videam quod
libenter volo JC. sed tameu desiderium mauet. IMonachi adhibueruut cilitium,
ieiunium, angulum, in quo laterent, ut non afficerentur ad mulierem, sed 5
frustra, ut desisterent aiFectus, sed quando? Ventri praescribis, sed esurit
contra leges tuas. Et nos si rursum (queraadmodum quidam iam tentant)
erexerimus sanctos, qui non sentiant, fiet quod factum est, sed alio colore.
Si meliora de hominil^us habuisset exempla spiritus sanctus, certe scripsisset
in utilitatem nostram, quam humana corda excogitant, raendatia sunt. Dens lo
sanctos suos ita contra naturam creatam tribulavit et mortificavit, ut peccata
316 vitarent. Dat anrum et aufert, ut videat, an propter se relinquam quae
ipse dedit. Ita dedit vitam et detrudit in mortem. Atque ita intellige de
reliquis donis.
loseph quoque contristans et terrens fratres sie agit, ut deus cum ipso ir.
egerat, dum tarnen Interim parat eis convivium, non mortem, quam timebant.
Dff. 3, 20 Deus itaque stat ante ianuam, si quis ei aperiat Apo: 3. Tunc pulsat, quando
tentat, ut mihi damnum sit honoris, rerum, vitae K. quemadmodum loseph.
Sequitur Allegoria de loseph.
317 loseph figura Christi est. Crescens intei-pretatur, semper enim augetur, 20
tunicara habet diversis coloribus, dilectus est patri, exuitur a fratribus, ven-
ditur, servus fit in Aegypto, adultera cum infamat. Hie praeludit spiritus
omnia quae mortis sunt Christi et resurrectionis. In Aegyptum venit incar-
natus. Adultera synagoga est, quae neque dei neque Mosi erat. Christus
servit sub synagoga et Mose, qui nihil debebat dominus omnium Phariseis 25
diligentibus et admirantibus, tantum doctrinam et miracula non vult con-
cumbere. Volebant enim ut similiter ipsis praedicaret, ut per tantum virum quae
»18 ipsorum erant, confirmarentur, ut vides in Euangelicis libris. Tenuit adultera
eum toga, quando tenuit ad crucem, ubi clamaverunt eum praedicasse contra
populum ut seductorem. Reliquit eis togam absque se i. e. scripturam sine 30
Christo. Somnia diversa significant, quod Christus fideles salvat, alios
daranat. Sequitur resurrectio, dum dominus fit omnium in Aegypto. Post
Pharaonera i. e. deum summus est hie loseph, ut ille in terrenis, ita Christus
.ti9 in spiritualibus. Attrahit deo omnes animas frumento i. e. per Euangelium.
'Pftii. 2, 8 Philip : Yactus obediens patri usque ad mortem'. Omnia nobis facit Christus, 35
sicut tunc omnia fiebant losepho, sed propter fratres, ut in fame servarentur,
quemadmodum ipse loseph dicit JC.
Et tantum de Ca: 40. 41. 42. 43. 44. 45.
5ßrebtgten übet ba^ etfte ^nä) 3Kofe, ge:^Qltcn 152324. 479
H] Caput XLYI.
Per losepli in 7 anuis omnia quae illic sunt, fiunt Pharaonis deo ita nsi
agente et Pharaoni per Joseph dante. Pharao iste pius et prudens fuit,
praeterea a loseph doctus.
5 Sed quare loseph ita gravat primum et tandem efficit, ut quintain
partem dent perpetua lege? Fnitne hoc licitum? Respoudeo: Decimam
ego velleni dari, immo si uon aliter lieeret eciam quintam. Nunc summa
aliqua semper eadem datur ex agris et bonis nostris, dum quandoqne nostra
bene proveniunt, quandoque tribus aut 4°"" anuis male. Tuuc principes aut :W2
10 acciperent midtum aut aeque carerent ac ego, secundum rerum proventus.
Nunc semper idem datur et exigitur, et infortuuio ego tautum premor. Ideoque
tunc multo prudentiores eraut secundum deum et secundum naturam sive
naturae eius, nunc asini cogunt nos asinos dare, etiamsi nihil proveniat. Unde
usuris et paupertate omuia pleua sunt. Non itaque peccavit loseph, quia :j:i3
15 bona ista frugum data erant a deo Pharaoni per loseph, recte ergo vendidit
et populus sive vulgus alioqui contra dei Ordinationen! rebelle, subdi coge-
batur, quod non debet sibi permitti. Quod si essent meri Christiani, tunc
aliud sentiendum. Nunc vero, ut semper, res ita se habet, ut nemo fiierit
tutus, nisi potestate regatur vulgus. Ideoque necesse est commertiis uti, ut
20 detur pecunia pro rebus k. Non dubium quin pauperibus, qui uon fuerunt
solvendo, tunc dederit gratus loseph.
Si ista tibi displiceut, cur non displicet venditio servorum et ancillarum?
cur non occisio hominum in hello? De quibus tamen lex dei praescribit et 334
ea approbat. Nos putamus res publicas bene regi, dum quisque suam
25 sequitur voluntatem, et non ita geuus servile premitur. ßecte vero sentimus,
si et bonos sentiamus subesse debere potestatibus, ut mali premantur, licet
bonis ista subiectione non sit opus. Si ciii durum videtur quintam dare,
ego potius mallem mansisse quintam, quam nos gravari tam stultis, unde
pereunt omnia, exactionibus priücipum et censibus pecuniarum, ^etübtjCtnfjc
30 et aliis. Consultum esset, ut omnibus illis abrogatis per quae misere perit
raundus, octava, septima vel sexta pars daretur 2C.
De sacerdotibus Egypti.
Ex hoc loco nostri clerici legem fecerunt, ne essent subditi et uterentur
aliorum bonis. Recte. Nam et Christus dixit 'Ite, praedicate, edentes etwottf). 10,7
35 bibentes quae apud illos sunt' et Paulus 'Qui altari' ic. Ista quoque lex i csor. 9, 13
serviebat doctoribus inter gentes, ut et hie vides. Miratus sum sepe Christum sss
et Paulum ita curasse de ventre doctorum. Non tamen nunc quantum dandum
est, praescribitur, sed ut satis eis detur. Sed quemadmodum semper fuit,
1 am Rande Prelegit textum vsque ad caput 49. 18 se fehlt
480 ^Prebigten über b(i-5 erfte SBuc^ aJlofe, tief)a(ten 1523/24.
K] falsi prophetae et doctores abiinde accipiunt, recti et veri egent. Ita et
Christus egebat, qui a foeminis, qiiae eum sequebantur, uutriebatur. Una
tribus Levi debebat nutriri ab undecim, paucissimi a multis, sed non dabatur,
gjeftcm. 10,23 cogebantur Levitae relinquere verbum et querere victum ut in Neemia legis,
sed impii raulti sacerdotos alel)antur, quando hie sacellum hoc alibi aliud s
erigebatur. Nonne Hiezabel irapiissinaa ex sua niensa nutriebat octingentos
ifiön. 18, 22et quinquaginta 3. Reg. 18. Dum interira centum boni occulte per Abdiam
.3.36 nutriebantur 2C. Credo hos sacerdotes Pharaonis bonos et pios doctores
fuisse et ut nihil aliud tarnen doctos a loseph. Nunc tales contemnuntur.
Id quod iuditio dei ita fit. Nara dominus ita magnifacit sua dona in veris lo
prophetis, ut mundus non sit dignus, qui talia honoret. 'Ego', inquit, *hono-
rabo, mundo qui indignus est, istum honorem non permitto'. Hiuc, ut dictum,
deo excecante fit, ut stulti nihil possint honoris impendere iis quos deus
solus honorat. Qui possent, non sunt digni tales iuvare 2C. Sic et Christus
Soi). 5, 43ait 'Ego veni in nomine patris mei, et non suscepistis "me. Si alias' jc. i5
Nos reliquimus praedicatores et reddidit nobis canonicos insaturatos, post
3.37 paululum contemnentibus verbi ministris dabit alios daemones 2C.
Res losephi et qui agnitus sit a fratribus vidimus, et impleta somnia
eins agnoscimus, praeter omnem spem patris, fratrum et suam. Beatus qui
taudem intellexerit haue dei consuetudinem, qui tunc praestat orania promissa, 20
quando omnia retrolabi videntur hominibus. Ita fit de vita in baptismo
nobis promissa, atque adeo data, quando nos Interim, semper in morte ver-
sari videmur, et in mortem tendere, tendimus tamen ad vitam, sicut martyres
in morte et miseriis apprehendebant vitam aethernam. Quae promittit deus,
vi videtur adimere iis quibus promisit, quem enim vult divitem facere, prius 25
facit pauperrimum, quem iustum , detrudit prius in peccatum. Ita agebatur
cum loseph. Habebat proraissionem se magnum fiare dominum, sed bone
deus quam omnia prius apparent diversa : venditnr , ob putatum adulterium
in carcerem deiicitur: ubi iam tempus adest dei, omnia abunde dat, qui ante
videbatur omnia auferre. Haec indicant häe historiae. 30
.3.38 Nunc vero hoc restat, quod filii loseph assumuntur in numerum filiorum
Israhel. Nam quia Levi omnino secludebatur a sorte terrena, relinquutur
tantum undecim tribus. Facit autem huius rei hoc loco mentionem, ut postea
historiara, quae saepe incidit de duodecim tribubus, intelligamus. Porro deus
ostendit rursum iuditia sua, dum irasceute etiam loseph lacob benedicit natu 35
minorem et eripit primogenito ins suum certe non contemnendum. Erat
enim duplex hereditas: dominium inter fratres et sacerdotium. Et quia
laudatur hie Ephraim, ideo non fuit inter ludaeos gens superior hac tribu.
lactitabat se ex hoc textu. Unde intelligis, cur toties mentionem Ephraim
fatiant prophetae. Regia enim ex parte fuit apud illam tribum dignitas. 40
2 quae] qui
^kebigten über bo§ cifte Sud^ 2JJofe, ge'^altcn 1523 24. 4g 1
'S] Proinde quod iunior fit maior, ad deiim pertinet. Perpetuo euini deus huinilia 339
facit alta 2C. Contrarium facit mundus. Hiic quoque pertinet, quod losepli
prohibet fratres veuii'e ad conspectum suum, uisi et minorem addueant ic.
Et tantum de Cap: 46. 47. et 48.
5 Caput XLIX.
De Rüben primuni loquitur, quem primum filium nomiuat facultatis S4i
suae. Assuescamus termino 'virtus", quo saepe iuterpres utitur, facultas enim
dicitur cuiuslibet rei ut Gen: 4. 'Non dabit fructus suos", quod alibi 'virtus" 1 TOof.4, 12
dicit K. Deiude duo dicit. 'Prior iu donis, maior in imperio', in quibus49, 3
10 siguificatur sacerdotium et regnura. Dona enim, quae dicit, sacrifitia suut,
quae deo offeruntur 2C. Sed (q. d.) 'tu audax et temerarius factus es ex
iure tuo, quo abusus es", ideo dabis poenas ic. Ut videamus deum non
sinere impimitum omne malum, sicut non sinit irremuneratum omne bonum.
'EiFusus' inquit, i.e. 'levis factus, temetipsum abiecisti', ut abiici et eifundi49, 4
15 aqua solet. Ob hanc causam maledictionis nunquam ad honorem aliquem
egregium perveuit Rüben. Sacerdotium datum est Levi. Regnum ad Ephraim
concessit et ludam.
Sequuntur Simeon et Levi, qui et ipsi propter perfidiam iu Emor 342
admissam nihil boui accipiunt. Maledicit furori eorum, in quem hactenus
20 non potuerat ulcisci pater. Pena ipsorum est, quod passim habitarunt
incertis sedibus inter filios Israhel quasi mendici. Dicunt alii ex Simeon
esse natum ludam proditorem. Sacerdotes autem certum est esse ex Levi,
qui dominum crucifixerunt. Hos, inquiunt, ideo dispersos in omnem terram
atque hoc sie significatnm, quae significatio spiritualis est. Primam et ger-
25 manam sententiam, quam dixi, oportet primum observari. Quartus frater 34S
accipit honorem super omnes tribus. Datur enim ludae regia potestas, quae
fuerat primogeniti Rüben. Hoc autem, quod dicitur, impletum est tempore
Davidis et Salomonis, qui reges fuerunt super Israelem. Deinde ad Ephraim
maxima pars regni venit. Sed in hoc superior fuit ludas, quod in Inda
30 mansit regnum usque ad Messiam. Atque hie textus est urgentissimus ad-
vcrsus ludaeos. Et duo continet: regiam dignitatcm et corporalem et spiri-
tualem. Haec in Christo est aetherua. 'Manus tuae" k. Haec de Davide 49, 8
dieuntur, qui licet domi suae passus sit multa, tamen leo erat et onmia
stravit, ubi exivit ad adversarios. 'Quis suscitabit eum?'' securissimus erat 49, 9 344
35 in regno suo, ita ut nemo vel palum änderet auferre.
'Xon auferetur sceptrum de Iuda\ Hie orditur de regno spirituali 49, 10
ludam habuisse regimen et temporale et spirituale usque ad Cln-istum constat.
Ad minus enim duces haljucrunt, quando reges habere non licebat, 'Donec
venit Silo' i. e. cui omnia prospere cedunt. Non habcnt, quid liic nobis
40 rcspondeant ludaei, quando regnum et duces sibi ablatos vident, qui duraturi
erant us(pic in nostrum Clu'istum. Deinde declarat, (^ualis sit Silo i-ox futurus n4r,
£ut^er§ SBerfe. XIV. :{1
482 ^prebigten über ba§ crfte Sb'itrl) 93(ofe, ge()nltcn 152324.
H] et ait non tautuni ludam sub illo futurum, sed populos quoque acciirsuros
ad illura, id quod nulli ex oranibiis regibus contigit. Omnes euim gladio
4!), II sibi populos subegerunt, quando quaeso similiter fecit ille rex, qui asiuum
scribitur ad vitem alligare? Quae est haec laus in rege, qui Davidem et
Salomonen! et omnes reges gloria superaturus est et potentia? Sed haec 5
differamus interim in aliud tempus. Ubi nunc est, ludaee, rex tuus ultra
mille annos? aut nunc Christus venit aut haec sunt falsa. Accedent ad
cum populi. De siraplici aliquo rege aiunt ludaei haec intelligi. Sed quac
»4« hie scribuutur, dicuntur de rege aliquo ex tribu luda venturo, cui non solum
ludei, sed et gentes accessuri sint. Necesse est praeter ludaeos etiam gentes lo
accessuras hie praedici , quando populi accessuri scribuntur illi, qui maior
venturus scribitur onmil)US ante regibus et post omnes ex Inda reges. Magnus
quidem David, magnus Salomon, sed huic accedent populi, ita ut gloria
priorum nihil sit ad haue. Habebant illi omnes ludaeos, sed huic accedent
])Opuli. , 15
41t, II 'Ligans ad vineam ])ulluni sunm\ Regnum Christi dcscribitur. Hex
.•U7 ])raedicitur post omnes et supra omnes, sed queso quae gloria in asinis,
oculis et dentibus? Ciu* non dicitur subacturus cedendo populos, inccssurus
in purpura ac?
Ditissimus fuit et sapientissiraus Salomon, sed hie maior erit. Unde? 20
ex bis despectissimis rebus quae hie describuntur. Quis haec stulta com-
mendaret, asinum scilicct ad vitem alligare JC? Haec forte non imputarentur
stulto, quis vero non admirabitur in tarn magno et sapiente? Haec itaque
nuUa laus videntur. ludaei fiugunt hie abundantiam significari futuram, ut
prae abundantia asinus bibat vinum et omnia abundeut iC. sed nihil est. 25
\"erum haec orania dicuntur de offitio praedicationis. Regnum Christi regitur
spiritu sancto per Euangelium, non gladio aut armis. Omnis eins potestas
^3^ '' '^Euangeliuin est Ro: 1. 'Euangelium virtus dei est" jc. C'ontempta quidem
praedicatio, sed tamen salvat, ut cum dico, quod lesus venit per sanguinem
rcdemptor, contemnitur a mundo in primis a sapieutibus et sanctis, sed pii 30
statim ista praedicatione capiuntur et cadit eorum liberum arbitrium, iustitia
et opera, imagines et altaria, et sola dei misericordia fiditur. Nonne haec
est dei virtus? Haec virtus humana non posset, verbum vero efficit prac-
dicatum. Hie dicunt conscientiae 'Si sola misericordia salvamur, ergo reliqua
mm. 3, 21 omnia sunt nihiF. Hoc verbum significatur hie. Undc; Paulus 'Euangelium 35
testificatum est a lege et prophetis\
34» C'hristiani alligantur ad verbum incbrians, asini sinnus, non calialli.
Asinos quoque Christus equitat in die palmarum, ut indicet, quodnain sit
eins regnum. Asini sumus crassi in carne et sanguinc. Asinus |»ortat onera
lentus, nos crucem portanuis et y\(laiii ilhun pigrum Irabiinns, is icluctatur 40
22 am Jianilr X\]tcin sinit, grati asinis inoi viiimii JC.
^»rebigtfn übet bo-5 ctftc 9?itct) DJioK, i^e(}a[ten 1023/24. 483
H] spiritui, donec mortificemur. Alligamur verbo et inebriemur leti per Eiian-
gelium, ut nihil trepideinus quemadmodum ebriiis asinus. De rubeo aiitem
vino dicit. Inde sanguinem nvae nominat. Stultum est in sanguine nvae
lavare pallium quemadmodum, quod supra dixit, stiiltum videl^atur. Xos
5 vestis sumus. Euangeliuin lavachrura est non mundorum, sed mundandorum.
Granes adhuc deficimus, non est hie regnum perfectorum. Si omnes esse-
mus perfecti, non ultra iudigeremus praedicatione. Hoc regnum lotio est, 35o
u1)i lavamur per viuum, ut paulatim crescamus. Caro et sanguis semper
hie manent, ideo semper indigemus lavari.
i'i Sed cur oculos dentesqiie ita depingit? cur non omuibus tremcndum
et gloriosum facit istum virum, quem tarnen dieit superaturum omues, qui
ante fuerunt, reges. Vinum rubeum ad nigredinem tendit. Oculi ministri
verbi sunt, qui legem et gratiam docent, illa austere tnetur et curat, ne
aliud quam verbum dei doceatur. Si doctrina pura est in praedicatoribus, :$5i
i.-i orania integra sunt. Cadunt omnia, si illi falsum praedicant. Elis enim
utcunque pigri tarnen traheremur, utcunque etiam peccatores et male facientes.
Hie autem nihil spei est. Oculi isti mordent ut vinum et irascuntur contra
doctrinam, quae non est fides et charitas. Deutes autem lacte candidiores
sunt dulces Cluisti sermones, sed tarnen mordent etiam illos, qui iam credunt
20 et nihil aliud admittunt. Hie aliquid deest, illic aliud jc. Xon sunt hi
venefici dentes, solum utilitatem aliorum querentes, non sua. Illa est haec
albedo. Contra solent appellare dentes lividos. Ubi ista huius regni curantur, ."i-VJ
recte omnia consistuut. Contra cave plumbeos dentes et oculos non vino
rubeos, quemadmodum habent novi Spiritus. Scitis haec ut ego. Gratias
2'- agite deo, alioqui me aut alio defuncto vobis permissi facile seducemini.
Sebulon jc. Carnales sunt benedictiones de terra illa. Tide in losueji^p'j''',^^'^
quid Sebulon possederit. Hie illud tantum vide, quod omnia praedicta sunt
et ordinata a deo, quae post fiunt, ut videamus in omnibus, quae nobis acci-
dunt, dei Ordinationen!, sine cuius voluntate ne pilus quidem laeditur aut
30 buceella panis tibi datur.
Isachar terram quidem bonara accipiet, tarnen servus erit Syris et 49,14 :$.—,
Assyriis, non dei timens.
Dan: fabula, quod Antichristum ex Dan venturum dicunt aut ex 411,10 a.v;
ludeis. Xunquani enim ludei tantam potestatem aut regnum habituri sunt
?.:, super terram, qualia praedicuntur de Antichristo. Non habituri, inquani,
sunt regnum ne simile quidem regno sive potestati Dan, ut non dieam Anti-
christi. Regnum Antiehristi superius est omnibus mundi regnis. Tu Saprc-
sane igitur ita completa sunt, qui non armis, non militibus, sed prfipria
persona ut serpens efBcaciter nullo prohil)ente mor(lel>at l^hilistiim.
.34 am Rande Lauare ex aqua fueniinarum est jc. .'11 32 <iiii IlaiuJe alLis laboraliit,
ojitimam terram Imbcbit. n(jev Wirt lifiv nitf)t (icniifjcn ?c. :^9 um Rnwlp et sessurcm et
o(jitnm (leiicit K.
31*
484 5prcbiatcn über ba?^ crftc SPiui) 5JIofc, gegolten 152324.
St^Iu^Vrcbigt. 18. ©c^itcmBcv 15241).
2?'] In Gene: Cap. 49 in fine.
Dictum est de benedictione, quam dedit filiis suis et tribubus, maxime
49, 27antom de Inda, quomodo Christus ex hac tribu descensurus sit jc. restat
301 nimc de Beuiamin ic. dictum lioc de Paulo dixcruut esse 2C. uota oonver-
sionem Pauli, spolia animas eripuit Satanae et dimisit in bte (5^i;i[tcn()cit 5
') Vgl oben S. 92.
35T 4!M8 'Salutarc tuura expectabo, doraine' jc. Id est 'Expoctabo Christum.
Non erit alioqui salus in isto populo posteritatis meae'. Alioqui quid sunt
4!», loistac terrenae promissiones, quando posteri abusuri sunt donis?
49.20 Gad bellicosus populus est 3C.
Äser delitias frumenti habet ?c. lo
49. 21 Nephthalim ^it cervus velox' jiersequebatur regem. Completum est in
Dibbora et Barac 2C.
»5« Sequuntur nun(! filii Kachel dilectae loseph et Beuiamin. Porro loscph
filii sunt Ephraim et Mauasses. Terra fuit divisa in duodecim partes secuu-
dum duodecim tribus, pro Levi filii loseph subrogati sunt. is
Sicut supra de regno Inda aetherno, quo venturus erat Christus, Ita
hie de regno Ephraim non aetherno, quo non venturus erat Chi-istus, proplie-
tatur. Impiissimi quidem reges in ho(^ regno fuerunt, quamquam secundum
carnem prudentes viri, sed tarnen ilHc habebant multa optima. Magni enim pro-
phetae et sapientes illio dabantur propter patres et propter quosdam iilic clectos. 20
loseph pulchrum regnum habebat in posteris ita ut alii admirarentur,
quamvis pessimos reges. Filiae sunt civitates, ut quando dicitur 'filia Zion'.
Quamvis spiritualis gratia non sit, tameu maxima gratia est regimen
temporale habere ordinatum, in emptione, venditione pacem ?c. ut civitas vel
regnum sit tutum. Syrii, inquit, et Palestini impetent quidem, sed nou praevale- 2ri
bunt. Achab in hoc regno prudens princeps erat, sed impiissimus. Pastores,
Hellas Helisaeus 2C. Non propter te, o Israel, sed a deo adiutorium tuum,
qui benedicet tibi e coelis, e terris, ex aquis, ex vulvis k. Capita et Naza-
rei sunt, quos pastores dixit et rectores populi. Onmia haoe propter lacob,
ut in Inda omnia propter David. 30
361 49,27 Beniamin. Completum vel in Säule vel in Paulo. Illud tameu magis
placet, quia non praedicuntur hie spiritualia, ne a simplicitate literae decedamus.
Ad Saulem refertur vel ad Cives Gabaa, tamen maxime placet, ut de
Paulo intelligatur neque verendum, quod una persona sit, cum et alia fere
faciendo praedicatores, placet mihi hoc et dignum est, quod hie textus ad sr.
eum trahatur, quia magmun factum fuit Pauli conversio JC. In qualibet
6 (Uli Bande Verba lacolj.
^Prebigtcn übn ba-i evftc ^udj DJüjc, i^c^nüeii 1523/24. 485
^'] tribu dedit iinum uut duos, qiii rcblic^CV tfibt au^lirf)tcn in tribii JC. In
Inda imus tautuin Clii-istus ic. (]ui uou viilt ad Paulum referre hoc dictum,
referat ad Saulem, (jui de Beuiamiu erat ic. aiit ad aliam historiam, sed
placet de Paulo, 'uiaue' est ante, 'uoctu' est post ic. lam dieit lacob 'Ego 49, 27
5 congregor' 2c. bog ift ba^ ^erlid§ BegtcbntB bcr cr^Uctcr uub cr^muttcr 3c. 110049,2« ses
pedis lougitudiuem habuerunt in terra Canaau, coacti sunt emere. Stephanus
dixit quoque ic. accelerarunt autem ad illam terram cum sepultura propter si^jj 7, s
certitudinem promissionis, ut posteri viderent vera esse quae promissa sunt ?c.
Nihil minus videbatm* quam habere illam terram. 31 reges fuerunt in terra sra
10 Cauaan gygantes, fortes, sapientes et sancti jc. maguum est hcn l)anh ÖOlt
fctjnem mifte treiben ^) zc. mutttget sum in mea domo quam .... aliena ic.
si nou sepulti fuissent illic, dixisseut forte 'ipsi non crediderunt promis-
sioni'. Signum erat verbum dei bei) ben filiis !rafft Ijabeu 3C. opera dei
ge^en semper loibber ben ftram 2c. est hoc lanb einnet)mcn emere pro sepul-
15 tura 2C. sola verba sunt hie, fides hoc facit, heret in verbo, fiat ^0 Ieppi)(f},
ut velit, si verbum est suum, fiet, coelum et terra tnuft JCU brummern gef)n.
Hec omnia, quae hie dicuutur, ideo dicuntur, ut ostendat eos nou dignatos
in vita hac terra JC. solo verbo accipiunt terram, corpus mittunt in hac
10 '^anb] '^unb 11 ein Wort unlesbar
') I}Qub für han (gallus) ist ebenso mögUcJi icie (n)iemand, mond. V(ß. auch fleiiiberit
371, 21; tDe(f)t 102,10. Wander 2, 263 Nr. 53 weist das Sprichwort in der Form, die es im
Texte von 1527 hat, erst aus dem 17. Jahrh. nach. In anderen Wemlungen reden zahlreiche
Sprichwörter von der Herrschaft des Hahns auf seinem Miste. Wander 2, 261 fg. 1'. F.
K] hie praedicta in una persona alicuius tribus impleta sint. Necesse enim est,
20 ut iusigne opus Pauli alicubi sit praedicatum.
Summa: Omnia, quae hie fiunt, Ordinationen! dei nobis commeudant, ne
glorieris, quando laeta nobis accidunt, ne corde adhereas, quando aliter jc.
'Sepelite me cum patribus meis\ Sex personae magnae in hoc loco49,20 sc»
sepultae sunt, ubi et lacob vult quiescere. Sed quare ibi voluerunt sepeliri?
25 Ad confirmandam promissionis fidem, ut provocarentur posteri ad illam terram
desyderaudam , de qua aliocjui nou possibile videbatur, ut obtineri posset .•M54
expulsis magnis, tbrtibus, prudentibus K. quando interim contenq)ti crant,
qui erant eos eiecturi. Hie cogitabunt filii 'Certe crediderunt patres illam
terram venturam ad posteros, dum non alibi voluerunt sepeliri , non eurant,
3u (^uo deus interim pergeret, quasi nihil daturus, adheseruut firmiter promis-
sionis verbo'. Xe passum quidem pedis illie habuerunt. Id quod indicata^i.^ipfl. 7,
quod emisse illie agrum Abraham scriljitur, ut onmia apparerent illis contra
promissionem diversa. Hie cogebantur suspirare 'quando dabis, domine'?
Ecce Abraham moritur, moritur Isaac, lacob m. nee accipiunt.
:i5 Terrena quidem erat illa proraissio, sed tamen, unde gloriticarctur deus
fide credentium, (jui in illud verbum et mortui sunt et sepulti.
486 ^Prcbigteti über bo-3 ciftc SBiidj 3)JDfe, gctjaÜeii 1523,24.
K^] terra eiupta, auitua heret iu verljo tlei etlieriio, iiiorte occupaut twraiii,
$c6r. u, 21 vita uon 2c. lioc [treid)t mei[ter({(^ auf} auctor epistulae ad hebreos. Cul-
365 legit, |tir6t fanfft batjiii, olfj c^n tidjt Doiiljfd)t cl)r, multa euim passus
est, uota omnia, quae passus est, quaudo deus lüol fodjt, prius facit tniirb,
ber ftirbt bifter fonffter, qui bene et delieate viviiut, uon fanfft ftcrbcii 2C. s
Sir. 41, 1. 3 Xota iu tSalüüioue 'o mors, o mors" k. Sic nos deberemus assuescere ic.
49, 32maguum est tam gvo^ fpl'Uiig tfjuen iu morte ad vitam. 'Appositus" ic. est
phrasis hebraica ut supra de mortuis, ad populuui uieum i. e. ad mortuos,
ba^ fein feine gefeEen K. ludicatur hie resurrectio, deus habet l)m fl)n pro-
ducere illos postea, dicit 'somnus' et Mormire' iu siguuui ali(|uaudo resus- lo
citandi k. \mi fic lüibbcr fjcrfur fjaden .'C. hee beue sciveruut patres et
Moses K. ideo sie dixeruut jc.
Öequitur Caput .50.
Apparet iterum, quod sit unnul^ tjefl^toe^, sed hec ideo faeta suut
oiuuia, ut sit uotariiuu faetuiu posteris, (luomodo cum pompa ductum sit is
cadaver in terram Cauaau, ut uon dubiteut posteri verum esse verbum dei n".
50, 2 'Ungere' 2C. pro more regiouis. Sic debemus nos eouformare moribus, apud
quos vivimus. P^gyptiacus populus ftol|, ^üffertig populus, pro melioribus se
tenuerunt, omues despiciimt. ludei huuc morem habeut ex Egyptiis, iit patet
iu Christi sepuUura. Egyj)tii pareutes ad longa tempora servaut iu domibus 20
am 6al(fcn in eristallo, iie putrescaut, fiiciuut oi)tiina uugueuta ex myrrha
366 et aliis jc. Titum habeut Khomae. Terra ealida iliit, quomodo potuisset
HJ Dura vita fuerat istius laeob, ubi egit cum Esau, Labau et aliis, item
365 perdeudo loseph, talis suaviter nioritur. Bouam auteiu vitam dura mors
giv. 41, 1 sequitur. 'O mors quam amara es homiui' k. 25
49, 33 'Appositus ad populum" vel 'ad patres suos" nihil aliud siguifieat (juara
'abiit ad mortuos a vivis'. Oceulte vero siguificatur resurrectio quemad-
modum iufra in dormitioue.
Et tantum de Cap : XLIX.
Caput Quinquagesimum et ultimum. 30
Tauta pompa sepulturae curatur, ut lama ista ad posteros (piutpie per-
veuiat illic patres esse sepultos, qui nihil dubitariut de possidenda illa terra 2C.
Conditio ista aromataria consuetudine fit Aegyptiorum. Consuetudo
quaecunque servanda est, modo nou fiat contra deum. Ita solebant couser-
vare mortuos Aegyptii superbissimi, ut habeut historiae. ludaei haec postea 35
3of). 19, 40 imitati suut, ut dicat Joannes de sei)ultura Christi cousuetudineni haue
ludaeis fuisse. Aeg}'ptii quidam suos patres mortuos suspendebaut iu domi-
;!<Mi bus, etiam in Cristallo njaximo, ut putabant, liouore. Item nobiles Romaui
^Prebigteit über bac^ erfte iMid} 'iJaiic, ijcljaücii 152324. 487
[v'J taiiidiu servari .'^ine foetore nisi cum uugueuto K. lu.seph iioii llcit f^^o fünbci"=
lid), servtit morem jc.
loseph veueriitur .seciilarem potestatem , ntmpt UlIauB, mittit alios
liumilitatis causa, potuisset ire siue favore, quia alter fuit in regno jc. exem-
5 phmi ostendit magistratus et secularem potestatem in e^v (joltcn. lam s«?
seijuitur aclhuc pulcher de oratioue fratrum jc. 'pator erat, cui nou potes 5o, 16. n
uegare, servo dei patris^ deum et patrem jci^en fte et)n ita, cjuod nou [tcicfcr
potuit fieri, ber i^aut furi^tcn fte: 'flet' signum est oblitae iniuriae ^c. 'Vosso, ao
uou fecistis, deus fecit', qui sie posset facere, facile esset dimittere uoxam
10 adversariis 3C. Deus hoc fecit, noune gut, quod male fecerimt, sed dicit
Vos malum cogitastis', sed deus habet cogitatioues inimicorum iu manu et
dirigit quo vult ad optima. Si hoc posset quis, bene posset inspicere in
faciem iuimici. Deus ridet consilia et studia inimicorum, deberem giittö
TTlllttö fct)n, quod habeam hunc deum, qui habet in manu corda adver-
15 sariorum. De Christianis loquor, si Christianus es, mundus ideo te per-
sequetiu', omuia vult auferre mundus, gloriam et omuia. Si Christianus es,
1)i)C gifftigcr mundus itu fljn lialjet, ^o gctrofter sis. Hoc hie ostendit, ex
persecutione facit Christiauum ()of)Cl' et facit, ut malae cogitatioues eoruiu
3CUm liC]^Cl"U fit K. hoc est (juod dicit Christus 'granum friuucnti, si iu oi>0- 12, 2t
'.'0 terram ceciderit" 2C. si vos persecuti fuerint, efficiam, ut non pcrHciant ;c.
consilia prudeutium dissipat, suo to6cil Indei fecerunt, ut dominus sit tutius ."UJ«
mundi et totum munduiu Bl'Cngct ad doctrinam veram 2C. Hoc hie dicit
loseph 'multa Ijona venerunt ex vestris cogitationibus malis, iu maguum
K] suos myrrha et aloe coudiebant. Prctiosissima certe fuerunt, (juibus conditus
20 lacob servari potuit extra sepulchrum centum fere dies K.
'Et expleto plauctus tempore" JC. loseph quamvis adiuratus a [)atrc, so, 4
quamvis potestatem habens, nt fatiat quod vult, tamen exemplum cdit sub-
ditiouis rogaus, quia seit potestatem esse dei ordiuationem.
Fratres ut persuadeant losepho, patris dei et sui fatiunt meutiuncm, 367
■i» is autem ostendit se iamdudum oblitum iniiu-iae, et dolere (piod i[»si adhuc
timcaut. 'Deus", in(|uit, 'haec fecit, non vos\ Qui hoc seit, facile ignoscit.ö«, "^t
Xon negat cos male fecisse, sed d(!clarat, quod deus habet in manu inimi-
corum cogitatioues. Uli cogitant necem, deus eos ridet. O si ista scircnms,
permitteremus laeti advcrsario, (piod intcrim potest. Deus onmi;i etiam mahi
:ij vertit elcctis in bonum. Nos sie cogitamus 'Si se(jueris deum, nuuidus te
persequetur, sed securos nos vult deus". Ut enim magis insaniuiit et cogi-
tant contra te, tanto magis curant bonum, non solum til)i, sed et aliis.
'Granum si nou fuerit mortificatum, solum manet' Christus dicit. Si vos :jo(). 12, 24
blasphemaverint, occiderint, ego orania curabo in bonum. Sic et Christum 36«
»u crucifigeudo fecerunt regem. Qui non est Christianus, sed rationalis, non
hacc credet, non respiciet in deum, sed in pracsentia. Katio ista fugit. Fides
488 ^ßrcbigtcu iiOcr ba^, erflc ^ud) ^Jidfe, gctjatteii 1523/24.
K'] virum evasi, factus 8ura doraiDus Egypti', l^ulfft lanb unb leut. Hoc ratio
non potest, fides tantum potest, libenter feram omnia, la^ anfc^tat)en, tu
bene invenies, sie possem tunc misereri eciam inimicorum et dicere 'misereor
cecitatis vestrae' ?c. Video per fidem eorum unglucf, quod ipsi non vident,
inde cogor misereri, ego privor ab oranibus bonis, ipsi privabuntur bono s
etherno, quod ego recipio tandera. Loquitur ut homo expertus losepli jc.
Joseph fuit quiutus glieb K. usque in 5 glteb vidit filios 2C. magnum fuit
solatium et gaudium videre ?c. prius solus fuit et videbatur qu^ feiert cum
369 eo 2C. Hie potuit videre vera esse alia, quae dixit dominus, id quod addit,
quod exituri sunt ex Aegipto tc. servatus est forte usque ducentos annos 2C. lo
utinam ista fo^eten 2C. non opus esse aliis legendis. Exempla cum verbis
et promissionibus lial)uistis in hoc libro.
Et tantum de primo libro Mosis.
K] autcm dicit 'Volo libenter subire orania, eciam mori, tantum miseret me
adversariorum, qui me suis malis consiliis glorificant et se damnant. Uli is
damnum sustinent, non ego. Iccirco ego glorificor, illi pereunt'.
Magna gloria et gaudium patri losepho, quod ex utroque filio quintam
videt generationem.
369 Quod mandat de ossibus, fides est in promissionem ut supra dictum,
fere ducenti anni udluic restabant usque ad Mosen. 20
In hoc libro vidimus historiam magnorum sanctorum Adae, Noae,
Abrahae, Isaac, lacol), loseph promissiones dei et exempla promissionibus
credentium jc.
Finis Geneseos per Christum.
2Jor(efmig ü6er ba§ 2)euterouamium.
1523/34,
Deuteronomion Mosi cum aiiiiotatiouibus.
1525.
^ie ipanbjd^rtft nr. XXXIV ber S^ic^owt'^" Oiaf^öfd^utbibüot^ef, au§ tüeWjcr
biefer !:J?anb itnferer 5(u§gat)e 'Itot^fd^e 5iieberfrf)riftcn ber ^h-ebigten ü6er bie ©cnefiÄ
Bringt, enthält al§ ^I. 199 — 217 ^tüei l'agen anberen '^'opieres, anberer l'äiige iiiib
3a]§( ber S^üm unb anberer ©c^rift^üge, bie narf) ©. 33nc|n:)alb§ Urt^eil biejenigen
SRörerö finb. S)er -^(nfang lantet: In deuteronomiü Rhapsodia a D. M L Excepta
1523. 2. feria post Inno, unb über biefen äßorten: ho[ra] 5. 5ßg(. ©. 545. %m
Otanbe fielen öietfac^ öon berjelben ^anb ^JiQd)träge, jutoeilen burd) ^eiä^tn in ben
Sert getoiefen, ferner Summarien unb GitatennacEitreife. Sajn fommen Marginalien,
bon benen ee ^uieifel^aft bleibt, ob fie SL'nf^erS ober be§ (5(f)reiber§ ßigcnf^um jinb.
@in (Späterer ^at mit rotl^er 3^inte einmal im Slerte grammatif(^ nadigebeifert,
fonft nur am Ütanbe Sn'^alteangaben gemad)t. S)en erften .pinmeiö auf bie .f)anb=
fc^rift gaB @. S?uc§n3a(b in 5(nbrea5 5^>oad)5 ^anbfc^r. ©amml. ungebr. ^|5rebigten
i3ut§er§. I. p. XVI, ©enauereä nebft 2lu§5Ügen in ben Beiträgen 3. ©äc^j. Äirc^en=
gefd). ^peft 3. S. 111 ff.
S)ie .g)anbfc§rift, toeld^e in bem fiebenten Äapitel ouf bem erften ©rittet einer
SiücEfeite p(ö|ilii^ abbrii^t, ift nic^t unmittelbare 9kd}fc^rift, fonbern ^teinfc^rift
einer fotc^en ober niedrer. Sie er'^altenen unmittelbaren ^Jladjfd^rifteu bee 16. '^at)x=
■^unbertS geigen eine flüd)tigere Sdirift, ein 3lufraffen ein.^elner äöorte mit get)äuften
'jc.' S;ie U>ermut^ung, bk Ttad)träge am Ütanbe feien burc^ 53enü^ung anberer .'pcfte
entftanbcn, finbet freilief) feine ©tü^e. ßinigemat fi^einen bie 5e§arten auf faffd)er
Sfuffofung flüd)tiger 9lbfür,5ungen ^u berul^en, ,5. 5Ö. coram (coräj ft. comiuunia (coia)
594, 26; ei ft. (ci) cibum 617, 13; vero ft. (nro) nostro 599, 19; exeundo a dco
fit ft. Et secunda deo fit 614, 6 (n?a§ freiließ auc^ .'pörfe'^ler fein tonnte). Söir f)aben
alfo eine forgfäftig jufammcngebrac^te ^(uf^eic^nung ton i^ovträgen Snt^crö Oor un«.
S)aB nod) anbere 'Jiadjf (griffen üort)anben loaren, fönnte man am einem
merfmürbigen Umftaube fd)lieBen. 33ugcn]^agen gab 1524 Aniiotationes in Deutcro-
nomium, in Saniuclcni pro|)lietani i. e. duos libros Rcgum nad) (taut i^orntort)
öon i^m gef)a(teuen i^ürlcfungen fjcraue. ^m 2;euteronDmium geigen fef)r üiele
©teilen n)i3rtlic§e Übereinftimmung mit unferer .^anbfd^rift; oft ift 3?ugenf)agenö
i5^affung für^er. 33g(. i^ugen^agen ^u Deul. 1,7: Alias nunquam totani. Et scriplura
hie implc'ta est per synecdochcn = 549,11-12; 35. 1,8: Tradidi. Nisi dominus
tradiderit 2C, = 549,13: 1,10: 'Suslinerc'' portarc. Qnod non csl solnm Utes
490 23ür(cfuiu] über ba^ Iciitcvüiiüiiiiuiii. 1523;2-4.
diiiiiiLTü s:cd etiain inürniitates poiUue = 550,6 — 8; 2, S : Lil Hapliaiiii uonicn
sit gigaiituui ferociuin, Enacli noraen sit gigantum nobiliuin, ulrique vero vocenlur
Eiiiim epillioto proprio = 569,1 — 2; o, 3: dcvoventes, ut essent execrabilia 2C.
= 575,3; 4,9: Sic lege 'ne obliviscaris eorum, quae vidisti = 592,3; ferner
560, 26 Zamzumim al§ nebuloncs, 594, 3 ne perdas te u. f. tu. 3^ btefen unb
.5at}(rctd5eii anbereu Stellen Bieten bie gebrnrften Annotationes Sutljer§ nur l]'öd)]i
feiten yinftänge. So ift entmeber anjuneTjmcn , 33uöcn5agen Xjdhc ficf) eine ^lüd)=
fdjrift üerfc^afft ober er fei in ber ii^orlefung fclbft getnefcn. ä)G(. (£. 494 unb be=
fonberS ben ^tad^trog <B. 745 fg.
^n einem SöittenBerger Stubentenbriefe bom 8. lUpril 1524 Ijei^t cä Bereits:
x\iiiiolacioi)es in Deuturonoiniuin adhiic sub piclo sunt, bicvi autem edenlur.
OÖartfelber, Melanchthoniana paedag. 1892, S. 134). Unter beut 4. ^uti 1524
nielbct Snf^er an S3rteemann: Annotationes in Deuteronomiuni cdo inscriplas et
nuncupalas episeopo Sanibiensi, feljt aberljin^u: occupationibiis vexatiis tarde pro-
moveo opus, 2)arum flagt er nod} am 11. ^an. 1525 bemfelBen iBricsmann : Deu-
leronomion iuipeditur nequitia isloiuni prophctarum, tüar aud) am 2. ^-eBr. nod) nid)t
fertig. 5Im 4. f^eBr. l^ei^t e§ im 33riefe an benfelBen: Deuteronomius currit; bieö ift
nid)t Dom ^^(uege^cn bcö gcbrucften 33ud|e§, fonbern üoui 3f rtgang ber 5(rBeit ,5U üer=
ftet;en. Ser S)rnd loar, tueit I^uttjer bie ^oi'tfeljung beö ^JJcanuftrivtö nic^t lieferte,
tnö Storfen geratljen. S)er äJerfaffer trug fc^iuer baran unb f tagte am 11. J^eBr.
feinem Spatatin: Deiileronoiuiün cogor absoivcre, ne danujo niulclenlur ty[)ograplii.
1. S)ic §aubfdjrift.
S)aö Srutfmanuffript luui Vutljerö eigener .s^mh Ijergeftellt finbet fidj atö
erfteö ©tüd in bem SanunelBanbe Ms. CJerni. 4° 29 ber .Ugt. il^iBliotfjef ju ii?er(in.
(So finb 110 Beibcrfeitig bcfd;ricbene ^Blätter, Beginnenb mit ber cigenttidjen ^Xuö=
legung, eö mangelt atfo gan,^ bie SBibmung an ^jjolen^ unb ber üerBefferte tateinifd^e
Xe^t be§ S^euteronomiumS. ^,l(u^erbem feljteu im Sinnern metjrere (ettua 13) 5i3(ätter:
©. 612,20-622,31; 649,1-653,27; 662,1-664,25; 723,20-724,18 nnferer
'.HuSgaBc. ^wei baöon (662,1 — 664,25) Befinbcn fid) in 5|>riüotBefi^ (ügl. Sl^eot.
Stubien unb Äritifen 1882 @. 160 ff.). S)ie -S^^anbfc^rift ,5eigt biete Äorrefturen:
nid)t nur finb geftrid)ene Söorte burd) baljinter gefdirieBene erfe^t, fonbern es finb
and) ^crBefferungen unb 'Jtadjträge üBcr unb unter ber ^eite unb mit ober oI)ne
föinhjeifunge^eid^en, am ilianbe angebradjt. ';?(nd) llmfteUuugcn ganzer 'HBfdjnitte
finben fic^ (,5.^. 575,36). iBemer!en5n»ertf; ift, bafj X.'ut[)er, üielleidjt infolge fdjümmer
(Erfahrungen mit ben ©e|ern, in biefer Balb für ben 2)rnrf Beftimmten ':)tieberfc^rift
fonft gctäufigc 5tBfür,]ungen nieibet, ja biefelben luieber ftrcid)t unb secundum, simul,
idest u. a. ansfdjreiBt. ^m 31ej:te ift Dom ©e^er mit Strid; (•C")afen) ber IHnfang
einer neuen Seite unb ba^u am Staube "bu ^iogenfignatur ober bie ii3ogenfeite mit
ben , Ziffern 2 — 16 üermertt. y3ei bem ©iuBinben ber SBIätter finb ,^lDeinmt !i>orber^
feiten .^u Oiücffeiten gcluorben unb i)at ijftcr am Staube Steljcnbes gelitten.
2. 2)rucfe.
.1^ ,DEVTE li RONOMION MOSE |i cum Annotalionibus. MART. LVTHER. ü
VViltembcrgs. |1 1525. ' " liteteinfaffung. 'i'nttjerö aöibmnugöBrief.
8 Blätter, t)on bencn ba§ teilte leer. 2^anu neuer 2itet: DEVTE
Deutt'ionomiun Mosi ciiin aiiiJot;itiunii)iis. 152-"). .jQl
RONOMIOS MOSE EX 1| EBREO CASTIGA || lus cum aniiutat. !
Martini Lu llicri. VVitlenibcrge 1| 1524 || ^ ^ - litcletiitaifung.
''Rod) 267 fülitvte Cftaublätter. Sdjlufj: VuiLteinberga', apud luliaiiiiein
Liiirt. Anno Domini. 1525. ||
iI)ürf}Qnbcii ]. 5B. in .^aiiiOiirg, StabtbiMiotfjef uiib ih>ülfeu[nUtc(.
A~ Gijtcr liki unb Sa^ be§ cijteii 33oöcu§ \vk in AK '}hi\ bciii ^iveitcu
Xitel: . . . . i Martini Lu = !|lhcri. |1 VVitlemberg« |1 1524. | "i^ ^ '
5?(nbcve liteU'infaifuni]. ',!(iibcrer Satj bis inigen O, i)oii ba au mit
.4^ burcfjireg gteid), aud) im SdjtuBUermevf.
äJor^anben j. 33. in Sßolfenbüttel.
B ,DEVTE= !| RONOMION MOSE || cum Amiotatio= |! uibus. |j MART.
LVTHERI II adiecto Indice. " Xtteleinfaffung. 187 folitvtc unb 5 uii=
Bezifferte Cftabblättev. ©c^Iufe: ARGENTORATI EXCVDEBAT ||
lOANNES KiXOBLOCHVS, || ANNO. M. D. XXV. || MENSE MAIO. !|
äjürijonbeu 3. S. in SBcrlin, Sio,i. iBibliot^ef unb SBcrmgcrobc.
C ,ÜEVTE- II RONOMIOS MOSE, EX |1 HEBRAEO AGGVRATIS 1| SIME
RESTITVTVS, || cum annotationibus Mar= || tini Lulheri. || Accessit
rerum & uocabulorum || index copiosissimus. || BASILEAE IN AEDI= !
bus Adam Pctri, Galendis lulijs. || ANNO M. D.XXV. j] litcleinfaffitiig.
5 unbe^iffcrte Slättcr, bann 398 bezifferte Seiten [!], bann 2(J nnbejiffertc
SSIätter in Cftaö.
ä)Lnf)anbcn 3. i8. in äl^ernigevobe.
I) „DEVTE II RONOMION MOSE || GVM ANNOTA= jj TIONIBVS. j, MARTI.
LVTHER II AGGESSIT INSVPER |1 index san6 quam copio= 1| sus,
eorum quae liic || tractantur. |i ANNO M. D.XXV. ■- üteleinfaffnng.
12 53(ätter unbeztffert (äßibmnng an ^4>o(en^, Ütegifter), 228 fotiirtc
DftaöBlätter. <Bäjlu^: caessura erat Euan= || gelio. Finis.
2)rucfer unbcfannt. Ta§ einzige nnc^ befannte Cfremplar gefjört ber ßnaafcfcljcn
©ainmtung an.
E ,DEVTERO li NOMIOS MOSE, EX HE= |I br»o calligatus, cum anno-
tationi || bus Martini Lutheri. [| Gum indice. || [SrucEerzetc^enj j| BASI-
LEAE. AN. M."XXV. - (Sd)(uB auf :BIatt TS"^: Bafilca', in a?dibus
Andre« Gratandri, 1| Menfe lulio, AN. M.D. XXV. || 9tuf bem legten
Statt "ba^ 'Ijer^eic^ntg ber Cuaterniünen [fc^Iie^t: T. ducrnio], 9iücf=
feite bae üSrucferjeiifjen.
ä>orf)anbcn 3. 5^. in Berlin, %l. iöiOtiott^cf unb SBolfenbüttel.
/' ,DEYTE RONOMIOS MOSE j ex Ebroeo caCligatus cum annotationibus
Mar= II tini Lutheri. || M. D. XXV. ' « Xiteteinfaffung. ec^In^ auf iMatt
r8«: [Srucferzeic^eu be^ ^^Mrejug] || PsOREMBERGAE Ain'D 10=.:
ANNEM PETREIVM EX GVDEBAT VR, ANNO DOMINI M. D. xxv.
SJor^anben 3. 33. in ^JfütnOcvg, Stabtbibliottjcf unb Üöolfenbüttct.
3. S)eutf(^c Ü6erfe|uiig ber ganzen Sdjrift.
(i „V(^r3ei)(^ II nunge über bae ryünfft 5i?nc^ ^J.Hofe, || Seuteronomiü genanbt.
3Be(d)e || in einer fiirlje, bes felben i^udj*, || rcd)t grunbt(id)e Dcrftanbt
492 üiorlcfuiii'j üt'cr baö Iciitcvouoiiiiuin. 1523,2-4.
Dnb II eixldrung öcBcn. || S). 'DJiavtin l'utljcv. jj 2!aö 3tcgiftcr jud) am ||
enbe bife§ biid)§. || 1525. " 2;iteleiiifajfung. 6 23tätter unpaginirt,
266 foltirte Stättcr, bann boö SJcgifter. mif 3.^1. CCLXVI''': „c (Snbe
ber üerjeictinungen iuu baö 1| fünffte Uiä) '*J3tofe S)euteronü |1 mion. ^u§
bcni latein eijt || in ba§ beütfd^ bracht. |1 3ü ©ttapiirg |1 5Jl. S). jgb. ||"
2?ie liteletnfaffung (^ D. 2^ommer ©. 'JOS 5ir. 148) tocift auf ^oljaiin Ä'iiob:
loud) über iJJartin 'Q-iad) iu Sttaßbuttj. iJiorljaitbeii ]. 33. in !^ertin, %t. iBibltottjef.
4. S)a§ Sieb yjiofe (= Äa|)ttel 32) üon 3uftu§ 3ona§ übcrfet^t.
a^ „SfuSlegung || S). TOart. Sutt)ev§, || über bae Sieb ^)Jiofc |1 am ^wel) önb
S)reiffiö]ten || 6ap. S)eutero. isorbcub^ i fd}et au§ bcm !(^a= |: tin, burd^ |j
Suftum Sonam. , ©ebrüdt 311 Söittembeig |1 jm M. D. XXXII. |" 93reite
2:iteteinfaffung. Cuart. (5d)Iu^ auf ^latt ^ 4" 3eite 24 : .... jnn
elt)ig= II feit, 3Imen. || @iibe be§ Siebe ^Jlofe. || ©ebrudt ^u Söittemberg
burd) II ©eorgen Si^att».
33or^anbm 3. 33. in 33crlin, %l. 33tbliot()ef uiib .^nmburg, ©tobtbibliottiet
a- 2itel, 5(nfang, <Ba^ in beu ,3lDci crfteu S3ogen lüic iu «S uur bietet «^
auf S(. ^ !•' 3. 4: „lere 3U ad)teu", a'^ bafür: „lere ift". 5ßou
iBogen S an anberer ©a^. ©d§luB ^4* 3- 22: ... Inn ettjig= || feit,
%mm. II eube be§ lieb§ mo]t. II ©ebrudt
23t)rf)anbcu ,3. 23. iu 33erün, Siql. 33ib(iDtf)ef, ©tuttgart, äüolfeiibüttel.
ß „S)er @e= || fang gjlofe. || SluSgelegt burc^ || 3). ^Jkrt. Sut^. |! äöittemberg. ||
1535 II" 3:iteleiufaffuug.
^Jieuauagabe Don uK 33ogeu VI ift iieugefe|it, 331.33 l'S ^.4 „lere ift" = «'-,
Don ba QU ober berfelbe <Ba^ Jt)te iu <<'. 3>ort)anbeu 3. 33. iu 33erlin, %l. S3ibliotl}cf.
y „^^tufjlegung S). || ^Jlart. Sutl^erö, über |i baö ßieb 5Jbfe am ,5tüelj ]| Wh
brel}ffigften (^,ap. || Seutero. 33erteut= || fc^et au^ bem || Satiu, burd) ||
Sfuftum ^ouam. ^ 5Jl. S). ^UH \ " -öreite üteleiufaffuug. Quart, ©c^lu^
auf Statt 6 ij^ : ^ ©ctrudt ^u ^Kirmberg burd) ^'üuiguub Clergotiu. ||
ajorljauben 3.33. in 33reS(au, UniücrfitätebibUotljet.
S)er lateiuifdie 33ibeltej-t Sutt;crö crfd)eiut tuieber iu ber äßitteuberger latei=
nifc^eu Sibet öon 1529. 5Die ©efammtauögabeu bringen bie ganjc ©c^rift uub
äioar lateinifd): SBittenberg Hl (1549), 12'fg.; :3ena III (1567), 74i'fg.; Eil. Üp.
exeg. XIII, 5ft'. 2)eutfd): SBittenberg VIII (1556), 149fg.; mteuburg V, 108Pfg.;
Seipaig IV, 92'' fg.; 3Öa(c^, 111, 2017 fg.
5(l§ Urbrud erU'eift fic^ A^ baburd), bafj bie üon (Sel^erö über ,fforreftor§
^^awh in Sutl§er§ ^rudmauuffript gemadjtcn Seilten für neuen 33ogeu uub neue
Seite nur auf Ä^ .zutreffen. 3)a Sutljer ftagt, Une bie 'ülrbeit ^n laugfam üurrüde
uub bie S)ruder ©d;aben leiben fönuteu, fo ift an^unelimen, ber S)rud Ijabe 1524
mit bem je^igen ^tüeiten 23ogeu, meidier auf bem Soubertitel biefe Sa^)^"fö3a]^l trägt,
begonnen uub eS feien öor feiner 9.^üllenbung bie eiu.jeluen 3?ogeu fo ftnrf begcl)rt
tüorbeu, ba^ biä ju 33ogen N ein yteubrud nötljig unirbe. So entftanb J^. ©r
ift nid)t beffer cii^ A^. X!ufft l)at nid)t einmal bie ©ciegenljeit beuuljt, and) ä?ogeu r.
um^ubrudeu, wo eine gau,5e Seite (692, 28 ff.) ausgefallen nuir. 3)ie unmefentlid)eu
Sinberungeu, lueld)e J'-^ gegen yP aufmeift, geigen, ba^ ba§ ^tanuffript ni(i)t neu
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 493
öergtid^en tüurbe. 5BerBeffert ift 3. 33. velociter 511, 26; condemnantes 528, 14;
Iransmisso 533,9; est 009,23; fielen geBIieBen ift ^.2?. que 506,34; deligere
610,25; üU neue ^e^Ier ftiib '^injugefommen ,v S?. accessistis 504,10; con-
sumavit 600, 31.
Sie Sünirfe BCDEF finb öon einonber unabfiängig au§ A gefloffen, nur
mag F neben A o.v^ä) C getannt '^aben. (fine Hici'^e richtiger ^orrefturen bringt
B an. E fud^t ftiliftifc^e ^yein^^eiten einzufügen, 3. 5B. quaeso 652, 29; 'divus"
Paulus 646, 15; inutilia imo stolidissima 670, 29; cum potius fiant satanica
685, 11; ögl. aucf) ha^^ "^äuftge psaltes. F ift ein feljr fauBerer S)rucE eine§ öer=
ftänbigen Severe, (fr beffert %zi}\tx, bie ABCBE bulben, fe^t rirf)tig gigantes,
idololatria (fo meift aud^ E), löft mit E au(f) {)äufiger al§ ABCB bie 3iffern in
latcinifc^e 3a¥^^orte auf. 2)ic gried)if(^en äöorte Epiikia. Theosebia (einnmt
auatbema) gibt F mit gricdjifc^en 2t)pen; ba er t^ierbei 582, 29 f;na/.o;re7r
unb dio/MTEir fe^Ierf)aft fe^t, fo mag er C (Episcopein, Diokeseiu nur in C)
gefannt '^aben. C t^eilt feine ßigent^ümtic^feiten öon F. S)ie (Sac^regifter in
BCDE finb unter fic^ öerfcfjieben, AF f^ahm feine. (?igentt)ümlicf) ift bie S)rucf=
einrirf)tung öon I). i^m fef)len bie furjen i^crSanfänge be§ 3>ulgataterte§, n?eld)e
i'ut^cr feiner ©rfldrung üDranftellte. ©tatt beffen ift ber gan^e reüibirte lateinifcfie
^ibeltejt, nielc{)en bie anberen 5£)rucfe t)or ben Annotationes im 3"fQnimen'^ange
bieten, auf bie einzelnen 'Jlbfci^nitte ber Annotationes öerf^eitt. S)ie beabficf)tigte
5>creinfact)ung ift unznn'cfmäBig, ba namentlid^ in ben fpäteren ^attiteln l'utljerö
ßrf(ärung nid^t auf ben gefammten Jejt, fonbern nur auf einzelne SSorte ge^t.
2)ie Überfe^ung a ift bon einem Cberbeutfi^cn nid^t ungefd^icft gemadf)t.
Cbgleid) a öielleidjt in berielben Sruderei entftanb mie B, fo gel}t ey bod) an
entfd)eibenben Stellen (564,33; 578,33; 628,27; 633,34) nid)t mit B. S)ic
Überlegung ift getreu unb lä^t nur einmal (f. ©. 703) taftoolf einige (£ä^e au§.
^uftuö Sona§ l^at für feine ilbevtragung a nid^t benü^t. (Jr gibt bie Anno-
tationes ^umciten ntörttid), "häufiger frei nneber. Sa3nnfd)en fdjiebt er meitläufige
3ufä^e ein, bie feine eigenen ?^^ünblein finb, fonieit ntir fefjen. 3n ber Ei-1. <)p. lat.
exeg. XII, 1, 9(nm. 2; S)eutfdt)e Sdt)r. 52, 400 mirb öergebtid§ nad) einer öerlornen
lateinifd^cn ^?ortage gefragt, y beruf)t auf «^. — 5Der lateinifd^e Xert ber ßefammt=
ausgaben gef)t auf A ^urürf. Erl. ^at A felbft benütjt, einiges gebeffert, aber and}
fycl^Ier ^ineingebrad)t. S)er beutfd)e Jlert ber (Sefammtauegaben bevnfjt auf a.
■»ütit ber ^midaner .^anbfd)rift ftimmen bie Annotationes üon 1525 uur
feüen mi3rt(id) überein. SJod; fjat l'ut^er bei ber ^tuearbeitung für ben S)rurf
feine ^.Jtuf^eidjnungeu für bie 'i>orlefung (ober aud) ein nac^gejdjriebenee .öeft) üov
fid) get)abt. @r fc^rieb im 12. Kapitel: quae amb^ satis sunt liodie tractate,
ftridt) eö aber mieber (645, 33). S)a§ hodie fann nur au§ einer 5tad)fd)rift ftammen.
9tud) fonft finben fid^ ßin^elfjeiten, mic 5>cvgleid}c, (spvid)mörtcv, (>itate, ja
9tebemenbungen, fo ^aljtreid) in beiben Xcrten, bafj nid)t gtaublid) ift, 'i'utljer fjabc
bie§ alles öon ber ^orlcfung Ijer im ©ebäd^tnis befjalten. SBie aud; fonft !^ut^cr
bd 3(u6arbeitung für ben Xrurf ans 5)>rebigt unb '.l^ortefung bie perfönlid)en 2?e=
^ie'^ungen .ju ben ^^örern, 3U SBittenberg unb Umgebung, 3U ben ^eitereigniffen, ja
and) bie eingeftreuten beutfc^en äBörter unb Siiije megUefe, fo fef)lt in ben Anno-
tationes bie beutfc^e 'Jiebe bis auf einzelne 2Börtcrerf(ärungen, fe(;lt bk Söittenberger
^aibc (546, 5) unb ber 335eg öon S)ieben (547, 2), ber Iractator scriplurae (549, 16).
494 ä^ovtciintf] über bn§ ^cutcroiioiiiiiiin. 1523 24.
%bn auä) tüenn trir bie§ in 3?etrQd)t aicljcn, ^eißt bod) bie ^iJorlrfung anbcrc
Sintereffen ^ut^er§ al§ bie Annotationes. S)ovt fprid)t er bie ein,5elneu 5>eiie bitrd),
i}kx mad)t er Qi-ct^crc 5(6fd)nittc: bort ^anbelt es fi(^ itm ba§ 2Bort= uiib <2Qd)=
öevftänbni^ bee gon.^en lertee, um lüirflid^e ©regefe, ^ier um cinbringenbe§ isev=
ftänbnig ber @d)riftgebanfen, tüie ettra je^t in einer „33ibel[tunbc". ^il^nlid) liegt
ha^^ 3?ev'^ältnie intiic^en ben ^^ortefnngen ^u ben fleinen ^^ropljcten nnb ben beutfd^en
5(u5(egungen 3U ^ona, ^abatüt, <Bad)ax]a 1526 — 27. ^n ber ä^i^awcr .S^anb=
fd)rift ift barum bie 93e,^ugnQ^me auf ©eograpT^ie, @efd)i(^te unb 5lntiquitäten nod^
größer, größer aud) bie Sorgfalt, bie Jertmorte riditig ^u üBerfe^en. Cft greift
er barum auf feine beutfc^e SSibelüberfe^ung ^urüd unb c§ ift Benun-fcns.n?ertt}, Inie
er urt^eiÜ : et)ffer, el)ffrig nuperum vocabuluni (596, 4).
5]lan fief)t, er fommt öon ber beutfd^en S^ifielüBerfe^ung. Unb er ftet}t bor
einer folc^en in§ ^ateinifc^e. di toirb an anberer Stelle nadj^nmeifen fein, ha^
bie 1529 in Sßittcn!)erg erfc^ienenen l'^eile einer (ateinif(^en ^^ibet ftiirfüd) bon
2utf)er finb, obwof)! in ber ^orrcbe ein 3(nDnt)mu§ rebet. S)anti§cu§ melbet, ha^ im
©ommer 1523 Sutl^er iis diebus ex Hebraico libros Molsi in latinum transfert,
in quo opera Melancthonis [!] plurimnm utitur (.^ipter, (^opernicug unb Sutl^er,
<B. 73). Sc^on in ber 5?orIefung ift er überall barauf au§, bie Überfe^ung be§
■Öieronl^muS (Noster, nostra translatio) ju berid)tigen ; er tiagt, ba§ biefelbe in
ber 3Bieberga(ie beefetben ^ebräifc^en 2öortc§ ,^u unbcftänbig, fonft ,^u unbeutlid)
fei, er ringt unter .Häufung öon Siinonl^men nad) bem ,^utreffenben SÖorte, fo ^. 9.^.
592, 3. §Iber nod) fa^t er Disahab nidjt ai^ 'i'tppellatiöum (547, 1), noc^ gefielet
er, nid^t p miffen, mie er Scbotrim überfeinen folle (554, 24), iräfjrenb er im
rebibirten 33ibelterte bann ba§ äöort praefectus gefunben Ijat.
-Öiernac^ ergibt fic^ fotgenber 9.^ertauf ber 9(rbeitcn öutT)er§ am Seutero^
nomium. S)ie beutfd^e Überfe^ung, für bie er fid) fad)Iid}C 6rf(ärungen 3ufammen=
geftelft, föar 6nbe 1522 fertig. 5£)arauf begann er im tycbruar 1523 eine 2lug=
tegung nor^utragen 'donii familiari colloquio" (497, 7). S)iefe SBorte finb iuidjtig.
Sm Mofter trug er bor (domi), alfo toor ben 53Uind)en, beren 3^^! fi<^ ft*^i-"f öcr=
minbert l^atte. ©enti^ tonnte, tnenn 33ruber 5[Rartin ben anberen 33rübern ba§
S)euterDnomium toortrug, bie§ ein 'familiäre" colloqiiium ^eifecn, obgleid^ ber 3lu§=
brutf an ba§ ii^eifein geiftig gteid)fte'^cnber ßeute beuten l^eifet, mit benen auc^ ein
grö^cver föebanfenauStaufc^, ein colloquium, möglid) ift. Sie muffen auc^ llrtljeif
unb ?(utorität f)aben, med l'nttier eisdem rogantii)us fid) jur -Iperauegabe entfd^ticfjt.
S)a^ bie SSorlefung, ineit getet)rte ßeute anmefenb maren, ben (^"^arafter öon einem
folloqniiim annat)m, fann man auc^ au§ bem 3:itet ber ^^lirfauer 5Zieberfd)rift
fdjtie^en: Rbapsodia finbct fid) in ber ^teformationejeit t)äufig für bie Stuf^eidjuung
gelegentlicher (^)efpräd)e, 2;if(^reben unb ä^ertjanblungen, nicf)t aber für eigentlid^e
^sorlefungcn (ÄoUcg'^cfte). ferner tt^irb bie i^ortefung ben ^inbrurf eine§ geteljrten
.ftotloquiume awd) fonft gemad)t {)aben unb bon ben Sßittcnberger Stubenten nid)t
bcfud)t tnorbcn fein. S)enn felbft in einem Zeitalter, mo ein S^ojent bem anbern
bie ÜNortefung ausarbeitete, bürfte 3?ugenf)agen c§ fid) nid)t getraut I)aben, fur^
nad)^er S^orlefungen über baö 2)eutcrDnomium ,^u f)alten (unb fie bruden 3U laffen)
mit oft UHn-t(id)er 2Biebcrgabc beffen, ma« ßutf)er gefagt ()attc, mcnn ßutT)cr§ 5Isor=
trüge allgemein ,yigäng(id) gemefen uniren. So aber nmdjtc ä^igeidjagcu nur ben
Stubenten .yignnglid), maS l'utT)cr ben Mofterbrübern unb einem engeren $^efannten^
Deuteronomion Mo.si cum annotationibus. 1525. 495
freife öorgctragen f)atte. Sötr inifien übrit^ens ni($t einninl, ot S?iif^cv üBer ba§
^irölfte .fiapitel fjinauö mit ber i^ortefung 311 (^nbe gefommen fei. 'D1lancf)e bcr
fpäteren i^opitel finb in ben Annotationes fo fur^ bel}anbelt, ba^ ninn benfen
fönnte, tyex ^aBe bei fonftigen brängenben Slrbeiten ^ut^er feine 3fit ^'"^ '^^ feinem
öorTjanbenen f)efte einen 9(nr)Qlt ^n ftieiteren 5Iu§füf)rungen gehabt.
53tag bem aber fein, inie i^m hioUe, \luti)cx ging unter öilfe ilielancfjt^one
im Sommer 1521» an bk Uberje|ung bee S;euterDnDniiume in« JL'ateinijcfie. Gr f)attc
babei nidit bie Slbfit^t, etma als ^lumanift bie 9trbett bei <6ieront)mu§ eleganter
,^u machen, fein Iateinifcf)er lert foHte bem gelefjrtcn 'Stubinm bicnen unb bas
Sacfiöerftänbniö erfcf)lieBen. 2Bie er ber beutfdjen Überlegung ^Hanbgloffen bei=
gegeben !^atte, fo auct) ber lateinifc^en. (?5 mögen i!§rer met)r geplant gen?efen fein,
aber fie tourben beid)räntt, aU isiut^er barauf fani, ba?> ^uä) burt^tüeg mit aue=
fiil^rlic^en ^Innotationen ju öerfef)en unb l^ier^u bie Tiotijen aus ber 53or(eiung ju
öerarbeiten. Siefer ßebanfe fam if)m, tok Wix (Eingangs faben, bor bem 4. 3u(i
1524; fc^on bamalS toollte er baö äBerf bem preu^ijdjeu 33iicbofc mibmen. '2a
onbere Strbeiten ftörenb bajmifc^en famen, fo mufete l'ufft mit ber SBibelüberfe^ung
ben ^rucE beginnen: er trägt bie ^a'fires^abt 1524; hierfür mar bie 5(rbeit S?utf)er5
abgefc^toffen unb ha^ 5Jtanuffript Dor^anben. 2od) ^at SL'utber in ben ^Innotationen
nadjgebeffert, 3. ii3. 5. 5)lof. 32, 6 paravit 'vel direxit'.
3Iu5 bem bargetegten Sac^tjerl^alt ergeben fid) bie 6runbfäfee für bie Xert=
bef^anblung. SBir bringen, als V (= 33orlefung) be^eid^net, bie 3toicEau2i'" '?>cinb=
fdjrift, fotoeit fie erhalten ift, unb fügen it)re 'Hanbbemerfnngen o'^ne toeiteree bem
Xerte ein, toenn fie Ginfd)altungs,.5eid)en tragen ober bod) ätoeifedoi in i^n f)inein=
gehören; ergeben fic^ S^^eifet, fo finb fie in [] gefefet. Sie offenbar bem Sd^reiber
ange^ijrigen ©(offen ^aben wir fetten in bie 5toten gewiefen (598, 15), meift ireg^
gelaffen, mie and; bie Summarien ber ^weiten .panb. 2o6) ügl. nun ben 5tadjtr.
©.745 fg. S)er SSerfuc^ung, eine $2e§art burc^ .ßonjefturen ju erleid)tern, 'Oaben
wir meift wiberftonben.
Söeiter geben mir ben Urbrud A wieber, ber, foWeit V üorlianben ift, unter
biefem unb mit D (= Deuteronomion) be.^eic^net, -4>Ia^ gefunbcn f)at. ^Jtac^ ben
fSh. IX, ©.VII ff. entwirfetten ©runbfä^en tritt ba§ S^rudmanuffript hinter yl ,^urürf.
3n ber xl^at fanu eine Sieif^e öon 5(bWeid)ungen bei Srudei öon ber öanbfdjrift
fügtid) nur ati i<er-faffcrforrefturen angefe^en werben. SaB ,V 33. nur ber, ber
71G, 24 in ber f)anbfd}rift scliola burc^ secta ei-fe^te, 711, 15 für scliolam ber
•Oanbfc^rift im £rnde sectam eingefüt)rt f^aben wirb, bürfte nic^t bezweifelt werben.
9lber aud) bei ^Änbcrungen wie ]. 33. 55:^>, 21 ; 5G1, 22 ; 592, 32 ; G03, 34 ; 004, 3G ;
Gl 1,28; G25, 32; GGl, 9 ufw. ift ein anberer Urheber ali !t?ut^er fetbft faum
benfbar. ©id)er erft wö^renb ber S^rudforreftur T)at Satter am Sc^lnffe einen
?(bfalj .zugefügt, Wogegen ber ^ufatj om Cvnbe bei 27..ffapiteli wol^l fd)on wäbrenb
bcr ^Jiieberfd}rift erfolgte. (finfd)lieB(id) G92, 28 fg. (f. bort) folgen Wir bem
S)rudnianuifript nur bann, wenn bai 33erfel)eu non A augenfdjcinlid) ift. £em
Kenner üon ^ut^eri l'atein werben ©teilen, Wie 571, 2G .situni; G4G, 29 sicut
aquani; G47, 31 adversarium; 593,37 fidas; 5G1, 20 stipiilam — gemmas er=
träglic^ erfd)finen. Xa l'utl)er offenbar mit i)türffid)t auf ben ©eijcr forgfältig
fc^reiben Will, let)rt uni bie -s^nnbfdjrift feine eigene Crtljograptjie fennen. (vr
fdjreibt .uilor. comorlns. eliarilas, imolarc liiiniter, iilcsl , .yiWcilen f-iriliniiis.
496 Siorlcfiuig übcv bn§ S^eutevoitomiiim. 1523/24.
tollerai-o, tesaiuus n\\v. A folgt unter (Sd^tüanfiniQcn itiib tnir muffen Ä folgen.
@6enfo bem Scfitnanfen (ber .f)anbfc()rift nnb) be§ 3)ruife§ Bei e, e, ae, oe in
pieda : praeda, sepe : .'^aepe, syncerus : sync§riis : syncaenis liftt). § löfen tütr
nacE) ^JtajigaBe ber ©teilen, tt)0 öolte ©cfireibnng auftritt, ae (depraehendere,
praeda, syncaenis) ober oe (coeliim, poena, foeciindus) nuf. ^htv ift, um 5Jli^=
öerftänbniffe ju öerl)üten, e für e gefegt Bei ordere (= cedere, ebenfo c^ssit =
cessit, concedere uflf.) tüegen caedere; qii§ri (= queri) tnegen quaerere uflt).
3n ben ^leriouSenbnngen ift e burdf) ae evfe^t (qnae poenae ufio.). coepit unb
cepit (praecepil, praeceplum) lüurben o\)\\t ^iüdfidjt auf bie ©djreibnug be§ S)rucEe§
(e q) bur(f)gefüf)rt. sequ^ris ift burd^ seqiieris erfei^t, Wt'xi i)\zx nur ba§ ^^utur
öom ^^räfenö unterfcfjieben lüerben foH, e atfo reines üon^eidjen ift. S)ie großen
Stnfangetnic^ftaben finb .jnlDcilen bort fortgcIUieben, ido luir anbere ^Fcittel, nament=
lirf) ' ', 3ur ^leröorl^ebung beö SBorteS antoenbeu. — S)ie ^nterpnnttion folt für
ben Sefer -\pi(fe, nid}t C'^cnuTniS fein. 2ßir finb mit bcni .^ornnm nocf) fparfamer
getüorben unb \)<\^i\\ es gemeinljin öor ben ^4>artife(n, meiere ©aijtfjeite öerlunben,
fortgelaffen : nor tarn, quam, sicut, nernpe uftü. @§ ftet)t, tuenn biefe ^'artttetn
einen (Sa^ anfügen (dicnnt, sicut d faciunt). ©teilt Sut^er ben ^ceBenfal^ bor ben
^lanptfatj, fo ,',iel^t er möglid)ft nie! ^nm ^JleBenfat^ unb ftettt bieg oft öor bie
^4>artifel, beöf)a(t) ift üor biefe ^4-'fivtifeI fein i?omma gefet3t. 3m übrigen finb tüir
auf ben iBb. XII ©. VI; il^b. V ©. IV bejeid^neten iBaljnen fortgefd^ritten.
Unter bem 3:cite geben toir in ber erften 9Inorbnung fämmtti(^e 5lbh.ieid)ungen
ber .'pf'n'5f'f)i^ift ^om Urbrnde foftiie allc§, U)a§ in bn§ äöerben beö 2:ej;te§ unb
l'utl;er§ ©orgfalt einen C^-inbtirf geftattet. Tiur einjelnftefjcnbe beim S)urc^ftreid)en
unleebar getüorbene il^ud)ftaben finb nid)t üermcrft, mehrere foldje bnrd) 4>untte
angebeutet. ^nvd)ftrid)enc Sßorte unb 3ÖorttI)eite finb in gefperrter ©d)rift jtüifdien
0 gefefet. S)aljintcr ba§ folgenbe giftige Icvtuiort, "ba^ toorljergeljenbe, Inenn
ein unmittelbar folgenbe?? nidjt V>orI)anben ift. 5Bei ^^orrefturen finb bie urfprünglidj
gefeilten 3.->ud)ftabeu ebcnfo tnic bnrcf)ftridjene be.jeidjuet unb baljinter c in (forrigivt
in) gefegt, ift bur(^ ©treid)ung Don 5?udjftaben bie t^orm t)on A '^ergeftellt, nur c.
«ferner bebeutet o, ba^ bie batiorfteljenben 3Borte oberljalb ber oeite, >' ba^ fie
am ijfanbc, rh ba^ fie am 'lianbe ftetjen unb bnrd) ein befonbereö ^ßeidjen an bie
©teile I)ingelt)iefen finb, bie fie m A einnel^meu. ferner n t)inter mel;veren
Sä>örtern, ba^ l'nt^er fie in ber angegebenen iRci'^enfDlgc gefd^ricbcn, biefe aber bann
in bie bon A umgeänbert Ijat. 3ft bie ^''anbfdjrift nur jur 33eftätigung einer
auffallenbni SeSart in A Ijerange.^ogen, fo ift biee bnrd; "anch in lls^ angebeutet.
33cmerfungen in / / bejieljen fid), Irienn nidtjt anbere angegeben, imnter nur auf
"iic^i t)orI)ergeIjenbe 2Bort.
S)ie (^tüette Otei^e ber 'i?c§arten berüdfidjtigt bie 5Zad)brnde, nur feiten bie ®e=
fammtauögobcn. ?(ug ber beutfd;en Uberfeljung ift nur ^ie nnb ba etma§ mitgetl)eilt.
%a bem Unterzeichneten bur(^ ungünftige Umftänbe bie bollftänbige 5ßcr=
g(cid)ung ber in ber .^anbfc^rift üorfommenbeu .^orvetturen unmöglid) tuar, über=
nal)m es Dr. ömalb 5rei) in iJ3ertin, W gan^e A^ianbfc^rift auf ^orreftnren jeber
?Irt I)in nod) einmal burcf),^ugel)en unb ^4>rofeffor Dr. ^|v ^].^ictfd) I}at bann bie
gefammten 'Eingaben au§ ber .^"janbfd^rift nadjgeprüft.
Lic. (^. Äüffmauc.
Deuterouomion Mosi cum aimotatioiiibus.
1525.
Reverendo in Christo patri et clomiiio D. Georgio a Polentis,
vere Episcopo Sambiensis Ecclesiae, suo in Christo domino
suspiciendo patri Gratiam et pacem.
Euteronomion Mosi, amplissirae pater, a me fratri-
bus meis domi familiari colloquio tractatura et eis-
dem rogantibns in publicum proferendum tuo no-
mini dicare tuaeque dignitati offerre constitui, quod,
cum iam diu cogitarim negociis impeditus, tau-
dem concedente deo et bis literis facio. Non quod
diguum existimem tauto viro, quicquid mea tenuitas
in praestantissimo et principe omnium sacrorum
librorum autore tentavit. Cuius autoritas et maiestas
i.i merito me et quemlibet a tractando deberet deterrere iuxta illud "^peccatori dixit
deus: quare tu enarras iustitias meas", nisi necessitatis et salutis ratio cogeret
audere talia pro pietate et religione discenda doeendaque. Sed ut aliquando
tandem ostenderem animi mei erga te aifectum, occasionem haue arripui, ut
pars aliquantula fierem eorum, qui testimonium perhibent de syncera tua fide
20 in Ciiristum et operosa charitate tua in fratres eius. Sic existimamus si forte
dominus dare dignetur, ut exemplo tuo tam novo et singulari et alii ponti-
fices et principes aliquot acceusi Ecclesiam dei novo miraculo laetificarent
et purum dei verbum reiectis traditiouibus et opinionibus humanis suscipe-
rent, colerent et proveherent, sicut exigit eorum vocatio et professio. Non
25 euira te laudamus, cum dona dei in te laudaraus sed insigne illud miracu-
lum gratiae dei extollimus, quam in te valere, regnare et triumphare videmus
et audimus cum gaudio ut quemadmodura pastor, sicut Amos loquitur, eruitstmoss, 12
ex ore lupi extremum auriculae aut duo crura, sie te unicum et solum inter
omnes Episcopos orbis elegerit dominus et liberaverit ex ore Satanae, quod
30 dilatavit sicut infernum et devorat omnes. Nihil enim videmus in caeteris
Episcopis (quanquam esse inter cos sperem aliquot Nicodemos) nisi (juod
subversis Caesare et regibus ac principibus fremunt et insaniunt contra re-
surgens vel potius oriens Euangelion, ut deuuo impleant illud psalmi secundi :
Astiterunt reges terrae et principes convenerunt in uinun adversus dominum *i. 2, 2.
Sut^erS Sßetfe. XIV. 32
498 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
et adversus Christum eius. Quo provocent simul, ut et deus in eis impleat
quod sequitur : Habitator coeli ridebit et dominus subsannat eos, tunc loquetur
ad eos in ira sua et in furore suo couturbabit eos. Tibi vero ea siugularis
plane et mirabilis gratia donata est, ut non modo verbum susciperes et cre-
deres sed pro Episcopali autoritate etiara palam et publice confessus doceres &
docerique per tuam diocesin curares liberaliter his, qui in verbo laboraut,
provisis, videntibus impiis irasceutibus ac deutibus suis fremeutibus et
tabescentibus frustra. Haec scilicet gratia dei in te collata, quemadmodum
Paulus cum Macedonibus facit ad Corinthios, non fuit mihi silentio trans-
eunda sed omnibus modis evulganda, praedicanda, cantanda ad gloriam dei, lo
ad profectum Euangelii, ad incrementum fidei, ad solatium infirmorum et
eorum, qui apud nos varia patiuntur in variis locis, ad erectionem pusil-
lorum, denique etiam ad terrorem et ignominiam hostium verbi et idolorum
istorum in loco pontificum sedentium, qui praeter tyrannidem nihil sciunt
nee possunt in misero populo praestare. Nee sum veritus, quod hac prae- is
dicatione onerem te odio et invidia caeterorum pontificum, regum et prin-
cipum aut etiam in periculum vitae traham, quandoquidem hodie nulluni
flagitium par est huic uni et summo sacrilegio scilicet Euangelion dei con-
fiteri, ob quod iam multi sanguinem fuderunt constantissime, inter quos im-
primis lucent Henricus et Johannes Brussellae per Sophistas Lovanienses 20
exusti et post eos Henricus noster Sudphanius, Bremensis Euangelista, non
uno igne nee uno genere mortis per Diedmerianas bestias occisus. Quid nos
maneat, Deus novit, si tamen digni fuerimus, ut socii illorum facti et ipsi
patiamur contumelias ob nomen Domini. Non, inquam, hoc periculo te ex-
pouere sum veritus certissime persuasus, quod is, qui te honoravit verbo 25
crucis, simul roborabit et spiritu crucis triumphabitque in carne tua non
modo blasphemias nominis et odia et furores potentium in mundo sed etiam
vires et violentiam (si opus fuerit eas ferro) Satanae cum toto suo regno.
1 30^. 4, 4 Seimus enim quod maior est is, qui in nobis est, quam is, qui in mundo est.
Ad haec ut gratia et donum hoc Dei cumulatius') esset, addidit Dominus 3o
et curavit benignitate sua, ut Principem terrae haberes Euangelio studio-
sissimum Heroem ilkun inelytum Adelberdum ex Marchionibus Branden-
burgensibus, Magistrum Magnum Prussiae, cui donatum est eodem spiritu,
3c(. 32, 8ut cogitet, quae Principe digna sunt, ut verbis Prophetae utar. Ita fit, ut
utriusque vestrum praesidio Christianissimo populus Prussiae, qui forte nun- 35
quam Euangelion habuit nisi opertum vel adulteratum, nunc late currens et
fructificans audiat purissimum et clarissimum inenarrabili beneficio Dei. Nam
ego puto Euangelion ad Germaniam usque ad hoc saeculum nunquam per-
venisse revelatum et luce sua choruscum, licet non dubitem Dominum semper
6 diocesin ABCD 9 macedonibus B 31 benigtate D '62 Adalberdum B
39 coruscum B
') I)üffcd)tigcr ah
Deuteronomion MosI cum annotationibus. 1525. 499
novisse siios ubique terrarum etiam in mediis Sodomis et Goraorris sen^are.
Et vide mirabilia: ad Prussiam pleno cursu plenisque velis currit Euangelion,
quo non vocabatur, ubi nee quaerebatur, in Germania vero superiore et in-
feriore, quo nitro venit et accessit, omni furore et insania blasphematur,
5 repellitur, fugatur, ut in hoc impleri videas sortem illam egregiam Enangelii,
de qua Paulus dicit Ro. 10.: Inventus sum a nou quaerentibus , palam ap- Dföm. lo, 20
parui bis, qui me non interrogabant. De Israel vero dicit, Tota die ex-
pando manus meas ad populum incredulum et coutradicentem mihi, qui
ambulat vias non bonas. Sed ad te revertor.
10 Admitte igitur, optime praesul, hunc libellulum cum ista confessione tui,
ut per te et in te glorificetur hac occasioue Christus, simul ut sub tuo
nomine illis serviatur, qui forte Deuteronomion Mosi antea non tantum,
quantum mihi donatum est, intellexerunt. Sunt enim multi et horum uon
nulli plane omnium magistri sibi visi, qui Moseu et totum vetus testamen-
15 tum vilissimum habent velut Euangelio contenti. A quorum sensu oportet
Christianum hominem abesse longissime. Certum est enim, ut quemadmodum
mundi sapientes dicunt Homerum esse patrem omnium poetarum, fontem,
imo oceanum omnis eruditionis et sapientiae et eloquentiae, sie noster Moses
fons et pater est omnium prophetarum et librorum sacrorum, id est sapien-
20 tiae et eloquentiae coelestis. Cum vero hoc saeculo omnia incipiant restitui,
quasi dies ille instet restitutionis omnium, venit in mentem, ut hoc tentarem,
si forte et Mose restitui possit et rivulos ad fontem revocarem. lucundissi-
mum est sane et tam intelligentiae quam memoriae iuvandae comodissimum
et utilissimum cernere vestigia prophetarum posteriorum in Mose, ut illum
25 legerint, didicerint, docuerint, nocturna versarint manu versarintque diurna.
Ex cuius copiae cornu omnes illorum opes sumptae sunt, ut et ipsi de eo
dicere possint: ex plenitudine et abundantia illius omnes nos accepimus, sicutso^. 1, 16
ipsemet fore praevidit et praedixit in cantico suo: concrescat in pluviam 5 smof. 32, 2
doctrina mea, fluat ut ros eloquium meum etc.
30 Dedi autem operam, ut primo omnia simplicissime tractarem. Nee
passus sum me rapi ad mysticas (quas vocant) expositiones, si (piando oc-
currebant absurdae et stultae leges, ut aliquibus videntur. Primo enim pie-
tatem docet Mose satis prolixe et copiose fidem praedicans adiunctis pulchcr-
rimis ceremoniis, quibus rudern populum capi oportet et tencri, ne proprias
35 fingat, quas deus odit. Deinde in ordinanda civili politia et mutua charitate
servanda versatur digerens disponensque omnia legibus aptissimis et aequis-
simis. Nihil ibi stultum aut vanum sed omnia necessaria et utilia sunt,
quod facile intelliget, qui seit, quid sit magistratum gerere in vulgo paulo
liberiore et apud seipsum sapienti, quäle hoc ludaeorum fuit, Ubi necessitas
40 non raro cogit talia et statuere et facere et permittere, quae alias optima
39 sapiente B
32*
500 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
ratione riderentur et exibilarentur. Nee puto alia causa voluisse deum cere-
moniis istis populum formare quam quod vidit vulgus homiuum larvis ilHs
et speciebus maxime affici et capi. Ne ergo essent inanes larvae et mera
spectacula, adiecit verbum suum tanquam pondus et substantiara larvarum,
quo seriae et graves fierent et scirent ipsi deo placere quae gererent, ue si 5
sine verbo alias statuerent ipsi, mera ludibria et uugae fierent, quales sunt
nostrae ceremoniae iu regno Papae ad exemplum Mosaicarum excogitatae,
quae cum verbo Dei praecipiente careant, quo seriae et graves fierent, nihil
aliud nisi levissimae et ridiculae Simiae ludaeorum sunt.
Adieci vero post et allegorias breves fere per singula capita, non quod lo
magnopere eas eurem sed ut praevenirem quorundani iuepta studia iu alle-
goriis tractandis quemadmodum et in Hieronymo, Origene aliisque vetustis
scriptoribus videmus fuisse parum felicem et salutarem morem allegorias
fingendi, dum omnia ad mores et opera trahuut, cum omnia potius ad ver-
bum et fidem trahenda sint, et vere meras allegorias, id est alieniloquia me- 15
ditati sunt. Ne igitur falsa specie luderentur in allegoriis lectores, opere-
precium esse duxi illis monstrare, ut tum recte allegorias meditentur, si
quantum fieri potest, ubique ministerium verbi seu cursum Euangelii et fidei
in illis invenerint. Huc enim euut, quaecunque tandem sunt figurae aut
significationes in lege et populo Mosi. 20
Dominus vero, qui operatur omnia in Omnibus, qui et in te coepit
bonum opus suum, servet et augeat te, ut et in hac vita vere magnus Pontifex
in verbo dei fias et in futura vita, cum veuerit princeps ille Pastorum et
Poutificum, immarcessibilem coronam accipias. Cui quaeso me tuis sanctis
precibus comraenda et in eins Gratia bene Vale, Amen. Wittembergae. 1525. 25
T. D. Martinus Luther.
Iiicipit Liber Ellehaddebarini, qui Deuteroiiomius
praeiiotatur, cum annotationibus
Doct. Mar. Luth.
Caput I. 30
HAec sunt verba, quae locutus est Mose ad omnera Israel trans lor-
danem in solitudine campestri contra mare rubrum inter Paran et
Thophel et Laban Hazeroth et Disaliab undecim diebus de Horeb per viam
montis Seir usque Kades Barnea. Quadragesimo anno undecimo mense
prima die mensis locutus est Mose ad filios Israel omnia, quae praeceperat 35
illi dominus, ut diceret eis, postquam percussit Sihon regem Amoreorum,
3 inannes D 12 Hierony. ABD 22 te fehlt C 24 immarcescibilem B
31 [h]ec A i
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 501
qui habitavit in Hesboo, et Og regem Basan, qui habitavit in Astharoth et
Edrei trans lordanem in terra INIoab.
Coepitque Mose explauare legem et dieere : Dominus deus noster locutus sb. 6
est ad nos in monte Horeb dieens: Satis in hoc monte mansistis. Reverti-
5 mini et venite ad montem Amorreorum et ad cetera quae ei proxima sunt,
ad campestria atque moutana et humiliora loca contra meridiem et iuxta
littus maris, terram Chananeorum et Libani usque ad flumen magnum Eufraten.
En (inquit) tradidi vobis eam. Ingredimini et possidete eam, super qua
iuravit dominus patribus vestris Abraam, Isaac et lacob, ut daret illam eis
10 et semini eorum post eos.
Dixique vobis illo in tempore: Non possum solus sustinere vos, quiaas. 9
dominus deus noster multiplicavit vos et estis hodie sicut stellae coeli plu-
rimi. Dominus deus patrum vestrorum addat ad hunc numerum multa milia
et benedicat vobis sicut locutus est. Non valeo solus negocia vestra susti-
15 nere et pondus et iurgia. Dat« ex vobis viros sapientes, intelligentes et notos
in tribubus vestris, ut ponam eos vobis principes.
Tunc respondistis mihi : Bona res est, quam vis facere. Tulique de ». u
tribubus vestris viros sapientes et notos et constitui eos principes, scilicet
tribunos et centuriones et quinquagenarios ac decanos et praefectos, ut iudi-
20 carent vos, praecepique iudicibus vestris dieens : Audite illos et iudicate eos
iuste, sive civis sit ille sive peregrinus, non agnoscetis persouas in iudicio.
Ita parvum audietis ut magnum nee revereamini cuiusquam personam, quia
dei iudicium est. Quod si difücile vobis visum aliquid fuerit, referte ad me
et ego audiam. Praecepique omnia, quae facere deberetis.
25 Profectique de Horeb transivimus per terribilem et maximam solitu- ss. 19
dinem totam, quam vidistis, per viam versus montem Amorrei, sicut prae-
ceperat dominus deus noster nobis. Cunque venissemus in Cadesbarnea,
dixi vobis : Venistis ad montem Amorrei, quem dominus deus noster daturus
est nobis. Vide terram, quam dominus deus tuus dabit tibi. Ascende et
30 posside eam, sicut locutus est tibi dominus deus patrum tuorum. Noli
timere nee quicquam paveas.
Et accessistis ad me omnes atque dixistis: Mittamus viros ante nos, ».22
qui considerent terram et renuncient, per quod iter debeamus ascendere et
ad quas pergere civitates. Cunque mihi sermo placuisset, accepi ex vobis
35 duodecim viros singulos de tribubus suis. Qui cum perrexissent et ascen-
dissent in montana, venerunt usque ad torrentem Escol et considerata terra
sumentes secum de fructibus eins attulerunt ad nos et renunciaveruut nobis
atque dixerunt: Bona est terra, quam dominus deus noster daturus est nobis-
Et noluistis ascendere sed increduli ad sermonem dei vestri murmu- 35.26
40 rastis in tabernaculis vestris atque dixistis: Odit nos dominus et idcirco
11 Dixitque B
502 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
eduxit DOS de terra Aegypti, ut traderet nos in manu Amorei atque deleret.
Quo ascendemus ? Nuncii terruerunt cor nostrum dicentes : Populus magnus
est et nobis statura procerior. Urbes magnae et ad coelum usque munitae.
Etiara filios Enakim vidimus ibi.
58- 29 Et dixi vobis : nolite raetuere nee timeatis eos. Dominus deus vester, 5
qui duetor est vester, pro vobis ipse pugnabit sicut fecit vobiscum in Aegypto
cunctis videntibus et in solitudine ipse vidisti, quomodo portavit te dominus
deus tuus (ut solet homo gestare filium suum) in omni via, per quam ambu-
lasti, donec veniretis ad locum istum. Et nee sie quidera credidistis domino
deo vestro, qui praecessit vos in via ad ostendendum vobis locum, in quo lo
tentoria figere deberetis nocte ostendens vobis iter per ignem et die per
nubem.
sß. 34 Cunque audisset dominus vocem sermonum vestrorum, iratus iuravit
et ait: Non videbit quispiam de hominibus generationis huius pessimae ter-
ram bonam, quam sub iuramento poUicitus sura dare patribus vestris, preter is
Caleb filium lephone. Ipse enim videbit eara et ipsi dabo terram, quam
calcavit, et filiis eins, quia secutus est dominum plene. Etiam mihi iratus
dominus propter vos dixit: Nee tu ingredieris illuc sed losua filius Nun
minister tuus ipse intrabit. Hunc exhortare et robora et ipse liaereditatem
dabit Israeli. Parvuli vestri, de quibus dixistis, quod captivi ducerentur et 20
filii qui hodie boni ac mali Ignorant distantiam, ipsi ingredientur et ipsis
dabo terram et possidebunt eam, vos autem revertimini et abite in solitu-
dine per viam versus raare rubrum.
58. 41 Et respondistis mihi : Peccavimus domino, ascendemus et pugnabimus,
sicut praecepit nobis dominus deus noster. Cunque instructi armis per- 25
geretis in montem, ait mihi dominus : Die ad eos : Nolite ascendere neque
pugnetis, non enim sum vobiscum, ne cadatis coram inimicis vestris. Locutus
sum et non audistis sed adversantes imperio domini et elati ascendistis in
montem. Itaque egressus Amorreus, qui habitabat in montibus, et obviam
veniens persecutus est vos (sicut solent apes facere) et cecidit vos in Seir 30
usque Horma. Cunque reversi ploraretis coram domino, non audivit vos
nee voci vestrae voluit acquiescere. Mansistis ergo in Cades multo tempore.
Caput IL
Reversi autem ivimus in solitudine per viam versus mare rubrum,
sicut mihi dixerat dominus et cireuivimus montem Seir longo tempore. 35
Dixitque dominus ad rae: Satis eircuistis montem istum, ite contra aqui-
lonem et populo praecipe dicens: Transibitis per terminos fratrum vestrorum
filiorum Esau, qui habitant in Seir, et timebunt vos, videte ergo diligenter,
ne moveamini contra eos. Neque enim dabo vobis de terra eorum, quantum
potest unius pedis calcare vestigium, quia in possessionem Esau dedi montem 40
Seir. cibos eraetis ab eis pecunia, ut comedatis, aquam emptam haurietis, ut
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 503
bibatis. Dominus deus tuus benedixit tibi in omni tempore manuum tuarum.
Novit iter tuum, quomodo transieris solitudinem hanc magnam per quadra-
giuta annos liabitaus tecum dominus deus tuus et nihil tibi defuit.
Cunque transissemus fratres nostros filios Esau, qui habitant in Seirsß. 8
5 per viam campestrem de Elath et de Ezeongaber, venimus ad iter, quod
dueit in desertum Moab. Dixitque dominus ad me: Non pugnes contra
Moabitas nee ineas adversus eos prelium. Non enim dabo tibi quicquam
de terra eorum, quia filiis Lot tradidi Ar in possessionem. Emim antea
fuerunt habitatores eins, populus magnus et validus et altus sunt Enakim,
10 siquidem et ipsi reputati sunt Rephaim sicut Enakim. Denique Moabitae
appellant eos Emim. In Seir autem prius habitaverunt Horim, quibus ex-
pulsis atque deletis habitaverunt filii Esau, sicut fecit Israel in terra pos-
sessionis suae, quam dedit illi dominus,
Surgentes ergo ut transiremus torrentem Sared venimus ad cum. Tempus S8. i3
15 autem, quo ambulavimus de Kades Barnea usque ad transitiuu Sared, tri-
ginta et octo annorum fuit, donec consumeretur omnis congregatio hominum
bellatorum de castris, sicut iuraverat dominus. Etiam manus domini fuit
adversus eos, ut interirent de castrorum medio.
Postquam autem universi cecidenmt pugnatores, locutus est dominus as. le
20 ad me dicens ; Tu transibis hodie terminos Moab urbem nomine Ar et accedes
in vicinia filiorum Ammon. Cave ne pugnes contra eos nee movearis ad
prelium. Non enim dabo tibi de terra filiorum Ammon, quia filiis Lot dedi
eam in possessionem. Terra Rephaim et ipsa reputata est et in ipsa olim
habitaverunt Rephaim, quos Ammonitae vocant Sammesiunim, populus magnus
25 et multus et procaerae longitudinis sicut Enakim, quos delevit dominus a
facie eorum et fecit illos habitare pro eis, sicut fecerat cum filiis Esau, qui
habitant in Seir delens Horim et terram eorum illis tradens, quam possident
usque in praesens. Eveos quoque qui habitant in Hazerim usque Gasa Capa-
doces expulerunt, qui ingressi de Capadocia delerunt eos et habitaverunt
30 pro illis.
Surgite et transite torrentem Arnon. Ecce tradidi in manu tua Sibons. 24
regem Hesbon Amoreum et terram eins, incipe possidere et committe adversus
eum prelium. Hodie incipiam mittere terrorem atque formidinem tuam in
populos, qui habitant sub omni coelo, ut audita fama tua paveant et in
35 morem parturientium dolore teneantur.
Misi ergo nuncios de solitudine Kedemoth ad Sihon regem Hesbon a. 28
verbis pacificis dicens: Transibimus jjer terram tuam, publica gradiemur via.
Non declinabimus neque ad dextrara neque ad sinistram, alimenta pecunia
vendes nobis, ut vescamur, aquam pecunia tribues et sie bibemus. Tantum
11 am Rande Emim seil, a terrore terribiles. 24 am Rande Sammesumim idest
faciuorosi seil, tyrauni et violenti ceu latroues et praedoues.
5Q4 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
pedibus transibimus, sicut fecerunt nobis filii Esau, qui habitant in Seir, et
Moabitae, qui habitant in Ar, clonec transeamus lordanem ad terram, quam
dominus deus noster daturus est nobis. Noluitque Sihon rex Hesbon dare
nobis transitum, quia iuduraverat dominus deus tuus spiritum eius et ob-
firmaverat cor illius ita, ut traderetur in manus tuas sicut nunc vides. Dixit- 5
que dominus ad me: ecce cepi tibi tradere Sihon et terram eius, incipe
possidere eam. Egressusque est Sihon obviam nobis cum omni populo suo
ad preliuni in laliza et tradidit eum dominus deus noster nobis percussimus-
que eum cum fihis suis et omni populo suo.
sß. 34 Cunctasque urbes eius in tempore illo cepimus interfectis habitatoribus 10
earum viris ac mulieribus et parvuHs. Non reliquimus in eis quicquam
absque iumentis, quae in partem venere predantium et spoliis urbium, quas
cepimus ab Aroer, quae est super ripam torrentis Arnon et ab oppido, quod
in torrente situm est, usque Galaad. Non fuit civitas, quae contra nos se
tueretur. Omnes tradidit dominus deus noster nobis absque terra filiorum 15
Ammon, ad quam non accessisti et cunctis, quae adiacent torrenti labok et
urbibus montanis universisque locis, a quibus nos prohibuit dominus deus
noster.
Caput ni.
Itaque conversi ascendimus per iter Basan. Egressusque est Og rex 20
Basan in occursum nobis cum populo suo ad bellandum in Edrei. Dixitque
dominus ad me: Ne timeas eum, quia in manu tua tradidi eum cum omni
populo ac terra sua, faciesque sicut fecisti Sihon regi Amorreorum, qui habi-
tavit in Hesbon. Tradiditque ergo dominus deus noster in manibus nostris
etiam Og regem Basan et Universum populum eius percussimusque eos usque 25
ad internitionem.
as.4 Cepimusque cunctas civitates illius uno tempore. Non fuit oppidum
quod non caperemus, sexaginta urbes, omnem regionem Argob regni Og in
Basan. Cunctaeque urbes erant munitae muris altissimis, portis ac vectibus,
absque oppidis valde multis, quae non habebant muros. Et devovimus eos 30
sicut feceramus Silion regi Hesbon devoventes omnem civitatem virosque
ac mulieres et parvulos, iumenta autem et spolia urbium diripuimus.
35. 8 Tulimusque illo in tempore terram de manu duorum regum Amoreorum,
qui erant trans lordanem, a torrente Arnon usque ad montem Hermon, quem
Zidonii Sirion vocant et Amorei Senir, omnes civitates quae sunt sitae in 35
planicie, et universam terram Galaad et Basan usque ad Salcha et Edrei,
civitates regni Og in Basan. Solus quippe Og rex Basan restiterat de
stirpe Rephaim, Monstratur lectus eius ferreus, qui est in Rabatli filiorum
10 am Rande (interfectis) id est anathemate percussis, hoc est eo modo percussis quo
solent anathemate devoti, quibus nulla est redemptio, Levit. ulti., sed in totum perduntur.
31 avi Bande Devovendi verbum scias serael ublque poni jiro anathemate perdendis accipi,
ut supra diximus.
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 505
Ammon, novem cubitos habens longitudinis et quattuor latitudinis ad men-
suram cubiti virilis manus.
Terramque possedimus tempore illo ab Aroer, qiiae est super ripam». 12
torrentis Arnou usque ad mediam partem montis Galaad. Et civitates ilHus
5 dedi Rubenitis et Gaditis, reliqiiam autem partem Galaad et omnem Basan
regni Og tradidi mediae tribui Manasse, omnem regionem Argob in tota
Basan, quae vocatur terra Rephaim, lair filius Manasse possedit omnem
regionem Argob usque ad terminos Gessuri et Maehati. Vocavitque ex
nomine suo Basan Havoth lair usque in praesentera diem. Machir quoque
10 dedi Galaad. Et Rubenitis et Gaditis dedi de terra Galaad usque ad tor-
rentem Arnon et medium torrentis et terminos usque ad torrentem labok,
qui est terminus filiorum Ammon et planiciem atque lordanem, qui est ter-
minus a Cinereth usque ad mare in planieie, quod est mare salis sub scatebris
Pisga contra orientem.
15 Praecepique vobis in tempore illo dicens: Dominus deus vester datas. is
vobis terram hanc in haereditatem , expediti praecedite fratres vestros filios
Israel omnes viri robusti absque uxoribus et parvulis atque iumentis (Novi
enim, quod plura habeatis pecora), quae in urbibus remanere debebunt, quas
tradidi vobis, donec requiem tribuat dominus deus vester fratribus vestris,
20 sicut vobis tribuit, et possideant etiam ipsi terram, quam daturus est eis
trans lordanem, tuue revertetur unusquisque in possessionem suam, quam
dedi vobis.
losua quoque in tempore illo praecepi dicens: Oculi tui viderunt, quae??. 21
fecit dominus deus vester duobus bis regibus, sie faciet omnibus regnis, ad
2'ü quae transiturus es. Ne timeas eos, dominus enim deus vester pugnabit
pro vobis.
Precatusque sum dominum in tempore illo dicens: Domine adonai, tusj. 23
coepisti ostendere servo tuo magnitudinem tuam manumque fortissimam.
Neque enim est alius deus vel in coelo vel in terra, qui possit facere opera
30 tua et coraparari fortitudini tuae. Transibo, quaeso, et videbo terram hanc
optimam trans lordanem et montem istum Optimum et Libanum. Iratus
autem est dominus mihi propter vos nee exaudivit me sed dixit mihi:
SufHcit tibi, nequaquam ultra loquaris de hac re ad me. Ascende cacumen
Pisga et oculos tuos circumfer ad occidentem et ad aquilonem austrumque
35 et orientem et aspice. Xec enim transibis lordanem istum. Praecipe losua
et exhortare eum atque conforta, quia ipse praecedet populum istum et dividet
eis terram, quam visurus es. Mansimusque in valle contra domum Peor.
Caput im.
Et nunc Israel audi statuta et iura, quae ego doceo vos, ut facientes
40 ea vivatis et ingredientes possideatis terram, quam dominus deus patrum
9 am Bande Hauoth lair idest villaä lair.
506 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
vestroriim daturus est vobis. Noa addetis ad verbum, quod vobis praecipio,
nee aiiferetis ex eo, ut servetis praecepta domini dei vestri, quae ego prae-
cipio vobis. Oculi vestri viderunt, quae fecit dominus contra Baalpeor,
quomodo deleverit omnes, qui secuti sunt eundem de medio vestri. Vos
autem, qui adliaeretis domino deo vestro, vivitis universi usque in prae- s
sentem diem. Vide, ego docui vos statuta et iura, sicut praecepit mihi
dominus deus mens, ut faciatis sie in terra, quam possessuri estis.
53. 6 Et servabitis et facietis. Haec est enim vestra sapientia et intelligentia
coram populis, ut audientes universa statuta haec dicant: Gerte iste populus
sapiens et intelh'gens, gens magna est. Quae gens est tam grandis, quae lo
habeat deos appropinquantes sibi, sicut dominus deus noster adest, quoties
eum invocamus? Quae gens est tam grandis, ut habeat statuta et iura iusta
secundum omnem legem, quam ego propono hodie ante oculos vestros?
33.9 Serva igitur temetipsum et animam tuam sollicite, ne obliviscaris ea,
quae viderunt oculi tui, Et ne excidant de corde tuo cunctis diebus vitae i»
tuae. Et notam facies filiis ac nepotibus tuis diem, in qua stetisti coram
domino deo tuo in Horeb, quando dominus locutus est mihi dicens: Con-
grega ad me populum, ut audiant sermones meos, quae discant, ut timeant
me omni tempore, quo vivunt in terra, doceantque filios suos.
*• '1 Et accessistis et stetistis ad radices montis, qui ardebat usque ad me- 20
dium coelum, erantque in eo tenebrae et nubes et caligo. Locutusque est
dominus ad vos de medio ignis. Vocem verborum eins audistis et simili-
tudinem nullara vidistis praeter vocem. Et ostendit vobis pactum suum,
quod praecepit, ut faceretis, nempe decem verba, quae scripsit in duabus
tabulis lapideis. Mihique praecepit in illo tempore, ut docerem vos statuta 25
et iura, quae facere deberetis in terra, quam possessuri estis.
*• 1* Servate ergo sollicite pro animabus vestris, quod non vidistis aliquam
similitudinem in die, qua locutus est vobis dominus in Horeb de medio
ignis, ne forte decepti faciatis vobis sculptam similitudinem aut imaginem
masculi vel feminae vel ullius iumenti super terram vel avium sub coelo 3o
volantium vel reptilium, quae moventur in terra, sive piscium, qui sub terra
morantur in aquis. Et ne forte oculis elevatis in coelum videas solem et
lunam et ullum exercitum coeli et deceptus adores ea et colas, quae distri-
buit dominus deus tuus in ministerium cunctis populis, qui sub coelo sunt.
S8. 20 Yos autem tulit dominus et eduxit de fornace ferrea Aegypti, ut haberet 35
populum haereditarium, sicut est in praesenti die. Iratusque est dominus
contra me propter verba vestra et iuravit, ut non transirem lordauem nee
ingrederer terram optimam, quam daturus est tibi. Sed moriar in hac terra,
nee transibo lordanem, vos transibitis et possidebitis terram bonam.
3>. 23 Cave, ne quando obliviscaris pacti domini dei tui, quod pepigit tecum, 40
34 qui] quae ABCD
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 507
et facias tibi sculjjtam similitudinem eorum, quae fieri dominus proliibuit.
Quia dominus deus tuus ignis consumens est, deus aemulator.
Si geuueritis filios ac nepotes et morati fueritis in terra deeeptique »■ 25
feceritis vobis aliquam similitudinem patrantes malum coram domino deo
5 vestro, ut eum ad iracundiam provocetis, testes invoco hodie coelum et ter-
ram cito perituros vos esse de terra, quam transito lordane possessuri estis.
Xon habitabitis in ea longo tempore sed delebit vos dominus atque disperget
iuter gentes et remanebitis pauei in uationibus, ad quas vos ducturus est
dominus. Ibique servietis diis, qui hominum manu fabricati sunt, liguo et
10 lapidi, qui nou videut nee audiunt, non comedimt nee odorantur.
Cunque quaesieris ibi dominum deum tuum, invenies eum, si tamens.29
toto corde quaesieris et tota auima tua, cum tribulatus fueris et te invene-
rint oiunia, quae praedicta sunt. Novissimo autem tempore reverteris ad
dominum deum tuum et audies vocem eins, quia deus misericors dominus
15 deus tuus est. Xon dimittet te nee disperdet neque obliviscetur pacti, quod
iuravit patribus tuis.
Interroga de diebus antiquis, qui fuerunt ante te, ex die, quo creavita?-32
deus hominem super terram a summo coeli usque ad summum eius, si facta
est aliquando huiuscemodi res magna aut unquam auditum est, ut audiret
20 populus vocem dei loquentis de medio ignis, sicut tu audisti. Et si ten-
tavit deus, ut ingrederetur et tolleret sibi gentem de medio nationum per
tentationes, signa atque portenta, per pugnam et robustam raanum extentuni-
que brachium et horribiles \asiones iuxta omnia, quae fecit pro vobis do-
minus deus vester in Aegypto videntibus oculis tuis.
25 Ut scires, quoniam dominus ipse est deus et non est alius praeter a?. 35
ipsum solum, de coelo te fecit audire vocem suam, ut erudiret te, et super
terram ostendit tibi ignem suura maximum et audisti verba illius de medio
ignis, quia dilexit patres tuos et elegit semen eorum post eos. Eduxitque
te praecedens in virtute sua magna ex Aeg\'pto, ut deleret nationes maximas
30 et fortiores te in introitu tuo et introduceret te daretque tibi teiTam earum
in possessionem, sicut cernis in praesenti die.
Scito ergo hodie et cogitato in corde tuo, quod dominus ipse est deus ». 39
in coelo sursum et in terra deorsum et non sit alius. Serva statuta eius
atfpie praecepta, quae ego praecipio tibi hodie, ut bene sit tibi et filiis tuis
35 post te et permaneas multo tempore super terram, quam dominus deus tuus
daturus est tibi.
Tunc separavit Mose tres civitates trans lordaneni ad orientalem plagam, s. 41
ut confugiat ad eas, qui occiderit nolens proximum suum nee fuerit sibi
inimicus ante unura et alterum diem et ad haruni aliquam urbium possit
40 evadere, Bezer in solitudine, quae sitn est in terra campestri, de tribu Rüben,
et Ramoth in Galaad, quae est in tribu Gad, et Golan in Basan, quae est
in tribu Manasse.
508 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
35. 44 Ista est lex, quam proposuit Mose coram filiis Israel, et haec testimonia
et statuta et iura, quae locutus est ad filios Israel, quando egressi sunt de
Aegypto trans lordanem iu valle contra domura Peor iu terra Sihon regis
Amoreorura, qui habita.vit in Hesbon, quem percussit Mose, filii quoque
Israel egressi ex Aegypto et possederunt terram eins et terram Og regis s
Basan, duorum regum Amoreorum, qui erant trans lordanem ad solis ortum
ab Aroer, quae sita est super ripam torrentis Arnou usque ad montem Sion,
qui est Hermou, et omnem planiciem trans lordanem ad orientalem plagam
usque ad mare in planieie et usque ad scatebras Pisga.
Caput V. 10
Vocavitque Mose totum Israel et dixit ad eum: Audi, Israel, statuta
et iura, quae ego loquor in auribus vestris hodie. Discite ea et servate, ut
faciatis. Dominus deus noster pepigit nobiscum foedus in Horeb. Non cum
patribus nostris iniit pactum istud sed nobiscum, qui hie sumus et omnes
viviraus. Facie ad faciera locutus est vobiscum in monte de medio ignis. is
Ego steti inter dominum et vos in tempore illo, ut annunciarem vobis verbum
domini. Timuistis euira iguem et non ascendistis in montem, et ait:
SS. 6 Ego sum dominus deus tuus, qui eduxi te de terra Aegypti de domo
servitutis. Non habebis deos alios in conspectu meo. Non facies tibi sculp-
tile nee ullam similitudinem omnium, quae in coelo sunt desuper et quae 20
in terra deorsum et quae versantur in aquis sub terra. Non adorabis ea
et non coles. Ego enim sum dominus deus tuus, deus aemulator visitans
ini(|uitatem patrum super filios in tertiana et quartam generationem his, qui
oderunt me, et faciens misericordiara in multa milia diligentibus me et ser-
vantibus jiraecepta mea. 25
i8. 11 Non usurpabis nomen domini dei tui super re vana, quia non erit im-
punitus, qui super re vana nomen eins usurpaverit.
S8. 12 Observa diem sabbath, ut sanctifices eum, sicut praecepit tibi dominus
deus tuus. Sex diebus operaberis et facies omuia opera tua. Septimus dies
Sabbath domini dei tui est. Non facies in eo quicquam operis tu et filius 3o
tuus et filia, servus et ancilla, bos et asinus et omne iumentum tuum et
peregrinus, qui est intra portas tuas, ut requiescat servus et ancilla tua sicut
et tu. Memento, quod et ipse servieris in Aegypto et eduxerit te inde do-
minus deus tuus manu forti et brachio exteuto. Idcirco praecepit tibi, ut
obser\'ares diem Sabbath. 35
as. 16 Honora patrem tuum et matrem tuam sicut praecepit tibi dominus
deus tuus, ut longo vivas tempore et bene sit tibi super terram, quam do-
minus deus tuus daturus est tibi.
SS. 19 Non occides. Non moechaberis. Furtum non facies. Non loqueris
contra proximum tuum falsum testimonium. Non concupisces uxorem proximi 40
30 ata Bande Sabbath id est requies feria
Deuterononiion Mosi cum annotationibus. 1525. 509
tili, non domum, non agnim, non serviim, non ancillam, non bovem, nou
asinum nee ulla, quae illius sunt.
Haec verba locutus est dominus ad totam ecclesiara vestram in nioute ». -.'2
de medio ignis et nubis et caliginis voce magna nihil addens amplius et
5 scripsit ea in duabus tabulis lapideis et tradidit mihi. Vos autem post-
quam audistis vocem de medio tenebrarum et mouteni ardere vidistis, aeees-
sistis ad me omnes prineipes tribuum et maiores natu atque dixistis: Ecce
ostendit nobis dominus deus noster gloriam et magnitudinem suam. Vocem
enim eins audivimus de medio ignis et vidimus hodie, quod loquente deo
10 cum homine vixerit homo. Cur ergo moriemur et devorabit nos ignis hie
maximus? Si enim audierimus ultra vocem domiui dei nostri, moriemur.
Quid est omnis caro, ut audiat vocem dei viventis de medio ignis loqiientis,
sicut nos audivimus, et possit vivere ? Tu magis accede et audi cuucta, quae
dixerit dominus deus noster, loquorisque ad nos et nos audientes faciemus ea.
15 Quod cum audisset dominus, ait ad me: Audivi vocem verborum po-5>.28
puli huius, qui locuti sunt tibi. Beue omnia sunt locuti. Utinam cor eorum
tale sit, ut timeant me et custodiant uni versa praecepta mea omni tempore,
ut bene sit eis et filiis eorum in sempiternum. Vade et die eis : Revertimini
in tentoria vestra. Tu vero hie sta mecura et loquar tibi omnia praecepta
20 mea et statuta et iura, quae docebis eos, ut faciant ea in terra, quam dabo
illis in possessionem.
Ser\'ate igitur et facite, quae praecepit dominus deus vest^r vobis. «. 32
Non declinabitis neque ad dextram neque ad sinistram sed per viam, quam
praecepit dominus deus vester, ambulabitis, ut vivatis et bene sit vobis et
25 prolongentur dies vestri in terra possessionis vestrae.
Caput VI.
Haec sunt praecepta et statuta et iura, quae praecepit dominus deus
vester, ut docerem vos, ut faciatis in terra, ad quam transgredimini possi-
dendam, ut timeas dominum deum tuum et serves omnia statuta et prae-
30 cepta eius, quae ego praecipio tibi, tu et filii ac nepotes tui cunctis
diebus vitae tuae, ut prolongentur dies tui. Audi, Israel, et serva, ut facias
et bene sit tibi et multipliceris valde, sicut pollicitus est domiiuis deus
patrum tuorum tibi terram lacte et melle raanantem.
Audi, Israel, dominus deus noster dominus unus est. Diliges dominum «. 4
35 deum tuum toto corde tuo, tota anima tua et tota fbrtitudine tua. Erunt-
que verba haec, quae praecipio tibi hodie, in corde tuo et acues ea filiis
tuis et loqueris de eis sedens in domo tua et ambulans in itinere, donniens
atque consurgens et ligabis ea quasi signura in manu tua eruntque rae-
moriale inter oculos tuos scribesque ea in postibus et portis domus tuae.
40 Cunque introduxerit te dominus deus tuus in terram , pro qua iuravit S5. lo
patribus tuis Abraam, Isaac et lacob, et dederit tibi civitates magnas et
510 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
optimas, quas non aedificasti, domos plenas cimctarum opum, qiias non ex-
truxisti, cisternas, quas non excidisti, vineta et oliveta, quae non plantasti,
et comederis et saturatus fueris, cave diligenter, ne obliviscaris domini, qui
eduxit te de terra Aegypti, de domo servitutis. Dominum deum tuum
timebis et illi soll servies. Ac per nomen illius iurabis. Non sequemiui 5
deos alienos ullarum gentium, quae in circuitu vestro sunt, quoniam deus
aemulator dominus deus tuus in medio tui, nequando irascatur furor domini
dei tui contra te et auferat te de superfieie terrae.
»• 16 Non tentabitis dominum deum vestrum, sicut tentastis in Massa. Servate
praecepta domini dei vestri ac testimonia et statuta, quae praecepit tibi, et 10
fac, quod placitum est et bonum in conspectu domini, ut bene sit tibi et
ingressus possideas terram optimam, de qua iuravit dominus patribus tuis,
ut pellat omnes iniraicos tuos corara te, sicut locutus est.
SS- 20 Cum interrogaverit te filins tuus cras dicens : quid sibi volunt testi-
monia haec et statuta atque iura, quae praecepit dominus deus noster vobis, 15
dices ei: Servi eramus Pharaonis in Aegypto et eduxit nos dominus de
Aegypto manu forti fecitque signa atque prodigia magna et pessima in
Aegypto contra Pharaonem et omnem domum illius in conspectu nostro et
eduxit nos inde, ut introductis daret terram, super qua iuravit patribus nostris.
Praecepitque nobis dominus, ut faciamus omnia statuta haec et timeamus 20
dominum deum nostrum, ut bene sit nobis cunctis diebus vitae nostrae,
sicut est hodie. Habebimusque iustitiam, si servaverimus et fecerimus omnia
praecepta haec coram domino deo nostro, sicut praecepit nobis.
Caput vn.
Cum vero introduxerit te dominus deus tuus in terram, quam posses- 25
surus ingredieris, et deleverit gentes multas coram te, Hetheum et Girgoseum
et Amoreum et Chananeum et Phereseum et Heveum et lebuseum, Septem
gentes plures et robustiores te tradideritque eas dominus deus tuus tibi,
percuties eas et devovebis. Non inibis cum eis fedus nee misereberis earum
neque sociabis cum eis coniugia. Filiam tuam non dabis filio eins nee filiam 30
illius accipies filio tuo, quia seducet filium tuum, ne sequatur me, ut serviat
diis aliis. Irasceturque fiiror domini contra te et delebit te cito.
*• 5 Quinpotius haec facietis eis : Aras eorum subvertite et confringite sta-
tuas, lucosque succidite et sculptilia comburite, (|uia populus sanctus es do-
mino deo tuo. Te elegit dominus deus tuus, ut sis ei populus peculiaris 35
prae cunctis populis, qui sunt super terram. Non quia cunctas gentes nu-
mero vincebatis, amavit vos dominus aut elegit vos, cum omuibus sitis po-
pulis pauciores, sed quia dilexit vos dominus et servavit iuramentum, quod
iuravit patribus vestris. Ideo eduxit vos manu forti et redemit de domo
servitutis, de manu Pharaonis regis Aegj^ti. 40
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 511
Scies itaque quia dominus deus tuus ipse est deiis fortis et fidelis ser- as. 9
vans pactum et misericordiam diligentibus se et his, qui servant praecepta
eius, in mille generationes et reddens odientibus se, ita ut disperdat eos et
non differat protinus eis restituens, quod merentur. Serva ergo praecepta
5 et statuta et iura, quae ego praecipio tibi hodie, ut facias.
Postquam audieris haec iura et servaveris ea et feceris, servabit et 25- 12
dominus deus tuus tibi pactum et misericordiam, quam iuravit patribus tuis
et diliget te et benedicet te et multiplicabit benedicetque fructui ventris tui
et fructui terrae tuae, frumento tuo atque viudemiae, oleo et armentis, gregi-
10 bus ovium tuarum super terram, pro qua iuravit patribus tuis, ut daret eam
tibi. Benedictus eris prae omnibus populis. Xon erit apud te sterilis utrius-
que sexus tam in hominibus quam in gregibus tuis. Auferet dominus a te
omuem languorem et infirmitates Aegypti pessimas, quas novisti, non infert
tibi sed cunctis hostibus tuis.
15 Devorabis omnes populos, quos dominus deus tuus datm*us est tibi. sö. le
Non parcet eis oculus tuus nee servies diis eorum, ne sint in laqueum tibi.
Si dixeris in corde tuo: plures sunt gentes istae quam ego, quomodo potero
delere eas? noli metuere sed recordare, quae fecerit dominus deus tuus
Pharaoni et cunctis Aegyptiis, piagas maximas, quas viderunt oculi tui, et
20 signa atque portenta manumque robustam et extentum brachium, ut educeret
te dominus deus tuus. Si faciet cunctis populis, quos metuis.
Insuper et crabrones mittet dominus deus tuus in eos , donec perdat s. 20
eos, qui reliqui fuerint et absconderint se coram te. Non timeas eos, quia
dominus deus tuus in medio tui est deus magnus et terribilis. Ipse con-
25 sumet nationes has in conspectu tuo paulatim atque per partes. Non poteris
eas delere velociter, ne forte multiplicentur contra te bestiae agri. Dabitque
eos dominus deus tuus in conspectu tuo et interficiet illos caede magna,
donec penitus deleantur.
Tradetque reges eorum in manus tuas et disperdes nomina eorum sub i*. 24
30 coelo. Nullus poterit resistere tibi, donec deleas eos.
Sculptilia deorum eorum igne combures. Non concupisces argcntum as. 25
et aurura, quod in eis est, neque assumes ex eis tibi quicquam, ne offendas,
propterea quia abominatio est domini dei tui, nee inferes abominationem in
domum tuam, ne fias anathema sicut et illud est sed detestaberis et ab-
35 ominaberis illud, quia anathema est.
Caput VIII.
Omne praeceptum, quod ego praecipio tibi hodie, servabitis, ut faciatis,
ut vivatis et nniltiplicemini ingressique possideatis terram, pro qua iuravit
dominus patribus vestris. Et recordaberis cuncti itineris, per quod duxit
26 deleret velocier A
512 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
te dominus deiis tuus quadraginta annis per desertum, ut affligeret te atque
tentaret et nota fierent, quae in tuo aninio versabantur, utrum servares prae-
cepta illius au nou. Afflixit te penuria et dedit tibi cibuni manna, quem
ignorabas tu et patres tui, ut ostenderet tibi, quod nou iu solo pane vivit
homo sed in omni verbo, quod egreditur de ore domini. Vestimentum tuum, 5
quo operiebaris, nequaquara vetustate defecit et pes tuus non intumuit bis
(piadraginta annis.
as. 5 Ut recogites in corde tuo, quia sicut erudit filium suum bomo, sie
dominus deus tuus erudivit te, ut serves praecepta domini dei tui et am-
bules in viis eins et timeas eum. Dominus enim deus tuus introducet te 10
in terram bonam, terram, in qua fluunt torrentes aquarum de fontibus et
abyssi inter prata et montes, in qua crescit triticum, hordeum, vites, ficus,
malapunica, oliva et mel, ubi absque ulla penuria comedes paneiu tuum et
rerum omnium abuudantia perfrueris, cuius lapides ferrum sunt et de monti-
bus eins aeris metalla fodiuntur, ut cum comederis et saciatus fueris, bene- 15
dicas domino deo tuo pro terra optima, quam dedit tibi.
SB.ii Serva, nequando obliviscaris domini dei tui et negb'gas praecepta eins
atque iura et statuta, quae ego praecipio tibi hodie, ne postquam comederis
et saciatus fueris, domos pulchras aedificaveris et habitaveris in eis habueris-
que armenta et ovium greges, argenti et auri cunctarumque rerum copiam, 20
elevetur cor tuum et obliviscaris domini dei tui, qui eduxit te de terra
Aegypti de domo servitutis et ductor tuus fuit in solitudine magna atque
terribili, in qua erat serpens flatu adurens et scoq)io ac ciccitas et nullae
omnino aquae, qui eduxit tibi rivos de petra durissiraa et sibavit te Manna
in solitudine, quod nescierunt patres tui, ut affligeret et tentaret te et postea 25
benefaceret, ne diceres in corde tuo: fortitndo mea et robur manus meae
praestitit mihi haue facultatem, sed recorderis domini dei tui, quod ipse
vires tibi praebuerit ad praestandam facultatem, ut impleret pactum suum,
super quo iuravit patribus tuis, sicut praesens indicat dies.
18. 19 Si autem oblitus domini dei tui secutus fueris deos alienos coluerisqne 30
illos et adoraveris, Ecce nunc testificor vobis, quod omnino dispereatis sicut
gentes, quas delebit dominus in introitu vestro, ita et vos peribitis eo quod
inobedientes fueritis voci domini dei vestri.
Caput IX.
Audi, Israel, tu transgredieris hodie lordanem, ut possideas nationes 35
maximas et fortiores te, civitates ingentes et ad coelum usque muratas, po-
pulum magnum atque sublimen, filios Enakim, quos ipse vidisti et audisti,
quod nullus potest eis resistere. Scies ergo hodie, (juod dominus deus tuus
ipse transibit ante te ignis devorans et delebit cos et subiiciet ante te et
pellet atque disperdet eos velociter, sicut locutus est tibi. 40
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 513
Xe dicas in corde tiio, cum expulerit eos dominus deus tuus in con-i?. 4
spectu tuo: propter iusticiam meam introduxit me dominus, ut terram hanc
possiderem, cum propter impietates suas dominus istas gentes expulerit ante
te. Neque enira propter iusticias tuas et aequitatem cordis tui ingredieris,
5 ut possideas terras earum. Sed quia illae egerunt impie, expulit eas do-
minus deus tuus ante te et ut compleret verbum suiun dominus, quod sub
iuramento pollicitus est patribus tuis Abraham, Isaac et lacob.
Scito ergo, quod non propter iustitias tuas dominus deus tuus dederit aj. s
tibi terram hanc optimam in possessionem, cum durissimae cerWcis sis po-
10 puhis. Nam recordare, ne obliviscaris, quomodo ad iracundiam provocaveris
dominum deum tuum in solitudine et ex eo die, quo egressus es ex x4.egypto,
usque ad locum istum semper inobedientes domino fuistis. Xam et in Horeb
provocastis eum et iratus delere vos voluit, quando ascendi in montem, ut
acciperem duas tabulas lapideas pacti, quod pepigit vobiscura deus. Et
lö perseveravi in monte quadraginta diebus ac uoctibus panem non comedeus
et aquara nou bibens. Deditque mihi dominus duas tabulas lapideas scriptas
digito dei et contineutes omnia verba, quae vobis locutus est dominus in
monte de medio ignis in die congregationis.
Cunque transissent quadraginta dies et totidem noctes, dedit mihi do-s. 11
20 minus duas tabulas lapideas federis dixitque mihi: Surge et descende hinc
cito, quia populus tuus, quem eduxisti de Aeg^'pto, perdidit sese et dese-
ruerunt velociter viam, quam praecepisti eis, feceruntque sibi conflatile.
Rursumque ait dominus ad me: Cerno, quod populus iste durae cervicis sit,
dimitte me, ut conteram eum et deleam nomen eius sub coelo et faciam te
25 in gentem, quae hac maior et fortior sit.
Cunque de monte ardente descenderem et duas tabulas foederis utraque s?. 15
teuerem manu vidissemque peccasse vos domino deo vestro et feeisse vobis
\'itulura conflatilem ac deseruisse velociter viam, quam vobis praeceperat
dominus, appraehendi duas iUas tabulas et proieci eas de manibus meis con-
30 fregique eas in conspectu vestro. Et procidi ante dominum sicut prius
quadraginta diebus et uoctibus, panem non comedeus et aquam non bibens
propter omnia peccata vestra, quae gessistis faciendo malum coram domino
et eum ad iracundiam provocando. Timui enim indignationem et iram, qua
adversum vos concitatus dominus delere vos voluit. Et exaudivit me do-
35 minus etiam hac vice.
Adversum Aaron quoque vehementer iratus voluit eum delere et pro«. 20
illo sirailiter deprecatus sum in tempore illo. Peccatum autera vestrum,
quod feceratis, idest vitulum, arripiens igne combussi et in frusta commi-
nuens omninoque iu pulverem redigens proieci in torrentera, qui de monte
40 descendit.
Etiam in Thabeera et Massa et sepulcris concupisceutiae provocastis s. 22
dominum et quando misit vos de Kades Barnea dicens: ascendite et possi-
Sut^etö Sßerfe. XIV. *3
514 Deiiteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
detc terram, quam cledi vobis, et inobedientes fuistis ori domini dei vestri
et non credidistis ei neqiie vocem eins audire voliiistis. Hemper fuistis in-
obedientes domino a die, qua nosse vos eoepi.
sß.2n Et iaeui coram domino quadraginta diebus ac uoctibus, quibus eum
suppliciter deprecabar, ne deleret vos, ut fuerat comminatus, et orans dixi: &
Domine Adonai, ue disperdas j)opulum tuum et haereditatem tuam, quam
redemisti maguitudine tua, (juos eduxisti de Aegypto manu forti. Recordan;
servoi'um tuorum Abraham, Isaac et lacob. Ne aspicias duriciem populi
huius et impietatem atque peccatum, ue forte dicant habitatores terrae, de
qua eduxisti nos: non poterat dominus introducere eos in terram, quam lo
pollicitus est eis et oderat illos, idcirco eduxit, ut interficeret illos in soli-
tudine. Sunt enim populus tuus et haereditas tua, quos eduxisti fortitudine
tua magna et brachio tuo extento.
Caput X.
In tempore illo dixit dominus ad nie: dola tibi duas tabulas lapideas r,
sicut priores fuerunt, et ascende ad me in montem faoiesque arcam Hgneam
et scribam in tabulis verba, quae fuerunt in prioribus, quas confregisti,
ponesque eas in arca. Feci igitur arcam de lignis setliim, Cunque dolassem
duas tabulas lapideas instar priorum, ascendi in montem liabens eas in
manibus. 20
^.4 Scripsitque in tabulis iuxta id, (juod prius scripserat, verba decem,
quae locutus est dominus ad vos in monte de medio ignis in die con-
gregationis, et dedit eas milii. Reversnsque de monte descendi et posui
tabulas in arcam, quam feceram, (piae ibi sunt, sicut mihi praecepit dominus.
SP. 6 Filii autem Israel castra moverunt ex Beroth, Bne lakan in Mosera, 25
ubi Aaron mortuus et sepultus est, pro quo sacerdotio functus est filius eius
Eleazar. Inde venerunt in Gudgod, de quo loco profecti castrametati sunt
m latbatha in terram, ubi sunt torrentes aquarum. Eo tempore separavit
dominus tribum Levi, ut portaret arcam federis domini et staret coram eo
in ministerio suo ac benediceret in nomine illius usque in praesentera diem. 30
Quamobrem non habuit Levi partem neque possessionem cum fratribus suis,
quia ipse dominus possessio eius est, sicut promisit ei dominus deus tuus.
S8. 10 Ego autem steti in monte sicut prius quadraginta diebus ac noctibus.
Exaudivitque me dominus etiam hac vice et te perdere noluit. Dixitque
mihi: Surge et praecede populum, ut ingrediatur et possideat terram, quam 35
iuravi patribus eorum, ut traderem eis.
s?. 12 Et nunc, Israel, quid dominus deus tuus petit a te, nisi ut timeas
dominum deum tuum et ambules in omnibus viis eius et diligas eum et
servias domino deo tuo toto corde tuo et tota anima tua, ut scrves prae-
cepta domini et statuta eius, quae ego hodie praecipio tibi, ut bene sit tibi? 40
En domini dei tui coelmn est et coelum coelorum, terra et omniä, quae in
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 5I5
ea sunt, et tarnen patribiis tuis afFectus est dominus, ut amaret eos, elegit-
que semen eorum post eos, id est vos, de cunctis gentibus, sicut hodie
comprobatur.
Circumcidite igitur praepucium cordis vestri et cervieem vesti-am non ». ig
5 induretis amplius, quia dominus deus vester ipse est deus deorum et domi-
nus dominantium, deus magnus et potens et terribilis, qui personam non
accipit nee munera et facit iudicium pupillo et viduae, amat peregi'inum, ut
det ei victum atque vestitum. Et vos ergo amate peregrinos, quia et ipsi
fuistis peregrini in teiTra AegN'pti.
10 Dominum deum tuum timebis et ei soli servies. Ipsi adliaerebis ». 20
iurabisque per nomen illius. Ipse est laus tua et deus tuus, qui fecit
tecum haec magnalia et terribilia, quae viderunt oculi tui. Cum septua-
ginta animabus descenderunt patres tui, in Aegyptum. Et ecce nunc multi-
plicavit te dominus deus tuus sicut Stellas coeli.
15 Caput XI.
Ama itaque dominum deum tuum et observa custodias eins et statuta
eins et iura atque praecepta omni tempore. Cognoscite hodie, quae iguorant
filii vestri, qui non viderunt disciplinam doraini dei vestri, magnalia eius et
robustam manum extentumque brachium, signa et opera, quae fecit in Aegvpto
io Pharaoni regi Aegypti et universae terrae eius omnique exercitui Aegvptio-
rum et equis ac curribus eius, quomodo operuerint eos aquae maris Eubri,
cum vos persequerentur, et deleverit eos dominus usque in praesentem diem.
Vobisque quae fecerit in solitudine, donec veniretis ad hunc locum, et quae
fecit Dathan atque Abiram filiis Eliab, qui fuit filius Rüben, quos aperto
25 ore suo terra absorbuit cum domibus et tabemaculis et universa substantia
eorum, quam habebant in medio Israel.
Oculi vestri viderunt omnia opera domini magna, quae fecit, ut ser- a?. 7
vetis universa praecepta illius, quae ego hodie praecipio vobis, ut confortati
ingrediamini et possideatis terram, ad quam transitis, multoque in ea vivatis
30 tempore, quam sub iuramento pollicitus est dominus patribus vestris, ut
daret eis et semiui eorum, terram lacte et melle manantem.
Terra autem, quam ingredieris possidendam, non est sicut terra Aegypti, ss. 10
de qua existis, ubi iacto semine in hortorum morem aquae ducuntur irriguae,
sed montosa est et campestris de coelo expectans pluvias, quam dominus
35 deus tuus curat, et oculi illius in ea sunt a principio anni usque ad
finem eius.
Si ergo obedieritis praeceptis meis, quae ego hodie praecipio vobis, jb. 13
ut diligatis dominum deum vestrum et serviatis ei toto corde vestro et tota
anima vestra, dabo pluviam terrae vestrae temporaneam et serotinam, ut
40 colligatis frumentum et vinum et oleum, et dabo foenum in agris ad
pascenda iuraenta, ut ipsi (^omedatis ac saturemini.
33*
510 Deutoronoiiiion Mosi cum annotationibns. 1025.
35.16 Cavete, ne forte persuadeatur cor vestrum, ut reoedatis a domino
serviatisque diis alienis et adoretis eos iratnsque dominus contra vos
claudat coelum et pluviae non descendant nee terra det germen suum
pereatisque velociter de terra optima, quam dominus daturus est vobis.
SS. 18 Ponite haee verba mea in cordibus et in animabus vestris et colligate 5
ea pro signo in manibus et sint memoriale inter oculos vestros. Docete ea
filios vestros, ut de illis loquantur, quando sederis in domo tua et ambula-
veris in via, quando iacueris atque ,surrexeris, et scribes ea super postes
domus tuae et in portis , ut multiplicentur dies vestri et filiorum vestrorum
in terra, quam iuravit dominus patribus vestris, ut darct eis, quauidin lo
imminet coelum terrae.
SS. 22 Si enim custodieritis omnia praecepta, quae ego praecipio vobis, et
feceritis ea, ut diligatis dominum deum vestrum et ambuletis in omnibus
viis eins adhaerentes ei, expellet dominus omnes gentes istas ante faciem
vestram et possidebitis eas, quae maiores et fortiores vobis sunt. Omnis is
locus, quem calcaverit pes vester, vester erit. A deserto et Libano et flumine
Phrath usque ad mare ultimum erunt termini vestri. Nullus stabit contra
vos. Terrorem vestrum et formidinem dabit dominus deus vester super
omnem terram, quam calcaturi estis, sicut locutus est vobis.
SB. 26 En propono in conspectu vestro hodie benedictionem et maledictionem, 20
benedictiouem, si obedieritis praeceptis domini dei vestri, quae ego hodie
praecipio vobis, maledictionem, si non obedieritis praeceptis domini dei vestri
et recesseritis de via, quam ego hodie praecijiio vobis, ut ambult>tis post
deos alienos, quos iguoratis.
as. 29 Cum introduxerit te dominus deus tuus in terram , ad quam pergis 25
habitandam, pones benedictionem super montem Grisim, maledictionem super
montem Ebal, qui sunt trans lordauem post viam, quae pergit ad solis
occubitum in terra Chananei, qui habitat in campestribus contra Gilgal iuxta
nemus More. Vos autem transibitis lordanem, ut jwssideatis terram, quam
dominus deus vester daturus est vobis, ut possideatis illam c^t habitetis in 30
ea. Videt€ ergo, ut faciatis statuta et iura, quae ego hodie pono in con-
spectu vestro.
Caput XII.
Haec sunt statuta et iura, quae facere debetis in terra, quam dominus
deus patrum tuorum daturus est tibi, ut possideas eam cunctis diebus, quibus 3s
vivis super terram. Disperdite omnia loca, in quibus coluerunt gentes, quas
possessuri estis, deos suos super moutes excelsos et colles et sub omni
arbore virente. Destruite altaria eorum et confringite statuas, lucos igne
coraburite et deos eorum comminuite, disperdite nomina eorum de locis illis.
S3. 4 Non facietis ita domino deo vestro sed locum, (|uem elegerit dominus 40
deus vester de cunctis tribubus vestris, ut ponat uomen suum ibi et habitet
in eo, quaeretis et venietis illuc et afferetis ad locum illum holocausta et
Deuteronoiuion Mosi cum annotationibus. 1525. 5I7
sacriticia vestra, decinias et oblatioues inauuum vestrarum et vota atque
spontauea, primogeuita boiim et ovium, et comedetis ibi iu conspectu domini
dei vestri ac laetabimini io cunctis, ad quae miseritis manum, vos et domus
vestrae, in quibus benedixit te dominus deus tuus.
■^ Xon facietis sicut nos hie facimus hodie singuli, quod sibi placet. s. s
Xeque enim usque iu praesens tempus venistis ad requiem et haereditateni,
quam dominus deus tuus daturus est tibi. Cum autem transieritis lordanem
et habitaveritis in terra, quam dominus deus vester daturus est vobis, et
requieveritis a cunctis hostibus per circuitura et secure habitaveritis in loco,
10 quem elegerit dominus deus vester, ut habitet nomen eins iu eo, illuc omnia
quae praecipio conferetis holocausta et sacrificia ac decimas et oblatioues
manuum vestrarum et quicquid electum est in votis vestris, quae vovistis
domino. Ibi letabimini coram domino deo vestro vos et filii vestri et filiae
vestrae, famuli et famulae atque levites, qui in vestris portis commoratur.
15 Xeque enim habet aham partem et possessionem vobiscum.
Cave ue oiFeras holocausta tua omni in loco, quem videris, sed in eo, s» 13
quem elegerit dominus in una triljuum tuarum, offeres holocausta tua, ibi
et facies quaecuuque praecipio tibi. Veruntamen potes sacrificare et comedere
carnes pro omni desiderio animae tuae iuxta benedictionem domini dei tui,
20 quam dedit tibi, in omnibus portis tuis, tam immundus quam mundus come-
dere ea potest sicut capream et cervum absque esii dnntaxat sanguinis,
quem super terram quasi aquam effundes.
Xon poteris comedere in portis tuis decimam frumeuti et vini et olei ü. 17
tui, primogenita armentorum et omnia, quae voveris, et spontanea et obla-
25 tiones manuum tuarum sed coram domino deo tuo comedes ea in loco, quem
elegerit dominus deus tuus, tu et filius tuus et filia tua et servus et famula
atque levites, qui est in portis tuis, et laetaberis coram domino deo tuo in
cunctis, ad quae extenderis manum tuam. Cave, ue derelinquas leviten iu
omni tempore, quo versaris in terra.
30 Quando autem dilataverit dominus deus tuus terminos tuos, sicut«. -iu
locutus est tibi, et volueris vesci carnibus, quas desiderat anima tua, locus
autem, quem elegerit dominus deus tuus, ut sit nomen eins ibi, procul fuerit,
sacrificabis de armentis et pecoribus, quae dedit tibi dominus, sicut praecepi
tibi, et comedes in oppidis tuis, ut tibi placet, sicut comeditur caprea et
35 cervus, ita vesceris eis, et mundus et immundus simul vesceutur, hoc solum
cave, ue sanguinem comedas. Sauguis enim eorum pro anima est et idcirco
non debes animam comedere cum carnibus sed super terram fundes quasi
aquam, ut bene sit tibi et filiis tuis post te, cum feceris, quod placet in
conspectu domini.
18 am Rande: sacrificare idest mactare, inetapliora siinipta a sacerdotuni iiiactaiuii
officio, quamquam üimul et mysterioii et commune esse sacerdotum iudicet.
518 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
iß. 26 Quae autem sanctificaveris et voveris, tolles et veuies ad locum, quem
elegerit dominus, et oiferes holocausta tua cum carne et sanguine super
altare domiui dei tui, ut sanguis holocaustorum tuorum fundatur ad altare
domini dei tui, carnibus autem ipse vesceris. Observa et audi omnia ista,
quae ego praecipio tibi, ut bene sit tibi et filiis tuis post te in sempiternum, s
cum feceris, quod bonum est et placitmii in couspectu domini dei tui.
as. 29 Quando eradicaverit dominus deus tuu.s ante faciem tuam gentes, ad
quas ingredieris possidendas, et possideris eas atque habitaveris in terra
earum, cave ne illaqueeris earum exemplo, postquam deletae fuerint coram
te, et requiras deos earum dicen.s: Sicut coluerunt gentes istae deos suos, lo
ita et ego faciam. Nou facies similitcr doniino deo tuo. Omues enim
abominationes , quas odit dominus, fecerunt diis suis. Nam et filios suois
et filias igne combusserunt diis suis.
55.32 Quod praecipio vobis, hoc servate, ut facias uec addas quicquam nee
minuas. ^'^
Caput XIII.
fSi surrexerit in medio tui prophetes aut qui somuium se vidisse dicat
et praedixerit signum atque portentum et eveuerit, quod locutus est et
dixerit tibi: eamus et sequamur deos alieuos, quos ignoratis, et serviamus
eis, uon audies verba prophetae illius aut somniatoris, quia tentat vos 20
dominus deus vester, ut palam fiat, uti'um diligatis cum an nou toto corde
et tota aniraa vestra. Dominum deum vestrum sequimini et ipsum timetc
et mandata illius servate et audite voceni eins. Ipsi servietis et ipsi adhaere-.
bitis. Propheta autem ille aut ^Jonmiator interficietur, quia locutus est, ut
vos averteret a domino deo vestro, qui eduxit vos de terra Aegypti et 25
redemit vos de domo servitutis, ut errare te faceret de via, quam tibi prae-
cepit dominus deus tuus, et auferes malum de medio tui.
33.6 Si tibi voluerit persuadere frater tuus, filius matris tuae, aut filius
tuus vel filia tua sive uxor, quae est in sinu tuo, aut araicus tuus, quem
diligis ut animam tuam, dicens: Eamus et serviamus diis alienis (quos 3o
ignoras tu et patres tui) ullarum in circuitu gentium, quae iuxta vel procul
sunt ab uno fine terrae usque ad finem alium, non acquiescas ei nee audias
nee parcat ei oculus tuus, ut miserearis et occultes cum sed interficies. Sit
primuni manus tua super cum, ut interficiatur, et post te omnis populus
mittat manum, lapidibus obrutus necabitur, quia voluit te abstrahere a domino 35
deo tuo, (pii eduxit te de terra Aegypti, de domo servitutis, ut et omnis
Israel audiens timeat et nequaquara ultra faciat quippiam huius rei simile.
SB. 12 8i audieris in una urbium tuarum, quas dominus deus tuus dabit tibi
ad habitandum, dicentes aliquos: Egressi sunt filii Belial de medio tui et
averterunt habitatores urbis tuae atque dixerunt: eanuis et serviamus diis 40
alienis, quos ignoratis, quaere soUicite et diligenter rei veritate perspecta,
si inveneris certum esse quod dicitur et abominationem hanc opere per-
Deuteronomion Mosi cimi annotationibus. 1525. 5X9
petratam, statim percuties liabitatores urbis illius in ore gladii et devovebis
eam ornniaque, quae in illa sunt, usque ad pecora. Quicqiiid etiam supel-
lectilis fuerit, congregabis in medio platearum eins et cum ipsa civitate
succendes, ita ut uuiversa cousumas domino deo tuo et sit tumulus sempi-
5 temus, ut non aedificetur amplius et non adhaerebit de illo anatliemate
quiequam iu manu tua, ut avertatur dominus ab ira furoris sui et misereatur
tui multiplicetque te, sicut iuravit patribus tuis, quod audieris vocem doniini
dei tui servans omnia praecepta eins, quae ego praeeipio tibi hodie, ut
facias, quod plaeitum est in conspectu domini dei tui.
10 Caput xnn.
Filii estote domini dei vestri. Non vos ineidetis uec facietis calvicium
inter oculos v^estros super mortuo, quoniam populus sanctus es domino deo
tuo et te elegit ut sis ei in populum peculiarem de cunctis geutibus, quae
sunt super terram.
15 Ne comedatis ullam abominationem. Hoc est animal, quod comedereS. a
debetis: bovem, ovem, capram, cervum, capream, ibicem, capricornum, uui-
cornem, lU'um et alceu. Omne animal, quod iu duas partes tindit ungulani
et rumiuat, comedetis. De bis autem, quae ruminant et ungulam non findunt,
haec comedere non debetis: camelum, leporera, cuniculum, quia ruminant et
20 non dividunt ungulam, immunda erunt vobis. Sus quoque quoniam dividit
ungulam et non ruminat, immunda erit vobis. Carnibus eorum non vesce-
mini et cadavera non taugetis.
Haec comedetis ex omnibus, quae morantur in aquis: Quae habentsj.o
pinnulas et squamas, comedite, quae absque pinnulis et squamis sunt, ne
25 comedatis, quia immunda sunt vobis.
Omues aves mundas comedite. Hae autem sunt, quas non comedetis : aj. n
accipiter, haliaeetus, mergulus, miluus, vultur iuxta genus suum et omne
corvini generis, struthio, noctua, cuculus, nisus iuxta genus suum, asio, bubo,
vespertilio, onocrotalus, pica, ciconia, ardea, graculus iuxta genus suum,
30 upupa quoque et hirundo et omne, quod reptat et pennulas habet, immundum
erit et non comedetur. Omne quod muadum est, comedite.
Quicquid autem morticinum est, ne vescamini ex eo, peregriuo, quiȧ.2i
intra portas tuas est, da, ut comedat aut vende alieno, quia tu populus
sanctus domino deo tuo es. Non coques hedum in lacte matris suae.
35 Decimam partem separabis de cunctis fructibus sementis tuae, quia). 22
nascuntur in terra per annos singulos et comedes iu conspectu domini dei
tui in loco, quem elegerit, ut in eo nomen illius habitet, seil, decimam fru-
menti tui et vini et olei et primogenita de armentis et ovibus tuis, ut discas
timere dominum deum tuum omni tempore.
27 haliaeetus D
520 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
SS. 24 Cum autein lougior fuerit via, ut non possis ea portare oo quod longe
sit locus, quem elegit dominus deus tuus, ut ponat nomen suura ibi, atque
tibi benedixerit dominus deus tuus, vendes omnia et in precium rediges,
colligabis in manu tua et proficisceris ad locum, quem elegerit dominus deus
tuus, et eraes ex eadem peeunia quicquid tibi placuerit sive ex armentis f>
sive ex ovibus, Vinum quoque et siceram et omne quod desiderat anima
tua, et comedes coram domino deo tuo et laetaberis tu et domus tua et
le\ata, qui intra portas tuas est. Cave, ne derelinquas eum, quia non habet
partem nee haereditatem tecum.
58. 28 Anno tercio separabis aliam decimam ex omnibus, quae nascuntur tibi lo
eodera anno, et repones intra portas tuas venietque levites, qui non habet
partem nee haereditatem tecum, et peregrinus ac pfipillus et vidua, qui intra
portas tuas sunt, et comedent et saturabuntur, ut benedicat tibi dominus
deus tuus in cunctis operibus manuum tuarum, quae feceris.
Caput XV. 15
Septimo anno facies remissionem , quae hoc ordiue celebrabitur. Cui
debetur aliquid a proximo ac fratre suo, repetere non poterit, quia vocatur
annus remissionis domini. A peregrino exiges, fratri vero remittes.
«. 4 Et omnino pauper non erit inter vos, quia benedicet tibi dominus deus
tuus in terra, quam traditurus est tibi in possessionem, si tamen audieris 20
vocem domini dei tui, ut serves et facias omnia praecepta, quae ego hodie
praecipio tibi, benedicet tibi, ut pollicitus est. Fenerabis gentibus multis et
ipse a nullo accipies nuituum. Dorainaberis nationibus plurimis et tui nemo
dominabitur.
^1 Si unus de fratribus tuis, qui raorantur inter portas civitatis tuae in 25
terra, quam dominus deus tuus daturus est tibi, ad paupertatem devenerit,
non obdurabis cor tuum nee contrahes manum sed aperies eam fratri pauperi
et dabis mutuum, quo eum indigere perspexeris. Cave, ne sit in corde tuo
verbum Belial et dicas: appropinquat septimus annus remissionis, et oculus
tuus sit nequam erga pauperem fratrem tuum et non des ei, tum clamet 30
contra te ad dominum et fiat tibi in peccatum. Sed dabis ei et cor tuum
non agat nequiter, dum dabis ei. Nam ideo benedicet tibi dominus deus
tuus in omni opere et in cunctis, ad quae manum miseris. Non deerunt
pauperes in terra, idcirco ego praecipio tibi, ut aperias manum fratri tuo
pauperi et misero in terra tua. as
«.12 Cum tibi venditus fuerit frater tuus Hebraeus aut Hebraea, sex
annis serviet tibi, in septimo anno dimittes eum liberum a te et quem liber-
tate donaveris, nequaquam vacuum abire patieris sed viaticum dabis de
gregibus et de area et torculari tuo, quibus dominus deus tuus benedixerit
36 ^br^us A
DeuteronoDiion Mosi cum annotationibus. 1525. 521
tibi. Memento. quod et ipse servieris iu terra Aeg^'|lti et redemerit te
dominus deus tuus, idcirco ego hoc praecipio tibi hodie.
Si autem dixerit ad te: nolo egredi, eo quod diligat te et domumss. le
tuam et bene sibi apud te esse sentiat, assumes subulam et perforabis aurem
5 eius in ianua domus tuae et serviet tibi usque inaeternum. Aneillae quoque
similiter facies. Et non graveris eum dimittere liberum, quoniam dupliciter
mercenarius per sex aunos servivit tibi, ut benedicat tibi dominus deus tuus
in cunctis operibus, quae facis.
De primogenitis, quae nascuntur in armentis et ovibus tuis, quicquid S3- 19
10 est sexus masculini, sanctificabis domino deo tuo. Non operaberis in primo-
genito bovis et non tondebis primogenita ovium. In conspectu domini dei
tui comedes ea per annos siugulos iu loco, quem elegerit dominus, tu et
domus tua.
Si autem habuerit vicium, ut vel claudum fuerit vel caecum aut ullura sß. 21
15 vicium malum, non immolabis domino deo tuo sed intra portas urbis tuae
comedas illud. Tarn mundus quam immundus similiter vescentur eis quasi
caprea et cervo. Hoc solum observabis, ut sanguinem eorum non comedas,
sed effuudes in terram quasi aquam.
Caput XVI.
20 Observa mensem Abib, ut facias phase domino deo tuo, quoniam in
mense Abib eduxit te dominus deus tuus de Aegypto nocte. Imolabisque
phase domino deo tuo de ovibus et de bobus in loco, quem elegerit dominus,
ut habitet nomen eius ibi. Non comedes in eo panem fermentatum. Septem
diebus comedes absque fermento panem afflictiouis, quoniam in pavore
25 egressus es de terra Aegypti, ut memineris diei egressionis tuae de Aegypto
Omnibus diebus vitae tuae. Non apparebit fermeutatum in omnibus terminis
tuis Septem diebus et non remanebit de caruibus eius, quod vespere iu die
primo immolatum est usque mane.
Non poteris immolare phase in qualibet urbium tuaruni, quas dominus»- 5
30 deus tuus daturus est tibi, sed iu loco, quem elegerit dominus deus tuus,
ut habitet nomen eius ibi, immolabis phase vespere sole occidente, quo tem-
pore egressus es de Aegj-pto, et coques et comedes iu loco, quem elegerit
dominus deus tuus, maneque vertes te et vades in tabernacula tua. Sex
diebus comedes azyma et in die septima quia est concio domino deo tuo,
35 non facies opus.
Septem hebdomadas uumerabis tibi ab ea die, qua lalcem in segetems» 9
miseris, et celebrabis diem festum hebdomadarum domino deo tuo, oblationem
spontaneam manus tuae, quam dabis iuxta benedictionem domini dei tui, et
34 am Bande: Concio, id est, quod populus conveuiebat in iinuni locum ad audiendani
legem seil, in atrio tenipli.
522 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525,
laetaberis coram domino deo tuo tu ac filius tuus et tilia tua et servus tiui8
et ancilla tua et levites, qui est iiiter portas tuas, et advena et pupillus et
vidua, qui morautur vobiscum, in loco, quem elegerit dominus deus tuus, ut
habitet nomen eins ibi, et recordaberis , quoniam servus in Aegypto, serva-
bisque, ut facias statuta ista. 5
a^ 13 Solennitatem quoque tabernaculorum celebrabis per Septem dies, (piando
collegeris de an^a et torculari fruges tuas, et laetaberis in festivitate tua tu
et filius tuus et filia et servus tuus et ancilla, levites quoque et advena et
pupillus et vidua, qui intra portas tuas sunt. Septem diebus domino deo
tuo festum celebrabis in loco, quem elegerit dominus. Nam benedicet tibi 10
dominus deus tuus in cunetis frugibus tuis et in onmi opere manuum tuarum,
erisque in laeticia.
a». ic Tribus vicibus per annum apparebit omne masculinum tuum in con-
spectu domini dei tui in loco, quem elegerit, in solennitate azymorum et in
soleunitate hebdomadarum et in sollennitate tabernaculorum. Non apparebit is
ante dominum vacuus sed afteret unusquisque secundum quod habuerit iuxta
benedictionem domini dei sui, quam dederit ei.
Caput XVII.
STiiv. 16 i8. 18 ludices et praefectos constitues in omnibus portis tuis, quas dominus
deus tuus dederit tibi, per singulas tribus tuas, ut iudicent populum iusto 20
iudicio. Non declinabis iudicium. Non agnosces personam nee accipies
munera, quia numera excaecant oculos sapientum et depravaut causas iusto-
rum. Quicquid iustum est, persequeris, ut vivas et possideas terram, quam
dominus deus tuus dederit tibi.
ffap. i6i8.2i Non plantabis tibi lucum aut ullam arborem iuxta altare domini dei 25
tui, quod tibi facies, nee eriges statuam, quae odit dominus deus tuus. Non
immolabis domino deo tuo bovem et ovem, in quo est vicium aut quippiam
mali, quia abominatio est domino deo tuo.
Äa>). 17 3?. 2 Cunque reperti fuerint apud te intra unain portarum tuarum, (|uas
dominus deus tuus dabit tibi, vir aut mulier, qui faciant malum in conspectu 30
domini dei tui et transgrediantur pactum illius, ut vadant aut serviant diis
alienis et adorent eos, solem et lunam aut ullum exercitum coeli, quae non
praecepi, et hoc tibi fuerit nunciatum audiensque iuquisieris diligenter et
verum esse repereris, quod ista abominatio facta est in Israel, educes virum
ac mulierem, qui rem hanc malam perpetrarunt, ad portas civitatis tuae et 35
lapidibus obruentur. In ore duorum aut trium testium morientur. Nemo
occidatur uno dicente contra se testimonium. Manns testium prima inter-
ficiet eum et manus reliqua populi extrema mittetur, ut auferas malum de
medio tui.
Sö. 8 Si difficile et ambiguum apud te iudicium esse perspexeris inter 40
sanguinem et sanguinem, causam et causam, plagam et plagam et iudicium
Deuteronomion Mosi cum anuotationibus. 1525. 523
intra portas tuas videris variari, surge et ascende ad locum, quem elegerit
dominus deus tuus, veniesque ad sacerdotes levitici generi;? et ad iudicem,
qui fuerit illo tempore, quaeresque ab eis, qui indieabuut tibi iudicii Veri-
tät em et facies, quodcimque dixerint, qui praesunt loco, quem elegerit do-
5 minus, et docueriut de iuxta legem eins sequerisque seutentiam eorum nee
declinabis ad dexteram ueque ad sinistram.
Qui autem superbierit nolens obedire sacerdoti, qui eo tempore miui-*i2
strat domiuo deo tuo, et iudici, morietur homo ille et auferes malum de
Israel cunctusque populus audiens timebit, ut nullus deineeps intiuuescat
10 superbia.
Cum iugressus fueris terram , quam dominus deus tuus dabit tibi , et a«. u
possederis eam habitaverisque in illa et dixeris: Constituam super me regem,
sieut habent omnes per circuitum nationes, eum constitues, (piem dominus
deus tuus elegerit de numero fratrum tuorum. Xon poteris alterius gentis
15 homiuem regem facere, qui uou sit frater tuus.
Qui tamen nou multiplicabit sibi equos ueque reducet populiun in «. le
Aegyptmn equitatus numero sublevatus praesertim cum dominus praeceperit
vobis, ut nequaquam amplius per eaudem viam revertamini. Non habebit
uxores plurimas nee recedat cor eins neque multiplicet sibi uimium argeuti
20 et auri.
Postquam autem sederit in solio regni sui, describet sibi deuterouomium as. is
legis liuius in volumiue accipiens exemplar a sacerdotibus levitis et habebit
secum legetque illud omuibus diebus vitae suae, ut discat timere dominum
deum suum et servare omnia verba legis huius et statuta ista, ut faciat ea.
25 Nee elevetur cor eius super fratres suos neque decliuet a praecepto ad
dextram vel sinistram, ut longo tempore regnet ipse et filius eius super
Israel.
Caput XVIII.
Non habebunt sacerdotes Levitici totius tribus Levi partem et haeredi-
30 tatem cum Israel, quia sacrificia domini et haereditatem eius comedent. Et
nihil aliud accipient de possessione fratrum suorum. Dominus enim ipse
est haereditas eorum, sicut locutus est illis. Hoc autem sit ius sacerdotum
a populo et ab his, qui sacrificant sacrificia, sive ovem sive bovem immo-
laverint, dabunt sacerdoti armum, ambas raaxillas ac ventriculum, primicias
35 frumenti, vini et olei et lanarum ex ovium tonsione. Ipsum enim elegit
dominus deus tuus de cunctis tribubus tuis, ut stet et ministret nomini
domini dei tui, ipse et filii eius in sempiternum.
Si veuerit levites ex una urbium tuarum ex Israel, in quae peregri-^ö. s
natur, desiderans locum, quem elegerit dominus, ut ministret in nomine do-
40 mini dei sui, sicut omnes fratres eius levitae, qui stant eo tempore coram
domiuo, partem ciborum eandem accipiet quam et caeteri, praeter id quod
ex paterna ei successione debetur.
524 Deuteronomion Mofsi cum annotationibus. 1525.
sß. 9 Quando ingressus fueris terram, quam dominus deus tuus dabit tibi,
cave, ne discas facere abominatioues illarum geutium uec inveniatur in te,
qui lustret filium suum aut filiam per ignem aut qui sit vaticinator aut
dierura observator aut augur aut magus aut incantator aut python aut
divinus aut qui quaerat a mortuis. 5
33- 12 Omnes enim hos abominatur dominus et propter istiusmodi aboraina-
tioues delebit eos coram te. Integer esto cum domino deo tuo. Gentes
istae, quarum possidebis terram, dierum observatores et vaticinatores audiunt,
tu autem non sie facies domino deo tuo.
5B. 15 Prophetam de gente tua et de fratribus tuis sicut me suscitabit tibi lo
dominus deus tuus, ipsum audies, ut petisti a domino deo tuo in Horeb in
die congregationis aüjue dixisti: ultra non audiam voceni domini dei uiei et
ignera hunc maximum amplius non videbo, ne moriar. Et ait dominus
mihi: Bene sunt locuti. Prophetam suscitabo eis de medio fratrum suorum
sicut te et ponam verba mea in ore eins loqueturque ad eos omnia, quae is
praecepero illi. Qui autem verba eins, quae loquetur in nomine meo, audire
uoluerit, ego requiram al3 eo.
SB. 20 Propheta autem, qui praesumpserit loqui in nomine meo, cui ego non
praecepi, ut loqueretur et qui ex nomine alieuorum deorum loquitur, iuter-
ficietur. Quod si dixeris in corde tuo: quomodo possum scire, quod verbum 20
dominus non est locutus? Quando in nomine domini propheta ille loquitur
et non evenerit, hoc est verbum, quod dominus non est locutus sed ex
praesuraptione locutus est ille propheta et idcirco non timebis eum.
Caput XIX.
Cum eradicaverit dominus deus tuus gentes, quarum tibi traditurus 25
est terram, et possederis eam habitav^erisque in urbibus et in aedibus earum,
tres civitates separabis tibi in medio terrae, quam dominus deus tuus dabit
tibi in possessionem, et diriges viam et in tres partes terminos terrae tuae
divides, ut habeat, (jui propter homicidium profugus est, quo possit fugere.
hoc enim erit pro homicida, ut fugiat illuc et vivat. 30
«•4 Qui percusserit proximum suum nesciens et qui heri et nudiustertius
nulluni (;ontra eum odium Imbuisse comprobatur sed sicut si quis cum
proximo suo abeat in silvam ad ligna caedenda et dum levat, ut caedat
lignum, et ferrum labatur de manubrio amicumque eins percusserit et occi-
derit, hie ad unam supradictarum urbium confugiet et vivet, ne forsan pro- 35
ximus eins, cuius eifusus est sanguis, dolore stimulatus persequatur et
apprehendat eum, si longior via fuerit, et percutiat animam eius, qui non
est reus mortis, quia nuUum contra eum, qui occisus est, odium ])rius
habuisse monstratur. Idcirco praecipio tibi, ut tres civitates separes.
iß- 8 Cum autem dilataverit dominus deus tuus terminos tuos sicut iuravit 40
patribus tuis et dederit tibi cunctam terram, (piam eis dare poUicitus est
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 525
(si tarnen servaveris omnia praecepta ista, ut facias, quae hodie praecipio
tibi, ut diligas dominum deum tuum et ambules in viis eins omni tempore),
addes tibi adhue tres alias civitates ad istas tres civitates, ut non efFun-
datur sanguis inuoxius in medio terrae, quam dominus deus tuus dabit tibi
5 possidendam, ne sis sanguinis reus.
Si quis autem odio habens proximum insidiatus fuerit vitae eins sur-aj. n
gensque percusserit illum et mortuus fuerit fugeritque ad unam de supra-
dictis urbibus, mittent seniores civitatis illius et accipient eum inde tradentque
in manu proximi, cuius sanguis effusus est, et morietur. Non misereberis
10 eins, ut auferas innoxium sanguinem de Israel, ut bene sit tibi.
Non transferes terminos proximi tui, quos fixerunt priores in possessione 35. 1 1
tua, quam dominus deus tuus dabit tibi iö terra, quam aceeperis possi-
dendam.
Non stabit testis unus contra alic|uem, quicquid illud peccati et faci-sj. i5
li noris fuerit, sed in ore duorum aut trium testium stabit omne verbum.
Si steterit testis mendax contra hominem accusans eum praevaricationis, ». le
stabunt ambo, quorum causa est, ante dominum in conspectu sacerdotum et
iudicum , qui fuerint in diebus illis. Cunque iudices diligentissime perscru-
tantes invenerint falsum testem dixisse contra fratrem suum mendacium,
20 facient ei, sicut fratri suo facere cogitavit, et auferes malum de medio tui,
ut audientes caeteri timorem habeant et nequaquam talia audeant facere.
Non misereberis eins sed animara pro auima, oculura pro oculo, dentem pro
dente, manum pro manu, pedem pro pede exiges.
Caput XX.
25 Si exieris ad bellum contra hostes tuos et videris equitatus et currus
et maiorem, quam tu habeas, adversarii exercitus multitudinem, non timebis
eos, quia dominus deus tuus tecum est, qui eduxit te de terra Aegypti.
Appropinquante autem iam proelio, accedet sacerdos et sie loquetur ad
populum: Audi, Israel, vos hodie contra inimicos vestros pugnam committitis,
30 non mollescat cor vestrum, nolite metuere, nolite pavere nee formidetis eos,
quia dominus deus vester ambulat vobiscum, ut pro vobis contra adversarios
vestros pugnet et vos salvet.
Fraefecti quoque sie dicent ad populum: Quis est, qui aedificat domunnj.ö
novam et non dedicavit eam? Vadat et maueat domi, ne forte moriatur
35 in bello et alius dedicet eam. Quis est, qui plantavit vineam et necdum
fecit eam communem? Vadat et maneat domi, nc forte moriatur in bello
et alius faciat eam comnumem. Quis est, <iui despondit uxorem et non
1 accepit eam? Vadat et maneat domi, ne forte moriatur in bello et alius
accipiat eam.
40 His dictis addent reliqua et loquentur ad populum : Quis est homo s. s
formidolosus et corde pavido? Vadat et maneat domi, ne pavere faciat
526 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
corda fratrum suorum, siciit cor suum pavet. Cunque praefecti fiuera loquendi
fecerint, constituent priucipes exercitus in capite populi.
«. 10 Siquando accesseris ad expugnandam civitatem, offeres ei primum pacem.
Si receperit et aperuerit tibi portas, cunetus populus, qui in ea est, serviet
tibi sub tributo. Sin autem fedus inire uoliierit et ceperit contra te bellum, s
oppugnabis eara. Cunque tradiderit dominus deus tuus illam in manu tua,
percuties omne, quod in ea generis masculini est, ore gladii absque mulieribus
et infantibus, iumentis et ceteris, quae in civitate sunt. Omnem praedam inter
te divides et comedes de spoliis hostium tuorum, quae dominus deus tuus
dederit tibi. Sic facies cunctis civitatibus, quae a te procul valde sunt et lo
nou sunt de urbibus istarum gentium.
«.16 At in civitatibus istorum populorum, quas dominus deus tuus tibi
dabit in haereditatem , uon permittes vivere ullum, quod spirat, sed devo-
vebis Hetheum et Amoreum et Chananeum et Phereseum et Heveum et
lebuseum, sicut praecepit tibi dominus deus tuus, ne doceant vos facere is
ullas abominationes, quas ipsi operati sunt diis suis, et peccetis in dominum
deum vestrum.
35. 19 Quando obsederis civitatem multo tempore et pugnaveris contra eam,
ut capias eam, non perdes arbores cum securibus, si vesci potes ex ipsis,
nee succides illas, quoniam lignum in agro est et non Homo nee potest te 3o
obsidere. Quas autem nosti esse arbores, unde non potes vesci, perdes et
succides et facias raachinas contra civitatem, quae contra te bellum gerit,
donec domineris eius.
Caput XXL
Quando inventum fuerit in terra, quam dominus deus tuus daturus est 25
tibi, hominis cadaver occisi iacens in agro et ignorabitur caedis reus, egre-
dientur seniores et iudices tui et metientur a loco cadaveris singularum per
circuitum spacia civitatum et quam viciniorem caeteris esse perspexerint,
seniores civitatis illius tolleut vitulam de armento, quae non traxit iugum
nee terram scidit vomere, et ducent eam ad vallem asperam atque saxosam, 30
quae nunquam arata est nee sementem recepit, et caedent in ea cervices
vitulae.
33.5 Accedentque sacerdotes filii Levi, quos elegit dominus deus tuus, ut
ministrent ei et benedicant in nomine eius, et ad verbum eorum omne nego-
cium pendet et omnis plaga. Et accedent omnes seniores civitatis illius ad 35
interfectum lavabimtque manus suas super vitulam, quae in valle percussa
est, et dicent: Manus nostrae non eifuderunt sanguinem hunc nee oculi
nostri videiimt, propicius esto populo tuo Israel, quem redemisti, domine,
et non reputes sanguinem innocentem in medio populi tui Israel. Et aufere-
tur ab eis reatus sanguinis, tu autem auferes sie sanguinem innocentem de 40
medio tui, cum feceris quod placitum est in oculis domini.
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 527
Si egressus fueris ad pugnam contra inimicos tuos et ti'adiderit eos 2}. jö
dominus deus tuus in mann tua captivosqne duxeris et videris in numero
captivorum mulierem pulcram et adamaveris eam voluerisque habere uxorem,
introduces eam in domimi tuam. Quae radet cesariem et circumcidet ungues
f. et deponet vestem, in qua capta est, sedensque in domo tua flebit patrem
et matrem suam uno meuse et postea iutrabis ad eam et maritabis eam et
sit uxor tua, Si autem postea nou placuerit, dimittes eam liberam nee
vendere poteris pecunia nee prostituere, quia liumiliasti eam.
Si habuerit liomo uxores duas, unam dilectam et alteram odiosam, 9S. is
10 genuerintque ei liberos et fuerit filius odiosae primogenitus volueritque sub-
stantiam inter filios suos dividere, non poterit filium dilectae facere primo-
genitum et praeferre filio odiosae sed filium odiosae agnoscat primogeuitum
dabitque ei de bis, quae habuerit, cuncta duplicia. Iste est enim prineipium
facultatis eius et huic debentur primogenita.
In Si genuerit homo fihum contumacem et protervum, qui non audierit i«. is
patris ac matris imperiura et coercitus obedire contempserit, appraeliendent
eura pater et mater et ducent eum ad seniores civitatis illius et ad portam
loci illius dicentque ad eos: Filius noster iste protervus et contumax est,
monita nostra audire coutemnit, comessationibus vacat et luxuriae atque
20 conviviis — lapidibus eum obruet populus civitatis et morietur, ut auferas
raalmn de medio tui et universus Israel audiens pertimescat.
Quando peccaverit homo, quod morte plectendum, et adiudicatus morti sß. 22
suspensus fuerit in patibulo, non permanebit per noctem cadaver eius in
ligno sed in eadem die sepelies eum, quia maledictus est apud deum, qui
25 suspensus fuerit, et nequaquam contaminabis terram tuam, quam dominus
deus tuus dederit tibi in possessionem.
Caput xxn.
Cum videris bovem et ovem fratris tui errantem, non praeteribis sed
reduces fratri tuo. Quodsi frater tuus non est prope aut non nosti eum,
30 duces in domum tuam et erunt apud te, quamdiu quaerat ea frater tuus et
recipiat. Similiter facies de asino et de vestimento et de omni re fratris
tui, quae perierit, si inveneris eam, ne negligas quasi alienam.
Si videris asinum fratris tui aut bovem cecidisse in via, nou despicias iv -i
sed sublevabis eum.
35 Non geret mulier arma viri neque vir utetur veste foeminea. Abo-aj. 5
minabilis enim apud deum est, qui facit hoc. Si ambulans per viam, in
arbore vel in terra nidum avis inveneris et matrem pullis vel ovis desuper
incubantem, non tenebis eam cum filiis sed abire patieris captos tenens filios,
ut bene sit tibi et longo vivas tempore.
40 Cum aedificaveris domum novam, facies muruni tceti per circuitum, ne aj. s
si quis deorsura ceciderit, sanguinem super domum tuam inducas.
528 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
as. 9 Non seres viueam tuam altero seniine, ne et sementis, quam sevisti et
quae nascuutur ex vinea, pariter inter plenitudinem tuam sanctifices. Non
arabis in bove simul et asino. Non indueris vestimento, quod ex lana
linoque eontextura est. Funiculos in fimbriis facics per quattuor angulos
pallii tui, quo operieris. 5
SS. 13 Si duxerit vir uxorem et postquam ad eam ingressus , odio habuerit
eam insiraulaveritque eam turpis rei obiiciens ei nomen pessimum et dixerit:
uxorem hanc accepi et ingressus ad eam, non inveui virgiuem, tollent eam
]iater et mater eius et proferent signa virginitatis eins ad seuiores urbis, qui
in porta sunt, et dicet pater: Filiam meam dedi huic uxorem, quam quia 10
odit, imponet ei nomen pessimum, ut dieat: non inveui filiam tuam virginem,
et ecce haec sunt signa virginitatis filiae meae, et expandent vestimentum
eorani senioribus civitatis. Appraehendeutque senes url)is' illius virum et
castigal)unt illum condemnautes insujaer centum siclis argenti, quos dabit patri
juiellae , quoniam diifamavit nomen pessimum super virginem Israel, habe- 15
bit(pie eam uxorem et non poterit eam dimittere omnibus diebus vitae suae.
Quodsi verum est, quod obiieit, et non est in puella inventa virginitas,
eiicient eam extra domus patris sui et lapidibus obrueut viri civitatis illius
et morietur, quoniam fecit stulticiam in Israel, ut fornicaretur in domo patris
sui, et auferes malum de medio tui. 20
SB. 22 Si dormierit vir cum uxor'e alterius, uterque morietur, idest adulter
et adultera et auferes malum de Israel.
«. 23 Si quis puellam virginem desponderit sibi et invenerit eam aliquis in
civitate et concubuerit cum ea, educes utrimque ad portam civitatis illius et
lapidibus obruentur, puella quia non clamavit, cum esset in civitate, vir quia 85
humiliavit uxorem proximi sui, et auferes malum de medio tui.
as. 25 Sin autem in agro repererit vir puellam, quae desponsata est, et appre-
hendens concubuerit cum ea, ipse morietur solus, puella nihil patietur nee
est rea mortis, quoniam sicut latro consurgit contra fratrem suum et occidit
animam eius, ita et puella perpessa est. Sola erat in agro, clamavit et nullus 30
aifuit, qui liberaret eam.
as. 28 Si invenerit vir puellam virginem, quae non habet sponsum, et appre-
hendens concubuerit cum illa et res ad iudicium venerit, dabit qui dormivit
cum ea patri puellae quinquaginta siclos argenti et habebit eam uxorem,
quia humiliavit illam, non poterit dimittere eam cunctis diebus vitae suae. 35
Caput xxni.
Non accipiet ullus uxorem patris sui nee revelabit operimentum eius.
Non intrabit eunuchus excisis testiculis aut fractis ecclesiam domini. Non
ingredietur mamser natus in ecclesiam domini etiam post decimam genera-
li condenuantes A -39 am Bande Mamser (hoc est) de scorto natus.
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 529
tionem. Ammonites et Moabite?? etiam post decimam generationem non intra-
buut ecclesiam domiai inaeteruum, quia nolueruut vobis occurrere ciim pane
et aqua in via, quando egressi estis de Aegypto et quia conduxerunt contra
te Bileam filiura Beor de Mesopotamia Syriae, ut malediceret tibi, et uoluit
5 dominus deus tuus audire Bileam vertitque maledictionem eins in beue-
dictionem tuam eo, quod diligeret te. Non facies cum eis pacem nee quaeras
eis bona cunctis diebus \atae tuae in sempiternum.
Xon abominaberis Edomaeum, quia frater tuus est, nee Aegyptium, as. 7
quia advena fuisti in terra eins. Qui nati fuerint ex eis tertia generatione,
10 intrabunt in ecclesiam domini.
Quando egressus fueris adversus hostes tuos in pugnam , custodies te ». g
ab omni re mala.
Si fuerit inter vos homo, qui non sit mundus eo, quod ei acciderit ss. lo
aliquid in nocte, egredietur extra castra et non revertetur, priusquam ad
In vesperam lavetur aqua et post solis occasum regredietur in castra.
Habebis locura extra castra, ad quem egrediaris ad requisita naturaeivi2
gerens clavum in pala tua. Cunque sederis, fodies et egesta humo operies.
Dominus enim deus tuus ambulat in medio castrorum tuorum, ut eruat te
et tradat tibi inimicos tuos, ut sint castra tua sancta et nihil appareat in
20 eis feditatis, ne derelinquat te.
Xon trades servum domino suo, qui ad te confugerit, sed habitabit 55. 10
tecum in loco, qui ei placuerit et in ima urbium tuarum requiescet. Ne
deglubes eum.
Non erit meretrix de filiabus Israel nee scortator de filiis Israel. 3. 17
25 Non oiFeres mercedem meretricis nee precium canis in domo domini as. is
dei tui, quicquid illud est, quod voveris, quia abominatio est utrunque apud
dominum deum tuum.
Non fenerabis fratri tuo ad usuram pecuniam nee fruges nee quamlibet «• 19
aliam rem sed alieno. Fratri autem tuo non fenerabis, ut benedicat tibi
30 dominus deus tuus in omni opere tuo in terra, ad quam ingredieris possi-
dendam.
Cum Votum voveris domino deo tuo , non tardabis reddere , quia ». 21
requiret illud dominus deus tuus et reputabitur tibi in peccatum. Si noluei'is
polliceri, absque peccato eris. Quod autem semel egressum est de labiis
35 tuis, observabis et facies, sicut vovisti domino deo tuo et spoutanee et ore
tuo locutus es.
Ingressus vineam proximi tui comede uvas , quantum tibi placuerit, s. 24
foras autem ne efferas tecum. Si intraveris segetem amici tui, franges
spicas et manu conteres, falce autem non metes.
40 Caput XXIIII.
Si aliquis acceperit uxorem et habuerit eam et non iuvenerit gratiam
i'ut^ete aOetfe. XIV. :U
530 Deuteionoinion Mosi cum annotationibns. 1525.
ante oculos eiu.s propter aliquam foeditatem, scribet libellum repudii et dabit
in manu illius et dimittet eara de domo sua. Cunqiie egressa alterum maritum
duxerit et ille quoque oderit eam dederitque ei libellum repudii et dimiserit
de domo sua vel certe mortuus fuerit, non poterit prior maritus recipere eam
in uxorem, quia polluta est et abominabilis facta coram domino, Ne peccare &
facias terram tuam, quam dominus deus tuus tradiderit tibi possidendam.
».5 Cum acceperit aliquis nuper uxorem, non procedet ad bellum uec ei
quippiam necessitatis iniungetur publicae sed vacabit absque culpa domui
suae, ut uno anno laetetur cum uxore sua.
SS. fi Non accipies loco pignoris inferiorein et superiorem molam, quia animam lo
suam opposuit tibi.
S3.7 Si deprehensus fuerit aliquis furans fratrem suum de filiis Israel et
locaverit aut vendiderit eum , interficietur für ille et auferes malum de
medio tui.
SJ. 8 Observa diligeuter, ne incurras plagam leprae sed facias, quaecunque 15
docuerint te sacerdotes levitici generis iuxta id, quod praecepi eis. Memen-
tote, quac fecei'it dominus deus vester Miriam in via, cum egrederemini de
Aegypto.
S3. 10 Cum repetes a proximo tuo rem aliquam, quam debet tibi, non ingre-
dieris domum eins, ut pignus auferas, sed stabis foris et ille tibi proferet, 20
quod habuerit. Si autem paupcr est, non pernoctabit apud te pignus sed
statim reddes ei ante solis occasum, ut dormiens in vestimento suo bene-
dicat tibi et habeas iusticiam coram domino deo tuo.
S8. 14 Non negabis mercedem iudigentis et pauperis fratris tui sive advenae,
qui tecum moratur in terra et intra portas tuas est, sed eadem die reddes 25
ei precium laboris sui ante solis occasum, quia pauper est et ex eo sustentat
animam suam, ne clamet contra te ad dominum et reputetur tibi in pec-
catum.
». 16 Non occidentur patres pro filiis nee filii pro patribus sed unusquisque
pro peccato suo morietur. Non pervertes iudicium advenae et pupilli nee 30
auferes pignoris loco viduae vestiraeutum. Älemento, quod servieris in
Aegypto et eruerit te dominus deus tuus inde. Idcirco praecipio tibi, ut
facias hanc rem.
^ü. 19 Quando messueris segetem in agro tuo et oblitus manipulum reliqueris,
non reverteris, ut tollas illum, sed advenam et pupillum et viduam auferre 35
patieris, ut benedicat tibi dominus deus tuus in omni opere manuum tuarum.
Si fruges collegeris olivarum, quicquid remauserit in arboribus, non reverteris,
ut eolligas, sed relinques advenae, pupillo ac viduae. Si vindeiniaveris
vineani tuam, non colliges remanentes racemos sed cedent in usus advenae,
pupilli ac viduae. Memento, quod et tu servieris iii Aegypto, et idcirco 40
praecipio tibi, ut facias hanc rem.
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 531
Caput XXV.
Si tuerit causa inter aliquos et interpellaverint iudices, quem iustura
esse perspexerint, illi iustitiae palraam dabunt, quem impium, condemnabunt
impietatis. Si autem eum, qui peccavit, diguum viderint plagis, prosternent
5 et coram se faciaut verberari. Pro meusura peccati erit et plagarum modus
ita dumtaxat, ut quadrageuarium numerura nou excedant, ne fede laceratus
ante oculos tuos abeat fi-ater tuus.
Non ligabis os bovis terentis in area fruges tuas. S. 4
Quando habitaverint fratres simul et unus ex eis absque liberis mortuus ». s
10 fuerit, uxor defuncti non nubet foras alteri sed accipiet eam frater eins et
suscitabit seraen fratris sui et primogenitum ex ea filiura nomine illius appel-
labit, ut non deleatur nomen eins ex Israel.
Sin autem noluerit aceipere uxorem fratris sui, perget mulier ad portam 95. 7
civitatis et interpellabit seuiores dicetque: Non vult frater viri mei suscitare
15 semen frati'is sui in Israel nee rae in coniugium sumere. Statimque accersiri
eum facient et interrogabunt. Si responderit: nolo eam uxorem aceipere,
accedet mulier ad eum coram senioribus et tollet calciameutum de pede eins
spuetque in faciem eins et dicet: sie fiet homini, qui non aedificat domum
fratris sui. Et vocabitur nomen illius in Israel domus discalciati.
20 Si habuerint inter se iurgium viri duo et unus contra alterum rixaria?. n
ceperit volensque uxor alterius eruere virum suum de manu fortioris mise-
ritque manum et apprehenderit verenda eins, abscides mauum illius, ue
flecteris super eam ulla misericordia.
Non habebis in sacculo diversa pondera, malus et minus, nee erit in«. 13
25 domo tua modius maior et minor. Pondus habebis iustum et verum et
modius iustus et verus erit tibi, ut multo vivas tempore super terram, quam
dominus deus tuus dederit tibi. Abominatur euim dominus eum, qui facit
haec et omnem, qui facit iniquitatem.
Memento, quae fecerit tibi Amalec in via, quando egrediebaris ex 95. 17
30 Aegypto, quo modo occurrerit tibi et extremos agminis tui, qui lassi reside-
bant, ceciderit, quando tu eras fame et labore confectus, et non timuerit deum.
Cum ergo dominus deus tuus dederit tibi ref[uiem et subiecerit cunctas per
circuitum nationes in terra, quam tibi pollicitus est, delebis nomen eins sub
coelo. Cave, ne obliviscaris.
35 Caput XXVI.
Cunque intraveris terram, quam dominus deus tuus tibi daturus est
possidendam, et obtinueris eam atque habitaveris in illa, tolles de cunetis
frugibus tuis primicias et pones in cartallo pergesque ad locum, quem
dominus deus tuus elegerit, ut ibi liabitet nomen eins, accedesque ad sacer-
40 dotem, qui fuerit in diebus illis, et dices ad eum: Profiteor hodie domino
34*
532 Deuterunoiuion Mosi cum annotationibus. 1525.
(leo tuo, qiiod ingressus sura iu terrani, pro f]na iuravit (loiuimis patribus
nostris, ut daret eam nobis.
iß. Suscipiens autem sacerdos cartallum de raanu tua ponet ante altare
domini dei tui et loqueris in conspectu domini dei tui: Syrus persequebatnr
patrem raeum, qui descendit in Aegyptum et ibi peregrinatus est in paucis- 5
simo numero crevitque in geuteni magnain ac robnstam et infinitae multi-
tudinis. Afflixeruutque nos Aegyptii et humiliaverunt imponentes nobis duram
servitntem et olaiuavimus ad dominum deum patruni nostrorum, qui exaudivit
nos et respexit humilitatem nostram et laborem atque afflictionem et eduxit
nos de Aegypto manu forti et brachio extento ingenti pavore, signis atque 10
portentis et introduxit ad locum istum et tradidit nobis terram lacte et
melle manantem. Et idcirco nunc offero primicias frugum terrae, quam
dominus deus dedit mihi. Et dimittes eas in conspectu domini dei tui et
adorato domino deo tuo laetaberis in oranibus bonis, quae dominus deus
tuus dederit tibi et domui tuae, tu et levites et adveua, qui tecum est. 15
33. 12 Quando compleveris decimam cunctarum frugum tuarum anno tertio
(qui est annus decimarum), dabis levitae et advenae et pupillo et viduae, ut
comedant intra portas tuas et saturentur, loquerisque in conspectu domini
dei tui : Attuli, quod sanctificatum est de domo mea et dedi illud levitae et
advenae et pupillo ac viduae, sicut iussisti mihi. Non praeterivi uec sum 20
oblitus mandata tua. Xon comedi ex eis in luctu meo nee separavi ea in
ulhi innnundicia nee expendi ex his quicquam in re funebri. Obedivi voci
domini dei mei et feci oninia sicut praecepisti mihi. Respice de sauctuario
tuo de coelo et benedic populo tuo Israel et terrae, quam dedisti nobis, sicut
iurasti patribus nostris terram lacte et melle manantem. 25
SB. 16 Hodie dominus deus tuus praecepit tibi , ut facias statuta haec atque
iura, ut serves et facies ea toto corde tuo et tota anima tua. Domino pro-
misisti hodie, ut sit tibi deus et ambules in viis eins, ut serves statuta et
ceremonias illius et praecepta atque iura et obedias eins voci. En dominus
promittit tibi hodie, ut sis ei populus peculiaris, sicut Jocutus est tibi, et 30
serves omnia praecepta illius et faciet te laude et nomine et gloria excelsi-
orem cunctis gentibus, quas creavit, ut sis populus sanctus domini dei tui,
sicut locutus est.
Caput XXVIl.
Praecepit autem Mose et seniores Israel populo dicentes: Serva omne 35
praeceptmii, quod praecipio vobis hodie. Cunque transieritis lordanem in
terram, (|uam dominus deus tuus dabit tibi, eriges ingentes lapides et calce
levigabis eos et scribes in eis omnia verba legis huius, ut introeas terram,
quam dominus deus tuus dabit tibi, terram lacte et melle manantem, sicut
iuravit patribus tuis. 40
25. 4 Quando ergo transieritis lordanem, erigite lapides, quos ego hodie prae-
cipio vobis, in monte I2bal et lev^igabis eos calce et aedificabis ibi altare
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. lö2o. 533
floniino deo tuo de lapidibus, fjuos ferruiii nou tetigit, et de saxis informibus
et impolitis et offeres super eo holocausta domino deo tuo et immolabis
hostias pacificas comedesque ibi et laetaberis coram domino deo tuo. Et
scribes super lapides omnia verba legis huius plane et lucide.
5 Dixeruntque Moyse et sacerdotes levitici generis ad totum Israel : s. 9
Attende et audi Israel, hodie factus es populus domiui dei tui, ut audias
vocem eius et facias praecepta atque statuta, quae ego praecipio tibi hodie.
Praecepitque Moyses populo suo in die illo dicens : Hi stabunt ad s. u
benedicendura populo super monte Grisim lordane transmisso: Simeon, Levi,
10 luda, Isaschar, loseph et Beniamin. Et e regione isti stabunt ad male-
dicendum in monte Ebal: Rüben, Gad, Asser, Sebulon, Dan et Xaphthali.
Et pronunciabunt levitae diceutque ad omues viros Israel excelsa voce:
Maledictus homo qui facit sculptile et conflatile, abominatiouem dominl, «. 15
opus raanuum artificum, ponitque illud in abscondito. Et respondebit omnes
15 populus et dicet Amen.
Maledictus qui maledicit patrem suum et matrem. Et dicet omnis s. le
populus Amen.
Maledictus qui transfeil terminos proximi sui. Et dicet omnis populus i«.i 7
Amen.
20 Maledictus qui eirare facit caecum in itinere. Et dicet omnis populus i'. is
Amen.
Maledictus qui pervertit ins advenae, pupilli et viduae. Et dicet iv 19
omnis populus Amen.
Maledictus qui cubat cum uxore patris sui et revelat operimentum s. 2,,
25 patris sui. Et dicet omnis populus Amen.
Maledictus qui cubat cum ullo iumento. Et dicet omnis populus Amen. aj. 2t
Maledictiis qui cubat cum sorore sua. filia patris sui vel matris suae. s. 22
Et dicet omnis populus Amen.
Maledictus qui cubat cum socru sua. Et dicet omnis populus Amen. s. 23
M) Maledictus cjui clam ])ercusserit proximum suum. Et dicet omnis 9?. 24
populus Amen.
Maledictus (pii accipit munera , ut percutiat animam sanguinis inuo- «. 25
centis. Et dicet omnis populus Amen.
Maledictus qui nou confirmat verba legis huius, ut faciat ea. Kt dicet «. 26
35 omnis populus Amen.
Caput xxvni.
Si autem audieris vocem domini dei tui, ut serves et facias omnia
pracepta eius, quae ego praecipio tibi hodie, faciet te dominus deus tuus
excelsiorem cunctis gentibus, quae versantur in terra. Venientque super te
4u universae benedictiones istae et apprehendent te, quod vocem domini dei tui
9 transmissi«^ Ä 16 am Rande (maledicit i vel fouteiniiit.
534 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
audieris. Beneclictus eris in civitate et benedictus in agro. Benedictus
fructus veutris tui et fructus terrae tuae fructusque iumentorum tuoram,
greges armentorum tuorum et caulae oviura tuarum. Benedicta sporta tua et
benedictae reliquiae tuae. Benedictus eris ingrediens et egrediens.
95. 7 Dabit dominus inimicos tuos, qui consurgeut adversuiu te, corruentes s
in conspectu tuo. Per viam unam venient contra te et per Septem fugient
a facie tua. Praecipiet dominus benedictiouem super cellaria tua et super
omnia opera manuum tuarum beuedicetque tibi in terra, quam dominus deus
tuus dabit tibi.
S3. 9 Suscitabit te dominus sibi in populum sanctum, sicut iuravit tibi, eo lo
quod servas praecepta domini dei tui et ambulaveris in viis eins. Vide-
buntque omnes terrarum populi, quod nomine domini nominatus sis, et
timebunt te. Abundare te faciet dominus omnibus bonis, fructu uteri tui et
fructu iumentorum tuorum, fructu terrae tuae, quam iuravit dominus patri-
bus tuis, ut daret tibi. xs
33.12 Aperiet dominus thesaurum suum Optimum, coelura, ut tribuat plu-
viam terrae tuae in tempore suo et ut benedicat cunctis operibus manuum
tuarum. Et foenerabis gentibus multis et ipse a uullo foenus accipies. Cou-
stituet te dominus deus tuus in caput et non in caudam et eris semper
supra et non subter, eo quod audieris praecepta domiui dei tui, quae ego 20
praecipio tibi hodie, et servaveris et feceris ac non declinaveris ab ullis
verbis nee ad dexteram nee ad sinistram, ut sequereris deos alienos neque
colueris eos.
*:». 15 Quodsi audire nolueris vocem domini dei tui, ut serves et facias omnia
praecepta eins et statuta, quae ego praecipio tibi hodie, venient super te 25
omnes maledictiones istae et apprehendent te. Maledictus eris in civitate, male-
dictus in agro. Maledicta sporta tua et maledictae reliquiae tuae. Maledictus
fructus veutris tui et fructus terrae tuae, Armenta boum tuorum et greges
ovium tuarum. Maledictus eris ingrediens et maledictus egrediens.
3}. 20 Mittet dominus super te corrosionem, penuriam et increpationem in 30
omnia opera tua, (j[uae tu facies, donec deleat te et perdat velociter propter
studia tua pessima, in quibus reliquisti me. Adhaerere faciat tibi dominus
pe-stilentiam, donec consuraat te de terra, ad quam ingredieris possidendam.
Percutiet te dominus tumore, febri, ardore, uredine, aestu, siccitate, pallore
et persequetur, donec perdat te. 35
«.23 Coelum, quod supra caput tuum est, aeneum erit et terra sub te erit
ferrea. Dabit dominus himbrem terrae tue pulverem et de coelo descendet
super te cinis, donec deleat te. Tradet te dominus corruentem ante hostes
tuos. Per unara viam egredieris contra eos et per septem fugies. Et disper-
geris per omnia regua terrae. Eritque cadaver tuum in escam cunctis vola- 40
tilibus coeli et bestiis terrae et non erit, qui abigat.
58. 27 Percutiet te dominus ulcere Aegypti et ficubus, scabie quoque et pruri-
Deuteronomiou Mosi cum auiiotatiombus. 1525. 535
gine ita, ut curari nequeas. Percutiet te dominus amentia et caecitate ae
furore meutis, ut palpes iu meridie, sicut palpare solet caecus in tenebris, et
non prosperabitur via tua.
Omnique tempore caluiimiam sastinebis et opprimeiis violentia necaj. 29
5 habebis, qai liberet te. Uxorem accipies et alius dormiet cum ea. Domum
aedificabis et nou habitabis iu ea. Plantabis vineam et uou viudemiabis eam.
Bos tuus immolabitur coram te et uou comedes ex eo. Asiuus tuus rapietur
in conspectu tuo et nou reddetur tibi. Oves tuae dabuntur inimicii« tuis et
uou erit, qui te liberet.
10 Filii tui et filiae tuae tradeutur alteri populo videutibus oculis tuis et«. 3:;
deficientibus ad conspectum eorum omni die et uou erit fortitudo iu mauu
tua, Fructus terrae tuae et omnes labores tuos comedet populus, quem
iguoras, et eris semper calumniam sustiueus et oppressus cunctis diebus et
amens a visione, quam videbunt oculi tui.
15 Percutiet te dominus ulcere pessimo iu genibus et in suris sauarique ss. 35
non possis a planta pedis usque ad verticem tuum.
Ducetque dominus te et regem tuum, quem coustitues super te, ad £8.36
geutem, quam iguoras tu et patres tui, et servies ibi diis aliis, liguo et
lapidi, et eris desolatus in proverbium ac fabulam omnibus populis, ad quos
20 te duxerit dominus.
Sementem multam iacies in terram et modicum eongregabis, quia locu- jj. 38
stae devorabunt omnia. Yineam plantabis et coles et vinum non bibes nee
colHges ex ea quippiam, quoniara vastabitur vermibus. Olivas habebis in
omnibus termiuis tuis et non ungeris oleo, quia evelletur oliva tua. Filios
25 generabis et filias et non frueris eis, quoniam ducentur iu captivitatem. Omues
arbores tuas et fruges terrae tuae rubigo consumet.
Advena, qui tecum versatur in terra, ascendet super te eritque sub- a?. 43
limior, tu autem descendes et eris inferior. Ipse foenerabit tibi et tu non
foenerabis ei. Ipse erit in caput et tu eris in caudam.
30 Et venient super te omnes maledictiones istae et persequentes appre- ». 4ä
hendent te, donec deleai^is, eo quod non audieris voeem domini dei tui nee
servaveris praecepta eins et statuta, quae praecepit tibi. Et erunt in te
signa atque prodigia et in semine tuo usque in sempiternum, eo quod nou
servieris domiuo deo tuo in gaudio cordisque laetitia in rerum omnium
35 abundautia. Inimico tuo, (juem immittet tibi dominus, servies in fame, in
siti et nuditate et in omni penuria et ponet iugum ferreum super cervicem
tuam, donec te deleat.
Adducet dominus super te gentem de longiuquo et de extremis terrae a]i.4y
finibus in similitudinem aquilae volantis, cuius linguam intelligere non possis,
40 gentem praefractam, quae non deferat seni uec misereatur parvuli et devoret
fi-uctum iumentorum tuorum ac fruges terrae tuae, donec deleat te et nihil
relinquat tibi, triticum, vinum et oleum, anncuta bouiu et greges ovium,
536 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
donec te disperdat. Et angustabit te in cunctis urbibus tuis et deiiciet
muros tuos altos et munitos, in quibus habebas fiduciara, in omni terra
tua. Obsideberis intra portas tuas in omni terra tna, quam dabit tibi domi-
nus deus tuus.
S8. 53 Et comedes fructum ventris tui et carnem filiorum tuorura et filiarum s
tnarum, quas dederit tibi dominus deus tuus, in tribulatione et angustia,
qua opprimet te hostis tuus. Homo teuer inter vos et delicatus valde in-
videbit fratri suo et uxori, quae cubat in sinu suo, et reliquo sibi filio, ne
det eis de caruibus filiorum suorum, quas comedet, eo quod nihil aliud
habeat in tribulatione et angustia, qua oppriment te inimici tui intra omnes lo
portas tuas.
<8. 56 Tenera mulicr et delicata, quae non tentavit pedem ponere super
terram prae teneritudine et deliciis, invidebit viro suo, qui cubat in sinu
eins, et filio suo et filiae suae secundinara, quae de medio feminum eins
egressa est et filios suos, quos genuit. Comedent enim eos clam prae is
penuria in tribulatione et angustia, qua opprimet te inimieus tuus intra por-
tas tuas.
58.58 Nisi servaveris et feeeris omnia verba legis huius, quae praescripta
sunt in hoc voluraine, et timueris nomen hoc gloriosum et terribile, hoc est
dominum deum tuum, mirificabit dominus piagas tuas et piagas serainis tui, 20
piagas magnas et perseverantes, infirmitates malas et perseverantes et con-
vertet super te omnes morbos Aegypti, quos metuis, et adhaerebunt tibi.
Insuper et quoslibet morbos et piagas, quae non sunt scriptae in volumine
legis huius, inducet dominus super te, donec te deleat, et remanebitis pauci
numero, qui prius eratis sicut stellae coeli prae multitudine, quod non audieris 25
vocem doraini dei tui.
93.63 Et sicut ante laetatus est dominus super vos, ut benefaceret vobis et
vos multiplicaret, sie laetabitur, ut perdat vos ac deleat, ut auferamini de
terra, ad quam Ingrediens possidendam. Disperget te dominus in omnes
populos ab uno fine terrae ad alium, ut servias ibi diis alienis, quos tu 30
ignoras et patres tui, ligno et lapidi.
5B. 65 In gentibus quoque illis non quiesces neque erit requies vestigio pedis
tui. Dabit enim tibi dominus ibi cor pavidum et deficientes oculos et ani-
raam consuraptam raoerore et erit vita tua pendens ante te. Timebis nocte
et die et non eris certus de vita tua. Mane dices : quis dabit mihi vesperum, 35
et vespere: quis mihi dabit mane, propter cordis tui formidinem, (]ua terre-
beris, et propter ea, quae tuis videbis oculis.
as. 68 Reducet te dominus classibus in Aegyptum per viam, de qua dixi tibi,
ut eam amplius non videres. Ibi venderis inimicis tuis in servos et ancillas
et non erit, qui emat. 40
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1526. 537
Caput XXIX.
Haec suut verba federis, quod praecepit dominus Mose, ut feriret cum
filiis Israel iu terra Moab, praeter illud fedus, quod cum eis pepigit in
Horeb. Vocavitque Mose totum Israel et dixit ad eos : Vos vidistis universa,
5 quae fecit dominus coram vobis iu terra Aegypti Pharaoui et orauibus servis
eins universaeque terrae illius, tentationes raagnas, quas viderunt oculi tui,
Signa illa portentaque ingeutia. Et nou dedit vobis dominus cor intelligens
et oculos videntes et aures, quae possint audire, usque in praesentem diem.
Duxit vos quadraginta annis per desertum, nou sunt atti'ita vestimenta aJ. s
10 vestra nee calci amenta pedum vestrorum vetustate consumpta suut. Panera
non comedistis, vinum et siceram non bibistis, ut sciretis, quod ego sura
dominus deus vester.
Et venistis ad hunc locum egressusque est Sihon rex Hesbon et Ogs8.7
rex Basan occurrentes nobis ad pugnam et percussimus eos et tulimus terram
15 eorum ac tradidimus possidendam Rubenitis et Gadditis et dimidiae tribui
Manasse. Servate ergo verba pacti huius et facite ea, ut prndentes sitis in
Omnibus, quae facietis.
Vos statis liodie cuncti coram domino deo vesti'o, principes vestri et 3). lo
tribus, seniores atque praepositi, quilibet in Israel, parvuli et uxores vestrae
20 et advenae, qui tecum morantur in castris tuis tarn lignorum cesores quam
hü, qui portant aqnas, ut transeas in federe domini dei tui, in iureiurando,
quod hodie dominus deus tuus percutit tecum, ut suscitet te sibi in populum
et ipse sit dominus deus tuus, sicut locutus est tibi et sicut iuravit patribus
tuis Abraham, Isaac et lacob.
25 Nee vobis soHs ego hoc fedus ferio et iusiurandura confirmo sed as. u
cunctis praesentibus et absentibus. Vos enim nostis, quomodo liabitaverimus
in terra Aegypti et quomodo transierimus per medium nationum, quas trans-
euntes vidistis abominationes et idola eorum, lignum et lapidem, argentum et
aurum, quae apud eos erant.
so "Xe forte sit inter vos vir aut mulier, familia aut tribus, cuius cor». i8
aversum est hodie a domino deo vestro, ut vadat et serviat diis illarum
gentium et fiat inter vos radix germinans fei et absinthium. Atque si etiam
audierit verba iuramenti huius, benedicat tarnen sibi in corde suo dicens:
Fax erit mihi, ambulabo in sensu cordis mei, et pereat aebria cum sitiente.
:<5 Huic non volet esse propitius dominus sed tunc quam maxime furor ss. 20
eins fumabit et zelus contra hominem ilhmi, nt sedeant super cum onmia
maledicta, quae scripta sunt in hoc volumine, et delebit dominus nomcn eins
sub coelo et separabit eum ad malum ex omuibus tribubus Israel iuxta
omnes maledictiones federis, quae in libro legis huius scriptae sunt.
40 Dicetque sequens geueratio et filii, qui surgent post vos, et alieni, qui ». 22
delonge venerint, videntes piagas terrae illius et infirmitates, quibus eam
afflixerit dominus, sulphurc et salsugine comburens oranem terram eins, ita
538 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
ut ultra uon .seratur nee ulla herba germinet ad exemplum subversioui."?
Sodoraae et Gomorrae et Adamae et Zeboim, quas subvertit dominus in ira
et in fiirore suo.
5?. 24 Et dicent omnes gentes: Q,uare sie lecit dominus terrae huicV Quae
est haec ira furoris eins immensa? Et respondebunt: Quia dereliquerunt s
pactum domini dei patrum illorura, quod pepigit cum eis, quando eduxit
eos de terra Aegypti, et abieruut et servieruut diis alienis et adoraverunt
eos, quos nesciebant et quibus non fuernnt attributi. Idcirco iratus est furor
domini contra terram istam, ut induceret super eam omnia maledicta, quae in
hoc volumine scripta sunt, et eiecit eos de terra sua in ira et in furore et in i"
indignatione maxima iecitque in terram alienam, sicut hodie comprobatur.
i*. 29 Mysteria domini dei nostri revelata sunt nobis et filiis nostris usque
in sempiternum, ut faciamus uni versa verba legis huius,
Caput XXX.
Cum ergo venerint super te omnes sermones isti, benedictio sive male- is
dictio, quos proposui coram te, et redieris ad cor tuum in universis gentibus,
in quas disperserit te dominus deus tuus, et reversus fueris ad eum et
obedieris voci eins, sicut ego hodie praecipio tibi, tu et filii tui toto corde tuo
et tota anima tua, reducet te dominus deus tuus de captivitate tua ac misere-
bitur tui et sursum congregabit te de cunctis populis, in quos te ante dispersit. 20
». 4 Si ad fines coeli fueris eiectus, inde te congregabit dominus deus tuus
et assumet atque introducet in terram, quam possederunt patres tui, et possi-
debis eam et benefaciet tibi et maioris numeri te esse faciet quam fuernnt
patres tui. Circuncidet dominus deus tuus cor tuum et cor seminis tui, ut
diligas dominum deum tuum toto corde tuo et tota anima tua, ut possis 25
vivere. Omnes autem maledictiones has convertet super inimicos tuos et
eos, qui oderunt te et persequuntur.
3?- 8 Tu autem reverteris et audies vocem domini faciesque universa prae-
cepta, quae ego praecipio tibi hodie, et abundare te faciet dommus deus tuus
in cunctis operibus manuum tuarum, fructu ventris tui, fructu iuraentorum 30
tuorum, fructu terrae tuae, ut bene tibi sit. Revertetur enim dominus, ut
gaudeat super te ad benefaciendum, sicut gavisus est in patribus tuis, quod
audieris vocem domini dei tui et servaveris praecepta eins et statuta, quae
in hac lege conscripta sunt, et reversus sis ad dominum deum tuum toto
corde tuo et tota anima tua, 35
5ß. 1 1 Quia praeceptum hoc, quod ego praecipio tibi hodie, non supra te est
neque procul positum nee in coelo situm, ut possis dicere: quis valet ad
coelum ascendere, ut deferet illud ad nos, ut audiamus atque faciamus? Neque
traus mare positum, ut possis dicere: quis poterit mare trausfretare et illud
ad nos usque deferre, ut audiamus ipsum et faciamus? Sed prope te est 4u
verbum valde, in ore tuo et in corde tuo, ut facias illud.
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 539
Considera, quocl hodie proposuerim iu conspectii tuo vitam et bonum, 3?. is
et mortem et maliim, dum praecipio tibi hodie, ut diligas dominum deum
tuum et ambules in viis eins et serves praecepta illius et statuta atque iura
et vivas atque multipliceris benedicatque tibi dominus deus tuus in terra,
5 ad quam ingredieris po.ssidendam.
Si autem aversum fuerit cor tuum et audire nolueris atque errore de- '-ö- n
ceptus adoraveris deos alienos et servieris eis, praedico tibi hodie, quod
pereas et parvo tempore moreris iu terra, ad quam lordane ti'ansmisso in-
gredieris possidendam.
10 Testes invoco hodie contra vos coekim et terram, quod proposuerim a?- 19
vobis vitam et mortem, benedictiouem et maledictionem. Elige ergo vitam,
ut et tu vivas et semeu tuum et diligas dominum deum tuum atque obedias
voci eins et illi adhaereas. Haec est enim vita tua et longitudo dierum
tuorum, ut habites in terra, pro qua iuravit dominus patribus tuis Abraham,
15 Isaac et lacob, ut daret eam ilhs.
Caput XXXI.
Abiit quoque Mose et locutus est omnia verba haec ad Universum
Israel et dixit ad eos: Centum viginti annorum sum hodie, non possum
ulti"a egredi et ingredi, praesertim cum et dominus dixerit milii: non transibis
20 lordanem istum. Dominus ergo deus tuus transibit ante te, ipse delebit
gentes has coram te et possidebis eas. Et losua iste transibit ante te, sicut
locutus est dominus. Facietque dominus eis, sicut fecit Sihon et Og, regibus
Amoreorum et terrae eorum delevitque eos.
Cum ergo et hos tradiderit vobis, simiHter facietis eis, sicut praecepi 33. 5
25 vobis. Viriliter agite et confortamini, uolite timere nee paveatis ad con-
spectura eorum, quia dominus deus tuus ipse est ductor tuus et non dimittet
nee derelinquet te.
Vocavitque Mose losua et dixit ei coram toto Israel: Confortare eta. 7
esto robustus. Tu enim introduces populum istum in terram, (|uaui daturuin
30 se patribus eorum iuravit dominus, et tu eam divides sorte. Et dominus,
qui ductor est tuus, ipse erit tecum, non dimittet nee derelinquet te. Noli
timere nee paveas.
Scripsit itaque Mose legem haue et tradidit eam sacerdotibus tiliis -a. 9
I^\-i, qui portabant arcam foederis domiui, et cunctis senioribus Israel. Prae-
35 cepitque eis dicens: Post Septem aunos, in anno remissionis, in solennitate
tabemaculorum convenientibus cunctis ex Israel, ut appareant in conspectu
domini dei tui in loco, quem elegerit dominus, leges verba legis huius coram
toto Israel audientibus eis et in unum omni populo cougregato tarn viris
quam mulieribus, parvulis et adveuis, qui sunt intra portas tuas, ut audientes
40 discaut et timeant dominum deum suum et serveut, ut faciant omnia verba
legis huius. Filii quoque eorum, qui nunc Ignorant, ut audiant et timeant
540 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
dominum cleum vestrum cuuctis diebus, (|uibus vcrsantur in terra, ad quam
vos lordane trausmisso pergitis obtinendam.
5B. 14 Et ait dominus ad Mosen : Ecce prope sunt dies mortis tuae. A-'oca
losua et State in tabernaculo testimouii, ut praecipiam ei. Abierunt ergo
Mose et losua et steterunt in tabernaculo testimonii apparuitque dominus s
ibi in colurana uubis, quae stetit in introitu tabernaculi.
«.16 Dixitque dominus ad Mosen: Ecce tu donnies cum patribus tuis et
populus iste consurgens fornicabitur post deos ab'enos in terra, ad quam
Lngredietur et derelinquet me et irritum faciet foedus, quod pepigi cum eo.
Et irascetur furor meus contra eum in die illo et derelinquam eum et abs- lo
condam faciem meam ab eis et erit in devorationem, inv^euieut eum multa
mala et augustiae, ita ut dicat in illa die: Vere quia uou est deus mecum,
invenerunt me haec mala. Ego autem abscondara faciem meam in die illo
propter omnia mala, quae fecit, quia versus est ad deos alienos.
SB. 19 Nunc itaque scribite vobis canticum illud et docet« filios Israel et 15
ponite in os eorum, ut sit mihi canticum istud pro testimonio inter filios
Israel. Introducam enim eum in terram, pro qua iuravi patribus eins, lacte
et melle manautem. Cuuque comederint et saturati crassique fuerint, aver-
t«ntur ad deos alienos et servient eis blasphemabuntque me et irritum facient
pactum meum. Postquam autem invenerint eum mala multa et angustiae, 20
respondebit ei canticum illud pro testimonio, quod uulla delebit oblivio ex
ore seminis eorum. Scio enim cogitationes eins, secundura quas faciunt hodie,
antequam introducam eum in terram, pro qua ei iuravi. Scripsit itaque
Mose canticum lioc in die illa et docuit filios Israel.
SB. 23 Praecepitque losua filio Nun et ait : Confortare et esto robustus. Tu 25
enim introduces filios Israel in terram, pro qua iuravi, et ego ero tecum.
as. 24 Postquam ergo scripserat Mose verba legis huius in volumine atque
compleverat praecepit levitis, qui portabant arcam foederis domini dicens:
Tollite librum legis huius et ponite eum in latere arcae foederis domini dei
vestri, ut sit ibi contra te in testimouium. Ego enim novi inobedientiam 30
tuam et duram cervicem. Adbuc hodie vivente me vobiscum inobedientes
estis domino, quanto magis, cum mortuus fuero.
35. 28 Congregate ad me oranes seniores per tribus vestras atque praepositos,
ut loquar audientibus eis verba ista et invocem contra eos coelum et terram.
Novi enim, quod post mortem meam corrumpemini et declinabitis de via, 35
fiuam praecepi vobis, et occurreut vobis mala postea, eo quod feceritis malum
in consi)ectu domini, ut irritetis eum per opera manuum vestrarum. Locutus
est ergo Mose andiente universo cetu Israel verba carminis huius et ad finem
usque complevit.
Caput XXXII. 40
Audite, coeli, quae loquor, audiat terra eloquia oris mei. Stillet sicut
pluvia doctrina mea, fluat ut ros eloquium meuin.
Deuterononiion Mosi cum annotationiVuis. 1525. 541
Quasi himber super herbam et quasi stillae super gerrniua. as. 2
Quia nomen domini iuvocabo. Date magnificeutiam deo nostro. Petrae 3?. 3
integra sunt opera, quia et omnes viae eius iuditia.
Deus fidelis et absque iuiquitate, iustus est et rectus. S. 4
5 Corruperunt se illi, non filii eius, in viciis. ».5
Generatio prava atque perversa.
Haeecine reddis domino, popule stulte et insipiens? Ximquid non 3;. g
ipse est pater tuus, qui possidet te et fecit et paravit te?
Memento dierum autiquorum, attende annos generationum onniium. sü. 7
10 luterroga patrem tuum et annunciabit tibi, senes tuos et dieent tibi.
Quando dividebat altissimus gentes, quando dispersit filios hominum, «. s
Constiiuit terniiuos populorum iuxta numerum filioruni Israel.
Quia pars domini populus eius, lacob funiculus haereditatis eius. s.s
Inveuit eum in terra deserti, in loco liorroris et solitudinis. Cireum- 2?. 10
li duxit eum et erudivit et custodiNnt quasi pupillam oculi sui.
Sicut aquila provocans ad volandum pullos suos et super eos volitans, jj. u
Expandit alas suas et assumpsit eimi atque portavit in humeris suis.
Dominus solus dux eius fuit et non erat cum eo deus alienus. as. 12
Vexit eum in exeelsis terrae, ut comederet fructus agrorum, üt sugeret as. 13
20 mel de petra oleumque de saxo durissimo.
Butvrum de armento et lac de ovibus cum adipe aguorum et arietum s. u
pinguium, Et liircos cum pinguedine renum et triticum et sanguinem uvae
biberet meracissimum.
Incrassatus est dilectus et recalcitravit impinguatus, incrassatus, dila- s. 15
25 tatus es, dereliquit deum factorem suum et ueglexit deum salutis suae.
Provocaverunt eum in diis alienis et in abominationibus ad iracundiam 4^. le
concitaverunt.
Inunolaverunt demoniis et non deo, diis, quos ignorabant, XoxHs, qui i'. n
recenter venerunt, quos non coluerunt patres vestri.
so Petram, (jui te genuit, dereliquisti et oblitus es dei formatoris tui. 'H. \s
Vidit dominus et ad iracundiam concitatus est, quia provocaverunt «. 19
eum filii sui et filiae.
Et ait : abscondam faciem meam ab eis et considerabo novissinia a?. 20
eorum. Generatio enira perversa est et infideles filii.
.■JÄ Ipsi me provocaverunt in eo, qui non erat deus, et irritaverunt iui?. 21
vanitatibus suis. Et ego provocabo eos in eo, qui non est populus et in
gente stulta irritabo illos.
Ignis suecensus est in furore raeo et ardebit usque ad inferni novissima. «. 22
Devorabitque terram cum germine suo et montium fundamenta succendet.
40 Congregabo super eos mala et sagittas meas omnes mittara in cos. ». 23
Consumentur fame et depascentur febri et amara peste. Dentes bestia- S. 24
nun immittam in eos cum furore serpentum.
542 Deuteronoraion Mosi cum annotationibus. 1525.
83. 25 Foris vastabit eos gladius et in cameris pavor iuvenem simul ac vir-
ginem, lactentem cum homine sene.
18.26 Et dicam: ubinam sunt? cessare faciam ex hominibus memoriam eorum.
SB. 27 Nisi iram inimicorum vererer, ne forte superbirent hostes eorum et
dicerent: manus nostra excelsa et non dominus feeit haec omnia. 5
fü, 28 Gens absque cousilio est et sine intelligeutia.
iB. 29 Utinam saperent et prudentes essent in hoc ac intelligerent futura sua.
as. 30 Quomodo fiat, ut persequatur unus mille et duo fugent decem milia.
Nonne ideo, quia petra eorum vendidit eos et dominus tradidit illos?
sß.3i Non enim est petra noster ut petra eorum, huius rei et ipsi inimici 10
nostri sunt iudices.
33. 32 Vitis Sodomae vitis eorum et de agris Gomorrae. Uva eorum uva
f'ellis et botrus amarissimus.
3J.33 Veuenum dracouura vinum eorum et fei aspidum crudele.
SS. 34 Nonne haec condita sunt apud me et signata in thesauris meis ? 15
aj. 35 Mea est ultio et ego retribuam, tempore suo labetur pes eorum. luxta
est dies perditionis et adesse festinant futura eis.
35. 36 ludicabit dominus populum suuni et servis suis miserebitur. Videbit,
quod infirmata sit manus et clausi residuique consumpti sint.
SB. 37 Et dicetur: ubi sunt dii eorum? Petra, in qua liabebant fiduciam? 20
58.38 De quorum sacrificiis comedebant adipes et bibebant vinum libaminum.
Surgant et opitulentur vobis et vos protegant.
SB. 39 Videtis ergo, quod ego sim Ego et non sit alius deus praeter me.
Ego occido et ego vivere facio, ego percutio et ego sano, et non est, qui de
manu mea possit eruere. 25
58.40 Levabo enim ad coelum nianum meam et dicam: vivo ego inaeternum.
58.41 Si acuero ut fulgur gladium meum et arripuerit iuditium manus mea,
Reddam ultionem hostibus meis et bis, qui oderunt me, retribuam,
58. 42 Inaebriabo sagittas meas sauguine et gladius mens devorabit carnes
prae cruore occisorum et captivitate et prae denudato capite inimicorum. 30
sß. 43 Exultate gentes cum populo eins, quia sanguinem servorum suorum ulci-
scetur et vindictam retribuet in hostes eorum et propitius erit terrae populi sui.
«8.44 Venit ergo Mose et locutus est omnia verba cantici huius in auribus
populi, ipse et losua filius Nun. Comple\dtque omnes sermones istos loquens
ad Universum Israel et dixit ad eos: Ponite corda vestra ad omnia verba, 35
quae ego testificor vobis hodie, ut praecipiatis ea filiis vestris, servare et
facere omnia verba legis huius, quia non incassum praecepta sunt vobis sed
ut singuli in eis viverent, quae facientes longo tempore perseveretis in terra,
ad quam lordane trausmisso ingredimini possidendam.
<8. 48 Locutusque est dominus ad Mosen in eadem die dicens: Ascende in 40
montem istum Abarim, in montem Nebo, qui est in terra Moab contra
leriho, et vide terram Canaan, quam ego tradara filiis Israel obtinendam, et
Deuteronomion Mosi cum aunotationibus. 1525. 543
morere in monte, in quem ascenderis, et colligeris ad populum tuum, sicut
raortuus est Aaron, frater tuus in monte Hör et collectus est ad populura
suum, quia praevaricati estis contra me in medio filiorum Israel ad aquas
contradictionis in Kades deserti Zin et nou sanctificastis me iuter filios
5 Israel. Econtra videbis terram et non ing-redieris in eam, (|nam ego dabo
filiis Israel.
Caput XXXIII.
Haee est benedictio, qua benedixit Mose vir dei filios Israel ante
mortem suam, Et ait: Dominus de Sinai venit et de Seir ortus est nobis.
10 Apparuit de monte Paran et tu cum sanctorum milibus. A dextera eins
ignea lex pro eis. Quam dilexit populos. Omnes saucti eins in manu tua
sunt. Et ipsi iungent se ad pedes tuos, ut tollent de verbis tuis. Legem
praecepit nobis Mose, haereditati ecclesie lacob. Et erat in plenitudine regis
collectis principibus populi cum tribubus Israel.
15 Vivat Rüben et non moriatur et sit parvus in uumero. «. g
Haec est ludae benedictio: Audi, domine, vooem ludae et ad populum ss.?
suum introduc eum. Manns eins multiplicentur pro eo et sit illi adiutorium
de adversariis eins.
Levi quoque ait : Integritas tua et lux tua sit secundum virum sanctum s?. 8
20 tuum, quem tentasti in Massa et contendisti cum eo ad aquas contradictionis.
Qui dixit patri suo et matri suae: nescio vos, et fratribus suis: ignoro illos,
et nescierunt filios suos, hi servaverunt eloquium tuum et pactmii tuum
custodierunt, hi docebunt lacob iudicia tua et Israel legem tuam, hi poneut
thimiama coram naribus tuis et holocausta super altare tuum. Beuedic,
25 domine, facultati eins et opera manuum illius placeaut tibi. Percutite dorsa
eorum, qui insurgunt in eum et qui oderunt eum fac ne erigautur.
Et Beniamin ait: Amantissimus domini habitabit confidenter in eo, i«. 12
tota die tuebitur eum et inter humeros illius habitabit.
loseph quoque ait: Terra eins habeat benedictiouem domini in fructibus ». 13
30 de coelo et rore atque abysso deorsum iacente. In fructibus proventus de
sole ac luna, de vertice montium praecipue, in fructibus collium perpetuo et
in fructibus de terra et de plenitudine eins. Beneplacitum illius, qui mora-
batur in rubo, veniat super caput loseph et su])er verticem nazarei inter
fratres suos. Quasi primogeniti tauri decor eins, cornua rinocerotis cornua
35 illius. In ipsis ventilabit gentes usque ad terminos terrae. Haec sunt milia
Ephraim et haec milia Manasse.
Et Sebulon ait: Laetare, Sebulon, in exitu tuo et Isasdiar in taber-as. is
naculis tuis, populos vocabunt ad montem, ibi sacrifioabunt sacrificia iustitino.
Qui inundationein maris sugent et tesauros absconditos in han^na.
13 am Rande In plenitudine regis videtur velle, quod Moses loco et officio regis inter
CDS fuerit.
544 Deuteronomion Mosi cum aunotationibus. 1525.
SS. 20 Et Gacl ait: Beuedictus in latitudiue Gad. Quasi leo morabitur
rapuitxjue brachium et verticem. Et vidit principium suum, quod ibi pars
doctoris esset reposita. Et venit cum prineipibus populi et fecit iusticias
domin i et iudicium suum cum Israel.
a>. 22 Dan quoque ait : Dan catulus leonis, fluet de Basan. &
58. 23 Et Naphthali dixit: Naphthali habundantia perfruetur et pleuus erit
beuedictionibus doraini, mare et meridiem possidebit.
95.24 Asser quoque ait: Beuedictus filiis Asser. Sit placens fratribus suis
et intingat in oleo pedem suum. Ferrum et aes sit calciamentum eins.
Sicut dies iuventutis tuae ita sit et seuectus tua. lo
as. 26 Nou est deus alius ut deus rectissimi. Ascensor coeli auxiliator tuus.
Magnificentia eins in nubibus, ibi est habitaculum eins ab ante et subter
brachia in mundo. Eiiciet a facie tua inimicum dicetque: conterere. Habi-
tabitque Israel confidenter et solus. Oculus lacob in terra frumenti et vini
coelumque eins stillabit rore. Beatus tu Israel. Quis similis tui, popule, is
qui salvaris in domino? qui est scutum auxilii tui et gladius gloriae tuae.
Lassabuntur inimici tui et tu eorum excelsa calcabis.
Caput xxxnn.
Ascendit ergo Mose de canipestribus Moab super montera Nebo, in
verticem Pisga contra leriho ostenditque ei dominus omuem terram Gilead 20
usque Dan et universam Naphthali terramque Ephraim et Manasse et omuem
terram luda usque ad mare novissimum et australem partem et latitudinem
campi leriho civitatis palmarum usque Zoar. Dixitque dominus ad eum:
Haec est terra, pro qua iuravi Abraham, Isaac et lacob dicens : Semini tuo
dabo eam. Vidisti eam oculis tuis et non transibis ad illam. 25
58. 5 Mortuusque est ibi Mose servus domini in terra Moab iubente domino
et sepelivit eum in valle terrae Moab contra domum Peor. Et non cognovit
quisquam sepulchrum eins usque in praesentem diem. Mose centum et
viginti annorum erat, quando mortuus est. Non caligavit oculus eius nee
vigorem genarum amisej'at. Fleveruntque eum filii Israel in campcstribus 30
Moab trigiuta diebus et completi sunt dies planctus lugentium Mosen.
as. 9 losua vero filius Nun repletus est spiritu sapientiae, quia Mose posuit
super eum manus suas. Et obedierunt ei filii Israel feceruntque sicut prae-
ceperat dominus Mosi. Et non surrexit propheta ultra in Israel sicut Mose,
quem nosset dominus facie ad faciem, ad omnia signa atque portenta, ad s.v
quae facienda eum dominus misit in terra Aegypti Pharaoni et omnibus
servis eius universaeque terrae illius, et cunctam manum robustam maguasque
visiones, quae fecit Mose coram universo Israel.
13 am Bande q. d. sursum habitat et tarnen omnia etiam in mundo potest et facit, ut
suos liberale certo credatur posse.
SSorlefung über bog S^euteronomium. 1523;24. Deuteronomion ]\losi c. annotat. 1525. 545
V] In Deuteronomium Rliapsodia a D. M. L. excepta 1523.
secunda feria post Invocavit. hora 5.
Deuteronomium id est secimda lex. In sequentibus vocat eam Moses
legem secundam, quia secundo repetita est, sicut nos omnes summam rei
5 perstringimus. Quae pertinent ad sacerdotium Leviticum hie describuntur et
praeeipitm- regi et sacerdotibus, ut hanc legem ter in anno legerent.
D] Annotationes M. Lutlieri in Deuteronomion Mosi.
DEuteronomios , idest secundaria lex, liber iste vocatur: sie enim et
ipsemet Mose appellat Deutero. 17. ubi praecipit ei, qui futurus esset s 3)Jof. i7, is
10 rex Israel, ut a Levitis accepta hac secundaria lege omnibus diebus in ea
legeret, et Deutero. 31. praecipit, ut singulis Septem annis, quando remissio sswof. 31,32
celebrabatur, coram toto Israel legeretur in festo tabernaculorum in loco,
quem elegisset dominus. Vocatur autem secundaria, non quod alia sit quam
ea, quae in monte Sinai data est, sed quod denuo repetita sit novo pacto
15 per ministerium Mosi coram iis, qui priorem in monte Sinai non audierant.
Siquidem illi, qui ab ipso domino eam audierant, omnes in deserto perierant.
Est igitur liber iste compendium Mose et summa totius legis et
sapientiae populi Israel, in quo pretermissis uuiversis illis, quae ad levitas
et sacerdotes pertinent, tautum ea docentm-, quae populo et vulgo scitu sunt
20 necessaria. Atque si proprie ad nostrum usum velis libellum appellare, recte
appellaveris Explanationem decalogi plane copiosissimam et luculentissimam,
qua cognita nihil prorsus desiderare queas, quo ad intelligentiam decem
praeceptorum opus sit. Docet enim populum istum iuxta decem praecepta
bene vivere tam spiritualiter quam corporaliter instituitque internum con-
25 scientiae regnum, prophanam simul rerum politiam, tum externum ceri-
moniarum modum plane divina aequitate et sapientia, ut nihil sit in universo
genere vitae, quod hie non sit sapientissime et aequissime dispositiun.
8 Deuteronoinio(n) c in s 10 vt o (tota vita) omnibus 11 semel [nicht
gestrichen] über vt 13 (ab) quam 14 novo pacto o 16 qui über (ex ipfo)
darauf ab ipfo (sed) omnes 17 Est || igitur (Est igitur liber iste) liber iste
18 illis (quQ ad levitas nosse pertinet) 18/19 quQ bis pertinent rh 19 20 ne-
cessaria scitu sunt II 22 quo(d) c (decalog) decem 24 bene o 24/26 in-
stituitCJ (tam) internum conscienti<j (q externum) regnum propbanum simul [r. propli.
simul o/ rerum (admi nd/?/) politiam (plane diuinis legibus) tum extern (a)m /^c in iiy
ceremoniarüm modum plane (diuinis) diiiina 26 sit (v) in
7 Mar. DE Martini F 8 Deutberonomios L> 18 unireraiB fehlt Erl. 22 prorsus
fehlt Brl.
Sut^erg Söetfe. XIV. 35
546 Sorlefung über ha^ 2;eutcronomiiitn. 1523/24.
V] 1, 1 'Haec sunt verba' 2C. Primo locus et tempus describuntur a Mose.
Topographia est. Ista dicta sunt in radicibus montanorum Arabiae. Sicut
Thuringia terminatur montibus sylvae Thuringicae, Alpes dividuut Germa-
uiam ab Italia, ita ludaea terminatur montibus Aral)iae. 'In solitudiue^ k.
Solitudo locum, ubi non habitatur, significat, ut bie ^eibe inter Wittenbergam 5
et Lipsiam. Ita fuit terra subiecta Moabitis, nisi quod non erant pagi et
oppida, sicut apud nos sunt hie^ ^eibe. Sic in Euangelio lesus solitudinem
petiisse dicitur ?c. Arabes in montauis: Varii populi in montanis habitabaut
Ammon, Moab, Idumeorum, Cedar, qui maximam partem occupat. Sicut
apud nos am ^Ql'^ varii populi habitant, ita in montanis istis erant. lo
*Iu campestribus', im Qcfulb, ubi situs est squalidus ager neque triticum
neque siliginem ferens. Marc rubrum, fdjilffmer multum iunci et carecti
liabens in littore, situm est ad meridiem sive austrum terrae promissionis.
Inter Pharan jc. Ponit quattuor montes, undequaque habuerunt montaua,
gtoS ^oi)t hiXQ. Haec vocabula in prophetis, ideo notanda. Ubi est auri is
D] 1,1 Haec sunt verba.
Topographia haec est. Ebraei eadem dictione 'trans' utuntur sive ultra
lordanem sive citra lordanem velint dicere, ut non nisi ex loco loquentis et
audientis iudicare possis, ultra ne an citra dicendum sit.
Porro 'desertum' apud eos non sie vocatur, quod nihil ibi sit homiuum 20
vel rerum, cum in scripturis multae urbes in deserto sitae describantur, sed
quod sit silvestris locus. Carapestria recte versum est ex Ebraeo 'Araba',
quod proprie significat planiciem, ubi sine silvis et montibus late patent
campi, germanice e^n felb. Ac vide, quod Mose hie campestria Moab facit
in deserto velut opponens Carapestria deserto quasi campestria in silvestribus. 25
Marc rubrum a Graecis dicitur, sed Ebraice mare Suph, hoc est cari-
cosum aut iuncosum. Falsus videtur Hieronymus transferendo 'ubi est auri
plurimum^, cum uomcn proprium loci 'Desahab' esse vero sirailius sit, quod
auri abundantiam sonat. Nam et alias sepe idem vir nomina propria facit
appellativa et econtra, qui lapsus in Ebraea lingua facilis est. 30
Topographiam vero istam, ubi dicit 'versus mare rubrum inter Paran,
Thophel, Laban, Hazeroth et Desahab undecim dietis a monte Horeb usque
17 (Primo describit topographiam) Topographia dictione (dicunt vt vltra)
Irans 18 loco über (situ) 21 sitq 0 22 quod (non) sit silvestris locus (quäle m
nee alius ab raris agris et campis) Campestria 23 (agris & carapi) vbi
24 (äquales) campi (& agri) germanice cljn felb o quasi bis campestribus rh
29 vir o 30 est (. . si indiligens fueris) 31 istam (non intelligo) vbi dicit
[v. dicit o/ (vi Nam Mose facit fecit/o/ ista campestria,) versus
16 darüber Incipit Liber Elleliaddebarim , qui Deuteronomius praenotatur, cum anno-
tationibus Docto. Mar. Luth. D 24 ol)nn D ein /v 30 Hcbraea (und so immer) CE
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 547
V] plurimum : ein goItflruBen. Cades bamea : Solitudo a meridie prope ten'am i, 2
sanctam, sicut si quis a Dieben recta pergeret ad Wittenbergam.
Noluerunt Amorrheum occidere, miserunt exploratores , ideo retroacti
sunt. Undecim diebus: (5t)lff tag Tet)B a Sinai usque Cades, iüen ■man burci^
5 hQ5 geBttg jCUC^t per montem Se}T. Montana vocat «criptura totam terram
in montibus sitam, quod iter potuerunt conficere undecim diebus, per desertum
quoque, nisi fuissent praevaricati. Non fuit desertum proprie sed terra non
exculta.
Tempus describit, quo legem tulerit: 40. anno, XI. [mense], die 2C.
lö 'postquam pereussit Seon' alia temporis descriptio. Coepitque Mose explanare i, 4
7 über quoque steJä etiam 9 mense Jehlt
D] ad Cades Bamea per viam montanorum Seir' relinquemus incolis locorum, i, 2
ne frustra laboremus in incertis.
Igitur in anno quadragesimo. 1,3
Haec Chronographia est. Annus quadragesimus hie est exitus de
15 Aegypto, 'in undecimo mense in prima mensis' scilicet in fine vitae Mosi,
qui adhuc duobus fere mensibus cum illis erat futurus, in quibus testa-
mentum suum coudit ac illis valefacit. Observa autem id 'locutus est ad
filios Israel omnia, quae praecepit ei dominus ad illos\ Nihil nisi mandatum
sibi a domino loquitur, hoc enim usque ad tedium in isto libro repetit et
20 inculcat, ut doceat Nihil esse in populo dei diceudum, nisi quod certum sit
esse verbum dei, imo nee hoc satis est certum esse de verbo dei, sed prae-
eepto dei cogi oportet quemlibet ad dicendum verbum dei, ut hie dicit:
omnia, quae praecepit illi dominus, non ait, quae suggessit illi dominus, ut
frustra sibi impii homines de afflatu spiritus saneti placeant, dum in suis
25 statutis et consiliis sese non errare divinant. Nam quod hie dicitur 'eoepit 1, 5
11/12 auf Seir folgt ein gestrichener Absatz (über dessen erster Zeile und dann breiter
am Bande die Worte reliuquemus bis incertis stehen): (Nam ut hie aliquo redimas
quod versus mare rubrum ea campestria vergunt vel speetant, quamvis
longo itinere distent, tamen) hoc urgeo /"hoc u. oj (quomodo inter Pharan et
Hazeroth sita sint, cum Hazeroth una sit mansionum in quam veneruut
egressi de Sinai, antequam venerant in Cadesbarnea Nu. 43 [üu. 43. rj
Deinde inter Pharan, que est pars Cades Bamea ac campestria Mnali
mediant multa praesertim mare mortuum. Vel ergo id relinque habitatori-
bus loci vel alias diligentius quere, uum sint alia ista nomina ab illis)
16 fere 0 in quibüs über (mo) 17 süüm {omnffj disponit) condit 17,18 ad
(omnem Ifra . . . faj) filios 18 nisi (verbum) mandatum 19 sibi über (de/^?7)
enim (tarn) us(5 22 quelib-^ rh 23 non (au t ait) ait 25 diüinaut (e proprio
capite) Nam
15 fine] prima D
35*
548 SBorlefung über ba^ 3}euteronomium. 1523/24.
V] legem: Nihil praecipitur nisi quod deus iussit. Semper inducit authoritatem
praecipientis dei et ineulcat usque ad tediiim. Vult itaque, ut nihil doceamus
nisi certi sie esse verbum dei.
1, ö Narratio "^dominus deus noster locutus' 2C. Pulchre repetit et inter
narrationem recitat opera dei et hominum. Ubi non sunt operati secundum 5
opus dei, succubuerunt: item laus dei et magnificentia eins.
'SufBcit vol)is' 2C. Hebraica est phrasis. Ego sie: ^x t^ani long gnug
i)k getüont, gnug fe^t ir l)ie getüeft, sufficit jc. Mysteria de gratia sunt.
Satis sedistis in his montibus, Revertimini, tüenb mä) nu t)te ^et, vertite
faciem in directum ad terram sanctam. Male translatum est 'revertimini', lo
multos perturbat. In campestribus habet Hebraeum.
11 perturbat In (oder Ite) austribus In campestribus
D] Moses explanare legem' ipsum quoque eo pertinet, ut non nisi divinitus man-
datum loquatur.
1,6 Dominus deus noster locutus est nobis in monte Horeb:
Sufficit 2C. ih
Hie incipit Narratio, in qua pulchre repetit et totam historiam in com-
pendium redigit beneficia et mirabilia dei simul et opera hominum impiorum
memorans, ut praedicet gloriam et magnificentiam dei, quo alliciat populum
ad fidendum divinae bonitati et ad metuendum illius irara experientia doctum,
ut sie apti fiant ad suscipiendam legem eins ex animo. Haec est enim 20
omnium optima praeparatio ad audiendam legem et ad movendum auditorem,
quae fit per Euangelicam illam commendationem misericordiae et irae dei.
Horeb et Sinai idem sunt. Porro Hieronymus hie obscurior est, dum
dicit 'sufficit vobis', item 'rev'ertimini'. Non enim iubet eos reverti. Sed
postquam in Sinai ferme toto anno mansissent, in quo legem acceperant, 25
tabernaculum aedificaverant sacerdotioque et magistratu pro legitima populi
administratione institutis, item populo per vexilla et acies ordinato et nume-
rato, omnia in iustum ordinem redacta fuerant, iussit eos anno seeundo,
mense seeundo profieisei et sie ordinatos et instruetos recta via tendere ad
terram Canaan, ad quam undecim dietis pertingerent per viam montanorum 30
Seir. Hoc est, quod hie dicit 'satis fuistis in hoc monte", vertite vos et pro-
16/17 & totä bis redigit (&) rh 17 beneficia über (opa dej) 18 memorans o
19 ad o expntia doetüm rh 20/21 enim (op) omi optima 21 & (mo) ad
22 misericordie (dej) & 25 ferme (totum anljan nüm num) toto 26 (sacer-
dotium iustituerant &) sacerdotio<5 27/28 & nümerato r 28 (mane) redacta
31 Seir (& residebant in Pharan) Hoc
14 ad nos D 24 eos iubet C
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 549
V] Ad montem Amorrheoriim. Amorrhei potissimam partem terrae posse- h 7
derunt, Brecht ein et iucipite ab Amon-heis, quod vicinum est, Berg, grunb
imb tat. Divisa est terra in tres partes: plana, montana, campestria, teutouice
%\v ober grunb, gefulb, SSerg. Ad loca montana, quae sita sunt contra
5 meridiem iuxta littus raaris 3C. Palestini sunt et sunt in occidente, nempt»
gar ein.
Libanum in aquilone situm : multis miliaribus latus et longus est mons,
limes terrae est quoque. Euphrates non est in terra sancta: inter fluvium
Euphraten et Tvgrim sita est Mesopotaniia. Phoenicis inferior S}Tia est,
10 ubi Tvrus et Sjdon. Euphrates dividit Syriam Phoenicis ab alia Syria.
Regnante David et Solomone tota illa terra ludaeis subiecta fiiit, alias num-
quam totani subactam habuerunt, scriptura ibi impleta est per svnecdochen.
'En tradidi' : Xisi dominus tradiderit, frustra annitimiu*. i, 8
'Dixique vobis in illo' 3C. Incipit statutum et leges ponere. Antequam i, 9
15 leges ferantur, requirendae sunt personae, qui regant et regantur, alioqui
vanae sunt. Ut si in ecclesia nostra vellem ordinäre tractatorem scripturae,
D] ficiscimini, ut veniatis ad raontana Amorei. Et sie profecti sunt et mansione
vicesima tertia venerunt in Pharan seu Kades, quae et Zin dicitur, ut habes
Nume. X.
20 Ad montem Amorei. i, 7
Semel hie dictum sit pro rudioribus: montem his et similibus locis, in
quibus terras et populos significat, pro montanis accipi seu potius pro tota
terra, in qua varii montes sunt. Hinc sepius legimus 'in monte Ephraim,
in monte luda'. Sic et hie '^mous Amorei'. Deinde ^4moreus' singulare pro
25 plurali seu pro gentili non pro personali nomine pouitur.
Et dixi ad vos in illo tempore. 1,9
Scilicet adhuc in monte Sinai constitutis (de quo dixerat: locutus est
nobis dominus in monte Horeb). Dixit autem hoc Exo. 18. suggerente
lethro, antequam legem accepissent. Ideo hie locus narrando sequitur, qui
30 tarnen re gesta praecessit priorem. Observa, quaeso, hie, quod ante leges de
17 (tercia) mansione 18 venerunt über (raanserunt) ut habes o
19 Nu. (13.) X 23 terra (pplor po) in 25 ponitur. (Describit autem terram
Canaan promissionis fo] hoc loco sie: primo montanu/^?/ Amoreoriim: Deinde
omnes vicinos eorüm, qüi [oj iu campestribus & item vallibüs habitant. item
qui ad meridiem Ulis sunt: quales fuerunt Amalekite /qu. bis Amal. rj item
qui ad littus maris. item [oJ quales sunt philistei Terram Canaan /"t. C. rÄ/ item
libanon us(B ad fluuiü magnQ Euf phrath. sj versus septentrionem Amorei
eni vltra lordanem, Cananei citra lordanem habitabant vtri(J) 26 (hinc)
über dixi 28 dominus (on) in 30 tamen o (omne)
19 Numeri decimo C
550 Söorlefung übet ba5 2;euteronomium. 1523/24.
V] vanum laborarem, quia desunt personae. Incipit tractare de personis primum,
antequam leges ferat.
1, 10 *Non possum soliis sustinere' 2C. Locus est de instituendis magistrati-
bus in republica. Primum copia virorum sit in republica, qui sciant alios
2 Jim. 2, 2 docere, sicut Paulus dicit. In admiuistratione spirituali secus est. s
Dens raultiplicavit vos. 'Portare' melius esset quam 'sustinere', sicut
Paulus concordat: Alter alterius onera portate. Est nou solum iurgia diri-
mere sed etiam portare infirmitatem ic.
i, H 'Dominus deus patrum vestrorum addat' 2C. Per parenthesim haec
inseruit. Benedicat vobis, sicut nos dicimus tüte fein ift bQ§ Ünb, @ot lo
6e^ut§, bene potest edere, got be!§ut bid). 'Iurgia' non est in Hebraeo sed
onera et causas. Onus ad mores pertinet, quod sunt inexplebiles murmu-
rantes, causae sunt contentiones in iuditio 2C. Moses in uno loco, in alio
recitat varie et eum secuti sunt ferme omnes prophetae. Sicut et deus varie
tempora mutat : iam per duos dies pluit, nunc flores apparent, hie fortis est, is
iUe imbecillior, hie dives, alius pauper 2C. et tarnen ordo est. Diligens sit
collator locorum in Mose, ut conferat ultima primis et econtra, et videbit
SRöm. 2, lomirabilia, ut exemplum de gratia et libero arbitrio: In Rho. 2. 'gloria et
SRöm. 3, 20 pax operanti bonum' Et 3. *quia ex operibus legis non iustificatur omnis
god). 1, 2 vivens'. Item Zacha. 1. 'Convertimini ad me' et 'converte nos deus salutaris 20
noster' videntur pugnare. Ideo conferendi loci, periculosum est scripturam
D] personis et magistratu quaestio est, frustra enim leges feruntur, si desiut,
qui administreut et exequantur, simul quod magistratus ofBtium sit labores,
onera et iurgia populi ferre, ut servum nou dominum sese agnoscat, id quod
Charitas requirit. Qui vero comoda, ocium et quietem in magistratu quaerunt, 25
perversi faciunt, ut sibi populus potius serviat, et illius incomodo fruuntur
ad suam libidinem.
Negocia dicit assiduam illam occupationem et paratam soUicitudinem
pro populo regendo, quibus excluduntur ab ocio et quiete. Pondus dicit
pacientiam iUam egregiam ferendarum infirmitatum et difficilium morum vulgi, so
qua nisi praeditus sit magistratus et rigore iuris velit omnia exigere, citius
perdiderit populum quam exaltarit. Scitura est illud proverbium Friderici
iraperatoris tertii 'Qui nescit dissimulare, nescit imperare'. Iurgia sunt causae,
quas populus inter sese habet, quibus componendis et disponendis magistratus
necessarius est. Ita nihil e populo ad magistratum redit nisi occupatio, 35
sollicitudo, patientia, molestia et labor, ut recte dixerit ille Bias : 'magistratus
22 personis (idone/^?/)& 23 (manuteneant) exequantur 24 (sustinere)
ferre 26 potius 0 (fruitur) fruuntur 28 (v . .) dicit paratä r 29 (quib)
quibus 30 egregiä r 33 {s& ßj vox experienti*^) Iurgia
29 quiet^ Ä quietae B 30 infirraatum D
Deuteronoiuion Mosi cum annotationibus. 1525. 551
V] sequi secimdura faciem nnins Cherubim, oportet, ut se mutuo respiciant.
Mos scripturae est, ut videatur sibiipsi contraria, non iu eodem loco sed
diversis, si conferatur. Ita hie apparet, quasi Moses suo consilio et proprio
constituisset iudices, cum dicit: tunc dixi vobis k., cum in Exodo darum
5 sit, quod letro soceri sui consilio fecerit. Confer locum Exodi cum hoc et
videbis Mosen consilio soceri letro et spiritu dei fecisse. Nam homo spiri-
tum dei habens dominum deum consulit. Scriptura quasi per partes con-
scripta esse videtur et quasi concisim, sicuti sunt omuia opera dei varia et
quasi permixta tarnen ordinatissima, quaraquara non appareat.
10 'Date', melius afferte, sicut psalmus: afferte filios arietum. AfPerte, ^^1? 29, i
fi^Qfft, iacta curam tuam in dominum, fc^aff betn fotg ouff ben Ijaxn. Li
Hebraeo sie: AflPerte (pro date) ex vobis viros sapientes, intelligentes et
seien tes i. e. tt»e^[e, öerftenbtQ unb funbtg. Ad regendum requiritur sapiens
intelligens et sciens nedum rerum, quas mundus magnifacit sed et sacrarum
15 rerum, ut sciat, quae sint verba et opera dei. Non spectandum, an sit dives,
nobilis, qui deligatur. Hinc usus obtinuit, ut scribatur S)em ßrfamert unb
toet)fen k.
3 conferantiu" aber n von der ziveiien Hand roth durchstrichen 11 in über durch-
strichenem super
D] \arum ostendit', imo, ut scriptura habet, dii appellantur, quod plane divinis
virtutibus longe ultra humanum modum fulgere eos oporteat, qui infirmum
20 ülud et varium corpus vulgi sub Satanae regno in terra hostili feliciter
curare debent.
Parenthesin illam (dominus deus addat 2C.) etiam apud nos in usu habeut 1, 11
idque satis pie, ubi dicitur vel de pueris vel iumentis bene habentibus : Deus
serv^et, vel, deus benedicat, scilicet ab antiquis traditum vel hoc ab exemplo
25 Mosi acceptum, ubi statim, ut populum sicut Stellas coeli multiplicatum
dixerat, addit 'Dens addat' velut fascinum metuens, ut nostrae solent mulier-
culae suspicari, dum laudautur ab aliquo infantes in faciem.
Date ex vobis viros sapientes. 1, 13
Bestiae reguntur viribus et arte. Homines regi oportet sapientia et
30 intelligentia, quia ratione viget homo, quae non potest fune aut gladio iuiecto
peti sed verbo per aurem misso. Apprehensa autem ratione per verbum
totus homo trahitur et regitur, quocunque velis.
20 vülgi o 22 IC.) (adhuc |1 ad Luc) etiam 22 habeut über (est vbi)
24 benedicat (velut vel ex hoc Mosi) vel ab antiquis traditum über (acceptum)
ab o exemplo c 27 infantes (inf) in 29 (v.) sapientia 30 (nempe solo
verbo.) quia (qu?) homo iiecto 0
26 deus addet B
552 2}orlefuug übet bai 2)euteronomtum. 1523/24.
V] In principibus maxime requiritur sapientia, nou curandum, quam mul-
tura possideat. Unde seniores seraper assumpti sunt in consulatum. Hinc
apparet Mosen non divites aut nobiles accepisse, sed sapientes ic. 'Notos'
1' 15 Hieronymus transtulit, quorum conversatio sit probata. 'Nobilis', et Ttieitlt
nit bie ebeUeut. Regnum hominum est super creaturam rationalem, ideo solo s
verbo regitur, quod consistit in sapientia et intelligentia. Magis requiritur
scientia in magistratu quam probitas. Bene disputarunt, an melior esset
bouus princeps aut bonus civis, probus vir carens sapientia ic. noeumento
est reipublicae. Intelligentia est vis cognoscendi, quae sit maior in iudice
quam in cunctis populis. Nobis nascuntur principes, ideo male nos voca- lo
mus IC. Sapientia, cognitio animi rerum divinarum. Intelligentia, bo einet
bie ^aä) etmeffen tan, an admittenda sit. Interpres posuit gnarus, toi^ig,
est vis, donum cognoscendi quod observat acrimoniam iudicii. Sapiens est,
quando potest de rebus loqui, si quando ei proponitur causa, adest delectus
in causa, ne se aut alios seducat, ut videat finem et circumstantias causae, i5
l)ene trutinet rem. Alibi advertentia versum est. Daniel de Anticbristo
dicit 'non advertet' i. e. sine iuditio damuabit matrimonia, non cousiderans,
quid malorum pariet. Magistratus carens intelligentia ^jluntpt ^tn ein sine
ordiue orania perturbans.
Scientia (bte Befc^eiben^eit). Hieronymus 'nobiles' transtulit, mallem non 20
sie vertisset. Facit cognoscere doctrinam rerum, vocatur Epikia. In lege
et regendis hominibus oportet esse scientiam, ut magistratus ferat et labili
D] Et hie vides magistratum suffragiis populi debere eligi, quod et ipsum
ratio dictat. ideo et hie populus hac ratione per verbum Mosi captus libens
obsequitur ac laudat Mosen. Nam invito populo obtrudi periculosum aut 25
perniciosum est. 'Notos' appellat, qui sint cogniti in populo, multo autem
magis, qui sint experti et rerum gnari, ut eosdem notos et scientes intelligas.
Sapientes sunt, qui divina et humana sapiunt, nempe qui leges et iura ac
omnia necessaria pro hominum vita sciunt. Intelligentes Ebraice vocantur,
(jui iutenti et acri iuditio observantes ceu animo vigilanti sunt ut qui de 30
Omnibus recte et sane iudicent et Epiiciam calleant. Sicpiidem multa im-
ponunt sapientibus, nisi et intelligentes sint, et multa fallunt, nisi experti et
scientes sint.
Vides itaque divino iure nullam haberi rationem divitum, potentum,
nobilium, fortium, amicorum in gerendo magistratu, ut mundus solet, sed 35
1
24 p verbum Mosi rh 28 (& cognoscunt.) iiempe 29 Intelligentes (sunt quos
nos latine dicimüs) Ebraice Ebraice] Ebraice ij(s) fc in ijj 30 intenti: (acüti) &
(& vig.) ceü ut qui (facile falli nequeant. neCJ illis imponi) de 31 Epii-
ciam calleant rh
i
27 magis fehlt D 29 Hebraice (so auch weiterhin) F -
Deuterononiion Mosi cum annotationibus. 1525. 553
V] verbo et solum ob oculos ponit sibi solam externam tentationem et periculimi
uou cogitans verbum esse robustius omnibus periculis.
'Maxima raultitudo est' ic. Hoc facit impietas, ut magnifaciat pericu-1,28
lum etiam plus quam sit.
5 Et dixi vobis: nolite timere, ßaft euc§ nit grufen. Sicut fecit in 1,29
AegA-pto, ita et hie faciet, modo credatis. Reducit eis ad memoriam beue-
fieia et opera dei praeterita, ut credant, quod et nimc sit aifuturus, quod et
nobis faciendum est in tentationibus : recurrendum ad praeteritam liberatio-
uem et beneficeutiam addendo exemplum vel aliorum, quibus auxiliatus est,
10 vel nostrum.
'Curaque audisset dominus vocem sermonum vestrorum" 2C. Hie describi- 1, »4
tur via. Cum milii quoque iratus deus 2C. Moses hie loquitur quasi propter
populum punitus fuerit. In Xumeris habetur expresse de proprio peccato
Mosis. Illic enim dicit dominus: Quia non sanctifieastis me coram filiis
15 Israel 3C. Oportet concordare, est ergo hie sensus: ^ä) i)ah elüei; muffen
entgelten, quia dum regerem vos rebelles et incredulos, etiam cecidi, alioqui
non casurus.
Ferat leges secundum vires et couditiones subditonim. Sapientes, in-
telligentes, scientes eligantur. Ideo legibus non bene regitur populus, nisi
D] 20 sapientum, intelligentium et expertorum, etiamsi sint pauperes, despecti, in-
firmi 2C. Et sane quaesitum est, an melior sit bonus princeps et imprudens
vel prudens, tarnen et malus. Certe utrunque hie Mose requirit, tarnen si
utrunque haberi non potest, melior est prudens et non bonus quam bonus
et non prudens, quod bonus prorsus nihil regat, sed solum regatur nee nisi
25 a pessimis. Prudens etsi noceat bonis, tarnen malos simul regit, id quod
mundo est magis necessarium et comodum , ut qui est aliud nihil quam
(juoddam malorum vulgus. Hane sententiam et hie Moses probare videtur,
dum primo de sapientia disputat principum deinde de bonitate.
Non agnoscetis personas, 1, 17
30 Item: neque revereamini ullius personam.
Haec est summa et diffieilima virtus principium, aequitas seilicet et
simplicitas iudicii. Xam pauperes et ignobiles iudicare facile est sed potentes,
divites et amicos posthabito sanguine, honore, timore, favore, lucro damnare
sola inspecta causa hoc virtutis divinae est nee hoc facit ullus princeps nisi
35 spiritu sancto per fidem dei auimatus, ideo mundus plenus est principibus
sed fidelem quis inveniet, ait Solomo? Quoties ista sententia in prophetis spr.®ai.2o,6
21 et] fed 22 tarnen et] sed (An recte sit det'inita sententia) Certe
(Ego/^?/) tarnen 24 regat 27 quoddam 0 31 dificilima auch Es. 33 amicos
(seposito \\.n [t]) posthabito 34 sola inspecta causa rh 35 est o
22 et tarnen F 24 regit ÄBCDEF
554 Sorlefung über ba^ 2)euteronomtum. 1523/24.
V] moderentur leges. Alioqui perinde esset, ac si quis sues ante se impelleret
tautura et uon ad latera respieeret et hie sus excurreret illic similiter, @r
mu§ im fc^tüanc! fnren mit ber fc^hjuppen, hie remittere, alibi irapellere. Si
esset tott prior: hie stat iu libro, e§ lTtU§ fein, sive infirmi siut sive fortes
fratres, alias nihil expediretur. Moses non praescribit legem, quid faciant, 5
nisi prius vivas leges statuat, quae moderari possunt, qni sapientes sunt
iudices, sciunt leges addere et deniere 2C.
1. 14 *Tunc respondistis mihi: bona res est\ Consensit populus maxime,
cum audit se habiturum tales viros, qui omnia expedite ordinent. Prius
'quorum conversatio sit probata in tribubus vestris' vertit, nunc transtulit: 10
nobilis. Non hie ebcKeut intelligas, sed quorum conversatio omnibus cognita
est i. e. qui cogniti sunt, ha^ fie fl'om fctlt. Hoc 'nobilis'' latine significat
ein Berumpter man, ut nobile scortum. Vellem non transtulisset 'nobilis', quia
errorem parit. Principes, capita, in Hebraeo tribunus, qui habet sub se
mille i. e. millenarius. Ubi decem fuerunt, ibi unus fuit super eos. Descendit 15
a maiori, scilicet tribuuo, usque ad decanos. Deeeni uni committuntur, cen-
tenarius sub se habuit duos quinquagenarios et quinquagenarius quiuque
decanos, decanus sub se decera habuit. Et adhuc hodie pulchrum esset ita
fieri. Decem numerus absolutus, sicut dicimus: XII fratres pertinent in
unum monasterium. Unus fuit decem praefectus, incertum an oppidis an 20
villis an hominibus.
1. 15 'Qui doceret vos singula', non est in Hebraeo, sed 'schotrim' i. e. qui
sunt ad mauum magistratibus, ut in monasterio priori procurator, magistratui
2 SöJot. 1, 11 satellites. Schotrim nescio quomodo debeam vertere. Item legimus in Exodo,
quando Pharao constituit exaetores, ibi habuit schotrim, bte hü fi^afften, ha^ 25
I, ififte hh ei'Bet)t öolbvedjten. 'Praeccpi iudicibus vestris: Audite et iudicate
iuste', Hebraeus sie: Inste iudicate inter fratres et peregrinos. Loquitur
de ferendis oneribus et causis, facit eos dominos, ut tamen servi maneant.
D] repetitur, ubi arguuntur oppressionis et iniustitiae in pauperes, orphanos et
viduas ? •*"
1,17 Quia dei iudicium est.
Et hie locus est pro magistratu civili fortis. Sicut enim vindictam
suam esse dicit iufra 32., ita et hie iuditium suam ordinationem esse dicit.
Hoc autem pro solatio et exhortatione dicitur magistratus, ut sciat sese
gerere non suam rem sed divinam certique sint sese esse ministros dei et 35
operari opus divinum esseque in salutis statu, ut eo magis audeant recte et
simpliciter iudicare.
Hoc etiam vide, ut ante leges datas constituit iudices, ut commendet
nobis Epiikian. Nam iudices sunt leges vivae seu anima legis. Ideo priores
34 (sola) pro 38 iudices. (se) vt
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 555
V] 'Audite parvum et magunm' i.e. rtd^ten lt)Q§ xec^t i[t. Psalmus: Qui sedes i, 17
super Cherubiu, iudica populos iu iusticia. Hebraeus: inter vinuniquemque
fratrera et peregrinum, nou agnoscetis faciem in iuditio uec reverebimini a
facie cuiusquam, claudite oculos, tautiim verba et causam attendite, sive sit
ö soror sive gener. Hodie contra omnia fiuut. Proverbium: coguoscere faciem
in iuditio bonum non est. Agnoscere est ibi, quando quis prius rem novit
et postea, quando ei obvenit, iterum agnoscit. A^ult dicere: quando sedebitis
iudicatm'i, obveniet vobis consanguineus aut amicus, ibi nolite agnoscere
illum, sed clausis oculis iudicate, tanquam nnnquam vidissetis eum, et nolite
10 agnoscere. 2. Para. 19. losaphat dicit: Videte, ut iudicetis iuste. Quia iuditium " "^^"g ; *^'
dei est, reverentia vultus magnatum persona disrumpit omne iuditium. Et
verbum, quod durum erit coram vobis, ad me referte i. e. causam gravem.
'Profectique de Oreb'. Dens misericorditer eduxit Israelem ex Aegypto i, 19
usque ad montem Amorrhei et deinceps permisit ipsum cadere propter in-
15 credulitatem et immediate puuivit eos et reducti sunt jc. Et proliibiti ab
D] et superiores sunt legibus sicut et gladio. Itaque quamvis secundum leges
iudicare debeant et per gladium exequi, tamen in manu habere debent tam
legem quam gladium, ne legibus contra leges utantur sicut stulti illi, qui
fixis oculis in legem, posthabita circunstantia causae solum hoc habeut in
20 ore: Sic scriptum est, sie fiat. De hac re alias.
Venistis ad montem Amorei. i,20
Cades Barnea est vicina terrae Inda versus austrum. Ideo cum iam
attigissent fines terrae promissionis, acuit Moses illis animos et repetitis pro-
missionibus excitat fidem, ut ingrediantur nihil timentes. Verum hie vacillat
25 fides et superat populum incredulitas miserabili exemplo, ut hoc merito, cum
iam essent in introitu capiendae terrae, retrorsum cogerentur ire et 38 annis
in deserto vagari, donec omnes perirent et nullus intraret exceptis losua et
Chaleb duobus de tanto numero. Coepit haec incredulitatis ruina a modico
et specioso dubio, dum praetexunt mittendos esse exploratores, qui viam
30 edoceant, nee sese verbo promittentis dei credunt, qui eos etiam per mare
rubrum, ubi impossibilis erat via, duxerat, quasi non possit aut velit eos in
ten'a aperta et pervia deducere. Sic qui in magnis crediderant, in parvis
difBduut deo, ut scias fidem esse opus non liberi arbitrii sed gratiae dei
solius.
35 Est autem et hoc opus dei mirabile, sicut sunt omnia eins opera. Nam
ludaeum populum oportuit cadere, dum iam immineret cervicibus Amoreorum,
16 ItatJ (vt) qüis 20 fiat. (pr^ferentes leges ipsis iüdicibüs) De 27 &
nullus intraret r exceptis] excepto 30 cred(ider)unt c in credunt 31 duxera(n)t c
27 omnes fehlt (J 36 iam iam /•'
556 SBorlefung über bo§ S^euteronomium. 1523,24.
V] ingressu terrae promissae, ut daretur spatium peuitendi gentibus. Solent
transgredientes mox a deo castigari, impiorum difiFertur punitio, ut crudeliu.s
puniantur.
1,21 'Asceude'. In Hebraeo: occupa, invade, nt)m^§ ein. Iternm est pro-
missio et verbum repetitum misericorditer requirens fidem. Coeperunt quidem s
credere sed tantuiu duo ex eis perstiteruut. Hoc libro maxime fides docetur.
1, 22 'Mittemus viros' jc. Hactenus deus eduxerat et praecesserat eos, modo ipsi-
met volebant praecursores eligere et mittere. Debebaut se committere deo,
ut ipse ostenderet viam, ergo peccaverunt addentes ad opus dei suam ratio-
uem JC, quod deus pati nequit. lo
D] ut longanimitas dei commendaretur , quae gentibus illis iamiam perdeudis
spaciuni poenitentiae daret et minis dei terrerentur et couvertereutur. Sic
etiam cum damno et periculo sui proprii populi cousulit et gentibus per-
cutiens illum et parcens istis, ut ostendat sese esse deum nou ludaeorum
tautum sed et gentium. Quamvis et haec benignitas et longanimitas dei is
geutibus fiat per illarum coecitatem in laqueum et scandalum, ut indurentur
et impoenitentiam addant in tesaurum irae et iusti iudicii dei. Nam quis
dubitat Amoreos, cum vidissent hostem retrocedere et in deserto perire
seseque iam tutos et liberos esse, eam induisse persuasiouem , quod deum
haberent pro sese pugnantem contra hostes suos. Et fit eis hoc opus dei 20
decipula ad praesumendum de suis meritis et iram dei longe a sese remo-
vendum in alios populos, ut iam sine timore pergant in peccatis suis. Hoc
5|äi. 66, 5est quod Psal. ait: Terribilis in cousiliis super filios hominum. Et videmus
hie exemplum utrinque, quid faciat in mundo incrediüitas et coecitas hominum.
43nof.i3,2fg. Numeri 13. scribit Mosen exploratores iussu domini missos esse, quo- 25
modo ergo hie dicit urgente populo eos esse missos? Sic habet universa
scriptura, ut collatis undique locis velit seipsam interpretari et se sola
magistra intelligi. Estque omnium tutissimus modus scrntandi sensus scri-
pturae, si ex locorum collatioue et observatione ad illum contendas. Sic
supra dixit Mose sese dixisse velut proprio consilio 'Date ex vobis viros', 30
cum Exo. 18. hoc suggerente lethro dixerit. Ita hie certum est exploratores
esse exigente populi incredulitate missos et dominum ipsorum infirmitati
indulsisse et cessisse ac sie dixisse ad Mosen Nume. 13. 'Mitte' ic. Verum
peccavit populus hac trepidatione et consilio humano coeperunt niti non
solo verbo dei, ideo tanta ruiua secuta est modicum hoc dubium et, ut 35
12 daret(ur) c 13 populi unter (comodi) 17 in (the) tesaurum 21 (ad
penam peccati defin) ad 22 pplos. (Hoc) vt 24 incredulita(ti)s [cj &
cf;cita(ti)s fc] hominum quid (noceat) faciat in mundo u 27 et (per ses) se
30 (Date) velut 32 (illor /"?/) ipsorum 35 dei. (ideo dubite) ideo
12 minis dei terrerentur et fehlt Erl. 17 tesaurum A 23 psalmista F
25 Mose CF
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 557
C*] 'Odit DOS dominus'. Postquam homo diffidere coeperit deo, quem i, 27
prius propitium habuit, odibilem sibi reddit. Nam quando mutatur eins
verbum, ipse mutatur, est enim ipse in verbo suo. 'Quo asceudemus"? Ecce i, 28
ineredulus audit verbum et recipit sed avertit oculos ab incommutabili. Moses
5 propter suum peccatum punitus est, ut in Numeris patet, quanquam hie
conqueratiu" Moses, quasi propter populum ei iratus fuerit dominus. Xam
dominus ait: Xon sanctificastis me coram populo. Valde oecultum peccatum
est Mosis, vel incredulitatis aut aKquod aliud. Hoc peccatum reducit hie
Moses ad populum, quod fuit ei occasio, ^ä) f)dh etuer entgelten muffen.
D] 10 Paulus dicit, modicum fermentum totam massam corrupit. Sic Heuam prin- 1 ßor. s, 6
cipio paululum dubitantem mox prostravit serpens incredulitate , qua genus
humanum perdidit totum, adeo non est iocus in verbo dei et fide.
Odit nos dominus. i,27
Ecce quantam ruinam trahit tandem parvulum illud initium dubitandi
15 et fiducia humani consilii. lam enim in totimi obliti omnium promissionum
et mirabilium dei, solum in sua consilia mersi digni facti sunt, qui falsos
nuncios et praedicatores audiant. Et ut Paulus dicit, erroris efHcaciam illis 2 XM- 2, 11
mittit, qui non crediderunt veritati. Maiora illi praedicant et isti credunt,
quam res habet, et loco veri verbi dei mendaciis hominum acquiescunt. Xunc
20 demum simt muri in coelum erecti, nunc populus maguus et arduus, nunc
Enakim ibi, nunc terra absorbet habitantes in ea. Saevit incredulitas amisso
verbo dei et frustra illis inculcatur per losua et Chaleb promissio et veritas
dei, \äncit impietas et mendacium praevalet, veritas prosternitur. Hie fructus
est humanae prudentiae et virtutis in rebus dei. Denique ad blasphemias
25 veniunt: odit nos dominus (aiunt). Ea scilieet est gratitudo tot miraculorum
illis exhibitorum. Et quis digne queat exemplum hoc pessimura increduli-
tatis exaggerare? Nota ergo, impietas facit pericula plura et maiora quam
sint, verbum autem dei facit nihili. Contra pietas pericula omnia et maxima
habet pro nihilo et verbum dei pro virtute dei, Ro. 1. Sicut hie Moses sHöm. 1, ig
30 dicit 'nolite timere' 2C., promittens dei virtutem et repetens exempla prae-1,29
terita ad erigendam fidem, fortiter pugnans verbo dei sed nihil efficit.
Nota, si Mosi tot verbis et signis dei instructo non creditur sed cogitur
impietati cedere totum populum, quid nos miramur, si pauci nobis hodic
credant et totus mundus saeviat incredulitate? Mosi solum duo adhaerent
10 fermentu totum 14 (dubij) iiiitiüm 17 nücios (au) c iu & (ope-
ratione) erroris 23 prosternitur. (Hie frj liic totum.) Hie 24 est o 25 sj o
28 (facit) picula 33 ordere
10 fermentara totam Ä fermentum totam BDE fermentatam tutam C 25 Ea est
scilieet C 28 dei feJilt C
558 Söortefung über ha§ 2)euteronomium. 1523/24.
V] Sancti cadunt nobis in exemplum cousolationis et Demo desperet, si labatur
aliqiiando, quod dominus sivit tam magnos sanctos ruere. Ideo fit, ut in
himailitate conserventur homines et solo deo fidant, unusquisque opus suum
®at. 6, 4 probet, inquit K.
1.40 *Vos autera revertimini', sicut supra, jur jetjtert folt t)r umbtrettben. &
In solitudine dispersi sunt ad australem plagam, uon reversi sunt in Aegyp-
tum, quod contra scripturam actum esset, quae prohibnerat.
1.41 'Et respondistis mihi: peccavimus domino'. Summa proraptitudo ibi
est, nihil omittunt, quae possunt facere, tarnen deo non placet. Hie ruit
liberum arbitrium et facere quod in se est, hie quoque vitam oiferunt, tarnen lo
non acceptum deo, quia non praeceptum. 'Cunque instructi armis pergeretis'.
In Hebraeo sie: accinxit se quisque instrumentis bellicis. *In moute' i. e.
i,42montana. Non eninr sum vobiscum i. e. in medio vestri. 'Ne cadatis',
hebraice: ne mortaliter laedamini. Si quis laeserit JC, idem illic verbum
D] de tanto numero nee sie tamen desistit ant officium verbi et ducatus deserit, is
et frustra praedicat incredulis. Magna est ista historia et insigne exemplum
verbi dei et humani consilii, in quo videre licet, ut habeat verbi illa omni-
potens virtus in mundo.
1,34 Cunque dominus audisset, iratus iuravit 2C.
«Pf. 95, 11 Hoc loco sumptus est versus iste Psal. 94. 'Quibus iuravi in ira mea" 2C. 20
§ct)r.4,3et exemplum huius historiae magnifice tractatur in Epist. ad Ebraeos. Sed
quid est, quod Mose dicit Dominum etiam sibi iratum esse propter populum,
cum tarnen id meruerit proprio peccato, ut scribitur Nu. 20. Mysterion
quidem hie tangit. Veruntameu iuxta historiam sie iutelligo, quod Moses
oecasione regendi tam morosi et increduli vulgi tandem lapsus sit in incre- 2.')
dulitatem, et hoc vocat hie iram domini propter illos sibi inflictam. Hoc
tamen iterum nobis in doctrinam et solatiura scriptum est, ne desperemus
peccantes, quando in hac tentatione non modo multi de populo, absque
dubio magni ac sancti viri, ceciderunt sed et ipse insignis vir ac dux maxi-
mus populi Mose cecidit cum Aarone fratre saneto, ut metnamus dominum 30
ac diffidamus nobis, cum solius illius virtute sumus, quodeunque suraus.
1,40 Vos autem revertimini et abite.
Ista est plaga, ut ab introitu terrae rursum retrocedere cogerentur
versus mare rubrum non quidem in Aegyptum sed in solitudincm, ut ibi
consumcrentur paulatim per .38. annos. 35
17 habeat über (succedat) 19 (iur) iratus 24 Mose 28 (plane) non
de pplo [rhj (&) absCJ 31 virtute siraus
20 Ex hoc h>c<i Jj'rl. 31 virtute simus C
Deuteronouiion Mosi cum annotationibus. 1525. 559
P] est. Mortalis laesio est. Videtis misericordiam dei: qnautumcumque iratus
dominus tarnen non prorsus deserit in finem, non delectatur in perdi-
tione nee in duplici contritione, sed contentus est, quod luunt poeuam
siraplicem pro peccato. Amaricastis omnes dominum, sie namque est in
5 Hebraeo pro "^ ad versautes imperio domini^ (Hieronymus mire variat im, 43
iisdem verbis transferendis [supra sie vertit: sed increduli ad sermonem
dei nostri]) i. e. rebellastis et infideles fuistis verbo domini. Tumentes
superbia, proprie freubig, quia nou superbi erant poenitentes iam et parati
ad quodvis, sed pi'oprie öermeffenfieit praesumptio erat, sicut in psalmo: ab*{i9, u
10 alienis parce servo tuo, a temeritate custodi me, 9}ei*meffcn ober fixuel, quia
sine authoritate dei aggrediebantur hostes.
'Cecidit de Seyr usque Horma'. Fuerunt terra Seyr montana, occu-i, 44
pantur a variis populis, ab Idumaeis et aliis. Ascendemus et pugnabimus.
Locus est insignis, quod regit deus nos temerarios. ludaei quicquid agunt,
IS ift nit red^t. Ideo facit, ut frangat voluntatem nostram, ut neque bonum
neque malum faciant. Hie humana ratio iudicaret iniquum deum, quod hie
despicit ploratum, laborem et omnia. Satis nobis esse deberet hie nnicus
locus, quod nostra selecta opera deus non respicit.
D] Peccavimus domino, Ascendemus. i, 4i
20 Hie unus locus satis esset ad confutandum liberum arbitrium, ut scire-
mus nihil valere nisi quod deus in nobis operatur, sicut hie dicit: non enim
sum vobiscum. Quid enim hie omittunt, quod possit humanuni consilium
et virtus? poenitent, dolent, prompti sunt, arma capiunt, ascendunt et prorsus
nihil humani hie deest. Et tamen non solum nihil valet aut efficit sed pro-
25 hibetur quoque ac damnatur. Item nee post poeuam et cladem acceptam
plorantes et lugentes acceptat, quod tamen absque dubio sine Actione ex
totis viribus liberi arbitrii fecerunt. Sed quia praesumpserunt de sc et
suis Deo servire et placere ac gratiam de congruo aut condigno mereri et
opera a se electa non a deo praeeepta fecerunt, frustra omnia fecerunt.
30 Verum et hoc factum est ad indurandos Amoreos, ut peceatis auctis
accelerarent sibi interitum, dum victores evadereut et deum sibi favere
crederent. Atque vide iuditia dei inscrutabilia: populo suo de propriis
viribus praesumenti nihil sinit esse prosperum, sinit cum viuci et caedi,
quasi non sit deus illorum, hostes vero Amoreos viribus suis fidentes sinit
35 prosperari et vincere, ut scias hoc esse magis metuendum atque evidens
Signum irae dei perpetuae, si prosperetur impius in via sua et vicorit in
20 arliit: lilje: Auch später elnvjemal übe: r)a<)C(jen arbitrinni meist ausgeschrieben
2ß & (lame) lugentes acceptat. (quod tarne) quod 33 (cum) cum 34/35 (vinci)
prosperari 35 vincere. (Sed consilio abscondito (J) vt
20 liberum] libe. ABl)
560 Söorlefung über bo§ 3)euteronomium. 1523;24.
V] Sap. 1 De mysteriis huius capitis.
Priraum observa Mosen agere offitium legis et aliquando figuram
Christi. Praecipue legis offitium agit, ut Paulus 2. Cor, 4. comparat Mosen i. e.
2 eor. 3, H legis gloriam et Christum, ubi facies Christi et Mosis conferuntur: Nos
speculamur jc. 5
Hinc duplieem legem intellige: velatam et apertam. Revelata facies
Christi est aperta praedicatio et cognitio euangelii, scire et nosse, quod sola
nos gratia Christi iustificet et salvet, quod proprie est videre vultum Christi.
D] his, quae deus nee praecepit nee operatur sed proprio consilio et vi gerit,
sicut permisit hactenus iis, qui prosperati sunt in dolo traditionum huraa- lo
narum.
fiap. 1 De mysteriis huius capituli.
Quod alias monui sepe, hie repeto iterunique monebo, ut Christianus
lector primam operam navet quaerendo sensui illi, ut vocaut, literali, qui
solus tota est fidei et theologiae Christianae substantia, qui in tribulatione i5
et tentatione solus subsistit et portas iuferi cum peccato et morte vincit
atque triumphat in laudem et gloriam dei. Allegoria vero sepius incerta
est et ad fulciendara fidem infidelis et minime tuta, ut quae saepius pendeat
2ftön. 18, 2iab humana coniectura et opinione, cui si quis innitatur, baculo Aegypti
arundineo innitetur. Proinde cavendi sunt aut libero iudicio legendi Hie- 20
ronymus, Origenes et similes patres, imo tota illa Alexandrina schola, quam
Philo ludaeus teste Eusebio et Hieronymo laudat in huiusmodi allegoriae
studio olim floruisse. Nara horum exemplum nimio laudatum ac receptum
posteriores scriptores infeliciter imitati quidvis pro libidine sua e scriptura
fecerunt et docuerunt, donec quidam verba dei absurdissimis monstris apta- 25
verunt et, ut Hieronymus de suo quoque tempore conqueritur, repugnantem
scripturam per incongrua trahunt testimonia, cuius tarnen facinoris et ipse
reus fuit.
Tales sunt, qui hodie de B. virgine totam fere scripturam exponunt,
ubicunque invenerint vocabulum generis feminini. Item qui ex castello 30
Marthae aedificant monasteria et ex fortibus Israel magistros uostros in
academiis et similia innumerabilia portenta, donec repertus est, qui totam
metamorphosin Ov^idii ad Christum aptaret, in quo Hieronymus digne sto-
machatur, Epist. ad Paulinum, vocaus eos circulatores. Proinde hie regula
10 sicut pinisit frj (fecit) hactenus 12 Bl. 6^ der Hdschr. Mysteria huig capituli,
Rest der Seite leer. Bl.7^: De mysteriis luiius capituli 15 (spoctandus) tota (suL-
stantiej) Christian^ 18 tuta (s) c 20 (arumd) arundineo (atq)aüt 20/21 Hiero:
(&) Origenes 24 quidüis bis sua r/t (nihil non) ex [so] scriptura 28 (non
parüa) reus 33 aptarent
21 \lla fehlt D 29 beata F 33 aptarent JZ)^
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 561
V] Quam gloriam \äderunt ia monte Thabor tres apostoli. Ubi pacata est con-
scientia, suavissimus aspectus est, omuia duleia. Moses et lex dupliciter se
habet ad aniraam. Una est clarissime revelata, quando oppositum ingerit
animae totum Christum, sicut Christus docuit sakitem et pacem. Ita vultus
5 Mosis revelatus peccatum et mortem ostendit auimae, quaudo est revelata
lex, unde psalmus 'Ego dixi in excessu meo: omnis homo meudax', iie<^f. ne, n
proiicias me a facie tua et ne siuas roe perire in coguitione legis et peecati.
Hoc cornuta facies Mosis designat, in oculis aut fronte cornua deberent
depingi, quia quasi radii solares prominent prae elaritate. Et pulchre cor-
10 nuta dicitur, quia lex vehementer ferit crudelis usque ad mortem. Facies
Mosi est comuta i. e. robusta et valde percutit conscientiam. Qui ad hanc
cognitionem legis non venit, ille non perveniet ad gratiam, quia consolatio
attritis et afflictis fit. Hoc exposuit Paulus in Cor. et Rom.: Lex cognitio
peecati. Ministerium legis mortem operatur. Alia cognitio legis est velata,
15 quando lex non cognoscitur spiritualiter. Hinc homines pacati fiunt, ut qui
per opera legem iraplere volunt. Velata facies est. Et multa opera revelata
D] Pauli servanda est, ut allegoriae secundo loco habeantur et pro roborauda
et omanda locupletandaque fidei doctrina aptentur seu, ut I. Cor. 3. dicit, i Sor. 3, 12
non fundamentum sint, sed super fundamentum aedificentur non sicut foe-
20 num, lignum, stipulam sed sicut argentum, aurum, gemmas. Quod tunc
fit, si, iuxta praescriptum Ro. 12., prophetia fuerit analoga fidei, scilicet utsöm. 12, 7
certam praesumas alicubi positam in scripturis sententiam literali sensu
tractatam. Et huic tum demum tuam allegoriam idem souautem applices, non
ut allegoria probet aut fulciat sententiam sed ut probetur et fulciatur a sen-
25 tentia, ceu aedificium non sustinet fundamentum sed a fundamento sustinetur.
Ut ergo hie tute allegorisemus , praevenit uos Paulus 2. Corin. 4., 2 Gor. 3, 13
ubi totum Mosen copiosissima allegoria tractat comparans gloriam vultus
eius gloriae vultus Christi. Quo exemplo feliciter allegoriam texes faciens
e Mose ministerium legis et peecati et mortis sicut e Christo miuisterium
30 Euangelii gratiae et vitae, ut haec ad Romanos 4., 8., et alias puleiire tradit.
Porro Moses unicam faciem Paulus dupliciter spectabilem facit: velatam et
revelatam. Yelatam illis tribuit, qui ministerio legis tantum ad ojiera et
h^'pocrisim promoventur, hi uunquam intelligunt vim legis sed excaecatum
manet cor eorum in lectione veteris testamenti, ut Christi gloriam nee cog-
35 noscant nee suspirent. Revelatam tribuit iis, qui per legem non operantur
sed peccatum agnoscunt et occiduntur, ut ad gratiam aspireut.
18 que fehlt 20 stipulam . . . gemmas auch in Hs. 22 alicubi] alicui 23 (non)
sonantem 25 ceu (fundamentum non sustinetur a) ^dificiüm 28 (dei) Christi
29 (per) sicut 31 Mose
20 stipula und gemmae Erl. 22 alicui F 28 texens F
£ut^et§ SBerfe. XIV. 36
562 Sorlefung übet ba^ 2)eutetottomiunt. 1523,24.
V] lex destruit, quicquid facit lex velata, quae facit tantum opera, de quo dici-
iSQi. 2, iGtur: ex operibus legis non iustificatur omnis caro. Cave expositionem
Hieroiivmi, qiii velamen exponit pro litera, quam occidere dicuut, cum tan-
tum velata faeies hypoerisin faciat. Quando lex exigit spiritualem adfectum
implendi, nullum opus apparet. Ideo ad ipsam literam legis trahe velamen 5
et legis officium. Figura est Moses ministerii legalis. Lex spiritualis facit,
quae figurat Moses. Qui volet speculari, accipiat in manum totum Mosen
et inveniet mira, quomodo lex velata oppugnatur. In Exodo cum magis
Pharaonis contendit i. e. falsis iustitiis virgam levat. Duplicem legem sorihit
Moses, primas tabulas fregit i. e. per opera legis non impletur lex sed lo
destruitur. Per secundam tabulam lex servatur et ponitur in arcam. In
Deuteronomio appeUat sanctam legem nee tam contrarii sunt Mosi sieut in
primo, quando lex primum data.
'Haec sunt verba, quae locutus est\ Haec credo dici de praesenti
libro, quod Moses expedit omnia in cordibus audientium legem. Quod 10
topographia et chronographia pertinet ad hominem exercitatum per legem,
hie liber plenus est auri instructione spirituali et promissionibus. 'In soli-
tudine et campestribus' 2C. Anima in auditu legis constituta est in deserto
loco, sicut lohannes degebat in deserto praedicans legem. Sic vox legis in
D] Topographia itaque et Chronographia locum ipsum significat, ubi lex 20
docetur, idest populum legis nempe Synagogam, ad quod colludimt omnia
vocabula, quae hie Mose ponit, seil. 1. 'Citra lordanem' hoc est, ubi nondum
de lege in gratiam transitum est necdum palam docetur Euangelium. 2. 'In
campis Moab", quia ibi populus est, qui ex patribus sese natura iactat. Moab
enira sonat: ex patre. Nos semen Abrahae sumus (inquiunt). Et campi 25
Moab sunt ea, quae ex patribus habent, scilicet nomen, ritus, res, genus et
promissiones futurorum. 3. 'In deserto', quia sterilis et incultus populus, si
ad gratiae revelationem comparetur. 4. 'Versus mare rubrum', quia horret
hie populus crucem et mortificationem veteris hominis, qui in mari illo sub-
mersus est. 5. 'Paran' sonat iactantiam gloriationemquc veniens a 'Peer" in 30
Ebraeo. Hoc enim solet genus hypocritarum. 6. 'ThopheF ruinam sonat,
quod ruant de die in diem et peius habent, sicut Christiani de die in diem
renovantur. 7. 'Laban' candidum significat et speciosam pietatis speciem
illorum testatur. 8. 'Hazeroth' atria significat, quod iustitia legis foris in
carne sit nunquam in sanctuarium spiritus admissa. 9. 'Desahab' auri abun- 3.s
dantia est, iustitia operum opes muudi devorat. 10. 'Undecim dies' unitate
22 citra über (trans) 23 Euangelium auch In Hs. 25 (inqüt) rh 27 (quo
ad gratiä) si 31 Thophel auch in Hs. 32 & peius habent rh 33 & o 36 (nup/?7)
vnitate
22 F hat hier und im folgenden die Zahhoorle 26 scilicet] .f. AF
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 563
V] cordibus facit ea arida, sicut in solitudine circumsaepti montibus, hie nihil
aliud est quam inanitas omnis salutis. Nemo autera novit se esse in mon-
tanis et solitudine nisi per legem instructus.
'TofeF ruinam, 'Äser" ruinam, quae pertinent ad proprietatem legis et
5 eorum, qui sub lege sunt. Hi enim sunt in serupulosis conscientiis, com-
pungitur homo a facie legis, est ut in ruina, quanto magis adnititur, tanto
minus potest. 'Laban' candor et hvpocrisis est, quantumcunque annisus fuerit,
tamen revera legem non praestat. In his omnibus positus est, qui exerci-
tatur lege undecira diebus. 'Oreb^* siccitatem significat a sole factam, quando
10 itur in via undenaria, tft ungerab, qnia duodenaria via euangelium significat
et numerus perfectus est apud Hebraeos. Qui agitati sunt in lege per viam
undenariam, prope sunt terrae sanctae i. e. euangelio. In exercitio legis
praeparantur, ibi est auri pliuimum usque in Cades. Homo tamdiu teritur
legis iugo, quoad capax fit gratiae. Omnis iusticia legis est dura, non
15 amicabilis, non commodat proximo, non operatur sponte et gratis, rudia sunt
opera nondum plene euangelica. Ambulatur adhuc per montana Seyr [Seyr
rouc^].
D] distant a duodecim: Quia legis ministerium proximum est apostolico Euan-
gelii ministerio sed tamen deficit ab eo. 11. Via montis Seir via est opera-
20 riorum legis, quae difficilis, montosa et aspera atque 'Seir", idest hirsuta est.
Via vero Christi dulcis, facilis et blanda in spiritu gratiae. 12. Occisi reges
Amoreorum citra lordanem significant per legis dei ministerium humana
quidem studia damnari externe et de sola dei lege gloriari sed tamen nee
ipsam ad spiritum pertingere. Amoreus enim eloquentem vel loquacem
25 significat, scilicet Philosophiam et Theologiam huraanam. Cuius rex primus
'Sihon" vastator, quia hoc genus doctorum incredibiliter vastat dei scripturam
aequivocationibus et detorsionibus verborum ad suum sensum. Urbs 'Hesbon',
quae vox apud Ebraeos artes et rationera seu quicquid ingenio et arte ex-
cogitatur, nimirum rationalem illam sapientiam et (ut dicunt) verbosam theo-
30 logiam verbis dei affictam significat, quae irapios Amoreos, id est, verbosos
seductores facit et omnia vastat, sicut tunc Pharisaei et modo acaderaiae et
papatus faciunt. Alter est Og, id est, coquus, qui ventrem curat, Basan
pinguedinem sonat, quod regnum scilicet Amoreorum pro sua impietate
et verbositate raeretur copiam et abundantiam pro venire, sicut patent
35 exempla.
18 (verbi) Euangelii 19 sed his eo rh Seir (Seir) via 20 (alg/^?7)
atCJ 22 significat 25 hümanag über (gentileg) 26,27 <i hoc bis sensüm rh
29 (illud) illam verbosam über (rationalem) 30 verbis dei affictam o 31 tunc
pharisei & rh 34 & verbositate o 35 exempla (hi p vcrö legis mini/^?7)
36*
564 S3orlefung über ba% Seuteronomtum. 1523/24.
DJ 1,6 'Sufficit vobis, quod in hoc monte mansistis' JC. Promissionis sermo
est. Humiliatis per legem incipit praedicare consolationem, hi eüim proximi
sunt gratiae et accepta gratia tüerben fie re(^tf(^affen leut. Tum veuiunt ad
Amorrheos i. e. falsarios. Ibi quidam sunt lebusaei, Ephei jc, quod nou
aliud est, quam quod quidam Carthusiani sunt et diversae sectae. Nam s
gel. 53, 6 gentes nunquam caruerunt ceremoniis, Esaia: Omnes erravimus et unus-
quisque abiit in viam suam, Ita synagoga plena erat operibus et cere-
moniis, quando venit euangelium, quod prophetae toties vocant adinventiones,
consilia, viae propriae. Amorrei sane voluerunt esse sanctus populus. Po-
pulum dei incedere ad Amorrheos expugnaudos, est per verbum destruere lo
sectas, opera, quamquam crassa opera et vitia mundo nota obiurgat, proprie
tarnen speciosa opera petit. Ad moutes Amorrhei i. e. sectas principales.
'Amor' eloquentem significat, primus populus, verbosi scilicet pugnant cum
euangelio: priraum occurrunt equivocatores verborum, pugnant crucifigatores
1 xim. 1,7 verborum, sicut Paulus inquit: volentes esse doctores legis nesciunt, de quibus 15
afBrmant. Quod apostoli iusticiam vocant, ipsi peccatum appellant. Si esse-
mus concordes super vocabulis, quid ecclesia, iusticia 2C. significarent, nulla
esset inter nos contentio. Succedunt Cananaei, Bremer, ^Quffleut. Falsi iusti-
^ß^u. 2,21 ciarii Cananaei sunt, Paulus: 'quae sua sunt, quaerunt", Petrus: 'cauponautes
2?Be. 2, ade vobis fictis verbis'. Sunt raediterranei , iusticiariorum enim est habere 20
ventrem pro deo, ob id docent, quae in suum ventrem faciunt. Optimam
partem terrae habent Amorrhei i. e. optimam speciera, quia pro se verbum
dei habere contendunt et exempla sanctorum producunt pro se, innituntur
uni dicto scriptvirae, quod pro se facere videtur, plures abducunt a pietate
D] 1,6 Sufficit IC. 25
Quod hie dominus iubet de Cades Barnea proficisci in terram pro-
missionis, significat futuram esse aliam doctrinam, nempe Euangelii, quam
testificatur lex et prophetae, ad quam intrandum fuit ludaeis tempore novi
testamenti. Kades enim sanctum significat, Barnea filium vagum vel filium
instabilem, qualis est populus in sancto saeculari operibus incertis fidens, so
nunquam quietem habens in conscientia. Igitur haec vox tunc impleta
est, quando Johannes Baptista et Christus coeperunt docere, ut de iustitia
SRattf). 3, 2 et sanctitate carnis migrarent in regnum dei, dicentes 'poenitentiam agite,
appropinquavit regnum dei", idest terra promissionis vera. Hie incipit illa
misera apostasia Synagogae incredulae et moriuntur in ira dei omnes viri 35
^cbr. 4, 2 bellatores, sicut dignissime tractat Epistola Ebraeo. adducens hoc exemplum
incredulitatis eorum, qui nolebant introire in requiera dei, velut digito Kades
27 (a.) quam 30 (vagationis) instabilem 33 dicentes] d. 36 (ponens)
adducens
33 dicentes] d. Ä, dicens B, di. F
I
Deuterononnon Mosi cum annotationibus. 1525. 565
V] per amphibologias. Difficile oppuguatur hie popiilus, raulti contendunt cum
eis et retrocedunt, multi occiduutur in eorum congressu super veritate scrip-
turae 3C.
In allegorisando verbum verbo non sequatur, quia historiae, res gestae
5 eontinue, verba promissionis non possunt allegorizari , ut cum dicit Moses:
Xoli timere nee quiequam paveas zc. Haee verba non possunt allegorizari.
Cum de magistratibus eivilibus dieit, non adraittit allegoriam. Sed nomina
loeorum, regionum, bellorum et bella, puguae, propria nomina, loeorum
descriptio et chronographia admittunt allegoriam.
10 Quod operibus suis explorant terram, proprie sunt un^er f(f)it)etlTter,
qui suscipiunt verbum dei corde humano, hi omnia temeritate aggrediuntur
et non consistunt eoram Amorrheis, quia non habent spiritum, ideo impares
eongressui sunt Satanae,
'Profeeti inde venimus in solitudiuem\ Repetit Moses totam pro- 2,1
li fectionem. Coaeti sunt reverti a fiuibus Amorrei ad plagam australem.
Arabes, Idumei, Amonitae, Moabitae sunt in latere australi et parte orien-
D] Barneam, inquietam sauetitatem, ostendens. Quanquam hoc ipsum ludaei toto
legis tempore fecerunt, quoties prophetis sanctis discredebant, qui eos ad
veram iustitiam de Kades Barnea iubebant exire, ad iustitiam fidei, maxime
20 vero sub Christo.
Exploratores missi sunt magistri et doctores huius populi, qui pro-
missionis gloriam et opulentiam videntes sed diffidentia et metu crucis ac
mortificandae carnis resilientes populum impiis doctrinis a fide revocarunt,
toto etiam tempore synagogae, ipsi non intrantes et introire volentes pro-
25 hibentes. Ibi sunt gygantes Enakim, civitates munitae et magnae, populus
magnus et excelsus. Sic ludaei: Ne forte veniant Romani et tollant locum gci). 11,48
nostrum et gentem. Metuunt enim potentiam mundi. Quid Enalcim et alii
sint, postea videbimus.
Capitulum secundum.
30 Et circuivimus montana Seir longo tempore. 2,1
Hoc est (ut ipsemet in textu dicit) annis 38., ut sensim perirent impii
murmuratores et gentibus daretur spacium penitentiae et incredulis Amoreis
scandalum pertinaciae in hac infirmitate populi dei. Fuit autem ista pro-
fectio in Arabia Petrea (nam huius est Edomea potior pars) a Cadcs Barnea
35 confinio terrae promissionis versus austrum, ad mare rubrum, deiude post
longum iter reflectebatur ad orientem ad Moabitas. Tunc sequitur:
19 (donec Christus veniens) maxime 24 etiä 0 27 (ideo absterr
ideo) Quid 31 (38 annorum) annis 32 Amoreis r 35 cöfinio terr^ pro-
missionis rh (refle) post 36 (N) Tunc
566 3}orIefung übet ba^ 2)euteronomium. 1523/24.
V] tali. Locorum descriptiones notandae sunt, quia in prophetis saepe oecurriiut.
Ammonitae versus australem, Seyr maxime ad australem partem situs est.
Videtis curam dei non solum populi proraissionis sed etiam gentium,
quod prohibet tarn accarate, ne malum eis inferant. Seou victoriosus rex
abstulerat multum Moabitis, Amnionitis, quas civitates reservabant filii Israel, s
2,4quando regem deleverunt. 'Transibitis per terminos" in Hebraeo vertirausque
sie et nos 'tvix tüanten per viam\ Poenae sunt illatae eis propter con-
tumaciam. Verbum comminationis , quo incussit ei timorem. 'Circumisse"
melius est: Vertite vos ad aquilonem ab Oriente, l§oBen ein falben Bogen
gemacht UUlb bte Seyr, mediatum circulum fecerunt circum Seyr. lo
2, 5 'Obstruetis vos', pro eo, quod habemus : videte diligenter. Cura dei pro
gentibus. Haec facta sunt more belli, timuerunt Israelem sed nuntiis missis
permiserunt transitum pacatum, sicut si Turca pertrausiret nostras regiones.
Dominus paterna praeoccupatione occurrit iufidelitati, quae dicit: quid fiicie-
mus, si non iure belli debemus in populum saevire? Respondet: esto con- is
tentus, quod deum liabes, ipse praevidebit, cum volet te praedari. Consolatio
et misericordia est dei erga populum istum.
D] 2,3 Satis circuistis montana haec, ite contra aquilonem,
scilicet relictis Edomeis a sinistris et Moabitis et Amonitis (qui ad orientem
promissionis terrae habitant) a dextris, ut recta via tenderent ad aquilouem 20
ad Araoreos, deinde victis Amoreis ad occidentem versi lordanem transirent
in terram Canaan, ut haec in tabula pulchre videre licet.
Tres autem populos illos Edomaeos, Moabitas et Ammonitas scribit
4 2Kof. 20, 20 Moses hoc loco a domiuo exceptos, cum tarnen Nume. 20. dicat Edomitas
vi prohibuisse transitum Israeli. Sed diversis locis ista contigeruut. Id, 25
quod in Numeris scribitur, gestum est in Kades confinio Edom et Amoreo-
rum, ubi poterant compendio trausire ad Amoreos. Sed dominus curavit,
ut Edomei resisterent. Hoc loco autem scribit de confinio Edoraeorum et
Moabitarum post longissimum illum circuitum montis Edom per viam maris
rubri, ubi iam populi illi territi miraculis et virtute dei in Israel celebratis so
opus habebant praesidio dei. Curat autem eos dominus ob merita patrum
suorum Lot et Isaac, qui deo crediderant, ideo nomen eorum deleri noluit.
2,5 Dulciter autem et blande praecipit, ne Edomitas invadant et deprae-
dentur, inculcans eis accepta beneficia et promissiones dei, dicens 'Nam domi-
nus benedixit te', q. d. non est opus, ut sis sollicitus aut avarus nee graveris 35
emere ab illis necessaria, habes enim abunde, ut emere possis ic.
Nota vero, quamvis huius populi historia, si in specie consideretur,
18 (Sufficit vobis) Satis 19 Mo(b)bitis c in a 20 vt o tende(bant) c in
tenderent 21 transirent unter (transiuerunt) 23 (dominus) scribit 24 Nu. xx
26 in (vor NumerisJ o 29 (mot) montes 36 (vnde id) abunde 37 (ad) in
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 567
V] Ubi maiestas dei est, verbum scilicet suum, ibi omnia aurea sunt. Et
nequaquam conferendae historiae sacrae cum gentilium factis. Maxime spec-
tandum in historia sacra verbum dei. Populus Israel quicquid egit, verbo dei
iubente et operante fecit. Incomparabile est, quod facit diviua maiestas ad
5 illud, quod ratio efficit per sese sine verbo. 'In opere manuum tuarum" i.e. 2, 7
opus tuum, quod facis, dei est.
'Novit iter', hebraice: notificavit jc. 'Xec tibi defuit': In nullo tibi im-
minuit. Psalm. 8. simile verbum est. Christus per triduum fuit miuutus *Pi- s, 6
operando miraeula, sie psalm. 8. dicitur 'minuisti eum paulo minus'. Sen-
10 serunt dominum praesentem esse ipsa experieutia edocti. Notificavit ambu-
lationem tuam per desertum JC, deus erudivit te, quorsum euudum esset in
ipsa poena, quam propter incredulitatem patiebaris. Non dereliquit te sed
servavit te et direxit in omni opere manuum tuarum. Sic 'novit' sicut Gen. 22. i moi. 22, 12
'nunc cognovi' ic. i. e. nunc tu experiris et sentis me de te bene sentire et
D] 15 similis videtur gentilibus historiis: sie enim nunc vincunt, nunc vincuntur,
nunc abundant, nunc egent et utcunque miraeula celebreutur, tarnen sie abs-
condit sese deus, ut videantur omnia geri humana prudentia et casu. Sic
apparuit absque dubio gentibus illis impiis omnibus, ideo et restiterunt et
sie egerunt in illos, quasi nuUus esset deus in Israel. Ideo huius populi
20 historiae sunt ab omnium gentium historiis separandae, quantum distat coe-
lum a terra. In historiis gentium spectare licet vel magnitudinem vel par-
vitatem operum. In hac vero unicum hoc admirandum et venerandum est,
nempe verbum dei, cuius ductu et nutu omnia geruntur ac fiunt. Denique
vere vocantur sacrae historiae, non quod a sanctis hominibus res Ulae gestae
25 sunt sed quod secundum verbum sanctum dei, quod sanctificat omnia, et
nomine sancto ac vice dei gestae sunt. Ideo quamvis omnium gentium facta
sint et ipsa mera mirabilia et opera dei, tamen testimonium verbi et bene-
placiti dei non habent, ideo sunt res et historiae eorum solum testes irae,
terribiles valde significationes horrendi iudicii dei. Proinde totius mundi
30 historiae simul acceptae incomparabiliter viliores sunt quam una et vilissima
quaedam huius populi liistoria. Atque hoc est, quod folluntur suporbi et
carnales simplicitate rerum in scripturis, quod verbi dei nulkim habent
respectum et solas res aestimant.
'Novit iter tuum' Idiotismus Ebraeus, ut Psal. 1 'Novit dominus viam |j'j g
35 iustorum', Matt. 25 'Amen dico vobis, nescio vos'. Verbum est eximiae cou- watti). 25, 12
solationis, quo excitatur fides, quod nos Germanice diciraus @r nom fic^y
Qlt, agnovit et curam eins habuit, ut magis affectum quam intellectum signi-
21 (ceteris) historijs magnitudi ( m e m ) uem 24 (ab) vere 25 dei
(geri) quod 26(in)nomi6 27 mera äSer (qu^dam au) 28 dei uon 0 (solum)
res eorum o testes ir^ solüm ic 31 bistoria] bistoria dej 36 (& ex) quo
37 (pr) & (s) vt q (I'e m fij) intellectum
568 Söorlefung über bn§ S^euteronomtum. 1523 24.
V] sentis te timere deum. Ita in omni opere nostro, quando deus cognoscit
nos et quando sentio me ambulare in via dei, ego nosco et deus novit tunc,
1 Gor. 13, 12 quando per affectum sentio deum cognoscere opus meum, sicut Paulus 'ut
cogniti sumus' 2C, Non imminutus es re i. e. nihil tibi deperit per viam 2C.
S)ie ft)lb, ubi terra est inculta, bte fled^ in ber if)0^e. 5lh), ba^ flache feit t)UX= &
nibcr, fertile solum. Planities in editioribus locis, sterilis, campestria dicuntur.
Helath et Aziongaber civitates terrae. Observanda sunt hie nomina, quia
saepe occurrunt in prophetis.
2,8 'Venimus ad iter' in Hebraeo: transivimus viam deserti Moab. Non
pugnabis, non tribulabis. Ar insignis civitas celebrata in ludicum et losue lo
Sef. 15, 1 libro, Hierem. In littore torrentis sita , quam filiis Moabitarum abstulerat
2, lorex Seon, qui fuit fortunatus in bello lateque regnavit. Eraim, Raphaim,
1 SD?of. 14, 5 Enachim frequentes sunt dictiones. Genes. 14. de istis populis dicit : Raphaini
gygantes, saxonice grotte fatl, heroas Graeei vocarunt ut Achilles, Hercules.
2, loEmath. Emim gro§ ebelteut, qui vi armorum regnaverunt in mundo, bie is
bofen ebelleut, qui effrenes sunt. Ego appellarera nobiles rebelies hoc nomine,
igitur Enachim genus Raphaim. Euach ein gulben !cten am l)al§, sicut
Rhomani Torquatos appellarunt a torque, quam gerebant in collo. Emim
terrorem significat, teutonice gtufont. Boerai nostri Emim fuerunt, hodie
Turcae sunt Emim et Raphaim. Magnus in viribus, excelsus i. e. longioris 20
staturae. Hi primum dominati sunt in istis regionibus, postea Moabitis
D] ficet, ut habent morem syntaxes et verba huius sanctae linguae. Si enim re
ipsa ostenderis, quod noveris vel non noveris aliquem, tum vere diceris nosse
vel non nosse.
2,8 Elath et Ezeongaber ad mare rubrum civitates regni Edora alias satis 25
illustres sunt in sacris literis, Ar Moabitarum principalis urbs sicut Rabba
Ammonitarura, Et Sela, idest petra, Edomaeorum, a qua Arabia Petrea
dicitur. Porro Mose distribuit hie gygantes, quos Ebraei Raphaim dicunt
generali nomine. Eos, qui ab Edomitis de monte Seir expulsi sunt, Horim
appellat, Moabitae suos, quos expulerunt, Aemim, Ammonitae suos Samrae- .30
sumim, Cananei suos Euakim. Igitur idem tyranni variis nominibus apud
1 TOof.H, 5 varios appellati sunt. Huic consouat Gene. 14., ubi memorat a rege Ela-
mitarum esse percussos gygantes in Astharoth (quae postea fuit regni Og in
1 smof. 6, 4 Basan) et Susim et Emim et Horim in monte Seir. Item Gene. 6. gygantes
ante diluvium vocat Niphlim. 35
22 vt (s) habent Si(c) c 24 non o 25 ad mare rubrum o Edom (illu-
stres sunt in sacris literis, regum rebus gestis regum Inda losaphat ad) alias
26 (sicut &) Ar (cap) principalis .32 varios] varios populos (voca) appellati
34 Süsim (idest Sammesumira) & (ante Dil Dilü) gigantes .
28 gigantes (so auch weiterhin) EF 31 iidem D
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 5(39
V] cessit. Eaphaim nomen gygantum ferorum, Enach nomen gygantura nobiliuin,
utrique Emira vocantur per epithetou. 'In Seyr": Horritae habitaverunt in 2, 12
Seyr, Horritensis uxor una fuit Esau.
'Surgentes" jc. Redit ad bistoriam. In Hebraeo sie: Nunc surgite et 2, 13
5 transite vobis torrentem. Et trausivimus torrentem Zareth, {[t ein fc^Iecfjter
haä) getneft, parvus rivulus fuit. 'Tempus autem' jc, simplex historia est, 2, 14
Aifectus fidei et niisericordiae in ea videtur, quod popuhira istum regit
verbo suo deus. Alia regna suo consilio regit tarn occulte, ut vix percipiatur,
bay man» nit f^JUrt. Et haec differentia est regnorum populi dei et gentium,
10 quod populus dei verbo regitur et certo incedit verbo, caetera regna eventu
aut fortuna consilio reguntur. Quantum ad bomines, incerti, quid eis even-
turum sit, cum non babeaut verbum. Nos maximas res in scripturis non
animadvertimus aut transiraus tauquam parvas. Israelitae ignorabant gentes
se submissuras eis, nisi deus illis revelasset verbo suo.
15 'Postquam autem universi pugnatores ceciderunt' jc. Situs terrarum 2, 16
observandus venit in hoc loco. Filii Aramon ad orientem iacent, ad quos
non venerunt Israelitae, sicut qui pertransiturus Turingiam sineret iacere ad
dexteram Misniam, is posset, si vellet, aggredi Misniam. Sic Israelitae civi-
tatem Moabitarum nomine Ar attigerunt in transitu. Suos Moabitae gygantes
20 Emim vocant, Canauaei vero suos Enachim appellant. 'Cave non pugnes', 2/i9
in Hebraeo: non angustiabis, non provocabis. Quos Ammonitae vocant
Zamim, in Hebraeo: Zamzumim. 'Zam" significat cogitationem, teutonice 2, 20
bebec^tig, ut Proverb. 1., 'ut detur astutia parvulo"" k. Praemeditatum signi- spiüc^. 1, 4
ficat, ne videatur temere factum, sive a calibe Zamzumim dicnntur, sed
25 magis a scelere cognominati sunt, sicut dicimus Suevos loquaces, Saxones
bibulos esse, teutonice ein 6u&ent)ol(f , nebulones nos appellamus. Populus
D] Rephaim autem a sanando nomen habent, scilicet quod proceres illi et 2, 10
heroes terrae et patriae patres et salvatores dici voluerint. Emim ab 'Ema',
quod terrorem significat, terribiles et metuendi dicuntur, quod vi et armis
30 grassentur. Horim, nobiles, illustres, candidi, optimates, a candore vel quod
in Oriente principes alba veste utantur sicut Latini trabea et purpura, vel
quod prae aliis spectabiles sint. Sammesumim a 'Sam', quod scelus aut 2, 20
flagitiuin significat, videlicet quod fuerint insignes latrones, praedones et pro
libidine omnia audentes. Enakim a torque gestando quasi torquati. Niphlim
35 a cadendo, quod irruant, deiiciant violenterque opprimant.
Quod de Eveis per Cappadoces ex Hazerim expulsis Mose scribit, in- 2, 23
certum est, quid velit, nisi quod exemplum adducit, quo monstret: imperante
30 grassentur über (valeant) 31 vtantur (vel quod) sicut 34 gestando 0
(vt qui) Niphlim 35 deijciant rh 36,37 (obscüru) iucertum
36 Evehis D
570 Sorlefung übet bci^ Seuteronomium. 1523,24.
V] magnus et miütus, procerae loiigitudinis, supra '^excelsus'* vertit, sie variat
Hieronymus.
2,21 'Et habitare fecit eos pro eis', fecit eos occupare, teiitonice etnnt)eTnen,
'iarasch' Hebraice. Eveos, Heveos aliter, qui habitabant in Aserim. Est
digressio. Historia est, qiiod dominus expulit Zamzumim a Moabitarum 6
terra et Evitas per Cappadoces. Istos Zamzumim expulit dominus a Moabitis,
sicut Esau Horritas expulit ordinatione divina. In actis apostolicis c. 17.
deus secuudum plaeitum suum partitur regna. Non in manu liominum est
9ipg. 17, 26 constituere regnum. Ibi dicit Lucas: dominus constituit populos 2C. Hie
locus ille per Mosen confirmatus est. Gloria populi Israel est, quod regitur lo
verbo dei vocali, aliae gentes semper elevatae et deiectae sunt, antequam
senserunt haec consilia dei super populos.
2,24 'Surgite, proficiscaraini et transite' sie in Hebraeo est: incipe !^eb an
unb ntmbS ein. 'Hodie incipiam mittere terrorera" ic. Haee verba egregie
$t. 10, 5 prophetae traetarunt, praecipue parturire, teutonice engften, psalm. X: viae is
eins parturiunt omni tempore jc, de papa dicit, 'inquinatur' nostra translatio
habet: omni raoraento tendit ad altitudinem. Parturiunt terrae montes,
angustiant se, quomodo liberentur: [ie engften fie'), toie fie mugen Io§ iüciben.
») fie = ftd^ Vgl oben zu 42, 7. P. P.
D] domino ac regna transferente , sicut vult, populi populos expelluut, ut uon
solum sit ludaeorum tantum sed et gentium deus, sicut hie dicit: 'Nam filiis 20
Lot dedi eam in possessionera' et 'Esau dedi montem Seir\ Nam quod
Caphthorim hie ferme omnes Cappadoces faeiuut, neseio an nominis aualogia
dueantur, cum Cappadoces in Asia sint, nisi parvam aliquam manum Cappa-
doeum crupisse in Eveos voluerint. Porro quos Hieronymus Eveos vocat,
non sunt Hevei illi in terra Canaan filiis Israel traditi, nam hi in Ebraeo 25
Hivi per 'heth', illi Avim per 'ain' dicuntur, quo nomine et oppidum quod-
3of. 18, 23 dam in tribu Beniamin losua 18. uuncupatur. Hazerim autem videtur esse
idem quod Hazeroth, una mansiouum, Numeri 33., de qua et supra capit. 1.
Gasa certo est oppidum Palestinae. Ergo Avim habitassc apparet inter
terram Canaan et Aegyptum in dorso montis Seir seu Arabiae, coufiues 30
Madianitis.
2,24 Transite torrentem Arnon.
Ubique souant verba, quasi Arnon sit torrentis nonien, quamvis Hiero-
nymus dicat esse rupis in sublime porrectae noraen, inter Moabitas et
Araoreos. Quod si verum est, oportet torrentem fuisse in valle sub rupe. 35
24 (verisimile aut est) porro 26 p lieth »■ p ain 0 (vrbs quedam)
oppidum 27 18 o 28 (vbi fuit) vna 33 über (35) de iis cap. 1. ?7t 29 pale-
stine. (S) ergo 35 si(c) c in si
27 BEF haben hier und im folf/enden statt der Ziffern die Zahhvorte
Deutei-onomion Mosi cum annotationibus. 1525. 571
V] Dicit itaque dominus Jztf^^^) unb fort^tfam eos faciam, ut uesciant, quo eva-
dant. Trausfertur deiude ad spiritum et officium legis. A spiritu tuo coneipi-
mus et parturimus. 'Transibimus per terram tuam' K. Transibo in terra tua, 'i, ^7
in via tua ambulabo, teutonice iä) tDtl ge^en, tüo ber ineg g!^et. A'ariat iuter-
5 pres in vertendo vocabulo 'torrens'. 'Non fuit civitas, quae nostras effugeret 2, 36
manus", hebraice : non fuit civitas, quae se erigeret et elevaret et j)rotegeret se
contra nos. Sicut dicimus psalmo: Turris fortissima nomen domini ic. Ibil-' ei.i
idem verbum est. Xou fuit civitas, quae posset se tueri contra nos. Ita
hie trausferri debet fc^irm, fc^u|, auffentf)alt i. e. tutela in nostro germanico
10 optime et copiose redditur.
Aroer civitas regni Esebon sita in torrente Amon. Fluvius ille separat
Ammonitas et Moabitas. Primum ceperunt Aroer super ripam. 'Oppido
quod in valle^ JC, in Hebraeo sie: Oppido, quod in torrente situm est, et
civitatem, quae in torrente est usque Galaad. Gemellam fuisse credo Aroer:
15 vera civitas fuit sita in ripa vel littore toi-rentis, altera civitas in torrente
ipso, sicut Magdeburgum duas ci\'itates habet, sicut Ninive, Babylon fuit
Tetrapolis, item Roma, quae ci\'itates habuerunt quattuor: senatores, qui con-
silia dabant et regebant, equites qui tutabantm' et bellis militabant, agricolae
rus colebant, demum artifices, qui vocautur humiles fjQnbtücrcE^Ieut^. Haec
20 constitutio bona est. Sic Hebron in ludicum habuit Euachim ebelleut, 3oj. 21, u
nobiles qui regebant, Tolmaim agricultores , Schesa equestres, Achiman ba» Sic^t. 1, 10
BufelüoIcE. Sic semper honor fuit agriculturae super artifices. Genes. 10. i swoj. 10, 10
19 humiles] hun^ Ms., Huiii Buchtcald
*) So in Hs. Gemeint ist natürlich feig, das zuerst in niedd. Form vei(e) geschrieben
war; das von selber Hand übergeschriebene titg ist eine md. möglicfie Form Caits veg), vgl.
Weinlwld, mhd. Grammatik - S. 93 94. P. P.
D] Ad quod et Xu. 21. alludit Mose, ubi recitat cautico vulgari cantatum esse: 4 Woj. 21, 28
Ignis devoravit cives excelsorum Arnon, et in fine huius cap. videtur tor-
25 rentem separare ab Arnon, ubi dicit de oppido in torrente situm et non
addit Arnon.
Ecce tradidi. 2,24
Innovatur promissio et praemittitur verbum Dei, quo iubente et diri-
gente res in fide gereretur non praesumptione aut consilio humano, ut diximus.
30 Est autem magnifica promissio traditum esse regem Sihon, ut certi essent de
victoria, nee solum hoc, sed et terrorem nominis Israel praedicit in omnes
populos venturum, ut securi sint undequaque nuUos fore vel a latere vel a
tergo hostes, qui Amoreis succurraut, et Israelitae nihil solliciti sint, nisi ut
Amoreos perdant.
23 (m)oses c mM 25 (d) vbi situm auch in Es. 29 res (gerenda fuit)
in bis humano o und r 31 Sed (vt) & 32 (est) fore
25 sito Erl.
572 SBorlefung übet ba§ 2)cutctonomium. 1523/2-i.
V] quattuor civitates pro una accipiuntur. In losua saepe reperies duas civi-
tates pro una.
Rex Seon parvum populum et territorium habuit, vix 60 milia bella-
toruni contra sexcenta milia ludaeorum. Tarnen terror fuit Israelitis, quod
significat populum non pugnasse viribus sed verbo dei. Si gentilis esset s
historia, apertissimum mendacium esset neque ego crederem. Nam terra illa
duabus tribubns tanturn cessit. Verum deus solet inflare corda adversariorum
contra populum suura, quasi vellet, ut populus suus succumberet, humiliat
suum populum, ut sciat se verbo suo non viribus eorum, non sua multitudiue
susteutari. Per liumilitatera voluit inducere populum suum et destruere per lo
superbiam adversarios in terra. O populus magnus circuit in deserto (aiebant
gentes), timidus, a quovis fugatur. Cor filiorum Israel pavefecerat. Ideo
consolatur verbo promissionis, fecit prius Israelem contemni a circumiacentibus
gentibus in deserto quasi populum vecordem. Indurare mutig unb tl'O^ig,
securus et impavidus. Putat se velle et posse expectare et superare et con- ir.
sistere, Inflatus, animosus animus tro^tg, mutig t[t , tüil§ ()tn burd^ tretöeu.
Corda non solent indurari sicut lapis, sed ut diximus.
Haec continet in se historia sacra tarn hurailibus et planis verbis
neque nos videmus. Sic ecclesiam semper suam deus rexit, Infirmus populus
electi, sed hac infirmitate siiperat omnes principes, diabolos ic. Virtus in 20
D] 2,26 Misi nuncios de solitudine Kedemoth.
Kedemoth losua 13. inter oppida tribus Rüben numeratur, quam vis
alii ex hoc loco et deserti nomen esse velint. Ego vero credo Mosen sie
velle dicere: Misi nuncios de deserto, quod ad urbem Kedemoth pertinet,
ut solum sit urbis nomen, seil, quod Mose velit se non fuisse in urbe sed 25
in deserto iiixta urbem nempc in finibus primis Amoreorum.
Vides autem hie etiam hostibus primum offerri pacem, de quibus
tamen Deutero. 20. mandatur, ut prorsus ad internitionem deleantur, qua
causa et vulgus contra principes murmurat in losua, quod cum Gibeonitis
fedus fecissent. Oportet ergo sie intelligi, quod pacem primo omnibus offerre 30
debebant, quam qui recusarent, perderentur, qui vero sese dederent, tribu-
tarii fierent.
2, .30 Induraverat dominus spiritum eins.
Hie gloria et virtus liberi arbitrii celebratur, seil, quod non sit nisi
|?{j}- J' 24 nihil, ut et Ro. 1. 'tradidit iUos Deus in desideria sua'. Et 10. 'quem vult, 35
indurat'. Si igitur quicquam valet, age, faciat, ne induretur a domino. In-
durare autem est erectos animos, superbos atque securos facere, ut omnia
praesumant neque iram neque iudicium metuant.
21 solitudine o 23 ex hoc loco r 25 velit über (sentiat) 28 (in) qua
30 sie ü 31 qui über (si) rocusa(sseut) c in -rent 37 (&) superbos
Deuteronoraion Mosi cum annotationibus. 1525. 573
ü] infirmitate perficitiir. Quando est fortitudo dei, tunc uos recte infirmi sumiis,
quando iDfirmissimi, tunc elevat nos deus et deiicit siiperbissimos adversarios
nostros. Quae orania eo tendunt: Nemo suis viribus sed dei innitatur. Hoc
hie textus vult.
5 Mysteria.
Populi habitantes in terra Canaan peccatores significant uon simplices
et crassos sed iusticiarios. Peccata, quae foris fiunt, sunt species iiupietatis
interioris, sicut bona opera iudicia sunt interioris fidei. Pro ipsis ludaeis
accipiamus populum legis, quia prophetae varie et multipliciter hanc historiam
10 tractant et populum in terra Cananaeorum incolam. Synagoga est populus
in terra Cananaeorum, qui fuit varius i. e. populus ludaicus fuit partitus in
varias sectas. Reges, quorum triginta occiderant nee dum omues intereme-
runt, diversa raagisteria sunt. Unus cultus terram promissionis tenebat i. e.
eloquia dei, ut Paulus ait, sed quam conspurcaverunt idolatriis variis. Quae mm. 3, 2
15 vastant Israelitae : filii Israel sunt apostoli conversi ex ludaismo. Hi damna-
verunt studia et percusserunt, expulerunt rebellatores et plurimos occiderimt
in ore gladii: ludaei expulsi a scriptura sacra nihil habent scripturae sanctae,
populus fuit egregius decoratus eruditione et lege dei. Terra lacte et melle
D] Ab Aroer super ripam. 2,36
20 Duas civitates memorat: Aroer super ripam torrentis, aliam in torrente
sitam. Hoc sie intellige: Aroer fuisse in vertice montis Aruon, ut Hieronymus
dicit, qui mons subter labentem habuit torrentem in valle, in qua sita fuit
alia civitas. Ai'oer autem cessit tribui Gad, losua 13. 5of- 13,23
Observa hie speciem magnam mendacii in Mose. Rex Sihon tantum
25 habuit regnum, quod duae ti'ibus Rüben et Gad occupaverunt, hoc est, forte
sexies minorem populum quam Moses. Quae ergo illa magnifica victoria,
ut tarn numerosus populus Israel tam parvum superarit? Quid hie opus
promissiouibus dei? aut ubi est species illa tam magni miraculi? Verum, ut
dixi, per istos quadraginta annos humiliaverat populum suum in deserto et
30 velut fugientem rexerat, deinde ab Amalekitis et Cananeis quandoque percuti
permiserat, inflabantur hostes Amorei praesumentes parva manu illos viucere.
Interim autem populus dei didicerat sola virtute dei niti. Sic semper regit
populum suum dominus, ut appareat victo quam simillimus et hostes eius
victoribus simillimi, et hoc ipso implet mirabilia sua.
35 Mysteria duorum regum et uominum in primo cap. vidimus. Et occisio
illa certe significat occisionem peccati per verbum dei.
23 (in) tribui 24 (Queritur hie quomodo) Observa (parnus [oder
paransj) tantum 26 (sextam partem) sexies 27 (totus) tam 30 (quo)
deinde 33 (fort es) populum
30 Amalektis ABCF 33 34 similimus . . . similimi E
574 23orIefung üBer bo§ ^eutcronomium. 1523/24.
V] fluens i. e. paradisus noster scriptura est, ideo ut in ea laboremiis et siciit
Adam in paradiso. Verum nos conspurcamus eam humanis commentis. Ideo
proiecit nos in Aristotelem, sicut ludaei iam a vera scriptura eeciderunt
coeperuntque studere gentilia. Lex occidit eos, qui non volunt salubriter
caedi, lex pertransit et occidit. Verum qui hurailiantur, eos ad salutem erudit. s
Rex primus Syhon habitat in Esebon et rex Amorrheorum est i. e. pugna
verborum contra euangelium. Est omnium pessima 'Esebon', incantatio, signi-
ficat Syhon depopulari, et vastare interpretatur 'Seon'. Amorrhei suis distin-
ctionibus vastant scripturas et conscientiara et in suis incantationibus habitant
in terra, praestigias sunt passi, in suis opinionibus haerent. Opinio est Ese- lo
bon. Rex Basan pinguis Og. Eraut pro uno populo diversi mores. Qui
lubrici in verbis, pingues et obesi fiunt et ventres, quasi dicat: percussit
euangelium etiam deum ventrem. Magog ein !uc^en gebacken in cinere. Og
frejl'ei', studiosus ventris, merces talis liumanarum traditionum studiosis
datur. Per legem haec omnia destruuntur. 15
3,1 'Itaque conversi' 2C. Planus est textus. Isti duo reges obtinebant
terram trans lordanem a meridie usque ad aquilonem. Hie textus indicat
primum, quod hie nihil fit nisi mandante deo. Exemplum fidei et euangelii
est, non provocant Israelitae sed provocantur, non egrediuntur nisi iubente
deo, sapientia dei gestae sunt istae historiae, quas melius potest ordinäre 20
quam possumus cogitare. Gloria est scripturae, quod aguntur secundum
voluntatem dei.
Basan est reliqua pars terrae ultra lordanem. Comprehendit Arbion,
suc. 3, 1 Galaad, Hermon et planitiem, de qua Lucas in euangelio 'Trachonitidis' jc.
Herodes habitabat partem Galilaeae versus austrum. Nomina mutantur, ;.'5
postquam gentes mutatae sunt. 'Esebon" significat, sicut Paulus Rom. 1.:
SRöm. 1, 21 dianoeae, dialogismi 'evanuerunt in cogitationibus suis'. Item in Genesi:
1 Tioi. fi, 5 'sensus et cogitatio humani cordis prava est' ic. id est, quicquid cogitat homo
artificiose et studiose, malum est. Non deberet transferri sensus sed 'figmen-
tum', Azaf ein funftler. Nam quanto ingeniosior, eo magis resistit euangelio. so
Figmentum, quod fingit et pul ehre et optime cogitat homo, quod non est
malum, sed quia caret sapientia dei, nihil l)oni potest facere.
Dl Caput tertiuni.
Iterum promissio praemittitur pugnaturis cum Og rege Basan, ut
historia sit sanctificata verbo dei et sola sapientia dei res gerantur. Caetera 35
omnia plana sunt. Nam locorum et montium illa uomina Argob, Basan,
Gilead, Hermon, qui Sirion et Senir dicitur, et reliqua etiam sequentibus
libris satis celebrantur.
3,3 Oportet regem Og fuisse insignem gigantem, qui solus etiam audita
36 & montiüm r 37 (Sir) qui (& rel) & 38 (explicantur) celebrantur
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 575
V] 'Et clelevimus', haram, horma. Excommunicavimus in Hebraeo. Hinc 3, 3
Paulus in Cor. sumpsit: sit Anathema, Maranatha. Percussimus, devicimus eti Sor. 16,22
redegimus eum in anathemata. Rem devovere, ut fiat execrabilis.
Amanus est mons versus aquilonem. Partem Latini sie vocant. Hinc Sa-
5 lomon in canticis Amanum dicit. Hie oriuutur quaestiones, quomodo potest ros ^Ooijct. 4, s
Hermon deseendere in Sion. Mons Hermon, Amor et Seir [Sanir] unus mons.
Rex Og est socius regis Syon. Og venter est. Magog, unde fratres
mendicantes ortum habent. lustitia carnis et externa hypocrisis occupat
divitias mundi. Impia doctrina habet ventrem. Paulus: suo ventri serviunt. *0i(. 3, 19
10 Og ein afl^enf liefert , sordidus panis, cibarius panis iustitiarii sunt ex lege.
Synagoga vel qui sunt sub Christiano nomine, habent superficiem scripturae
sanctae i. e. eatenus sequuntm* literas sacras, quatenus ventrem replent. Est
de stirpe gygantum i. e. Raphaim, quando percussus est Seon rex.
'Monstratur lectus ferreus' i. e. destructa impia doctrina et convictas, 11
15 avaritia tum res plana est et feliciter cedit. Mos reformandi Christianismum
est omnia destruere, primum Esebon et Seon i. e. falsas opiniones et dogmata
pugnantia contra scripturas et fidem, tum census zc. per sese corruent. Mortuus
est 2c. 9 eKen lang nnb 4 eüen 6rcl)t, ba» ^ett ipse fuit 8 eUn lang. Quid
nobis cum lecto ferreo, cur tautillam rem iuseruit? Moses seipsum prodit,
20 mysteria indicat. Et 'aedificavit' costam, ut in Gen. est : accede ad ancillam, i smof. 2, 22
ut aedificer ex illa. Habemus saepe in scripturis. Allegoria est in mysterio
ad futuram ecclesiam dei aedificandam. Ferreus lectus ostenditur: postquam
destructa fuerit impia doctrina et universa vitia destruuntur, tum primum
apparet miseria conscientiae, quia lectus conscientiam significat, in qua quiescit
25 cor. Magnus rex fuit sicut et papa hodie. Post mortem Og videtur lectus
D: caede regis Sihon ausus est congredi cum Israelitis, neque regi Sihon auxiliatus
est, scilicet fretus magnitudine roboris sui, ut hie scribitur fuisse novem cubi-
torum longitudine. Et absque dubio non solus fuit tam procerus sed regnum
suum talibus gigantibus administratura est, quorum quilibet praesumpsit
30 multos ex Israel occidere, sicut de Enakim Nu, 13. dicunt: quibus com- 4 anoi. 13, 34
parati quasi locustae videbamur. Si Enakim multi fuerunt, et gigautes regis
Og multos fuisse credibile est, ut opus fidei in populo Israel et miracula
promissionis dei magis eminerent. Nam coram uno gigante sub Säule omnes
Israelitae fugiebant, quod et hie fore sperabat Og, et factum fuisset, nisi
35 fides populi et veritas promissionis dei miraculum ostendisset.
Id quod nos tradidimus 'sub scatebris pisga', Hieronymus 'ad radices 3, 17
phasga' Ebraice sonat: Assedoth pisga. Nee certum est adhuc, sit ue pro-
26/27 neque bis auxiliatus est rh 27 (est) magnitudine 29 quilibet über (vnus)
31 (Og) gigantes 34 (fa) fore 35 (edidisse) ostendisset 36—576,34 steht
hinter 576,35—577,32 armis vti u 36 pisga o 37 (mihi hodie) certum
576 SSorlefung über bai S^cuteronomium. 1523/24.
V] ferreus i. e. impia doctriua devicta revelatur nuuc miseria conscientiariim,
quam fuerit lectus ferreus, quanquam haec parum faciunt ad hanc rem collata,
legem ipsam Mosi earualiter et impie intellectam simulans iusticiam foris,
unde habet gloriam. 'In Kabath", in multitudine filiorum Amnion i. e. con-
tritionis. Nostra vita monachalis fuit foris spleudida et satis gloriae habemus 5
inde quoque. Sed intus cor trepidum et semper misera conscientia vexatur.
Galaad ex lacob et Laban nomen habet "^curnukis vestis\ Hactenus
reformatiouem Christianismi eoeperunt a vitiis, ut Conventuales reformati
sunt ab Observantibus, ut ab Og i. e. ventre et avaritia cessarent, et mera
hypocrisis ex eo facta est, quia primum Seon et Esebon i. e. impia doctrina 10
auferenda erat. Diu illa per sese corruissent.
3,18 'Dominus deus vester dat vobis terrara': Nihil geritur in hoc populo
dei sine expresso mandato, ut resistatur sapientiae humanae, quae omnia
pessirae agit, quando optime agit. Hie diligenter oportet distinguere diviuas
historias ab humanis, quae temere fiuut. Hie quia verbum dei sanctificat 15
omnia, sive ea gerantur per mortem sive vitam, omnia sunt egregia propter
verbum dei. 'Expediti praecedite': Pulchrum opus erat pugnare pro fratribus
et opus insigne charitatis. Tamen nihil valet ex eorum electioue, nisi man-
datum dei intercedat. Expediti, in Hebraeo: armati. Omnes viri robusti, in
Hebraeo : omnes viri 'haiP, !rig§ boW, ftreitBar mann, Uli praecedant : deus 20
ibi similat in opere suo omnia humana, (j[uia filii Israel habebant promissionem
de terra vincenda ic, tamen deus ita instruit eos, quasi suis viribus deberent
obtinere, cum solius dei opera obtinuerint. Haec fiunt ideo, ut agantur omnia
in fide et habeatur locus promissionis et ne detur locus tentationi dei. Vide-
tur pro libero arbitrio facere. Ipse educit filios omnium hominum, servat et 25
pascit Corpora ic, tamen non vult ociosos esse parentes, sed laborent et
exerceant fidem et charitatem, ut abscondatur sua gratia et vires ab eo datae
non otio marcescant. Ubi opus est dei supra vires humanas, ibi merito
cessant opera nostra. Isaac negabat uxorem suam esse, item Abraham.
D] prium an appellativum nomen, quanquam huc ferar, ut prope credam urbis 30
3oi. 13, 20 nomen esse motus ex cap. 13. losua, ubi inter urbes tribus Rüben nume-
ratur Assedoth pisga, hoc est Assedoth in radice montis Pisga. Sed et
Hieronymus lib. de locis Ebraicis dicit nomen urbis esse. Significat alioqui
scaturigines, scatebras, effusiones 2C.
3,18 Expediti praecedite. 35
Hoc Rubenitis, Gadditis et Manassitis dicit. Sed haec sonant, quasi
viribus suis bellare eos velit. Verum haec fiunt, ut sit locus fidei et pro-
missioni divinae et ne tentetur deus manifeste. Nam etsi deus omnes filios
37/38 proinissioni(s) c
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 577
P] Quid opus erat, cum promissionem haberet: ero protector ic? Cur nnn i Woi. i.s, i
aperte confitebatur, deus cu.stodivisset, quia promiserat. Respondeo: fecit,
quicquid potest humana ratio, ne ociosa esset in eo creatura dei, rellquum
deo commisit. De viribus suis homo desperet, sed tarnen vires datas non
5 contemnat, sed eis utatur. Incedere in opere dei viribus nieis et tarnen
non praesuraere in vires raeas salis mirabile est. Ipsi confidunt in deo
victoriam, ad hoc utuntur armis concessis, ne creaturae sint ociosae, et
tarnen non confisi sunt in creaturam. Bene dicitur in Proverbio 'Expecta,
donec columba assa involet tibi in os'. Item 'deus omnia dat sed non per
10 cornua taurum'. Laborare nos vult et datis rebus utaniur, sed non in eis
confidamus neque desperemus. Seposita coufidentia et desperatione libere
utendum creaturis, si adsunt 2C.
Inter pium et impium difBcile discerni potest. Pius abscondit opera
revera bona intus et impii o])era valde similia sunt pii, quod conqueritur
15 lob 'penna strutionis simillima accipitris' est eius naturae, tarnen strutio tam .^itob 39. i3
corpulenta avis est, quod non potest assequi allitudiuem volatu suo, quam
petit accipiter. Sic impiorum opera, quia carnalia non assequuntur. Locus
est charitatis, ut inserviatur aliis, sicut eis a deo bene factum est gratis
ita nobis respiciendum est in opera accepta a deo et vicissim benefacieudum
20 proximis. Simplex historia et tam egregie incedit in spiritu. KuUam histo-
riam talena poteris dare in Rhomanorum aut gentih'um historiis, quia ibi
mera praesumptio est, deest verbum, quod ubi adest, plena sunt omnia fide,
charitate 2C. Ideo vocantur sacrae historiae.
'Ne timeas' in Hebraeo, ne timueritis est in Hebraeo. Institute populog, 23
25 et corpore princeps instituitur, cui dat peculiares promissiones commone-
facitque priorura operum et ad futura animat. Nam maior est vis in capite
quam toto corpore. Ideo robustius confirmat principem quam populum.
D] hominum creet, alat, servet et regat, tamen non vult ociosos esse ullos sed
dedit membra, quibus alius alium generet, foveat, regat, quibus deo datur
30 occasio creandi, pascendi et regendi, ut sie sub opere humano abscondita
virtus dei fide percipiatur omnia agere et fallantur increduli, qui opus hominis
solum considerant et virtutem dei ignorant. Sic et hie armis uti iubentur et
tamen in arma fidere prohibentur. In opere dei incedunt viribus suis et tarnen
de viribus suis non praesumunt. Quid ergo sunt vires humauae, ubi fides et
35 verbum regnat, nisi larvae quaedam dei, sub quibus latens operatur mirabilia
sua, dum per infirmitatem illarum provocat in se superbos, fortes, sapientes et
sanctos. Ac ubi impegerint, mox eos evacuat et triumphat et ostentat palam.
Beatus, cuius membra et arma sie deo serviunt, imo qui taiem esse poteutiam
32 (pro) armis 33 (in armis) in arma 34 hümanq (imo omnes creaturQ
pr^sertim) vbi 37 triumphat (in) & 38 seruiaut
gut^cvg 2öcrfe. XIV. ;i7
Ji78 S3orIefung üBer bo? 3)euteronomium. 1523/24.
V] Tarnen simul populum involvit in ista animatione. Quoties prophetae labo-
rant in diffidentiae aut spei tentationibus, recordantur praecedentium operiim
5ub. 4, i.idei et se consolantur: Meraor fni operum tuorum 3C, In Judith: Mementote,
qnoraodo salvi facti -sunt patres nostri, mors erat ante oculos 2C. Erigebant
autem se in fiduciam operum priorum et solabantur se promissione hac: In 5
semine tuo benedicentur 2C. Opera ereationis etiara plena sunt fide et
potentia doi, si tantum coelnm aut terram respicias, sed nimium ardua sunt,
possunt tarnen erigere fidem: deus fecit ista ex niliilo, cur et me nou possit
adiuvare? Sic possent considerari opera ereationis salubriter, non sicut
sophistae docuerunt contemplari. Tarnen tutius est recordari operum, quae w
deus gessit cum hominibus, quomodo trans mare duxerit filios Israel. Ibi
cernitur opus dei et fides inflammatur ad fiduciam. 'Sic faciet omnibus
regnis'. Vita et salus est in bis verbis promissionis, quibus conservatur et
losue et populus, quod tamen ratio non videt, contemnit. Arma externa
nihil sunt, sed quando cor apprehendit verbum "^ne timeas', animatur, ut per is
gladium, mortem et omnem impetum transeat.
3, 23 'Et precatus sum'. Moses — videtis eundem ritum observari — appre-
hendit deum ex praecedentibus operibus (duo sacra nomina sunt in Hebraeo),
pulchre allegat Moses et erigit fiduciam orandi. Si spiritum cousideras,
rovora ignita sunt ot vehementissima et maxima, urget deum in laude et 20
D] et sapientiam dei noverit, is plane non in larvam dei sed in verbum sub
larva potens fidit et magnalia imo omnia in domino potest et facit. Sic
fiet, ut liber et tutus iueedat in medio praesumptionis et desperationis, ut
non tentet deum, dum habet, quibus utatur, Kursus non desperet, si desint,
quibus utatur. Deus cnim, qui cum eo operatur sub rebus, quas habet, 25
etiam operabitur cum eo sine rebus, ubi nihil habuerit, ut sie nee abundet
nee plus habeat, cum omnia affuerint, nee egeat aut minus habeat, cum
«fjtr. 4, 12 omnia defuerint. Utrobique enim deum habet, sicut Paulus dicit: didici
abundare, didici penuriam pati ?c. Impii vero praesentilius bonis inflantur,
absentibus deiiciuntur, quia solam larvam rerum appraehendunt, reliqui tentant, 30
qui datis non volunt uti.
•!, 21 losua quoque praecepi.
Repetit promissiones futurarum victoriarum et institutionem ducis et
simul praeterita inculcat, ut fidem eorum tam ex futurorum promissione quam
praeteritorum exhi])itione roboret, cum ipse non cum illis transiturus sit 30
23 incedat (losua ^ pr(;!cepi) in medio prQsumptionis (Repetit hie puiissiones
l'uturarum victoiiarüm & iterum indicat scse non transiturnm lordanem &)
et desperationis 27 (&) aut 34 (expr) simül 3ö n\t fehlt
33 institutionum B
Deuteronouiion Mosi cum annotationibus. 1525. 579
V] confessione eius: Tanta mihi fecisti, quanta non ausus fuissem cogitare ac
petere, adhuc oro hoc taiitillum 3C.
'Montem egregium", moutem bonum, grammatica hebraea est pro raou- 3, 25
tanis. Montem pro tota teiTa accipit, quia est terra montosa et fertilis. Au
5 Moses secnndum carnem an secundum spiritum oraverit?, cum promiserit
deus nos accepturos omuia, si in fide oraveriraus. Primo habet necessitatem
fixam, quod vellet libenter esse cum populo, ideo transire, 2. promissionem
et opera eius appreheudit, 3. in fide orat. Xec dum exauditur. Haec sunt
opera siugularia, quae deus agit cum electis suis. Deus locutus est cum
10 Mose sicut amicus cum araico et hie quoque familiariter, et tamen seit deum
melius agere, quod denegat, quam si praestitisset. Vertitur in aliud melius,
ut verbura dei verum maneat: quicquid petieritis, dabitur JC, quamquam
Paulus dicat nos nescire, quid petendum sit. Si denegat, certi sumus, quod swöm. s, 2g
ex optima voluntate negat. Sic Moses certus est deum melius daturum
15 et se exauditum, quod deus dicit iratum fuisse sibi. Et teutatio est fidei,
sed non viucitur, sed fidei victoria est. Ei hoc denegat dominus, ostendit
ei dominus terram promissionis. Non tam iratus est, quin paterne loquatur
cum Mose.
Allegoria sive mysterium,
20 Mosen non licuit ingredi terram promissionis. Moses figura legis est.
Lex (ad Hebraeos) nihil ad perfectum duxit, praesertim ceremonialis. Lex ^^cbx. r, 19
nunquam dat spiritum, fiduciam 2C. Distinguit Mosen a losue, qui minister
D] lordanem nee id a domino precibus potuerit obtinere. Et ita concludit hoc
capitulo narrationem coeptam, qua historiam totam recapitulavit. Sequenti
25 capitulo incipit exhortari et legem explicare et Deuteronomium orditur.
Sed cur Mose non exauditur, cum sit verisimile in spiritu eum orasse?
Hoc nobis in exemplum et solatium scriptum est. Xam quamvis dominus
eum non exaudiat, quo sensit Moses eum sibi iratum, ut hie dicit, tamen
non derelinquit eum, iubet eum ascendere in montem et terram considerare
30 et losua mandare, Ita cum non sciamus, quomodo oporteat orare, nihil
miremur, si non exaudiamur. Simul tamen nullo modo dubitemus nos esse
gratos et charos deo et benignitatera sub ira compraehendamus, ne deiiciamur.
Mysterium.
Quod Mose lordanem non transit ad terram promissionis sed duci
35 alteri id resignare iubetur, illud insigne mysterium est, quod, ut ad Ebraeos ^vtr. 7, 19
dicitur, nihil ad perfectum duxit lex. Neque enim lex dat spiritum gratiae,
ideo non introducit in regnum dei, ubi est haereditas vera domini. Occidit
24 (&) qua 25 deüteronotniug tmter {Uhr i) orditur iVier (aggr) 27 (Nos
non) Nam 84 (insigne) ad 36 (le) enim
37*
580 Söorlefung übev ba§ ®euteronomium. 1523/24.
V] euangelii est et Christum repraesentat. Moses minister legis et ideo miui-
sterium legis repraesentat. Moses occidit 2 reges, Seou ac. i. e. humiliat
tantum peccatores, ministerium legis non iustificat, non pacat, hereditatem
dei non praestat, Sed damnare potest omnia, quae gerimus. Ibi cessat
Moses. Postquam vero homo humiliatus et oecisus est per legem, tum adest 5
1 Eor. 15, 56 losue et introducit. Legis vim uno verbo complexus est Paulus : ' Virtus
peccati lex", mors valet, quia peccatum adest. Lex faeit peccatum vivere.
Ideo homo desperat et mortificatur per legem. Contrito homine succedit
alius dux losue et gratia vivificans. Phasga mons ad orientem contra mare
mortuum, Arabiae mons est, arduus valde. Habebis terrara, quae habebit lo
orientem. Ut si ego starem in ponte super Albim et aspieerem Vuitten-
bergam, iuxta omnes paii^s eins tam Orientalen! 2C. Moses ducit ad terram
promissara et videt terram: lustitia legis testificatur per legem. Moses
intrasset terram promissam (nam deo res facilis fuisset), nisi obstitisset myste-
rium, quod scilicet per opera nemo iustificatur. 'Mansimusque in valle contra is
fanum Phogor\ Infra cap. 4 in valle campestri iSIoab scripsit hunc librura,
ubi contra se habuit Phogor. Historica descriptio loci est: Ministerium
legis nihil facit quam quod destruit opera et vires humanas, gladius legis
est occidere omnia, quibus cum deo agere volumus per humanam pruden-
tiam, nunquam destruitur speciosa hvpocrisis sed alitur ])otius. Mansit in 2u
valle i. e. humilitate.
D] quidem Moses duos reges citra lordanem, idest peccatores lex humiliat et
occisos ostendit et nihil vivum relinquit, idest nullius rei fiduciam, deducit
enim ad inferos et est ministerium mortis, salvis tamen pecoribus et facul-
tatibus, quae in predam veniunt. Quia lex non occidit hominem corporaliter 25
sed fiduciam cordis, qua occisa quicquid homo est et habet, cedit in ob-
sequium legis ceu praeda et vivit miser homo omnibus viribus captivus legis.
Verum quia non praedicat remissionem peccati, quod per suum mini-
sterium excitavit, ideo cogitur mori in terra Moab extra regnum dei. Quia
non licet in populo libertatis exactiouem legis occidentis docere sed donationem so
Spiritus vivificantis, ideo hie tota lex cadit, ut nihil eins sit reliquum, ut nee
homo sciat, ubi sit sepulta. losua vero, qui et nomine et re gesta Christum
significat, quamvis fuerit minister Mosi, tamen mortuo domino introducit
popnlum et distribuit haereditatem domini. Sic Christus factus primum sub
lege servivit illi pro nobis, tandera finita ipsa aliud ministerium Euangelii 35
instituit, quo ducimur per ipsum in spirituale regnum laetae et securae in
deo conscientiae, ubi regnamus perpetuo.
23 & (mih/"?/) nihil 25 (totu) hoinineg 31 hie] sie ;)2 sepulta] sepultüs
(figurn) re
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 581
V] In toto isto libro sicut in oranibus aliis Mosis est repetitio tarn stop.*
frequens ad uauseam usque. Cavendum, ne quis afficiatur tedio propter
haec. Quod autem toties repetatur, causa est, quia est verbum dei, quod
distinguendum est ab opere hominum, ideo non potest satis inculcari verbum
5 dei. Eo quod natura nostra sit lubrica et eircumstant nos oppugnantes
adversarii nee cessant uobis repetere et iuculcare sua, ideo, ne oppriraamur
et obliviscamur eorum, quae dei sunt, necessario repetitur.
In populo Israel hoc malum fuit scilicet taedium et nausea. Verbum
dei vult in pretio haberi, quia verbum vitae et salutis est. Secundo: Repe-
10 titio fit propter officium legis indicandura. Lex est iniquus tvrannus, non
dimittit pacem cordi. Ideo, ut miuisterium legis fiat efficax, repetitur. Con-
scientia est vivax praesentia legis. Si verum adest ministerium legis, mordet
conscientiam, sicut Esa. 9. humeri exactor ac. dicitur. Et urget clamare nod^^cf. 9,4
gnab et auxilium. In hoc ergo capite exactio incipit et proprium legis
15 officium.
'Doceo te, ut facias\ Doceo te ad faciendum. In hebraeo sunt quinque4, 1
vel sex vocabula, quae diversa significant, non observata Hieronymo. 'lusti-
D] Caput quartum.
Et nunc Israel audi statuta et iura. 4,1
20 Finita narratioue et recapitulatione hoc capitulo texit exhortatiouem ad
auditores legis, quam sequenti capitulo iucipiet. Est autem exliortatio plane
copiosa atque, ut linguae huius mos est, etiam verbosa, toties enim hie sicut
et alias eadera repetit, ut si carnalis assit lector, qui non intelligat, quid
agatur, non possit non offendi. Verum nostrum est tedio imperare, qui
25 scimus verba dei esse, quae audimus. Deum vero audire, etiam si eandem
syllabam perpetuo sonaret, beatitudo est, quanto magis, si tam varia et tarn
diligenter loquitur. Proinde non modo verba sed multo maxime personam
loqueutis, nempe dei, nos convenit cum tremore observare.
Agit autem repetitio illa frequens, ut nos, qui propter carnem seraper
30 labimur, semper frigemus ac pigri sumus ad bonura, semper proni et intenti
ad malum ab adolescentia, habeamus assiduum pedagogum et exactorem, qui
peccatura coerceat. Simul in hoc virtus legis monstratur, cuius est instare,
urgere et, donec gratia succurrat, non cessare a fatigando, accusando, dam-
nando, ut Apostolus ait 'Lex iram operatur'. 9{öm.4, is
35 In Ebreo sunt ferme sex aut Septem vocabula 'legis': Thora, Mizuah,
Huka, Pikud, Eduth, Mispat, Mismereth. Primuni 'Thora" proprie legem
siguificat et ab instruendo nomen habet, unde vocatur instrumentum. 'Mizua'
praeceptum est, ut in Mose legitur sepius: sicut praecepit mihi dominus.
20 (hoc) et 22 (sicu) toties 24 (& non) qui 29 (q quod) vt
:}6 Pekud(a) c :}7 liabe(n) c in t
582 äJorlejung über ba^ iieuteronomium. 1528;24.
DJ ficatio' et 'iudicia^ pleruinque vertit. Primum legem, praeceptura, iuditia, obser-
vantias. Mandata: 'Pikotli", ceremouias: '^hugka\ Noster interpres modo vertit
'praecepta' modo 'iusticias" nulla distinctione observata. 'Thora": Lex, ein
ge|e^, est nomen generale complectens omnia. Ubi Moses loquitur de lege,
compreheudit omnem iustifieationem mandati, praecepti zc. 'Pikoth' mandata, &
ein 6eueU}, mandare Beuelen, sie luristae utuntm' hoc vocabulo. Praeceptum
'ziba" praecipere gebieten, gebot; ^nispath' iudicium, latine ins, lec^t proprie.
Sic deus constituit praecepta, mandata et iura populo Israelitico. lus ea lex
dicitur, quae pertiuet ad regendos horaines, non proprie pertinet ad deum.
Mandatum ad vocalem denuuciatiouem, quod interdiim scribitur vel non lo
scribitm-. 'Mispath': iussa constitutio, quae scribitur, ut in Mose iudicialia:
si quis virginem vitiarit. 'Hucka': statuta, articidi, decreta, ceremonias, con-
stitutiones, quae pertineut ad cultum dei exteriorem. Sic habemus quattuor:
Lex praeceptum mandatum lus statutum ceremoniale, de quo psalm. 2.:
tM. 2, cEgo autem constitui jc., i.e. uarrabo statutum: Novum genus vivendi, iusti- i5
tutum propositum, et hie erit uovus modus colendi deum, teutonice ein
tüe^fe, ceremouiae modus et ritus colendi ein tDet)fe. Haec vocabula non
possunt univoce observari per totam scripturam, nisi graecam linguam adhi-
bueris, gefe^, geBot, beuel^, tüet)[e.
4,1 'Et nunc Israel audi" in Hebraeo: audi ceremonias, ritus, modos religi- 20
onis. Et iura, in Hebraeo: iudicia. Docebo te, quomodo coram deo agas
D] 'Huka' transferunt ceremouias, et placet. Nam proprie significat ritum et
*pf. 2,6morem sacrorum, quae ego statuta voco, ut Psal. 2.: Narrabo praeceptum
domini, Ebraice: Narrabo de ritu et statuto, scilicet de novo ritu et cere-
monia vera, quae est credere Christum filium Dei, ut ibidem sequitur, in as
quo omnes omnium ceremouiae implentur et referuntur. 'Pikud^ id est proprie,
quod latini mandatum dicuut, Germani befellfjen. Nam verbum "^Pakad'
visitare, constituere, ordinäre, censere et omnino mandare significat, inde
$t. 109, s venit Psal. 108. Pikuda, quod Episcopin graece sive diokesin dicunt: Et
episcopatum eins accipiat alter, id est, officium demaudatum seu administra- 30
tionem. Noster vertit iustifieationem fere ubique.
'Eduth' testimonium est, quod deus per legem suam et verbum sese
testetur adesse et nos curare, quo conscientiam de deo habeamus, quem alias
neque videmus ueque sentimus neque iutelligimus. 'Mispat' constanter reddunt
iudicium. Nee male, nisi quod opus est scire latitudinem eins vocabuli in 35
Ebraeo. Nam significat et ipsum officium seu administrationem iuris, ut
spi. 1,5 Psal. L 'Non persistent impii in iudicio', quod aliqui dicerent 'in regimine',
23 sacrorum (Mosi) qu(j bis voca ?• (Misp) vt 24 & statuto über (ist.)
26 Pikud(a) c 27 (id) verbum 'M (ferme) vertit 32 & verbum r -U Mispatli
27 der. AUDF (iermaiiice C'ü 29 Episcopoii ^4' Episcopein C Diukesein C
Deuterono mion Mosi cum annotationibus. 1525. 533
V] et cum hoüiiuibus. Quae ego doceo vos ad facieuduiu, ut exequamiui opere.
Lex urgens est: nou tautuin audias verba sed et opere praesta. 'Non addetis
ad verbum, quod praecipio vobis, non minuetis ex eo"*, ubi non haberaus:
auferetis. Insignis locus ad verbum dei: quia sunt quae de necessitate sunt
6 praecepta, ideo uihil addendum. Deus nequit pati, ut quisque sibi erigat
novum dogma. Impia res hominuin sibi fieri dueem in his rebus, quae sunt
ultra captum suum. In spiritualibus non potest sciri consilium dei, ne
angelus quidem novit. Quae igitur stultitia hominis eligere sibi modum
colendi deum? Xisi deus revelaverit modum et consilium suum, alioqui
10 homo nunquam seiet. Xeque dum seiet, cum verbum dei habeat, nisi prius
a spiritu edoctus fuerit, ut recte intelligat. Xecessitas magistra et natura
rei prohibet, ne aliquid fingamus nobis, quo deum colamus. In rebus natura-
libus omnia geruntur secundum inferiora. Donum dei est, quod dueo vaccam
per poutem. Quae pertineut ad colendum et intelligendum deum, ibi caeca
15 ratio est, ibi expectauda revelatio et praeceptum dei. In rebus vero terrenis
Dl item Psal. 71. 'Deus, iudicium tuum regi da. Inde est liber ludicum, qui *ui. tj, i
latine diceretur liber priucipum, rectorum, consulum vel magistratuura. Item
Psal. 109.: ludicabit in nationibus, idest regnabit. Secundo significat ipsum I5i. iio, e
opus et executionera iudicii. Hinc illa vox passim in scripturis: 'facere
-'0 iudicium et iusticiam^, 'faciet dominus iudicium inopis^ et 'de vultu tuo
iudicium meum prodeat" et 'locutus est cum eo iudicia'.
Ultimo significat proprie id, quod latine iura, scilicet leges, quibus
homines inter sese civiliter in rebus prophanis disponuntur, unde et saepius
pro consuetudine et more aliquo accipitur velut pro iure gentium aut naturali,
25 ut Exodi 22., secundum iudicium filiarura faciet cum ea, et Psal. 118, li^'i^iViiül
'secundum iudicium diligentium nomen tuum\ Haec latitudo vocabuli passim
in scripturis obscuritatem et ambiguitatem parit, ideo diligenti observatioue
opus est.
'Mismeretli^ observantiam seu custodiam sonat, scilicet generale nomen
.io super omnia praedicta, imo si diligenter consideremus, duo aut tria tantuni
(,'runt vocabula legem proprie significantia : nempe Huka et Mispat, statutum
et ins, (juorum alterum ea tradat, quibus erga deum ordinamur, scilicet Huka,
alterum ea, quibus erga homines ordinamur, scilicet Mispat. Et haec duo
satis sunt et videtur dilferentia ista mihi proba et constans. Sic enim et
35 Mose hoc capitulo incipit: Audi statuta et iura, quae ego doceo, velut iis
duobus verbis omnia complectens, quasi dicat, docebo vos, quoraodo recte
vivetis coram deo et hominibus. Caetera ergo vocabula omnia generalia
21 Et bis iudicia r/i 26 tuum fe/iil Sii Mispatli (Et lii^c- diftei) Et
:J5 (hie) Mose velut] quasi -'ie.J? qi di. docebo bis hominibus rf{
20 facit ßrl.
584 SSorlefung über bai Jcutcronomium. 1523/24.
V] habet homo libertatera agendi, quaecuuque sibi videutur. Possum pecuniam
meam exponere aut servare. Sursum ageudum, ibi neque libertas neque
consilium est horaini. Stultissimum argumentum est sophistarum: possum
conculcare pedibus terram, ergo et coelum pedibus calcare possum. [Insignior
stultitia est sibi modum eligere colendi deum, quam si quis viam iu caelum s
institueret struere]. Simili modo pro libertate arbitrii argumentantur: Habeo
libertatem retineudi aut reiiciendi pecuniam, ergo habeo libertatem serviendi
deo sie vel sie.
4,2 Cohaerent sequentia cum praecedentibus : *Ut custodiatis', in Hebraeo:
custodite i. e. non poteritis custodire, si quicquam adderetis, bel^utert unb lo
Beluaren. 'Mandata', in Hebraeo praecepta, repetitio et phrasis est hebraica.
Reducit iu memoriam opus dei, ut nos regamur simpliciter a verbo dei.
D] sunt et statutorum ac iurium vim atque naturam indicant, scilicet Thora,
quod nos instruat et erudiat, ne bestiae simus et in tenebris agamus, Mizua,
quod nos ligent et exigant, ne libere contemnamus, quae docti sumus, Peku- is
dira, quod nobis mandeutur ad exequeudum, ut habeamus, quod agamus, ue
ociosi simus, Eduth, quod (ut dixi) nobis testimonio sint, deo nos curae
esse et certa conscientia ipsum ubique et semper praesentem habeamus,
Mismereth, quod diligentiara et observantiam sui requirant, ne segues et
stertentes simus in faciendis illis. 20
Praeter haec sunt etilla: 'Dabar', 'Amara\ "Neum"*, verbum, eloquium,
«f. 119, 66 dictum. Item 'Dathan' et 'Taam', sed haec duo raro in usu, ut Psal. 118:
Bonum taam et scientiam doce me, quod nos bonitatem et disciplinam habe-
raus, ac significat lere gestum ilhim, quem nos mores et habitus corporis
W. 33,1 vocamus, sicut Psal. 32. David mutavit mores suos coram rege Ahis, ut 25
habet eius psalmi titulus. Reliqua ergo sunt duo illa Huka et Mispat,
statuta et iura in scripturis celebratissima, a quibus veniunt iudices et iudi-
candi potestas, ab illo vero regeudi in spiritualibus magister, quem Mehokuk
lOToi 49, lovocant, Gene. 49. 'Nee dux de femore eius', Ebreus: nee doctor de sub
pedibus eius, id est semper erit in Inda, qui divina doceat et ad pedes 3o
habeat discipulos, a quibus non toUetur, donec veniat Silo.
4,2 Non addetis nee auferetis.
Antequam Moses quicquam statuat aut doceat, id ante omnia curat,
ut illibata et intacta serventur, ne quicquam addatur vel dematur. Et hie
14 instrua(n)t c erudia(ii)t c 15 liber(i) c in e 16 (operi) nobis 18 con-
8cientia(ni) c 22 (sg quod ab) item T(aam) darüber witder aam h^c duo 0
28 quos c in que 29 Gene. 9.4 auch Hs. Ne(.x) c in c 31 habe(t?) c in at
veniat (Silo) Silo 32 aufferetis (ex eo) 33 (nomn/"?/) curat 34 intacta]
intracta [y
24 et] ac C 28 vere F 29 Gene. 94. ABC
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 585
V] Pro confirmatioue huius doctriuae addit exemplum: Oculi vestri k. i. e. eo
diligentiiis vobis corumeudo, quod videritis severitateoi diviDara super eos,
qui coluerant Baal, quam impatieus sit, si quid addatur suis verbis vel iu
cuitu dei 2C. Nihil in isto populo, quod nou sit coutentum legibus tarn ad
5 deum quam homiue.<. Nemo haec consyderat in Mose sed stulta videntur
rationi, cum ideo leges datae sint ei, ut nihil in fide erga deum et proxi-
mum in charitate agat quam secuudum praescriptum verbum dei. Historiae
et opera gentium sunt stercora, quia in verbo dei non inceduut, ludaici
opera populi sunt topazion. Sit tibi monitio factum hoc et plaga ista, ne
10 quid tentes sine verbo dei in iis, quae deum concernuut. Nou oportet ima-
ginari, quasi Moabitae non velint deum verum colere, sicut iu omnibus
prophetis, quando de adinventionibus dicunt, nou de crassa externa idolo-
latria intelliges sed de peculiari modo ab ipsis invento ad coleudum verum
deum. Sed hoc conqueritur deus, quod verum suum cultum tribuunt diis
15 alienis, quod credere oportet, quia ratio caeca est. Principium primum in
D] locus bre\"i sententia omnes humanas leges damnat et in re conscientiarum
nihil nisi legem et verbum dei valere decernit. Atque in hoc satis esse
deberet voluutas dei, quae sie censet, quanquam et ipsa ratio et necessitas
idem exigat. Nam cum simus per Adae peccatum in caecitatem mersi, ut
20 deum prorsus ignoremus in omnibus voluntatibus et consiliis suis, non modo
stultum sed et impossibile est ex nobis ipsis parare lucem et viam, qua ad
deum pertingamus et deprehendamus , quid a nobis velit fieri, sicut ille in
libro sapientiae dicit : Cogitationes raortalium timidae et incertae, quis enim ^'"3*^/'
hominum scire potest quid velit deus?
25 Nisi ergo deus revelarit legem suam, qua voluutatem suam nobis notam
facit, Psal. 103., manet illud nostrum elogium : Omnis homo mendax, omnis
homo vanitas, et Isa. 55. 'Sicut exaltantur coeli a terra, sie exaltantiu* viae5c'-55,9
meae a viis vestris'. Proinde stultissimum est argumentum illud Sophistarum
pro libero arbitrio: habeo libertatem regendi vaccam, proiiciendi pecuniam,
30 ergo habeo libertatem faciendi, quod Deo placet, et ei sen'iendi. Idem est
ac si diceres: possum pedibus calcare terram et super terram incedere, ergo
possum in coelum quoque ire et super nubes ambulare. Habet quidem
homo ex prima institutione notitiam et potestatem regendi et faciendi cum
sese inferioribus liberam sed seipsum regere et facere, quae suo superiori
35 placeant, neque novit neque potest, ibi cessat liberum arbitrium sed neces-
sario ibi coecus, impotens, imo raortuus et daranatus est. Ideo hie nihil
debet praesumere aut eligere, quod faciat, sed solo et unico verbo dei niti
17 verbum & legem u (NeCJ) Atque 31 c .. mclare c ö; calcare .34 (sicut)
liberam
22/23 in lib. sapi. AB 35 placent B
586 Jßoricfung über baä S^eutcronomium. 1523/24.
V] theologia: Nihil est addendum vel minueudum. Xiliil est tentandum, Frau-
cisce, ultra verbum dei praescriptum, ergo tua regula est ipse diabolus.
Sacrae universitates et concilia articulum VuiclefF coudemnaruut optimum,
quaudü dicit: Peccaveruut institueudo regulas suas. Putuit videre vir ille
sanctos patres errasse. Est Baal Peor. .■.
Principiiun nostrum primum et generalissimum sit nihil debere uos
praecipere ad ea, quae supra nos suut. Omues geutes notitiam habueruut
diviuitatis sed iu hoc lapsae sunt, quod coluerunt deum sine verbo dei.
Nos nihil differimus ab illis post tantam illuminationeni vitiis inunersi ava-
ritiae. In prophetis, quando legeritis de adinveutiouibus hominum et idolo- lu
latria, non de crasso opere exteruo, quod idola adorarint, intellige sed de
ipso cultu dei invento ab hominibus sine verbo. Cultus Moabitarum erat,
quo putabant se cultum exhibere vero deo, sed quia inventus erat ab insipientia
5 Beor hier und späte?- oft
D] nec addere quicquam nee demere, ut, ubi non est certissimus verbum dei
adesse, prorsus non aceedat, ubi certus est adesse verbum dei, non discedat. i^
O necessaria admonitio.
Sed dices: Cur ergo tot libri prophetarum additi sunt? Et David
constituit templum aedificari abrogato tabernaculo Mosi et ordines Levitarum
distribuit. Et losua multa fecit et mandavit populo. Sic de aliis multis
dici potest. Respondeo: hoc non est demere vel addere verbo Mosi, si quis 20
idem aliis aut pluribus verbis docuerit. Sic Mosen prophetae non seipsos
docnerunt et explicaverunt et secundum eins legem iudicaverunt et corripu-
erunt reges et populuni. Deindc Mose hie non de deo sed de populo dicit:
non addes 2C. Quis enim dubitat, quin deus ipse pro tempore addere et
demere possit? Ipse enim sive addat sive demat, seraper manet verax et 2:>
verbum suum semper est verax et fideliter ducit ac seryat nos. Sic David
in Paralippo. testatur sese non suo arbitrio, quod deus reprobavit, licet a
Nathan laudaretur, sed mandato dei templum fieri iussisse ac Levitas ordi-
nasse. Sic losua mandatum dei habuit, ut iuberet, quae iubenda erant. Sic
oraues prophetae si quid aliud docuerunt, idipsum eis dominus revelavit ;m
i'iKc. 1,21 sicut et Mosi, seu ut Petrus ait, Spiritu saucto inspirati sunt, ut loquerentur.
4,2 Ut servetis praecepta doraiui.
Vide Mosen, qui causatur ideo nihil esse addendum vel demendum
verbis dei, ne non serventur praecepta dei. Quo dicto ostendit hominum
traditiones in re sacra pugnare cum verbis dei, ut quae obstent et scandalo ;(.'>
3:it. 1, usint, ne serventur praecepta dei, quo nomine et Paulus eas infamat Tit. 1.
15 addesse IS aluugato öid Mosi r/i 2 7 Paralippo. «uc/i Jh. 29 (jiic
{mjmJi ffj) iuhenda /• 35 sacra (non niodu no foj esse inütiles <Sc sud) pugnare
Deuteronomion 'Sloa'i cum annotatiunibus. 1525. 587
V] huiuaua careus verbo dei, ideo reprobatus erat. Habeaimis iiostriim monaclia-
tum tauquam rem inferiorem, quasi calcaremus terram, uou pro cultu dei.
'Baal Peor", vir hiatus, ein l^ufetüirt mulaffen f)aben:^) significat, quodJ, .i
traditiones liomiuum, cum debeant esse infra nos, tameu supra uos suut,
'^ reguut nos. Exemplum addit ad huuc textum: uou addetis jc, ut sit indi-'*'^*
cium, quicquid coustituitur ultra verbum dei, additio sit. Hiuc per Baal
*) Vgl. Söibet beit iaiiä) genanten geiftlic^en Staub. Iö22 (Erl. ■2f>, 161 fg.). Luthei-
nimmt aoH Baal = JLoin ah GescJilechtsicesen. Peor = hiattis: iTarumb ift ^aal '^eox et)n
man, bem baa maitt off gcfpert ftefjt, ben tol^x auff beutfc^ nennen 'mautaffcn'; man verstelw
darunter Xarren, unachtsame, ungeschickte Leute, bie nichts inenltc^s an fic^ ^aben, benn
bo§ fie bei) toetjben jc^Iaffen fonnen. Da rinn oben hiatus durch maulaffen tjaben (für t)abenb^
gegeben ist, wird ^ufettiirt den in Baal liegenden Begriff ausdrücketi und an hüsen. bansen
in seiner BezieJiung auf das eheliclie oder überhaupt geschlechtliche ZusamvienJehen /'Grimm,
Wtbch. 4, 2, 639) anzulcnüpfen sein. P. P.
D] docens, quod avertant veritatem, et Ro. 10., quod seducant corda inuoeeu- iHom. le, is
tum. Et Christus cavere nos iubet a fermento pharisaeorum et a lupis sub
vestibus ovium.
10 Oculi vestri videruut. 4,s
Ex variis texit exhortationem suam Moses, ut reiectis hominum addita-
mentis et depravationibus puro et solo dei verbo adhaereaut. Primum ab
exemplo praeseutissimo Baal Peor, ob cuius cultum, quia erat ultra verbum
dei per bomines iuveutus, tot filios Israel perdens, satis ostendit, quam velit
15 prorsus uihil addi suis praeceptis.
Xec valet, si quis pro traditionibus hominum oppouat Moabitas fuisse
idolatras et daemonibus saerificasse, nos vero nostris ceremoniis deo vero
servire pia inteutione et bouo zelo inveutis, ideo non esse nostra studia
illorum similia. Respondeo: Moabitae et aliae gentes non eoluerunt daemonia,
10 quod scirent esse daemonia, sed credideruut sese deo vero servire non minus
quam ludaei idolatrae, imo quam omnes nostri Papistae etiam sanctissimi
et religiosissimi. Sed impietas eorum erat, quod verum veri dei nomen
assurapserunt et ritibus non a deo praeceptis sed a sose inveutis eum eolu-
erunt. Qui enim talia faciuut, in corde suo cogitant deum verum esse eius-
-'5 modi, qui velit coli et gratum habeat, quicquid ipsi homines adhuc impii
siue verbo dei tentant. At talis non est deus, qui volet impietatem, ut psal. 5. ißi-s, 5
dicit. Sed est iustorum deus et a piis et iustis vult coli per verbum et
gratiam suam non per proprias vires iustificatis. Quare necesse est, ut illo-
rum cogitatio de deo sit merum figmentum et meudacium. Et deus, quem
30 ipsi sie sibi fingunt et formant, non est verus deus sed idolum cordis sui,
12 depravationibus üÄer (omi SS i Olli bus) 1-J ob cuiüs /Vier (quo) 17 (serui)
saerificasse 18 (etia..) pia 21 (iiostri) Indei 22 (Quod autem) Sed
24 faciuut (hi..) in 28 iustificatis non p proprias vires u
7 dicens C 21 quam (vor oixmeej fehlt Erl.
588 33orlcfun9 über ba'i 2:eutcrouomium. 1523/24-.
DJ Peor ordo minoritarum, Carthusianorum, Dominicastrorum siguificatur. Mona-
steria sunt ditata et erecta, ut constupraremus sanctas animas post baptis-
raum. Doctrina hnraana hie figurata est in Baal Peor,
4,5 'Vide, quod docuerim vos religiones (In Hebraeo: scitis, quod docue-
rim K.) et iura, sicut mihi praeeepit dominus deus meus, ut regerem vos s
D] sub quo diabolum eins mendacii magistrum et patrem adorant. Et sie vere
sub veri dei nomine vero falsa imaginatione idola et daemoues colunt.
Proinde in scripturis alienos deos non oportet sie intelligi, quasi cul-
tores eorura prorsus abnegaverint nomen veri dei, imo pertinacissime illud
sibi vendieabant, ut legimus iu prophetis, sed quod retento nomine veri dei lo
sine vera cognitione dei (quam caro et homo ex se habere nequit) cogita-
verunt de deo, quae sibiipsis recta videbantur, quasi deus esset formabilis
et mutabilis secundum imaginationes et visiones cordis sui, cum ipse sit
informabilis et immutabilis. Ubi ergo non est verbum dei, ibi non est vera
notitia dei, ubi notitia dei non est, ibi irapiae sunt ignorantiae, imaginationes, 15
opiniones de vero deo, quasi illis et istis delectetur, quae uos proprie eligi-
mus. At haec omnia sunt impiae culturae, quibus deus verus non tangitur
sed loco et nomine suo phantasmata et idola cordis. Haec autera sunt dii
alieni, seil, daemones harum opinionum magistri. Tum proceditur foras et
secundum eas opiniones erigitur ritus, doctrina et regimen, quibus diversa 20
dant noraina appellantque deum nunc Baal, nunc Astharoth, nunc Dagon jc,
sicut et uos fecimus, dum deum appellamus Benedictum, Franciscum, Do-
minicum et super omnia Papam, quia omnibus illis ritibus et doctrinis
opinamur nos deo placere, quae opinio est mendax idolum cordis, sub quo
loco et nomine dei sedet Satan et adoratur. 25
9töm. 1,21 Hoc est quod Apostolus Roma. 1. tangit: Qui cum cognovissent deum,
non sicut deum glorificaveruut aut gratias egerunt sed evanuerunt in dispu-
tationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum 2C. Cognoveruut,
inquara, deum, idest, notitiam habuerunt, quod divinitas aliqua esset, quod
probant eorum studia, quibus colueruut loco dei idola. Nisi enim divinitatis 30
notitiam habuisseut, non potuissent eam tribuere idolis nee nomen dei usur-
pare. Sed haec erat insipientia eorum, quod non glorificaveruut eum sicut
deum, hoc est, talem sibi fiuxerunt esse deum, qui ipsorum opinionibus et
studiis coleretur, ut sie ipsi gloriarentur, qui deo aliquid gratum suis viribus
facere possent et gratiam eins mereri, hoc autem est deum inhonorare et 35
7 iclol(um) ein ;i 18 (eorum) imaginationes 17 (& sub) quibus 18 (ideo)
sed & noie r 21 daut über (fiunt) 21/22 nomia (Sic [darüber Tum^ voca-
runt) appellantque (sic/o/) deum nüc /o/ Baal nöc /o/ astaroth nunc [oj Dagon lt. [o]
22 (Et) sicut appellauimus 26 vor Hoc und am Rande G (Zeichen, dass der Drucker
die Zeile absetzen soll) 2y (a. deus) diüinitas 34 (glorificarent se) gloriarentur
11 sese JJF 14 et immutabilis fehlt F 17 At] Ad DF 'Vi ipsurum] eoruni /i
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 589
V] puro sermone dei'. Nou dicit: \-os debetis praesiimere me habere spiritum
dei et quod non possim errare in legibus ferendis. Sed: nihil meorum
doceo, verbuni dei vos doceo. Papa eontrarium: ut facietis sie, sie facietis.
D] non agere gratias pro acceptis a deo sed superbire et praesumere de oblatis
ö deo, hoc est aliud nihil quam velle deum formari a nobis et nos non for-
raari a deo, velle consilia et cogitationes dei nostris consiliis et cogitationi-
bus assimilare, sicut dicit in Isaia 'Quam similitudinem ponetis ei?' et 55. ^•^'5^*'^*®'
'Quoraodo exaltantur coeli a terra, exaltatae sunt viae meae a viis vestris'.
Quod vero Moabitae comessationibus et libidinibus suo Baal Peor ser-
10 vierunt, non arguit ideo daemonia ab eis esse culta. Nam ea est fortuna
traditionum huraanarum, ut non nisi ventris animalia alant, ita ut Paulus ipf)t(. 3, 19
andeat ventrem eorum deum vocare et ßo. 16. servire eos suo ventri pro- iRöm. ig, is
nunciet. Et prophetae omnes eos arguuut, quod vorarint populum dei. Hoc
et testantur ""luci et excelsa" in Synagoga, ubi sub arboribus frondentibus
i.-> lasciviebant, Sic et in nostro Papae regno videmus, ut j)alam et impudenter
luxui, ocio, crapulae et libidini serviant, simul tarnen suas horas murmurent
et missas crucifigant.
Baal Peor 'vir hiatus' dicitur, quem multi putant Priapum fuisse, eo
fortassis moti, quod Moabitae libidinibus in eius cultu indulserint. Sed hoc
•-'0 nihil movet, cum libidines (ut dixi) omnium traditionum et impietatum
humanarum insigne sit. Tum haec historia Israel vetustior esse videtur et
gesta, antequam Priapus in Graecia nasceretur. Arbitror itaque deum verum
hoc mendaci nomine et falso cultu a Moabitis honoratum esse, quemadmodum
a filiis Israel Baalim vocabatur, ut testatur Hoseas propheta. Deinde video
25 apud Ebraeos Baal in compositioue primatum significare. Sic euim Bal-
saraum vocant, id est, primarium illud oleum {'Semen' enim oleum vocant),
item Beelzebub, primaria musca, ut nos dicimus Archangelus, Archimagirus,
Archidux, Archiepiscopus. Sic deum Moabitae Baal Peor primarium hiatum
forte appellarunt causa mihi incognita, nisi diviuare velis, quod deus
30 metuendus ac praecipuus viudex sit paratus omnes impios et adversarios
populi sui devorare, si hoc modo colatur, quemadmodum apud nos Papistae
deum finxerunt vindicem praesentissimum, si quis suadente diabolo clerico
nocuisset. Sic et e sancto Antonio, Bastiano, Valentino et Rochio pro suo
ventre alendo quosdam Baalim Peor fecerunt.
4 a deo 0 7 (finge ti) ponetis 10 ea über (is) fortuna über (mos)
11 (ventres) ventris alant «6er (pro cultoribus habeant) 12 eus o 13 (popu-
orum) populum 14 (sub arboribus in) sub frondentibus o 16 (....) simul
17 crucifigant (vt) 20 moüet über (est) 21 (&) Tum 22 (Quare) Arbitror
23 esse 0 26 (qd) (Semen 27 (Bai) Beelzebub 28 (Archi) primarium 29 (Qua
vero) causa 30 ac pr^cipüüs vindex 0 (ut qui) paratus (ac insigni) r
30/31 impios bis siii rh
590 ilorleiiiiifl übet ba« Seutevonomium. 1523 24.
V] En, in Hebraeo: quod dedit vobis praecepta non tantnni, nt vobis prosint
sed et iit aliae gentes aedificentnr ex eo.
4, 6 *Haec eniai est vestra sapicutia'. Opera divina, quae fiiint per sanctos
homines, ita fiunt, ut serviatur inipiis, ut ipsi qiioque convertautur. Sic
omnis Christianus opera sua faciat in commodum proximi. Sic in Aegypto r.
osteudit niirabilia sua deus coram gentibus, ut exercerent fidem Israelitae
et gentes viderent maguificentiara eius atqne ita erga populum dei bene
afficerentur. Sapientia est notitia rerum, quas oportet scire erga deum. In-
telligentia hebraice significat proprie iudiciuni ajiud oratores, ne temere causa
proposita iudicetur: acuta vis discernendi de causa cognita. lo
'Ut audientes praecepta' 2C. Non humana sapientia est, sed sapientia
vestra sunt leges, praecepta et statuta, quae a domino deo habetis. Reprobat
SRöm. I, -.'2 verbo isto Universum Studium jihilosophiae. Paulus: Sapientes stulti facti
Sicut praecepit mihi dominus,
D] 4,5 Haec sola causa satis esse debuit, ut omnia libenter facerent, quod i-^
dei ipsius praecepta tradit non sua propria, etiamsi nulla poena aut premium
sequeretur. Et hie est alter locus exhortationis, qui recto ordine sequitur.
Nam primus terrorem et iram dei tractat, a qua incijjere debet legislator,
Deinde dei gloriam et amorem subiuugere, ut territos alliciat ad amorem.
Haec enim est vestra sapientia. 20
4, 6 Tertius locus est ab excellentia et dignitate super omues populos, quae
hinc sequitur. Qui enim honorificaut rae (inquit), honorificabo cos. Sic si
deum glorificarent scrvando statuta et iura illa, erat futurum, ut rursum eos
dominus glorificaret sparsa per orbcm fama de sanctitatc tum legum tum
populi servantis ea, qua fama plurimi traherentur ad verum deum, et sie 25
etiam hac gloria, qua ipsos deus inter populos glorificaret, deus magis
glorificaretur. Sic enim omnia opera dei, quibus suos sanctos glorificat,
serviunt impiis, ut et ipsi convertautur. Haec est charitas, quae omnia
nostra in coraodum proximi facit et accipit.
Sapientia et intelligentia sie, credo, diflPerunt, quod sapientia ad cogni- 30
tionem rerum, intelligentia ad iudicium pertineat, ut sapiens sit, qui ea norit,
quae fidei et religionis sunt erga deum et iuris ac charitatis erga proximum,
intelligens vero, qui in utrisque acutus, prudens et cautus sit, ut recte in
his incedat et nulla fallacia seducatur, germanice: tüet)§ unb tlug.
15 (vt exhortat) vt 21 locvs o darüber (locus) 21,22 ab excellentia &
dignitate sup onis pplos fs. o. p. rhj que hinc sequitur über (a fructu & comodo tum
proprio & alieno) 22 si über (qui) 26 (deos) deus 28 qu(a) c in e
32 (dei sui) fidei & religionis sunt rh .33 acutus o recte (ea gerat) in
34 (non) nulla
20 est enim D 24 dominos 7) 31 novit B 34 öue^ß B üüQ C
Deuteronomion Mosi cum annotationibiis. 1525. 59 1
V] sunt 2C. Desinat humana temerita* appellare stiidia siia sapientiara. Quan-
tum ad res inferiores, possumus dici sapientes, ut Salomon formieas sapientes «or. s, 6
dicit. Sic filii saeculi huius sapientes dicuntur. Sed haec sapientia non
facit pium. Dicit itaque Moses: Si vultis esse sapientes, ut versemini in
■' lege et raandatis a deo vobis datis et aliis bonum exemplum praebeat vestra
observatio, servabitis et facietis ea, tum eritis sapientes et intelligentes
coram gentibus.
'Dii appropinquantes'. Hebraei dicunt propter honorem poui in plurali 4, :
numero, sed nos, qui edocti sumus mvsterinm trinitatis, dicimus ])ropter
10 trinitatem sie poni. Omnes nationes babent deos remotos et qui indigent
suis cultoribus, nos contra indigemus deo nostro et ipse propinquus est
nobis. Promissio est. In Hebraeo: Quae est enim gens jc. Iura et cere-4, s
monias: Iura dixi esse, quibus reguntur homines saeculari regimine. Decla-
ratio est contra omnes iuristas, cum Moses dicit nullam gentem sub coelo
1.' esse, quae habeat tarn sancta statuta. Iura ci\nlia sunt sancta quidem sed
maxima parte iniqua. Merito hodie sequeremur iura Mosaica, quae pertinent
ad regimen civile. De legibus latis Rhomani ferme omuia torserunt in com-
modum proprium, sicut et fere omnes leges hodie eo respiciunt, sed iNIosaicae
leges aequae sunt omnibus hominibus.
20 Sed hoc magis perpende, (juam paucis verbis Mose universam sapieu-
tiam et scientiam hominum reprobet et damnet osteudens sapientiam et intelli-
gentiam populi dei non esse argutas illas sophistarum speculationes nee
magnificas illas principum et prudentum sauctiones sed uotitiam et obser-
vantiam legis dei. Haec est (inquit) sapientia et intelligentia vestra. Esto
25 igitur aliquis sapiens in regenda substantia mundi (siquidem sunt et sapientes,
ut faciant mala), populus dei nusquam petere debet sapientiam nee ullam aliam
nosse nisi ex lege dei sni, ibi copiose et feliciter inveniet, quomodo erga
deum et homines, quomodo in j)rosperis et adversis, quomodo in pace et
hello sc habere debet. !Jsam aliuude petita sapientia nihil nisi stultitia coram
30 deo est. Igitur stultos facit hoc verbo Moses omnes homines coram deo in
omni sapientia et prudentia eorum.
Deos appropinquantes. 4,7
Gloria et iactantia huius populi est prae omnibus populis terrae, quod
deus eorum est ilHs prope, deinde, quod iusta habet iura et statuta, quae si
3n servarent, essent populis admirationi et saluti. Plane pulchra et iucunda
consolatio et fidelis promissio esse deum prope. Celebravit hunc locum
David in Psal. suis et alii prophetae passim. Verum simul involvit et^Jf. nr., i«
indicat crucem populi dei: nam adesse jimpo invocantibus arguit invocantes
23 illa(m) c in s 24 (pro in de) Esto M Psalmis
592 5öorIefuiig übet ba^ Sciiteronomium. 1523/24.
V] 4, 9 'Custodi igitur temetipsiim\ Mosi officium est urgere, impellere, exigere
et non iuvare. Verbomra, 'dabar'. Nos sie: fi(^ gtt), boftu nit bergeffeft tüQ§
bu gefe^cn ^oft, sine adiectivo. Ego latine sie: 'Ne obliviscaris eorum, qiiae
vidisti', per pronomen siue adiectivo. 'Notificabis filiis tuis'. Urge tu, sicut
et ego urgeo. Verbum dei quantumvis sciatur, tarnen toties repetendum est. 5
Modos duos habet scriptura: unum docendi, quo taediosi efficimur, alterum
exhortandi, quo erigamur. Quae duo ubique scriptura habet.
4. 10 'De die (loquor), quando stetisti coram doraino deo tuo'. Debetis urgere
legem, quia aliud non audistis. Synai vocatur, plenus est dumis, :|3ufd^ig.
Sicut Gideon de vellere dicit perg. Lex sterilis terra est, magnus mons sed lo
tantum vepres habet, nullas fructiferas arbores, speciem habet i. e. lex exigit
et exhaurit neque habet, quo fecundet. Ros Herrn on in monte Syon est
humiditas coelestis, Euangeliura.
4. 11 'Qui ardebat usque ad cor coeli' i. e. in medio coeli. Phrasis hebraea.
Son. 2, 4 Item : sicut fuit lonas in ventre ic. In propheta : in corde maris. Tempestas 10
^i. 18, 8 perpetua erat circa raontera, psalm. 17. vel 18. vide, quid haec significent,
scilicet quod gcritur in conscientia, quando lex spiritualiter intelligitur. Tum
anima sentit caligines, tempestates i. e. timet mortem, inferos, omni momento
timet se aeternaliter morituram. Seusus mortis, peccati, inferorum, irae dei
adest. Ab externa specie filii Israel conceperunt iuteruam speciem. Non 20
•ticbr. 12, 20 poterant ferre, ad Hebraeos. Lex est intolerabilis, nulla spes aut fiducia
erat in vobis. In lege solus timor, in euangelio spes. Ideo lex inculcanda
est saepius, ut euangelium sitiatur. Ubi enim non est legis tempestas, ibi
neque euangelii securitas. Maxima vis est in intelligendo primo praecepto.
Scio futurum, inquit Moses, quod vos erigetis novos cultus, praesumetis, non 25
humiliabimini lege. Ideo pure et simpliciter sequimini vocem dei, hoc con-
sulo vobis. Ubi perdimus vocem dei, mox similitudo erigitur interna. Baal
Peor ideo erigebatur, quia populus sentiebat cultum erigendum esse, quem
deus non praeceperat. Impossibile est illum conceptum verum esse, quia
D] esse in tribulatione, quae cogit invocare, sicut et vere fuit hie populus semper 30
2 xim. 3, 12 et omnes, qui pie vivere volunt, persecutionem patientur, ut stet locus invo-
canti fi'lei et propinquandi deo sit occasio. Aliorum populorum cultus, ut
habent impia statuta in deum et iniqua iura in proximum , ita habent deos
longinquos, qui salvare non possunt, imo qui curantur et defenduntur a suis
cultoribus. 35
4,10 Notam facies diem.
Hanc diem ecclesiae seu congregationis sepe inculcat Mose, quia in
hoc audierat populus legem dei in monte Sinai tempestatibus et tonitruis
30 sp [= sempery o 32 cultus] dii 34 & defenduntur rh 36 (Quar) Notam
38 hoc] liac dei 0
Deuteronomion Mosi cum annotationüms. 1525. 593
V] caret verbo seu voce. Xon debes de deo cogitare quicquam sive bonum
sive malum, nisi expressam dei vocem habeas. Dicit 'noii habebis deos
alienos', ibi non indicat, an nasum Labeat aut ociüos, sed tantum 'unum deum
cole'. Interior idololatria longe magis observauda, iit Ezechiel dicit, quam
5 exterior, quae ab interiore procedit. Meretrix ratio semper aliquid novi
molitur, quo deum yult colere. Minoritae et alii praeter vocem dei sibi
elegerunt modum colendi deum. Pactum legis veteris fuit,
'Non vidistis aliquam similitudinem'. Declarat amplius, quod sola vox 4, lö
dei audienda. Sic et solet Moses saepe duos versus repetere propter unum
10 verbum inculcandum.
"^Ne forte decepti'. Vehementer urget hunc locum. Si primum prae-4, ig
ceptum recte intelligitur, cum ceteris facile conveuitur. Solum assuescamus
ad solam vocem dei. Tollit omnium creaturarum similitudinem , non vult
similari agno, masculo aut viro ?c. Tollit, quicquid potest fiugi ab homiue
15 aut humana ratioue. Apud gentes sunt illa portenta externa posita, quidam
masculos deos alii feminas coluerunt. Illae crassae idolatriae successu tem-
poris venerimt ab interna idolatria, qua ab impietate nostra quasi sub specie
humana et quodam conceptu colere deum velimus. Ex quo secutus est
externus ille cultus. Deum non facietis virum aut femiuam aut aliud ?c. i. e.
20 nihil tribuetis ei, quod est viri, et ut talem intellectum habeat aut cogi-
tationem ut vir aut animal. Tollit omuem cogitationem humanam de deo.
Non potest imagiuari aliquid esse, tantum voce eins debemus contenti esse,
non varios conceptus aut formas de eo concipere, fingere. Magni viri fuerunt
ludaei, quos vix credibile est idola externa coluisse. Nam accusat eos de
25 militia coeli Hiei-emias, non adoraverunt pro deo, sed deum verum sub eoScr. 8,2
voluerunt coli et sie creaturis tribuerunt honorem dei. Erexerunt opera
sine verbo dei et volebant tantum valere quantum ea, quae praecepta erant
a domino, h(X§ tt)Q§ ber teu[I. Intellectus noster instructus a dei sapieutia
sive ex lege dei potest iudicare de omnibus ritibus et ceremoniis. Alias, ubi
D] 30 terribili, ubi non loquebatur homo sed summa illa maiestas per angelorum
rainisteria. Et ab hac die coepit autoritas Mosi, ut dicitur Exodi. 19., et2 9)ioi. 19,9
universa institutio populi.
Vocem verborum eins audistis et nullam similitudinem -1,12
vidistis.
35 Hie locus non modo damnat imagines externas dei, quas populo rudi
et puerili prohibitas voluit sed multo maxime iuternas, quae sunt (ut supra
diximus) opiniones et cogitationes de deo, ex nobis extra vocem dei fictas.
30 terribilein [soj (quaudo) vbi 37 fictas auch Jh.
•')7 fictae J^rl.
Sut1ier§ SBex-fe. XIV. 38
594 9)0vlcjuiic^ über bn-5 S^tniterononiiiim. 1523/24.
V] ratio pura est, dicit: hoc placet mihi, ergo placere deo debet vultque deurn
se sequi et ipsa deurn non sequitur.
iswoi.6',11 '^6 forte decepti', in Hebraeo: ne forte perdatis. Genes. 6. 'Terra cor-
Xan. 8,24rnpta est'. Item Daniel de Antichristo: mirabiliter vastabit. In quibus locis
idem verbum hebraicum est, teutonice Devteröct. Studia nostra et pompam 5
idololatriae hie tangit Moses et vult sie dicere: Cavete ba§ it§ nit berbeibet,
sed ut maneatis sani in verbo. 'Ne corrumpatis" infra reddit hoc verbum,
4, i^ba» ir» nit öerbcrbet. 'Omnia astra", Hebraeus: et omneni exercitum coeli.
'Cum omni ornatu\ in Hebraeo: cum omni exercitu. Omnem mihtiam vel
exercitum transferri debuit. 'Errore deceptus', in Hebraeo: eiectus. Vos lo
incedetis in via recta, cavete, ne ad latera exturbamini a recta via. Pauhis:
©iii. 5, 7 Currebatis bene, quis vos perturbat. Indicat Moses ministerium verbi, in
fjuo omnis anima ex[)osita est hostibus, ut a vero verbo aberret.
'Quae dominus deus tuus distribuit', scilicet Universum usum astrorum,
quicquid est in coelo. Sol alio tempore diem, alio noctem, modo hiemem i5
nunc aestatcm facit i. e. omnia astra vicissitudinibus ministrant. Moses
omuium eloquentissimus interdum uno brevissimo verbo comprehendit, quod
in Genesi elegantissime et copiosissirae descripsit. De ministerio astrorum
sicut hie, fecit in verbo 'distribuit", quod noster interpres 'creavit' vertit.
5fi. 44, 19 Moses arguit nos stultitiae et Esa. 44.: Insana res idololatria, imo hgnum 20
de medio coxit? Proplieta ibi exaggerat istam caecitatem. Item Apostolus
9(p9. 17,29 in Actis 17.: Si sumus genus dei similes. Itaque esse in idololatria -vel
extra gratiam proprio est esse obsessum Satana, privati sunt communi sensu,
quod apprehendunt hoc pro deo, quod vident omnibus liominibus esse com-
mune. Sicut et nos rasi sumus, diversum habitum ab aliis gestamus, noctu 25
surgimus, quae omnibus hominibus coram sunt, et tarnen illis rebus servitium
D] Hie certe sola vox verborum eins commendatur et, quicquid de deo dicitur
aut cogitatur, quod non sit ista vox verborum eins, prorsus impium et dam-
natum est. Nam solo suo verbo voluit suam voluntatem, sua consilia de-
fbrmari nobis, non nostris conceptibus aut imaginationibus. Non ergo hoc 30
placet aut displicet deo, quod tibi videtur ei placere aut displicere, quan-
tumvis sancte et pie videaris tibi eogitare (ut fecerunt religionum et sectarum
autores et professores) sed quod ipse voce sui verbi defiuit sibi placere et
displicere. Nemo enim significat aut indicat dei voluntatem quam deus ipse,
imo nemo non impie errat, si hoc tentet, cum nemo norit profunda dei nisi 35
iiior. 2, 11 Spiritus, qui est in deo. Proinde impossibile est, ut homines sine verbo dei
certo recte de deo sentiant, cogitent, praedicent aut colant. Stat sententia:
Vocem eins audistis.
29 voluit suas 30 (v) imagiiiafimiibus :]4 (Non solum enim) nemo volun-
tatem (nisi) q 37 (aut) cogitent (Secl) Stat
DeuteroDomiou Mosi cum annotationibus. 1525. 595
V] dei ascribimus. Idololatria est, iuquit igitur Moses, facitis ex astris deos.
Et noii videtis in usum esse uuiversa astra omnibus liomiuibus. Ideo qiii-
libet populus forinare sibi tales deos.
'Foniacem ferream' appellat propter allegoriam. Quicquid de eduetione4, 20
5 filiorum Israel dicitur, ad legem pertinet. Ubi legitur populum vel liberatum,
legem et euangelium siguificat. Oppressio significat tyramiidem et vim legis,
quando salvator et rederaptor adest, significat illum, qui affert euangelium.
Sicut variis modis eripitur populus, ita et vario verbo et multiplici liberatur et
consolatur, quanquam idem verbum sit. Mala conscientia est fornax ferrea,
10 ferrum legem significat, quia usus ferri in conficiendo cetera metalla et alia
instrumenta ad conterendum et occidendum valet. Haec sunt legis ministeria
spiritualiter intellecta, quae solet conterere et occidere. Haec valebunt ad
tabernaculum intelligendum , ubi omuia fiunt ex aere, quod legem significat,
vectes arcae ex auro fidem et charitatem mutuam, Templum aedificabatur,
15 ut nidlus malleus audiebatur, quia regnum Christi iu quiete cousistit pacatae
conscientiae. Ubique datur regno Christi laus pacis. Virga ferrea i. e. eru-
ditione legis, qua conterit populum hereditarium 3C. [Psalm. 2. postquam*i.2, 11
dixerat "^reges eos in virga ferrea", subdit 'ser\'ite domino in timore et
exultate'.]
20 'Ecce moriar" jc. Verba vehementis affectus sunt 'oportet me hie mori'4, 22
et 'Dens ignis consumens est\ nomen celebre est, epistola ad Hebraeos i' r^ , ,
celebrat. Zelotes, durissime dictum est et pertinet ad legislatorem, qui fremat
sicut et est. Sicut lux est gi'atissima oculis sanis nihilque tristius tenebris,
et mundus videtur renasci sole Oriente, ita oculi imbecilles uon feruut lucem.
25 Id quod insanum et impium est, hoc deus ipse magis indurat, quod vero
pium est, magis sanat. Si verbum impia corda invenit, ea iudurescit et
22 ma7i Jcann statt fremat auch ferveat lesen
D] De fornace ferrea. 4,20
Vehementi verbo appellat servitutem Aegypti fornacem ferream non
solum propter historiae crudelitatem sed et propter conscientiarum miseriam
30 sub legis ira et traditionum tyranuide oppressarum, quarum figura fuit })opulns
Israel in sua fornace Aegyptiaca.
Deus ignis consumens et deus zelotes est. 4,24
Celebratur hoc dictum et in Epistola ad Ebraeos et dignum est, quod
celebretur ad terrendos et humiliandos impios. Duo autem sunt 'ignis con-
35 sumens' et 'deus zelotes'. Ignis vocatur, quod prorsus devoret et niliil reli-
quum faciat impiis nee sit, quod resistere queat irae eins, zelotes, quod eo
30 (tradi tionilni) traditionum 32 deus [vor zalotesj u
38-
596 3]orleiitit(^ übet boö S^eiiteronoinium. 1523 24.
V] excaecat, postea inaeternum revelato peccato perduntur. Qui humiliati sunt
et contriti, illi suscipiunt gratanter et pie, et fiunt omnia per verbura. Deus
zelotes, zelus 9te^b, zelotes Dle^bifd;, ^a% invidia est, ß^fer transtulimus, sed
miperum vocabulum est. Zelus 9iet)bt, qnando aliquid sie diligo, nt nee
possim sustinere, ut laedatiir, ut: liabeo castam uxorem neque Signum ueque d
nutuni pati possum, qnod spiret adulterium, sed purus amor sit. Zelus
relative se habet ad amorem. Zelus est invidia amoris, Dicit Moses: interuam
idolatriam cavete, quam deus vehementer odit, de ista inflatura operum inter-
norum zelat. Potest ferre deus, quocunque modo vestieris vel lapsus fueris
in crassa peccata, dum eor intelligat esse malum et hoc esse bonum et semper lo
stet in humilitate sua dicatque : hoc nihil est, qnod tu feceris, tantum deum
audies. Qui non vult perdi et humiliari, hie consumetur in perpetuum.
4,25 'Deceptique feceritis', in Hebraeo: vastaveritis vos. Comminatio est,
prius fuit exhortatio per pericula, hie comminatur. Ubi promissio, et ex-
hortatio periculi additur. Solemus enim sie exhortari: primo ab utili, m
necessario, salutari et honesto, ad ultimum locus comminationis et perditionis
additur, qnod et hie Moses provocat per coelum et terrara. Quia popnlus
est hereditarius, sie castigat, ne totus pereat. "^Omnis' in scripturis per
Syuecdochen, totum pro parte accipitur, ut in historiis habemus: percusserunt
lebusaeos, Pheresaeos 2C. et mox sequitur: habitabat lebusaeus inter eos, 20
quae pugnare videntur, cum antea percussi et deleti dicantur. lila figura
grammatica multos locos conciliat, i. e. maguam partem lebusaeorum. Item
in ludicum: popnlus fuit vexatus a Gaboanitis et Madianitis i. e. non totus
populus Israel, Madianitae aliquas tribus aggressi sunt, et non totus Israel
4, 27passus est sicut nee in captivitate Babylouica et Syraica. 'Disperget in 25
omnes gentes\ Pars populi semper relinquebatur secundum promissionem.
Hunc locum libenter traxissem ad captivitatem, in qua sunt hodie ludaei,
verum non audeo, sed generalis sententia est. 'Nolite deum irritare' k., qnia
D] anirao sit, nt parcere non velit. Quis ergo hunc non timeat, quem scias et
nolle parcere et vindicandi virtutem habeat im})lacabilem et incessabilem ? 3o
Porro haue iram dupliciter exercet. Primum spiritualiter et subito, dum
impiis snbtrahit spiritum suum, ut omnia vastet Satanas. Deinde et corpo-
raliter et lente, dum et corpora occidit, terras vastat et omnia in nihilum
redigit.
Et notabls insigniter Deum a Mose describi ignem et zelotem circa 35
primum praeceptum, in quo maxime contemnitur, ubi maxime debebat timeri
et coli, nt videas, quod jn-aeeeptum potissimum ipsemet urgeat, nempe ut
sit nobis deus, ne fiduciam nllam operum erigamus sed sola eius misericordia
29 Qiü(il) c in s :10 (vim liaberc ad) viiulicaiidi (in ex) incessabilem
31 et subito 7'h 30 deboat :'i8 nobis rh (in) sola
Deuteronomion Mosi cum annotationibu,s. 1525. 597
r»] autequam patietur, delebit vos de terra. Quanquam et ignis consumeus est,
tarnen te suscipiet, si redieris.
'Cum quaesieris'. Promissionem addidit, ne desperarent iu captivitatem 4/ 29
diieti, iit maneat deiis percutiens et sanans, ad tempus percntit, per synec-
5 dochen igitur iutellige. 'Cum quaesieris', in Hebraeo : et quaeretis dominum
deum vestrum et invenietis eum. Promissio est i, e. si fueris humiliatus zc,
praedica iam iram domiui, sed dominus vult te redimere ad intellectiuu, quod,
si per disciplinam humiliatus fueris, miserebitur tui.
'Novissimo autem tempore' jc. Hunc textum ad nostros ludaeos vülu-4,3«
10 mus trahere sed non quadrat. Nam in Hebraeo valet : posterioribus diebus.
Sic et prophetae loquuntur: posterioribus diebus redibis ad dominum. Potest
reduci ad Rhomanum captivitatem sed non proprie. Generalis est sententia.
*Nec omnino delebit', in Hebraeo: perdet. 'Nee obliviscetur pacti, in quo.'4, ai
Promissio est.
15 'Interroga de diebus antiquis' jc. Superius prophetavit perditionem 4, 32
populi, si recederet a deo. Id quod eis accidit, deinde ex tribulatione redie-
runt ad dominum, quia vexatio dat intellectum. Iste miserabilis cultus, (iui5ci.28,i9
impenditur lapidi et ligno, sumus experti, quid sit, quoties reliquimus deum.
Sive externa ligna adoremus sive non, nos adinventiones nostras habemus
20 pro idolis, quibus satis cruciamur, sicut dixit non laturos esse auxilium deos
istos. Sua culpa est sibi maxima poena. Igitur pro impiis omnibus intelH-
gendum est, quod dicit: Servies diis alienis, qui non videut ic. Nvmc pergit
opus dei recitans et inculcans, quod facit ad erigendam conscieutiam. Post-
quam enim lapsi fuerimus, habemus et signum mortis et resurrectionis Clu-isti,
25 sicut eis fuit eductio ex Aegypto signum misericordiae dei. Quis vidit
14 statt Promissio est liest Buchirald Promissioue
D] nitamur. Quamvis videatur in uulla i'e magis dissimulare quam in hac im-
pietate, dum sinit impios abundare et regnare impunitos ac plurimos seducere,
ut neque ignis neque zelus sed frigus et ignavia videatur apud deum esse,
ut et psalmi plerique querantur eum dormire et rogent eum surgere. *jji.44,24
30 Testes invoco. 4,26
Ultimus exhortationis huius locus est comminatio. Sic enim solemus
exhortari ab utili, necessario, honesto, religioso, tandem a periculo k., cpiod
et hie Mose facit.
Novissimo autem tempore. 4,30
35 Hoc 'novissimum tempus' generaliter dicitur pro eo, quod nos dicimus
'postea'. Vult enim Mose talem definire iram dei, ut relinquat semper poe-
27 (sie) abundare 29 (ita u) vt :51 exliortatiimis I19 rh (•i)iiiininatiu(iiis) c
598 ä^orleiiiitfl über ba-> Seiitcrüiioiniiuii. 1523,'24.
V\ simile? Nos valde frigide transimus opera dei siue affectu et spiritu, quod
dominus sie se humiliaverit et eduxit illum populum. Sexceuta millia fuerunt,
quos in spatio trium niiliarium ivisse coniicere possumus. Tantum popiüum
ducere ex terra fuit certe impossibile ulli homini. Omnia sunt maiora quam
nos reputamus. Per mare rubrum iter non duravit duas horas, etiamsi &
singuli unius horae spatiura solum indiguissent. Nempe ubi fuerunt decies
centena milia, una hora non poterant transire. Oportet, ut fuerit latus trans-
itus sex miliaribus, item stare mare rul)rura sex vel Septem diebus. Et iu
uno transitu transeundum, raagnum opus dei fuit. Palparunt deum prae-
sentem esse sibi, id quod nulla natio unquam habuit. Non fuit tam praesens lo
et familiaris Abraluie quam in hoc opere huic populo. Cum ceciderunt
colentes alienos deos et afflicti, admonet, ut recordeutur operis dei et redeant
ad misericordiam et praesumant et salvi fiant.
4. 33 *Ut audiret populus vocem domini'. Audire voccm domini aut videre
TOoi. 33, 20 est impossibile. Exod. 33.: non videt liomo me et vivet, et alibi zc. Ideo is
dicunt Hebraei regem occidisse Esaiam, quod dixerat se vidisse dominum,
et sie locutum contra scripturam. Oportet liominera, qui audit verbum dei,
mori. Mori autem significat sentire mortem, non sicut bestiae moriuntm- sed
amaritudines et horrores et alia mala mortis sentire. Dens loquitur cum
homine iu puritate, et sicut ignis et splendor offendit malos oculos, sie homo 2u
vetus non potest ferre vocem dei purissimam. Ideo moriendum est homini,
ut purgetur a voce dei sicut ignis. Dens ignis consumens devorat, quicquid
est vetustatis in homine. Igitur post auditum verbum mutatur homo et in
corde reuovatur. Certe opus iusigne est et, nisi Christus esset rex gloriae,
adhuc hodie esset mirandum deum se humiliasse et populum in portis 25
mortis existentem liberasse 2C.
4.34 'Per signa, portenta et tentationes'. Nescio, quomodo haec sint distin-
guenda. Tentationes: variis modis tentavit dcus Pharaonem, ut cessaret
affligcre popuhnn. "^Signa" nos miracula appcllamus. 'Portenta' pro eodem
accipimus. Simpliciter sie posset dici: Signum sit ein ^eid^CIt, sicut Abra- so
hämo Signum fuit circumcisio. Igitin* signum non miraculum vocetur. Mophos
prodigium, miracuhim proprie sit. Haec impeudit deus omnia in hoc opus,
ut cogitaretur deum misericordem et assisteutem suis, ut scias deum poteu-
15 zu vivet am Rande quod et verum est
D] nitentiae locum postea resipiscentibus. Id quod et eventus probavit historia-
rum, ubi toties Israelem punivit deus et tamen revertentem postea semper 35
suscepit. Non ergo solum loquitur de tempore novissimo ante diem iudicii,
quo putantur ludaei tandem convertendi esse sed geueraliter de omni tem-
35 deus o 37 convertendi (s) c
Deuteionomion Mosi cum annotationibus. 1525. 599
V] tem super cueliini et terram teque ])Osse adhuc eruere, si re versus fueris
post afflietionem. Haec oruuia respiciuut ad priiuuiu librum, quaudo deus
creavit coelum et terram.
'De coelo te fecit audire vocem suam"* jc. Populo fuit datuui illud4, 36
5 siguuru exteruum exitus Aegypti. Quauquam praecesserit, tamou debemiis
DOS in eo exercere, ut sint nobis talia sigua exemplum, sicut Paulus ait:
Biberunt ex eodem potu spirituali, 1. Cor. X. Hie oportet seperare externa i liui. 10, 4
opera et sigua et tempora a siguis, operibus et temporibus uostris. Tameu
per eandem fidem trausit idem deus, ideni Spiritus, crux est nobis sicut Ulis.
lü Ideo vice exempli sunt, ut sciaraus oportere et nos credere siguis uostris
sicut ipsi suis. Si uos vellemus provocare ad eorura sigua, nou sufficeret,
quia secuudum praescriptum scripturae, quae nobis alia sigua praescribit,
nos agere oportet. Perit usus illius sigui, manet tarnen exemplum, perit
circumcisio, manet tanien eins exemplum. Sicut ipsi in siguo suo exteruo
15 exercuerunt fidem suam, sie et nos in nostris signis. Pro illorum eductioue
ex Aegypto habemus uuum signiun, quod est lesus Christus, qui nou descendit
sicut tum in nube et columua sed locutus est in filio in carue velato. Hoc
iam nostrum signum est, ad quod fugiamus pari diligentia fidei sicut olim
ludaei 3C. Opera Christi sunt, quae nos redemerunt de vero peccato et
20 Aegvi)to, morte et omnibus malis, praecessit nos meliori igue et nube. In
spiritu eadem fides fuit, sive Christus se ostenderit in nube, igue sive alio
signo. Nunc sequendus nobis ostensus scilicet iu carue: Ductus Christi est
praefiguratus per eduetionem filiorum JC. i. e. Christus per ductum suum
ducit nos per viam incognitani. Noluit populum scire deus viam per deser-
25 tum, ne passum quidem, sed quando nubes elevabat se, tum movebant castra,
sicut praeceperat dominus, nee amplius nee citra ambulabant (piam nubes et
ignis movebatur i. e. fidei regnuui nou est reguum hominis sed solius Spiritus.
Nos transeundo de morte ad vitam nou possumus nostrum sequi spiritum,
sed ubi Christus nos praeierit, ibi sequemur. Christus Phihppo dixit: Egosoi). h, e
30 suni \na, veritas 2C. , per me venitur ad patrem nou alio modo i. e. adhaere
deo per veram fidem et servi proximo et expecta mortem. Sic ipse pugnavit
D] pore (ut dixi), quo post peccatura cognita poena poenituerunt. Et ut ad
haue poenitentiam provocet damuetque desperationem, addit dulcissimani et
fidelissimam promissionem, (pia pulchre nititur et oratio Manasse regis Inda,
35 scilicet quod dominus deus tuus misericors est, nou dimittet te uec d isperdet
neque obliviscetur pacti, quod iuravit patribus tuis. Quo simul significat,
quae sit vera poenitentia, scilicet sitis ardens misericordiae iu aiHictione
conscientiae. Nam illis solis proponitur dulcis misericordia . nou autem
hypocritis.
32 (ad) peiiitiienint
(jOQ Sorlcfmtg über hai; Xcutcvoiiomium. 1523/24.
V] contra mortem uou operando sed patiendo, sequemm- eum, ipse iutrat fauces
mortis i. e. deus noster praecedit nos. Nubes per diem erat in umbraculum
et uocte ignis columna in lucem. Xubes umbraculum praebebat 2C. : sunt
duo tempora vel duo affectus in via Christi. Quaudo sumus sine cruce sub
Christo in fide, umbraculum est, pax ic. In tempore vero tentationis, 5
quando apparet nox, tum virtutem verbi experimur, tum quasi columna et
robur in omnibus adversitatibus fixum nobis verbum maneat. Eadem fides
et religio intus est tum ludaeis tum nobis. Sed foris apparent diversa signa,
sed nobis sequeuda signa a deo iam data. Multos locos solveris hoc discri-
mine signorum. Multi sophistae putant ridiculum opus circumcisionem, lo
ceremonias, nolunt ludaeos fuisse Christianos, sicut Hieronymus mortiferum
opus dicit fuisse circumcisionem. In quo fallitur ueque opera sua valuerunt
sine fide. Imolare filium fuit egregium opus, quamdiu in praecepto dei
fiebat, sed postquam coeperunt homines sequi ex suo proposito, mortiferum
fuit. Circumcisionem sequi sicut Abraliam in dei obedientia non esset morti- is
forum sed iustificationem in ea quaerere mortiferum est. Sicut Abrahame
datum est signum circumcisiouis, sie nos baptismum et eucharistiam habe-
mus secundum uostrum saeculum sicut Abraham pro suo sacculo. Signa
libera maneant.
4,41 *Tunc separavit Moses'. Sex liberas civitates fret)[tet nos vocamus. '-'o
Multi torserunt se, cur in tam parvo spatio tribuum trium elegerit tres civi-
tates, et quidam afferunt rationem tam ferocem fuisse populum illarum
tribuum. Sed nihil ad rem, sufficit, quod deus voluit sie ordinäre, ut trans
4,44lordanem essent tres et citra lordauem similiter tres civitates. *Ista est lex'.
Repetit, quod tradiderit eis leges et ceremonias ac, tres civitates constituit 25
ad perfugium. Est pulchra civilitas, quod dominus populum singulariter
rexit civili administratione. Hodie reliquit nobis in arbitrio nostro, ut
utamur vel legibus Mosi vel nostris. Melius esset in qualibet provincia
D] 4,41 Tunc separavit Moses.
Miscet Moses rem istam iuter sermonem servans historiae ordiuem. 30
Nam Deuteronomii istos sermones certe uno die uon cousummavit sed forte
vix decem diebus vel singulis diebus vix duo aut tria capitula et iuterim
(][uaedam in populo gessit, pro ut sese res offerret, qualis est ista civitatum
refugii separatio.
4,44 Ista est lex. 35
Epilogus est, ut moris est Mose. Porro mons Hermon, qui hie Sion
dicitur, alius est quam ille in lerusalem. Nam hie per zadik 'ziou' dicitur
30 (quu Osten) servans 31 (exple) consümmauit 'i'^ (übe raru) fiuitutum
.37 alias (s)ion [c in SJ est ^ (iUe) in
31 consuniavit ^1' .37 Hierusalem fno durchirey) CEF zadick i'^
Deuteronomion Mosi cum aanotationibus. 1525. 601
V] aliquot loca esse, in quibus tuti essent (secundura leges Mosaicas), quam
quod quidam per iguorantiam occidantur aut coacti ad hoc. Nou fuit pro-
clivis ad vindictam deus, sicut est hoirio, quanquam habeamus nonnulla loca
perfugii ein nottüei", ut qui adulterum cum uxore occiderit, tutus est. Satis
5 aequae leges sunt, hodie fere omnia mouasteria perfugii loca sunt, pessimi
latrones ibi contineutur jc. , qui vero ex odio et violenter occidisset, etiam
ab altari lex permittebat cum avelli et occidi. ludaicus populus nihil habuit,
quod gereret suo instituto etiam in externis nisi certus, quod placuit deo et
sciret dicere: ecce quae facio, non elegi sed deus sie vult. Magna gloria
10 est huius populi. Nobis scripturae sanctae et dei verbum nostra reftigii loca
sunt 3C.
Prima concio constitit genere exhortatorio ab utili ic. et gloria dei 5, i
inter Christianos. Inter illos locos habemus signum interiectum, in quo
fidem exerceamus ic. Moses non potuit conscribere hunc librum uno die
15 nee potuit Universum replere populum tantum unico sermone. Ideo ^uidi
IsraeF. Hie rursus vocat populum et est secundus sermo. Sicut Lucas
Esaiae librum Sermon um Esaiae appellat, ita et hie Moses secundum ser-üuc.3, i
monem auspicatur. %^eremoniae' in cultu dei, 'iuditia' in administratione
civili sunt.
-0 Toedus' praeceptum et promissiones simul appellat. Non occupemur h, 2
stultis imaginationibus sophistarum, quod populmn illum dh'igi oportuit tum
tantum ab externis promissionibus k. Sed Christianus populus fuit et eo
gloriosior nobis, quod regebatur externe et interne, et spiritualis populus
fuit, quanquam carnalibus impossibile fuit utrasque leges servare. Nos parum
25 aut nihil externarum legum iam habemus. Deus obruit populum tot legibus
externis, ut populus pressus multitudine legum desyderaret gratiam. Hinc
et prophetae toties post Christum clamaverunt. ludaei revera, revera pressi
erant, quia legibus divinis premebantur, nos stultis legibus humanis pressi
D] ille per sin 'Sion'. Scatebras pisga supra cap. 3. dLxiraus debere nomcn
30 civitatis proprium dici Assedoth, quod Hieronymus radices traustulit, verum
in locis Ebraicis uomen civitatis facit.
Caput V.
Vocavitque Moses populum. Hie habes, quod Mo.se diversis.5, i
conciouibus Deuteronomion absolvit et populum sepius convocarit. Unde et
35 quaedam repetit semper postera die, quae praecedente dixerat, ut hie, dum
pactum dei et vocem domini 2C. inculcat. Incipit igitur hie priucipalis Concio
de decem praeceptis.
31 (Pro) facit ;]6 et vocem] de voce
29 Sihon D 36 et (vor vocemj fehlt D \
G02 SJovlcjiHKj über bae 2:ciiteroiioiiiiiiiii. 1523/24.
V] onus nostrum non seutiebamus, Ipsi magnifice locuti suut de futuris
Christianis. Econtra apostoli et Christus insigni commendatioue prophe-
tarum memineruut, qui revera Christiani fuerunt. Dens iisdem legibas et
spiritu eodem rexit populum suum atque nos, nisi quod nobis minus exter-
narum legum dedit. Dens voluit ostendere istis externis legibus, quam 5
feliciter populus possit regi civili adrainistratione jc.
5/ 3 'Non cum patribus deus' 2C, Testamentum legis non tantum ad externa
sed interna pergit. Et spiritualia et aeterna bona sub promissione eontine-
bantur. Contra sophistarum figmenta patribus promisit promissionem sim-
pliciter, nobiscum pepigit in monte, patribus non fuit quicquam praeceptum lo
neque additum, sicut nobis conditio apposita est. Hoc est, (juod dicitur:
Non iniit 2C. In promissione legis additur conditio, in promissione gratiae
non additur. Sed absolute distinguere novum testamentum a veteri in hoc
consistit, quod in novo testamento absolute promissa nobis est gratia sine
conditione et citra respectum omnium operum nostrorum, sine meritis, in 15
veteri autem testamento exegit opera, addidit conditionem, ut urgeret pro-
missionem suam per legem i. e. ut conscientias pressas lege sitire gratiam
inciperent. Meutern legislatoris ignorare et consilium facit hypocritas et plane
inutiles sunt leges. Unicus Paulus expressit scopum legis et hominis, humana
ratio sie sentit : data est lex, ut cohiberetur peccatum. Ultra caro ascendere 20
nequit 2C.
Deus quia promiserat gratiam, tot leges tulit ludaeis, ut essent capa-
ciores gratiae, ut per legem reducerentur ad cognitionem sui et sitirent
gratiam. Qui sie sunt lege usi, feliciter usi sunt, aliis nihil profuit. Legalis
promissio non est facta patribus uostris sed absolute, quae non tantura 25
temporalia bona includit sed etiam spiritualia.
5,4 'Facie ad faciem" i.e. coram, in praesentia, munblt(^. Moses locutus
est facie ad faciem jc. Hie volumus fateri nostram ignorantiam et dare
honorem spiritui sancto et relinquere imaginationes, quid sit illa visio 2C.,
quia somnia humana sunt. Adhuc potest visio fieri in fide et clara dici, 30
quia tanta res est fides, ut videat et res et verba. Quando deus loquitur
facie ad faciem, mortificatur homo, quando lex spiritualiter et efficaciter
D] 5,3 Non cum patribus nostris.
Indicat hie Moses differentiam testamenti novi et veteris. Testamen-
tum novum est vetustissimum ab initio mundi promissum, imo ante tempora 35
litt. 1, 2 saecularia, ut Paulus ad Titum loquitur, sed tantum sub Christo impletum.
Vetus testamentum sub Mose promissum, sub losue impletum est. Est autem
haec utriusque differentia, quod novum nititur sola promissione miserentis
et fidelis dei sine nostris operibus, vetus autem nititur et nostris operibus.
35 vetufissimü -39 sine nris opibus r
Deuteronomion Mosi cum annotationibu!-. 1525. 603
V] operatiir, tum iu nobis sentinius deum praesentem. Et est sensus maiestatis,
iudieii divini et iustitiae, necdum est illa clara visio, quae beatum facit post
hanc vitara. Fides vera et syneera in mortifieato homine \ndet clare omuia
fieri voluntate dei, etiani folium arboris non cadere JC, uecdum est clara illa
5 coguitio. Conscientia desperat nee potest ferre praesentiam dei et, nisi deiis
sustentaret, exbalaret animam, sicut Adam audiens vocem domini dixit: i ä'^o-s, lo
timui, quia omnia verba, quae dixit deus ad eura, erant ei acutus gladius et
moriebatur, putabat se aeternaliter segregandum a deo. Ita in media morte
susteutavit deus Adamum verbo isto : Semen conteret caput 2C. Eduxit eum
10 ab inferis ad coelum. Conscientia audiens vocem dei sentit deum ubique
esse sed non videt in faciem dei. Deum clare \'idere est beatum esse. Xon
poterant ferre deum et vocem eins. Ideo Moses coactus fuit stare iuter
deum et Israhelem, sentiebant enim, si fugerent ad fines terrae, deum prae-
sentem esse. Ideo tantum petebant, ut cessaret dominus. Hoc erat facie
15 ad faciem loqui dominum i. e. mori.
'Timuistis enim ignem et non asceudistis '. Quando lex spiritualiter 5, 5
non loquitur iu cor hominis a deo, tum mauent verba humana : debere legem
spiritualiter intelligi. Hie habes textum, quod Moses mediat inter deum et
homines, reprobat epistula ad Hebraeos. Taulerus : quando deus nobiscum ^cbx. 12, 24
20 operatur, sicut figulus lutimi 2C. Huc accessit, quamquam verba scripturae
non tractavit. Sic deus omnia humana in nobis destruit, quando in nobis
operatur per legem suam. Qui tum potest subsistere et ferre manum domini,
is appropinquat gratiae. Xon deserit in finem, aliqui inter eos fuerunt, qui
perstiterunt in ferendo legem. Caeteri, qui dixerunt: loquere tu nobis et
25 faciemus omnia, mentiebantur, non est verum, multo minus fecissent. Tunc
optime fecissent, quae deus praecepit, cum adliuc eraut in mortüicatione et
proximiores fuerunt. Si Moses eis dixisset: hypocritae, implessent. Lex si
perferatur spiritualiter, in homine operatur, tunc ducit ad gratiam, si iuter-
venit mediator, hebetatur et hypocrisis fit. Praecepta audire nihil est, nisi
30 Spiritus sine mediatore et Mose doceat nos legem. Hie est promissio legalis
et poena legalis populi.
Volatiles cogitationes alligavit ad hoc memoriale, quod eduxit eum ex 5, 6
D] Ideo Mose latius non promittit, quam donec servent statuta et iura. Quae
causa fuit, ut ipsum antiquari taudem et aboleri oportuerit et figuram gerere
35 novi et aeterni illius testamenti, quod ante saecula iucepit et post saecula
duravit. Elud autem iu tempore coepit et post tempus aliquod defecit.
Ego sum dominus deus. 5,6
Meras cereraonias imaginum videtur hoc praeceptum statuere pro rudi
•34 ipsum fehlt In aboleri int 1 aun r c
604 Soriejung über bai 3;fiiterüiiointuin. 1523,24.
V] Aegypto. Si vis me apprebendere, inquit, appreheude hoc: qui eduxit te de
terra Aegypti. Nam hie est deus, qui est iu Bethel aut Dan, sicut nos
vocamus urtfei* fralx» 311 ber 6td§en, quanquam hypocriticum est, si his nomi-
nibus eum appelles, si cares fide: deus, qui eduxit ex Aegypto, tarnen verum
est uomeu eius. luvolvit siguum, ad quod specteut tempore tribulationis, 5
ut currant ad dominum. Sicut nobis crux et passio Christi proposita est,
ad (juam curramus iu tribulatione, ita ludaeis eductio ex Aegypto signum erat.
S/'* 'Reddens iuiquitatem patrum'. Ira et comminatio et promissio hie
ponitur, quanquam inabsohita promissio sit et sokmi descriptio irae divinae
est. Punit fihos in 4. generationem etiam, quia secuti sunt peccata parentum. 10
ConsiKum divinum hie est nobis incognitum. Sic infra dicit: radix amari-
2Xm.-2, iTtudinis inficit multos. Et Paukis: doctrina eorum serpit sicut Cancer. Extrema
ira dei est sie excaeeare posteros 2C. Ex primo praecepto sequuutur omnia
portenta, quando falsa opinio concipitur iu corde de deo. Si autera homo
recte incedit in primo, etiamsi fuerit lapsus in reh'quis praeceptis, resurgit, 15
©pr. 24, 16 quia oculi sunt inumiuati non excaecati. Septies in die cadit iustus et
resurgit, quanquam sciat se suis viribus non posse resurgere. Propter impias
doctrinas tauta intermiuatur deus, ut liomo timeat seipsum, ne fingat sibi
opiniones et simiHtudines de deo coleudo. Adeo urget dominus primum prae-
ceptum, ne opiniones proprias sequamur, non curat illa externa crassa sed 20
opinionem in corde stuham de deo.
5. 11 'Nou usurpabis nomen dei tui frustra\ Hebraeo vox significat tollere,
ut onines abominationes tollat simul, ouffnemen, sicut dicit: tollat crucem.
Hoc sacrilegium prohibet gloriam nominis mei, quando nobis tribuimus aliquid
concepta primum opinione stulta de deo, cum deus omnia in nobis operari 25
debeat. 'Non habebit innocentem'. Vehementer zelosus est dominus in his,
quae concernunt suam maiestatem, non est patieus, in aliis potest connivere.
Propter seeuritatem inculcavit comminationem, quando securi incediraus
operibus et opinionibus nostris non putantes eis deum offendi.
5. 12 'Custodi diem sabbati\ Ideo sie dixit, ut ])raeceptum hoc intelligeretur 30
spiritualiter, nobis cessaudum esse ab operibus nostris. Tria praecepta occi-
D] et puerili populo. Tanieu vere spiritualis est lex, quae cultum internum
Spiritus requirit etiam in externis illis imaginibus. Caeterum haec Decalogi
praecepta nemo melius exposuerit, quam Moses facit hoc Deuteronomio, uti
videbimus. Ideo hoc loco plura loqui omittamus. 35
Monstrat autem Mose vim legis, dum ostendit eos non potuisse ferre
vocem dei, scilicet quod lex, dum spiritu profertur et auditur, prorsus occidat
et ducat hominem in peccati sui cognitionem intolerabilem et pavorem mortis,
ut homo suspiret mediatorem et optet blandius verbum, hoc est Euangelion
33 h^c 0 36 eos] populuni 38 intollerabilciii
Deuteronomion Mosi cum armotationibus. 1525. 605
V] dimt radicem veteris Adae. Nisi serventur liaec tria praecepta, frustra labora-
retui- in aliis. Ideo pluribus verbis tractaiitur quam reliqua. Multi se hie
torserunt, cur hie dicat: observa diem sabbati, et non sieut ante in Exodo:
sanctifica diem sabbati. Quid velit, iara dixi. Occisio veteris hominis est,
5 ut quiescat et deus in uobis omnia operetur. 'Xihil addetis\ Haec sunt 5, 22
verba, quae homines audierunt, reliqua Moses audivit. ßes magna est popuhira
audire vocem dei sui. 'Ciu* ergo moriemur^? Confitentur se non potuisses, 25
ferre vocem dei. Quam diu literae legis solum sonant in corda, nihil fit,
iuduratm' homo magis a praedicatioue legis in h\^ocrisi. Sed quando homo
10 sentit vim maiestatis, ecce deus hie loquitur, sicut dieunt: ecce ostendit nobis
dominus maiestatem, tum sequitur supplicatio: tu magis aecede k. Infra
c. 18.: dabit tibi prophetam, quem audies ut me i. e. Clu-istum. Vox enan-
gelii est. Nisi mediator intercesserit, quando sie lege mortificatiu' homo, tum
plane est mors et infernus, desyderat enim anima consolationem et a]>ta est
i-> euangelio. Videmus, qualis angustia sit morientium, quia sentiunt maiestatem
dei. Ideo concutitur et humiliatur adeo, ut a no^^ssimo vermiculo aut infima
creatura remedium susciperet. Sicut epulo dives extremum digiti 3C., tumsuc. ig, 24
fit homo totus clibanus.
"^Quid est, quod omnis caro audiat' 3C.? Solam vocem Israel audivit, r>, 26
20 in corde sensit virtutem magnitudinis suae. Oportet ordinem servare, quem
hie deus servavit. Nemo audiet euangelium, nisi praecesserit lex, quia gratia
contemnitur sine ministerio legis, sine gratia ministerium legis desperationem
facit. Dei proprium est humiliare et ad inferos ducere, et erigere et salvare.
Sic apostolus servat hunc morem praedicaturus gratiam: Revelatur ira dei, guim.i.is
25 inquit, adversus omnem. Horreudis verbis Paulus illic loquitur per mini-
sterium legis et declarat nos omnes esse sub ira dei , 2. cap. In sanctos mm. 2, s
hypocritas invehitur 3C. Sic primum redigit auditores in pulveres, ut dicant:
cessa, Paule, et praedica nobis aliud, übi non est humiliatio, ibi cum fructu
euangelium non praedicatur. Sic Christus per Esaiam: pauperes euangeli-
30 zantur. AJioqui irexben fc^ttiexmcr hxail% , quando ^^num novum in utres
veteres infunditur.
'Nos audientes faciemus'. Haec miseria afflictae conscientiae est. Stulte 5, 2S
dictum est, impossibilia promittunt, sicut anima in talibus angustiis posita
promitteret, quae totus mundus non potest praestare, ut liberetur. Sicut
.5 zu Nihil addetis am Bande Ergo neque nos aliquid addamus
D] 35 gratiae, ut hie populns pavefactus Mosen precatur mediatorem mollius locu-
turum, ne moriatur a voce dei. Quidvis onim patei-etur et faceret homo, ne
legem audii'e cogeretur.
Nihil addens amplius. r>, 22
Et infra dicit: Non declinabitis ad dexteram nof|ue a<l sinistram.
606 SBorlcfiuuj über baS 2;eitterünomiiim. 1523/24.
V] audivi conqueri aliquos: iitinaiu fuissem in deserto, vel sie vixissem, Ita
natura dicit cupiens levari operibus. Intimum affectum videt deus, quod
homo libenter velit se posse facere legem, si omniuo facienda esset lex.
Quaerit, quomodo liberetur ab exaetione legis, vermu nou audet petere, quae
deus off'ert, ut scilicet alius pro se faceret legem. Auima laborat in angustia &
mortis, venit Christus: Ecce accipies spiritum meum, omnia mea tua sunt,
tantum respice in me et salvus eris. Haec sapiunt in cor, ut prae tanta
dulcedine relinqueret omnia. Qui hoc uon sapit, nescit, quid Christus sit.
Sacramentum est, quia paucis contigit, et adhuc sacramentum manet, quan-
quam aliqui sentiant. lustificatur spiritu ab his, qui sentiunt, per doctriuam lo
legis, quando spiritu fit nihil aliud, nisi ministerium mortis operatur.
5,28 *Bene omnia locuti sunt^ 2C. Probat hanc humiliatiouem et videt pro-
fRöiit. 8,26fundius quam ipsi eorum affectum, sicut Paulus: Spiritus interpellat pro
uobis, 6i- cr^ort t)t( tieffer hau )X>IX Bitten, Fuerunt redacti per Cognitionen!
peccati sui in timorem dei. Initium sapientiae est timor domini. Ibi proxima v>
5, 29 Salus est, quando tremit maiestatem. "^Quis det tale eos habere cor?' sie est
in Hebraeo. Timor dei non fit nisi per legem. Oportet semper mauere
timorem et fiduciam: timorem, dum respicimus nos et nostra, fiduciam, dum
salvatorem humiliatum pro nobis contemplamur. Quis det eis tale cor? Ut
habeat in liomine locum misericordia eins, ideo legem adesse oportet, quae 20
conterat et idoneum faciat ad gratiam.
5,82 'Quae praecepit dominus deus vobis'. 53lan folt§ lücbet Beffer nod)
etget tllQ(^en. Haec verba sunt hodie contempta. Intolerabilissimus error
est dicere de euangelio: non omnia scripta sunt iu euangelio ic. Si de lege
dixissent, esset minus error sacrilegus quam in promissionibus aliquid addere 25
aut derogarc, sicut hacteuus factum est in promissionibus indulgentiarum et
votorum substantialium 2C.
G, 1 Instituit, ut exponat, quae sunt decalogi. Per quinque capitula inculcat
timorem omnium eorum, quae sunt observanda, per locos hortatorios. Hie
tertius sermo est, cjuem facit Moses. Verba legislatoris sunt urgentis, quan- 30
quam propter unam particulam observandam soleat repetere totam sententiam
aut integram orationem, sicut de arca verba faciens quater aut quinquies solet
repetere. Mos enim huius linguae est copiosissimam eam esse tarn iu verbis
quam sententiis.
6,2 Ut facias ea, quae praecepit tibi. E,ej)etitio est promissionum et in- 35
D] scilicet iterum repetit et inculcat, ut neque addatur nequc dematur quicquam
verbo dei, de quo satis supra diximus.
Caput SEXTUM.
6,2 Ut timeas dominum.
Yidctur huius linguae proprium esse, ut timorem dei vocet id, quod 40
Deuteronomion Mosi cum annotationibns. 1525. 607
V] culcationes eariim: Audi Israel, dominus deus tuus deus unus est. Exponit
primum praeceptum. In Hebraeo sie : dominus deus noster unus est. Prohibet
simpliciter pluralitatem deorum, i. e. \nde, ut sie primum praeceptum intelligas,
ne facias deum tuum plures esse deos. Hie praevenit stultis temeritatibus,
5 ne vel cappam aut esum carnium cultum dei esse putemus, et hoc non solum
sed ne aliquem affectum ex nobis ipsis fingamus, quo colamus deum. Volo,
quod tuum dominum facias solum unum simplicem deum. Arriani tracta-
runt hunc locum egregie pro se: Deus noster deus unus est, quo ad substan-
tiam, divinitatem et maiestatem naturamque. Verum est, et hoc urget hie
10 locus. Et tarnen deus habet filium et spiritum sanctum. Quomodo id fiat
salva unitate, deo relinquamus. ludaei hie offenduntur et signarunt hunc
locum contra nos Clii'istianos negautes triuitatem. Tractat verba non tarn,
quomodo se habeat deus intrinsecus erga se, quam quomodo se habeat ex-
trinsecus erga nos , per fidem scilicet. Ideo dicit deus 'noster"", magis de
lö atfectu nostro erga deum hie tractatur.
Xon eriges tibi ullum sensum aut aifectum erga deum tuum, uisi quem 6, 3
praescripserit tibi deus. Genes. 28. : Erit mihi dominus in deum i.e. colam i wof. 23,21
eum aifectu quodam, quali hactenus non colui, ea ratione, qua est deus nobis,
non qua est deus in se. Deus fit mihi deus, quando secundum affectum in
20 deum feror, et sicut mihi deum fingo, talis erit mihi, psalmus: Cum perverso
perverteris, cum sancto sanctus eris, id est, quando adfectus non sauctus
D] nos cultum dei seu pietatem vocamus seu graece Theosebian, sieut hie Mose
duo illa coniungit: timorem et observantiam praeeeptorum.
Distinguamus ab hoc loco Commentarium hunc Mose super decalogum
25 suum ab ipsomet compositum (nam quid aliud est reliquus ab hoc loco
totus liber quam copiosissima eaque clarissima interpretatio decera prae-
eeptorum, uti videbimus) in duas partes : Prior pars sit explicatio praeeeptorum
triura primae tabulae, quae durat usque ad vicesimum fere capitulum.
Altera vero reliquorum secundae tabulae usque ad finem libri. Multi sane
30 scripserunt praeceptoria et integras summas super praecepta sed meras
sordes, si ad hoc Mosi praeceptorium conferantur. Xam Mose doeebit te,
quid sit non habere deos alienos, quid sit nomen dei nun in vanum assumere,
quid sit sabbathum jc. Dicit ergo :
Audi, Israel, Dominus deus noster dominus unus est. 6,4
35 Vides, quod praecejitum ])rimum ipsemet affirmative exponit, unum
scilicet esse dominum. Ponitur enim hie nomen tctragrammaton deo unice
28 (pr) triüm 31 (m)osi c in M 3:3 sit o 30 (neg oder urg?) affirniatinc
36 (deüm h) dominum
28 durat ad vicesimum usque fere Caput E
608 9?ot(efimg über ba§ Tcutcvouomium. 1523/24.
V] est, deus pervertitur, non in substautia sua, sed qiiia a uobis sie formatur
epi)- 2, 2 secundum affectum nostrum. Paulus: Qui operatur in filiis diffidentiae.
Tan. 11,36 Iterum: Qui extolletur super omue, id quod dicitnr deus i.e. sub nomine
dei in affectibus sedebit talibus, qui debentur deo. Sieut Papa uunc timetur
tanquam deu.s, quia sub praetextu nominis dei sibi viudicavit ?c. Hie divi- 5
dimus unum deum in plures deos et quicquid dicit Papa, hoc dicit deus
noster, sie somniamus graeca et latina et mos humanus non habet morem
loqueudi de diis, sieut scriptura seiet, quae omnino uovum modum habet.
Quando Aehab erexit Moloeh, item Baal 2C., vivum deum colebaut sub illa
imagine. Ideo reprobratur autem, quia nihil de eo in seripturis, nee miseri- m
eordia dei est ibi 2C,, sed solum nomeu dei est ibi. Et tribuerunt Molochitae
et Baalitae tiraorem dei suo idolo et ille eultus fuit suorum affectuum, qui
proeesserunt a diabolo, ob id meras tenebras eoluerunt ?c. Unitas spiritualis
est aut affeetualis est, quando nobis unus deus est i. e. quando ex ipso
pendemus et regimur ab eo a nostris operibus vacui. i5
6, 5 'Diliges dominum ex toto eorde'. Alia expositio est. Prima pars ex-
positionis tangit fidem. Nemo potest habere solum unum deum, nisi pendeat
ab eo et illo solo fidat i. e. ut diligamus ex totis viribus, quod sequitur ex
primo, quando intelligimus omnia fluere ex deo et uos solos pendere ab eo.
D] proprium. Traetat autem hanc dei unitatem in spiritu, hoe est, non tantum 20
hoc agit, ut deus sit unus, quantum ut a nobis habeatur pro uno. Siquidem
esse deum unum nihil nobis confert. Haberi autem pro uno et pro deo
nostro (ut hie dicit) salus et vita et omnium plenitudo praeceptorum est. Sic
lüKof. 28, 21 Gene. 28. dicit lacob: Erit mihi dominus in deum. Quomodo erit ei dominus
deus, quasi antea non fuerit? nisi quod certo ritu et cultu uno solum domi- 25
num pro deo statueret habere. Sie deus fit et mutatur, secundum quod
^f. 18, 26 affectus noster erga eum mutatur, ut Psal. 17. dicit: cum sancto sanctus eris
et cum perverso perverteris. Sic Antiehristus extollitur super omnem deum,
idest cultum dei instituet proprium, quem elevabit super omnem verum et
falsum cultum omnium deorum, quia nullius verbum plus timetur et adoratur. 30
Est ergo prima declaratio Mosi primi praecepti haec: dominum deum nostrum
pro uno domino habendum esse, idest, non colendum aliis et aliis cultibus
a nobis repertis sed uuico illo a sese instituto.
6,5 Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo.
Secunda declaratio primi praecepti. Nam prima iam dieta tangit fidem. 35
Nemo enim potest unum deum habere, nisi pendeat ab ipso solo et ei soll
fidat, alioqui in varietatem operum rapietur et varios deos finget. Secunda
21 quantum] ^ [d.i. ([nnmj 29 dei 0 32 (uis) alii.s 33 (fr ad) instituto
35 Secunda nher (Alia)
Deuteronomion Mosi cum annotationibns. 1525. 609
V] Quando deum habet homo, a se desperavit et sua fidutia. In solum deum
se reiicit, cum solum deum sciat exigere sua opera fein eigen tonä. Alii
dii exigunt a nobis opera nostra, non operantur in uobis, quemadmodum
solet deus noster zc. Negativa est pbrasis sed affirmativa est. Ideo negative
5 ponitur, ut cogat nos desperare de nobis et abnegare nos i. e. abnegabis te
prorsus, omnia, quae tua sunt, depone, tua enim damuata sunt, vult occidere
omnia, quae tu potes, quia damnata sunt. Non prineipalis intentio legis est
prohibere illam crassam extemam idolatriam JC, sicut infra saepe exponit
occulte affirmative, sed occulte, non apposuit manum diceudo : Hoc intellige
10 affirmative. Quando dicit 'deus tuus unus est", tollit omnem fiduciam huma-
nam. Nam cum diligo deum vere, volo, quod deus vult, et nihil dulcius est
mihi quam audire et gestire ea, quae deus vult, sicut in amore carnali quoque
apparet. Indulgentia et remissio divina conservat nos, alioqui nee sanetus
purus est a transgressione. Si diligerem deum ex toto corde et viribus et
15 viderem transgredi aliquem praecepta sua, summo dolore tristarer. Sic
Paulus fecit, flevit ad Corinthios 'filii mei, quos iterum parturio' 2C. et 'flens ®^i\ /g jg
dico", quia vidit gloriam dei conculcari. Ideo aliqui sancti optarunt sibi
mortem. Policarpus quando audivit surgere haeresim, exclamavit sua tem-
D] tangit charitatem, quae sequitur ex prima. Quando enim omnem fiduciam
20 in eum reiicimus, ex eo pendemus omniaque ex ipso fluere intelligimus et
illi nos esse curae, necessario sequitur dulcis amor erga eum. Ideo utitur nega-
tiva phrasi in praecepto 'non habebis deos' jc, q. d., abuegatione et desperatione
tui opus est, ne multos facias deos, ut unum deum habeas. Natura enim non
potest non idolatrare. Quando ergo dicit 'dominus deus tuus dominus unus
:.'-. est", tollit omnem fiduciam, quando dicit 'diliges dominum", excitat hilarem
et liberam dei servitutem. Cum enim diligo deum vere, volo omnia, quae
vult deus, nee dulcius est quicquam quam audire et facere, quae deus vult,
ut etiam carnalis amor facit cum suo amato. Sic per unitatem dei in fide
recipimus omnia gratis a deo, per charitatem fiicimus omnia gratis deo.
:io Verum quod addit 'toto corde, tota anima, tota fiDrtitudine tua', arduum 6, 5
est, ut nisi iguoscente deo nullus sanetus implere possit, imo quis est, qui
non in utroque deficiat tam in uuo deo habendo quam diligendo? quando
nullus est, qui non aliquando trepidet in fide et alia simul cum deo diligat.
Quod probant fructus illi. Si enim diligerem deum toto corde, nihil magis
35 me offenderet quam contemptus praeceptorum dei, sicut Paulus flevit ad
Chorinthios et Galatas, dum vidit gloriam dei conculcari. At ubi sunt, quiüCiov. n,
23 (ad) vnü deum (venias) habeas 24 idololatrare hier auch m IJs. 25 (in-
stituit) excitat 27 est fehlt 29 gratis a deo o :J2 habendo unter (colendo)
34 (nihil magis) nihil magis 36 Cliorinfhios auch Ifa.
23 est] es AD ut] tu E
CutficvS aSerfe. XIV. 39
QIQ 33or[cjung übet bQ§ Icuterouomtum. 1523/24.
V\ pora 2C. Unde coniicere possumus, quales nos simus Christiani, qui nihil
pro gloria dei afficimur ?c.
'Tota anima"* i. e. tota vita, fortitudo i. e. potentiae, ut sunt ocnli, sensus,
lingua spirantia praeceptura dei. 'Toto corde' i. e. aifectu: totus rapiaris in
deum, ut sit tibi solus omnia, quicquid agis operibus et viribus tuis, gratis s
f'acias nullo respectu praemii aut meriti. Nam per unitatem divinam recipimus
omnia gratis, per charitatem erga eum faeimus orania gratis.
6,6 'Erunt in corde tuo\ Non solum in libro, lingua sed semper vivant
in corde, alioqui non manebis in unitate fidei et syucera charitate tot tenta-
«, 7tionibus oppugnatus. 'Narrabis', in Hebraeo: Et acuetis ea filiis vestris, lo
Irenen i. e. debetis quottidie expolire et exercere, ut orania, quae agatis, regu-
letis secundum primum praeceptum. Orania alia praeccpta etiara divina
debent regulari secundura primura praeceptura, si contraria sunt huic prirao,
tunc cassanda sunt, etiara si divina fuerint. Sicut David edens panes pro-
positionis, quanquam prohibitura erat etiara lege divina, at quia contra hoc 15
priraum praeceptura erat, nihil valebat.
'Eruntque verba haec, quae ego praecipio tibi hodie' 2C. Principalis
locus est, in quo exponit praeceptura primura spiritualissime. Ideo allegavit
ajfatt6.22,4ohoc capitulum Christus contra Satanara. Et Matth. 22. urget raaxime et
tot circurastantias adnectit. Pones super cor tuura, propius enira scribi non 20
potest. Acnes, id est, inculcabis, urgebis, nunquara cessabis ab iuculcando,
quia natura huraana hebetata est. Non quod praeceptum acuendura sit sed
D] plorent sie conculcari uoraeu dei toto orbe? 'Toto corde' significat intimo
et toto affectu, 'tota aniraa' tota vita animali, 'tota fortitudine' idest oranibus
viribus ac raembris. De quo alias satis dixi. Non quod nulla alia diligere 25
debearaus, cura orania, quae fecit deus, sint valde bona et amanda, sed quod
nihil sit aequandura aut praefereudura in amore deo et iis, quae dei sunt,
et omnium amor urgendus ad consumandum araorera dei. Ex quo intellige,
quam perversi sint, qui sua statuta et dicta tani sollicite exigunt et dei
praecepta sie negligi sinunt. 30
6,6 Et sint verba haec in corde tuo.
Non tantum in libro nee tantuni in cogitatione sed in intirao aifectu,
5Wott(). ß,2i ut tibi sint summus tesaurus. Quia ubi tesaurus tuus est, ibi et cor tuum
erit. Nihil ergo regnet in corde tuo nisi fides et charitas dei, de bis raedi-
sj-M. i,2tetur cor tuura die et nocte, Psal. 1. 35
23 (non) plorent 31 (sind) sint 33 sumus t(li)esanrus c tesaurus
auch in Hu.
25 deligere^lC 28 consummanduni TJ/'JF 33 tesaurus yl tliesaurus J' und alle
ührifjen Ausgaben
Deuteronomion Mosi cum annotationibns. 1525. 611
D] hebetudo cordis nostri. Verbiim est penetrans et dividens, quando spiri- Jpc6r. 4, 12
tualiter intelligitnr. Prirno acuemus nobis ipsis, deinde aliis, quia h)em§ Tlit
311 ^etfeen get)et, is non curat, quomodo alii servant. Quia hacteuus non fuit
scriptum praeceptum in cordibus sophistarura, ideo iufelicissime docueruut
5 populum. Igitur hie ordo servaudus est 3C.
'Loqueris in eis' i. e. privatis colloquiis [meditaberis in Hebraeo]. Quando
sederis in domo tua, quando ambulaveris i. e. sive proficiscaris alicubi sive
domi manes. Cai'O adest in nobis, ideo sie urget. Nisi sit assiduus usus
verbi divini, facile in oblivionem venit praeceptum. 'Virga tua et baculus' 3C.
10 i. e. quantum gravat caro, tantum levet verbum. 'Ligabis ea in signum super 6, s
manum tuam et eruut in phylacteria", a ffvXdaGco i. e. custodio, inde phylac-
terium servaculum i. e. habebis quasi in quodam ser\'aculo in oculis tuis.
Ex hoc pharisaei scripserunt schedulas, ut semper prae oculis praeceptum
hoc haberent, sed per hoc non impleverunt^ quia non liabebant praeceptum
15 in corde neque acuebant filiis suis jc. Ideo pompa illa foris in schedula
damnatur a Christo. Non dubium est, quin dominus voluerit eos gestare in Wnttf). 23, 5
D] Ubi enim sie in corde primum fuerint, tum foeliciter sequetur, ut etiam
sint in ore tuo et 'acnes ea filiis tuis" idest, quottidie iteres et inculces, ne
hebescant et frigeaut et rubigine exolescant. Deinde sequetur, ut ubique et
20 semper de eis loquaris. Tandem et ligabis ea in memoriale super manus et
ante oculos, novissime scribes ea in postibus. Vide ordinera tractandi verbi
dei: Primum in corde meditandum, secuudo filiis fideliter et assidue incul-
candum ore, tertio palam et ubique dicendum, quarto signandum in manu
et ante oculos pingendum, quinto et ultimo scribendum idque in postibus
25 et portis, non in libris, quia Moses ipse iam ea in libro scripsit. Hie
omitto ista mysteria, quod praecepta in manu signari et ante oculos poni
significet ea opere implere et inspicere. Simpliciter vult ubique nobis occurri
et in memoria esse debere verba haec.
Observabis, quod hanc admonitionem Moses non pouit iuxta alia prae-
30 cepta sed solum iuxta primum et eins declaratiouem, nt sint in corde, acu-
antur, dicantur, signentur et scribantur, ut scires primum praeceptum esse
metrum et regulam omnium aliorum, cui cedant et obediant, ut, si pro fide
et charitate sit, occides, contra quintum praeceptum, sicut Abraham occidit 1 sioi". 14, 15
reges Gene. 14., et rex AJiab peccavit, quod non occidit regem Syriae 1 sön. 20, 34
35 3. Reg. Sic de furto, sie de insidiis et fallaciis contra hostes dei, sie de
spoliis, rebus, uxoribus, filiabus, filiis, servis hostiuni, sie patrem et matrem
odies, ut diligas dominum. In summa, ubi contra fidem et charitatem aliquid
20 (Quia tot) Tandem 27 (hoc) c simpliciter 28 debere /eA/<. Zu-ischen
esse und verba steht nur (pi) h(jc (ita vt etiam pingi del)eant in portis) 32 &
[vor obediäty über (aut)
17 tum] tuum i? 27 occurrere /Jr/. 35 tallacis 7:
39*
ßl2 Söorlejung übet bal ^^ciitevonomium. 1523/24.
Pj pileo vel manica scripta praecepta, ut iiou uecesse sit hie allegorizare. Primum
est in corde, hie est affectus in corde ad mandatum, deinde acuat filiis et
6, 9 loquatur ubique K. Si priora non sunt servata, posteriora nihil sunt. *Iu
postibus scribes' i. e. ubique sint tibi praesentia i. e. in omnibus praeceptis
est attendendum primum praeceptum, quia omnia alia raetiuntur secundum r.
primum. 'Non occides' si contrarium est primo praecepto, non est mandatum,
i «DJoi. 14, lä sieut Genes. 14. occidit Abraham reges, quia serviebat praecepto primo dei
delendo hostes dei et servando popuhmi dei. De ceteris praeceptis non
iussit, ut ita ubique scriberentur, ut sint nobis praesentia intus et foris 2C.
6, 10 'Et erit, cum introduxerit' k. (^mnia adhuc pertinent ad expositionem lo
primi praecepti. 'Venies in terram opulentam' jc. prima cautela est. Vide, ne
obliviscaris dei tui, quia tentatio ab exteris est saturitas rerum, Caro ferre
non potest bonos dies, iuxta proverbium: Oportet robustos esse pedes, qui
ferrent bonos dies. Quando enim abundant res, vehementer caro insolens
D] fuerit, ibi nescies ullum aliud esse praeceptum ueque a deo neque ab homini- is
bus. Ubi vero pro fide et charitate fuerit, omnia in omnibus et ubique
praecepta esse scias. Quia stat sententia: haec verba sint in corde tuo,
haec regnent ibi. Porro nisi etiam fuerint in corde, certe haue Epiikian
nemo intelliget neque sequetur neque uuquam prospere et tuto et legitime
1 Xim. 1, 9 legibus utetur, sicut et Paulus dicit 1. Timo. 1., quod lex iustis non sit 20
posita eo, quod plenitudo legis sit charitas cordis boni et fidei non fictae,
quae lege legitime utitur, dum nullas habet leges et omnes habet legest
nullas, quod uullae ligent, nisi fidei et charitati serviant, omnes, quod omnes
ligent, dum fidei et charitati serviuut.
Est ergo sententia Mosi hoc loco: Si vis primum praeceptum recte 25
intelligere et vere non habere alios deos , sie age, ut credas et diligas uuura
deum, abneges temetipsum, omnia accipias gratis, et omnia facias gratus.
6,10 Cum introduxerit te.
Perstat in exponendo primo praecepto et incipit ostendere, quibus
raodis contra primum peccetur, et docot vitare occasiones ])eccandi contra 30
ipsum. Et primo arripit opes et abundantiam, seil, mammon et avariciam,
«Qrud) 3, 17 de quo scribit Baruch 'aurum, in quo confidunt homines", et Paulus avari(;iam
1 lim. G, 10 facit idolatriam et radicem omnium malorum. Vide (inquit), cum saturatus
fueris, ne obliviscaris domini dei tui. Cor enim humanuni ])raesentibus
bonis fidit, absentibus diffidit, ut vulgo dicitur: @ut ma^t mut, 5lxmut 35
hJe^e t^ut. Fiducia autem opum et fides ac charitas simul regnare in corde
18 (& non alie) liec 19 .& legitime rh ßl2, 20 dicit bis 622,31 alii fehlt
in ihr 11.1.
27 gratns] gratis VKF :Jö;36 @ut mod^t ntüt, ^Irmiit rtec t^it C 36 toe D
Deuteionomion Mofii cum annotationibns. 1525. (513
P] est. Apparet iu Sodomitis, sicut propheta inquit: sicut soror tiia Sodoma.c-cf. ig,46
Caro est earO; non fert, exercendi sunt igitur in verbo. Debuit uatura ex
beneficiis deum agnoscere et inflammata esse erga eum, sed abutitur ad
recedeudum et idolatriam, quod debuerat uti ad colendum deum. Quando
5 lex sie iirget, magis natura recedit et coutrarium facit. In novo testamento,
ne occasionem haberent sui, sustulit haec Christianis: deus non dat tem-
poralia, sicut ludaeis fecerat, ut degant in cruce, cum per opulentiam decli-
narent. Alias primum periculum est, ne irapleatur lex, rerum abuudautia.
'Timebis dominum deum tuum et ei soli servies'. 'Servies" est hieß, 13
10 dulia, de qualibet Servitute loquitur, etiam quando hominibus servimus, sicut
Paulus vocat se servum indifferenter i. e. facies ea opera, quae pertinent ad
deum colendum. Servitus sive cultus dei idem est. Vult autem hoc prae-
ceptum sie servandum, quod si cultum aliquem instituere velis sive incli-
D] non possunt. Et hoc vocat hie oblivisci domini dei. Non enim est memi-
15 nisse domini, si in ore nomen eins volves, sed si in corde assidua fide ex
eo pendeas et diligas.
Et vide tu ipse, ut Moses praeceptum primum spiritualiter primo
tractat contra idolatriam cordis, contra fiduciam rerum, ad fiduciam dei,
antequam de idolis dicat, ne putes Mosi totam curam de idolis fuisse. Est
20 ergo sensus : Uuum deum habeto, ut soli illi fidas, etiamsi affluunt opes, non
illis fidas, si desint , non diffidas sed semper in domino coufidas, ut et psal. *i. 62, ii
dicit 'Divitiae si affluant, nolite apponere cor^ et 'rapinas nolite concupiscere W\. 4, s
nee vani fieri\
Sed dominum deum tuum timebis et ei soli servies. 6, 13
25 Timebis, idest, coles et reverentia illius metues mammonae coufidere,
hoc est, in copia rerum, quando soleut homines secure agere et deum cou-
temuere suisque libidinibus servire, tu timebis me et rebus domineris, mihi
servies nee sines tete per eas rapi post tuas concupiscentias. Est et haec
insignis declaratio primi praecepti, seil, ut, cum omnia assiut abuude et tuta
3u et secura nullusque timori locus, tum maxime timeamus. Est enim haec
fidei virtus et primi praecepti vis, ut iu prosperis pavidi et deum timentes
simus, rursum in adversis (ut sequitur) securi et tuti et fidentes iu deo,
utroque tempore pure in deo haerentes.
Hie varia somnia de dulia, latria et hvperdulia finxerunt Sophistae.
35 Ebraeus uuo eodemque verbo Servituten! dei et hominum signat, ut frustra
sit illorum distiuctio, vult autem hoc dicere: illi soli servies, hoc est, quic-
(juid feceris et vixeris sive sub Servitute hominum sive administratione rerum,
hoc referas ad me et nullo alio nomine a te fiat, quam quod certus fide sis
21 psaltes (so noch oft) E
614 SSorleiuitg über ba^ Seiitcrüiiomium. 1523,24.
V] nando zc. (ut pro parvulis instituendis oportet fieri), vide, ut soli deo facias.
Sic Satanae dixit Christus: deo soli servies. Alia servitus dei est, quando
homiüibus servimus. David quando regnabat, ministerio dei defunctus est,
hie de regno corporali loquitur, in quo regebat popuhim, ut incederet in
fide et timore dei. Prima servitus est pure ad deum, quando in couventu 5
fidelium fit oratio, verbum jc. Exeundo a deo fit, quando hominibus servi-
t5pf). 6, 7 mus. Sic Pauhis : "^servientes dominis vestris tanquam domino", respexit ad
alterum cultum dei.
c, 13 'Et per nomen illius iurabis'. In novo testamento prohibitum est. Sed
iuramentuni est iUic accipiendum sicut gladius et matrimouium. Prohibitus 10
est gladius Christiano, tarnen magistratui licet clmstiano occidere eum, qui
6 vielleicht Et secuuda deo fit
D] mihi soli in hoc serviri, et nisi scires mihi serviri in ea re, mox desisteres,
ut nihil facias in gratiam hominum contra me, etiamsi captivus eis sis,
uihilque indulgeas tuae cupiditati aut gloriae, etiamsi omnia abunde affluaut.
Sic et Paulus docet servos dominis suis subdi sed tanquam domino, et 15
mulieres viris subdi sed in domino, et ipse frui vult Philemone sed in
domino, et virgmem nubere vult sed in domino, et virum per mulierem
venire sed in domino, nihil de dulia et hyperdulia somnians sed imam illam
et simplicem servitutem dei super omnia extolleus et per omnia dilatans.
sipfi. 13, 36 Sic Petrus in Actis dicit David administrasse volimtati dei. 20
Quin si dulia separatur a latria, iam nee latria nee dulia est sed ido-
latria, cum hie audias: soli illi servies. Ergo vel dulia tua erit latria vel
idolatria, si separetur. Sed haec Sophistae finxerunt intuentes operum larvam
et sectas et cultum dei penes diversitatem operum metientes, cum hoc verbo
deus tollat operum diversitatem et colligat ca in unitatem fidei cordis, ut 25
solum huc spectes, quaecunque qualiacunque ubicunque sint opera, ea in
timore et nomine dei fiicias et soli illi per ea servias. Corruit itaque et
hie papatus et omne regnum traditionum humanarum, quibus talia docentur
opera, qualibus servitur impiis hominibus vel a deo vocantibus vel negare
deum cogentibus. Quo sensu et Christus hoc verbum Satanae vocanti eum 30
SDJattf). i, load opera non soli deo praestanda respondit *Vade, Satanas, scriptum est:
Dominum deum tuum adorabis et illi soli servies'.
6,13 Ac per nomen illius iurabis.
sujatti). 5, 34 Duo hie uotanda sunt. Primum quod Matt. 5. Christus simpliciter
prohibet iurare, hie mandatur iurari. Sed et alias diximus, quod iuramenti 35
usus duplex est. Unus, quo pro nobis nostra levitate iuramus sine causa,
89 qualibus] quibus D
Deuteronomion Mosi cum aunotationibus. 1525. 615
V] iniuriam fecit seu intulit alteri, nou autem pro meo coinmodo uti debeo
gladio. Item in convenieudo masciüo et femina conveiiitur in lege charitatis,
et quam vis ibi sit libido, tarnen reddit debitum, quod lex charitatis est (ob
id a deo convenietur ad opus, quod per se luxuries, peccatum est), quia
5 mulier nou habet copiam corporis sui, est alieni im-is, sie et vir. Ita qui
vindicat gladio ex officio pro tuendo proximo, iure et Christiane utitur. Ita
hie intelUge: Christianis non licet iurare iu proprio opere sed iu proximi
opere debet fieri in charitate et necessitate fi-atris mei, ut fides adhibeatur
verbo et pax conservetm-, ut sie omuia stent in gloria. Iiu^abis iu alieno
10 opere et officio non in commodum tuum. Per nomen illius iurabis: per
nomen suum vult iurare solum eos, quod quoque pertinet ad expositiouem
primi praecepti. Vult amputare omnes occasiones decliuandi ad deos alienos.
Sicut uostri stulti fecerunt. Inraut öff tr ^riftevfdf)afft (iurent potius
super oletum, auff ein bred) unb frcffeii bcit jeugcn. Si quid boni est, sicut
15 iu omni iuramento bouum est (propter aliquod enim ])onum im-atur), illud
bonum non debet confirmari nisi per solum nomen dei. In prophetis vide-
bitis, quam nou sit servatum hoc praeceptum, cum iuraverunt: vivit dominus,
inquit Esaia, et hoc falsum erit, quia iuraverunt in corde secuudum alienos
D] hanc prohibet Christus iu totum. Alter, quo pro gloria dei et salute proximi
20 ex fide et charitate iuramus pro firmanda veritate, hanc praecipit Moses sie,
ut non iubeat iurare, sed hoc m'get: si iurandum est, non iurabis nisi per
nomen dei.
Sed quae cousequentia ad praecedeutia? Dixerat 'soli illi servies', qua
Servitute non distiuxit illa religiosa et ceremonialia cultus dei opera ab aliis
25 prophanis sed omnia prorsus collegit iu unmn, sive flaut deo sive hominibus,
ut omnia ex corde soli deo exhibeantur. Ita et hie de nomine dei sentiendum.
Non vult, quod solum illud nomen 'Dens' in os sumatur, cum iuraudum est,
quando Paulus etiam: per gloriam vestram, inquit, quottidie morior 3C. Et
Christus dicit 'Amen, amen, dico vobis'. Et Paulus 'Testis est mihi con-^i^l^'j^^'^^
30 scientia mea'. Per nomen ergo dei iuras, si id, per quod iuras, in deum
referas et in nomine dei arripias, alias non iuraturus, si scires illi displicere,
omni modo, quo Deo soli servis, quando hominibus iu nomine Dei servis
ahas non serviturus. Quo iuramento servaris, ut soli Deo servias et non
traharis ad opus vel iuramentum impium. Sic Christus quoque Matt. 25. i'intti). 23, le
35 declarat eum iurare per Deum, qui iurat per templum et altare et coelum.
Et Matt. 5. prohibet per lerusalem, per caput, per coelum, per omuia iurare, 3" 35^'
quod in bis omnibus per Deum iuretur. Per Deum autem leviter et vaue
iurare est assumere nomen Dei in vauum.
Quod ergo per nomen Dei vult iurari et per nulluni aliud, non tantum
27 illud] istud D 36 Hierusalem CF
(31(3 SJorlefung übcv ha^ Seuteroitonuiiin. 1523,24.
V\ deos, Don habuerunt verbum in corde, super quod iurarent, quod ubi uou
est, reliqua omnia, quae postea fiunt, frustra sunt.
6, 14 'Non ibitis post deos alienos'. Attende ordinem : primum in corde per
sensum sanum et charitatem sit praeeeptum hoc primum, deinde in verbis,
demum in signis externe. , Ultra ad opus processit, ut ministerium legis s
servaretur in saturitate, et quod esset iurandum secundum verbum dei, quod
praeeeptum etiam tralieretur ad contractus humanos et pacta, ut ubique sit
locus huic primo praecepto 2C. Venit nunc ad sinistrum latus et praecipit,
ue eaut post deos alienos jc. A dextris sunt impugnati per saturitatem.
Primo 'deum habebis' affirmative, 'deos alienos non habebis' in contrarium lo
primi praecepti. Sic toto corde et totis viribus servabis primum praeeeptum,
ut non putes misceudum hoc praeeeptum, ut simul una parte servias deo et
1 flön. 18, 21 altera parte diis, sicut Hellas accusat eos : Quousque claudicatis in utramque
partem 2C. Nos habemus hie adversas gentes, sie sentiebant ludaei, quorum
deos colamus una cum deo nostro, ne nobis noceant zc, is
Non ibitis post deos alienos i. e. non declinetis a cultu vobis prae-
scripto. Ego non admitto ea, quae inveniunt homines, si invenerint cultum,
ipsi arguent me mendacii, quasi non sim verus deus.
6,16 'Non tentabitis me'. Sed praesumetis de me et sinite, ut ego tentem
D] ea ratio est, ut pro veritate (quae Deus est) nullius confirmatio quam ipsius 20
Dei iuterponatur sed ut homo maneat in solius Dei Servitute et omnia discat
in eum referre et in illius nomine omnia facere, habere, uti et pati, ne si
aliud nomen usurparint, avocentur et assueseant iurare, ac si ad Deum hoc
non pertineat, et sie distinguant tandem malo usu opera, quibus deo, et opera,
quibus non deo servitur, cum ille velit in omnibus sibi serviri et omnia sese 25
praesente, spectante et iudicaute in timore fieri.
Igitur iuramento utendum est, qufemadmodum et gladio et copula sexus.
2)}att().26,r)2Prohibitum est gladium accipere dicente Christo 'Qui acceperit gladium,
gladio peribit", quia iniussus et libidiue propria arripit. Sed mandatuin est
9}öm. 13, 4 gerere gladium et est ministerium Dei, Roma. 13., si a Deo vel per hominem 30
imponatur. Tunc euim in nomine domini geritur ad bonum proximi, ut dicit
Paulus 'Minister dei est, tibi in bouum\ Sic carne sexus uti prohibitum est,
quia vaga libido est. Verum ubi coniugio tibi sexus fuerit sociatus, iam
debitum est uti carne, quod reddendum est, ac iam in nomine domini uteris
carne et reddis debitum legis divinae, id est, eharitati. Eodem modo iura- 35
mento utendum est, ut tibi non iures sed deo vel proximo in nomine domini.
Sic permanebis in Servitute solius dei semper.
6,16 Non tentabitis dominum deum vestrum.
Qucmadmodum praecedenti verbo de timore domini docuit in prosperis
recte agere, ne securi simus, ita hoc verbo docet in adversis recte pati, ut 40
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 617
V] vos, alioqui miserrima perversitas est. Sicut ii faciuut, qui sibi fingunt
peculiarem cultum dei, ut sunt mouachi, qui teutant sie deum: Videbimus,
au deus verus sis, au haec velis sustiuere, quae effiuximus 2C. 'Nou teuta-
bitis dominum deum vestrum' 2C. expone secuudum simplicem sententiam.
5 Populus dixit: Estue deus in nobis an non? Rudis teutatio erat: det nobis
carnes zc. alioqui uescimus, an deus sit jc. Qui non credit, is tentat deum.
Quaudo iucumbit mihi necessitas penuriae, mortis, famae 2C. et non do
gloriam deo dicens: dominus liberabit me ab hoc JC. suis mediis, quaudo
voluerit, sed cogito: si me non liberaverit hoc tempore zc, non liabebo pro
lü deo, hie tento deum et praesumo de me, volo restringere illum incompre-
hensibilem deum in locum certum et tempus zc. Sicut Israelitae: hac hora
et tempore vohierunt habere panes zc. Ideo dicit : quousque me tentat populus,
cur non expectat, donec ei dem cibum? Omnis incredulus est praesum-
ptuosus et tentator de suis viribus praesumens non de gratia divina sicut
15 Monachi jc.
Secundo tentat deum non expectans suum opus sed praescribit ei
tempus zc, quasi esset creatura deus. Hoc conqueritur in Malachia: Nonne sohit. i, s
pudor est populum zc. Vult itaque deus sie dicere: Vos eritis tentacio mea
13 cibum] ei (Schreibfehler für ci_)
D] securi simus ac tuti, certi, quod deo curae simus, qui non derelinquat nos
20 sed prope ac praesens assit in omnibus necessitatibus nostris. Quod non
faciunt increduli et impii, qui in rebus haerent. Dupliciter autem teutatur
deus: Primum, quaudo iis, quae ad manvim sunt, necessariis non utimur
sed alia quaerimus, quae non assuut. Quo modo Satan Christum teutavit
iubeus, ut se de templi pinnaculo praecipitaret, cum gradus adessent, per
25 quos descenderet. Sic tentaret, qui in frigore veste non uteretur sed signum
de coelo expectaret, ne frigeret. Sicut ludaei contemptis signis praesentibus
aliud quaerebant e coelo. Sic qui stertit et laborare non vult praesumens
se aleudum esse a deo sine labore, cum per laborem illi deus promiserit
providere, ut Proverb. 10. dicit 'Mauus sedulorum parant opes, mauus autem ©piücfi. lo, 4
30 remissa esuriet'. Huius generis est coelibatus ille vulgaris, ubi deus creata
et sociata foemina providit peccato et infirmitati carnis et stulti ea relicta
continere praesumunt miraculo coelesti. Dictum est et supra, quomodo deus
sub larva rerum praesentium sua opera ostendat et velit illis nos uti sed
non in eas fidere. Licet enim verum est, quod manus sedula parat opes,
35 tamen simul verum est, quod sola benedictio domini divites facit, ut idemspiüc^. 10,22
Salomo dicit, nempe per manum sedulam. Nam si manus sedula vi cohi-
beretur, adhuc benedictio domini ditaret. Sic per gladium dat salutem solus
et tamen vana est salus hominis et 'gladius mens (inquit) non salvabit\ Sal- *4Ji- 44, 7
vabit autem deus per ghidiuin, si affuerit, et sine gladio, si haberi non
(318 2)otIefung über baii jEeutevoitüiniiim. 1523/24.
V] et ego ero vobis praesumptio vestra. De misericordia dei credulus prae-
sumit et uon tentat deum sed expectat, sive per lapidem aut pauem eum
nutriat jc.
In hoc praecepto primo est descripta fides. Dominus est iuterpretatus
legem, qualiter nemo posset cogitare. Summa est: Nou praesumas de te, 5
redigaris in uihilum 2C., praesumas autem de me, de misericordia, bouitate et
meo auxilio, permitte me libere tecum agere, sis tu paratus in omni tempore,
esto creatura jc. Ita impletio primi praecepti est fides, fidere deo, in Omni-
bus pendere e manibus suis k.
6, 17 'Custodi praecepta domiui dei tui\ Interpretatiouem legis habuimus 10
primi praecepti affirmativissime et negativissime, ut iuvolveret omuia, quae
D] possit. Utendum est ergo rebus sed non fideudum. Soli vero deo fidendum,
et tarn cum adest quam cum abest, quo utaris.
Secundo tentatur, quando nihil ad manum est, quo opus est, nisi
nudum et solum verbum dei. De hac tentatione hie loquitur Mose proprie, 15
dum addit: sicut tentasti in Massa, ubi iurgati dixerunt: Est ue deus in
nobis an non? Hie euim impii, verbo non contenti, nisi tempore, loco,
modo ab ipsis praescripto deus fecerit, quod promisit, discedunt et non cre-
duut. At deo locum, tempus aut modum praefigere est proprie eum tentare
et velut palpare, an il)i sit. Hoc autem aliud nihil est quam deum velle 20
circumscribere et uostro arbitrio subiicere ac plane divinitatem illi adimere,
quae libera esse debet et incircunscribilis et indefinibilis, ac potius nobis
praescribere locum, modum ac tempus. Igitur utraque tentatio contra primum
praeceptum est, tam ea, quae raera fit libidine et curiositate in rerum copia,
quam ea, quae fit urgente penuria et suadente infirmitate fidei. Atque hie 25
vides primum praeceptum spiritualissimum per Moseu spiritualissirae et per-
fectissime explicari. Nondum enim ad imagines venit sed in afifectibus
impietatis damnandis, qui radices sunt externarum idolatriarum et imaginum,
primo loco occupatur.
6,20 Cunque interrogaverit te filius. 30
Vides, quam sollicitus sit Moses pro inculcando primo praecepto, quo
ad spiritualem affcctum, quem monstravimus, quod hoc modo velit maxime
urgeri praeceptum, seil, quod sciat, nisi primo loco iste seusus et affectus
fuerit correctus, nihil sit, si etiam onmes imagines perdant et omnia alia
faciant, hoc autem afi'ectu correcto omnia alia feliciter fiant. Non sie moratur 35
et instat nee tam copiosus est circa alia praecepta.
6,25 Et habebimus iusticiam coram domino.
Quid hoc? An iusticia operibus paratur coram domino? Absit. Sed
(ut dixi) in primo praecepto atque in eins primario opere versatur, nempe
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 619
V] ad id pertinent, ne putet se implesse mandatura, si ab idolis externe abs-
tinuerit, nisi intus cor incontamiuatuui sit quoque. Nunc adhortatiu* sicut
supra sed sie addit, quod expulsiu-us sit geutes. Solet euim Moses propter
unam seutentiam dimidium folium saepe repetere, ut officium legislatoris
5 impleat, cuius est exhortari, exigere 2C. "^Erit nostri nnsericors\ Hebraice6,25
iusticiam sonat, ut psalm. 23. 'accipiet benedictiouem a domino", 'iustitiam'^iJi. 24,5
interpretari debuisset, donum iustitiae significat, quod operatur deus in nobis.
Si servaveris, erit jc. i. e. liabebimus iusticiam, iustificabit nos 2C.
Incipit executio: tanta diligentia rexit populum, ut non siverit eum7, 1
10 ullum opus facere, quod non ipse praescripserit. Cum prius docuisset, quid
doceudum et faciendum diligendo, nunc docet opus destruendi adversarium
3 sie] hie verbessert von zweiter Hand
D] in docenda fide, amore, timore dei toto corde. Per haec enim impletur lex
et satisfit deo. Ideo recte in hoc loco ponitur et iactatur iusticia, quae
coram deo valet. Tunc enim vere habemus iusticiam nobis a deo imputatam
15 (quam proprie siguificat 'Zedaca' psal. 23., iuvolvens misericordiam reputan- *ei- 24, 5
tem), si crediderimus, dilexerimus, timuerimus deum idque toto corde. lustus mm. 1, 17
enim ex fide vivet. Ideo haue sententiam non ponit Moses, ubi de operibus
aliis legis loquitur, quod ea non iustificeut sed iustificentur potius per cor
iam fide iustificatum. Nam hoc solum gloriatur, quod faciat statuta et iura jc,
20 ut bene ei sit 2C.
Caput TU.
Cum introduxerit te Dominus 2C., percuties eos jc. 7,1.2
Pergit Moses et alias occasiones impietatis adversus primum prae-
ceptum ostendere et prodit in opus externum recto sane ordine, cum primo
25 correxerit cor, fontem operum, postea et manum aliaque membra corrigat
docens: ut occidant et auathema faciaut gentes in terra nee coniugia nee
foedera cum eis socieut, deinde aras, statuas, lucos et sculptilia perdant.
Servat et in hoc opere ordinem, ut primum autores imaginum perdere iubeat
deinde ipsas imagines, quod frustra tollantur imagines, si artifices et magistri
30 earum cultores relinquantur.
Hie attendendum est, quod gentes istas non sirapliciter perdendas
censet, sed si iuduratae perseverarent. Alioqui pax illis offereuda fuit et
ipsae ferendae, si converterentur ad Israel, sicut Gibeonitis et Rahab mere-
trici contigit. Deinde hoc opus praecepit, non quod vellet populo suo
35 necessarium esse perpetuo sed quod gentes illas decreverat perdere omnino
propter peccata sua, ad quod opus uti voluit suo populo. Qui Sodomam sine
populo alio subvertit, et alias solet populuni alio populo punire. Proinde
13 in lioc lueo recte C 15 siguificat /"eA/f C 25 et postea E corrigit /)
620 ^ortefmtg übet bau 2;cuteronomium. 1523/24.
V] cultum, qui praecise est ad verbiim legis: non habebis deos alieuos, quod
est couversari cum gentibus et approbare earum conversationem. Sic vult
deus, maneutibus gentibus, nou licet eas vivere, nisi se converterint. Prae-
supponit dominus tales gentes fore, quae indurati manebunt, illae prorsus
non vivae maneant. ludaei falso intelligunt textum, qui se ad conterendas 5
gentes natos putant et se solos salvandos, cum et gentes et ludaeos salvet
deus, sicut apparet in losue et Gabaonitis.
Lex autera haec contra gentes tarn dura est, quia per transgressionem
primi praecepti laeditur fides et charitas : perit fides et eruditio, quae possunt
I>] istam literalem et carnalem praecepti primi intelligentiam non licet trahere lo
ad Christianos, quorum est Spiritus gladio gentes occidere et imagines tollere.
Nam hoc opus peculiariter huic populo ad tempus irapositum est sicut et
omnia alia, quae huic populo praecipiuntur, item de coniugiis, foederibus et
cunctis ceremoniis externis.
Hie mihi digrediendum est ad novos nostros prophetas, qui praecepto is
primo sese urgeri (quanquam non ludaeos sed Christianos) iactant, ut vi et
manu imagines perdant, et mire hie furiunt et gloriantur sese spiritu plenis-
simos et omnes damnant ut reos primi praecepti et laesae maiestatis. Ego
vero eos assero sanguinarios , seditiosos et homicidas, qui aliud quoque in
animo non habeaut nisi caedes et strages. Quod facile ex hoc loco probabo 20
iu hunc modum. Si nihil ceremouiale in primo praecepto haberi volunt sed
omnia uecessario facienda contendunt, cogentur ex hoc loco occidere totura
raundum, qui imagines habet, etiamsi non adoret. Nam aeque hie prae-
cipitur, ut gentes occidant atque ut imagines destruant, et uno asserto reli-
quum necessario concedent. Imo hie prius gentes occidere ut magis neces- 25
sarium opus praecipit quam imagines demoliri.
Atque hoc est, quod vidi futurum, si eorum dogma praevaleret, ut
vulgus coerceri non posset a caede fretuni hoc praecepto et eorum dogmate,
ideo censui eos e terra profligendos ceu vere sanguinarios et seditiosos, qui
tota vita nihil agere haberent, quam ut sanguinem funderent. lam cum 30
constet apud Christianos non debere gladio corporali occidi impios (estque
ea legis pars ut mere ceremonialis abrogata, ut quae temporalis fuerit usque
ad Christum) sequitur simul et imagines nulla necessitate tollendas esse, cum
ad eandem parteni legis pertineant. Quare nemo dubitet, qui viderit iraagini-
cidas sie furere in ligna et lapides, istic latere spiritum mortificatorem non 35
vivificatorem, qui data oportunitate et homiues occiderent, sicut quidam
eorum coeperunt docere. Coguntur autem necessaria consequentia sie docere
et facere urgente lege Mosi, licet alii subdoli hunc spiritum caedes spirantem
pulchre dissimulent.
31—33 ( ) fehle)} ABüDEF 38 Mose D
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. ß21
V] reducere ad deum. Hoc non faciunt reliquoriim praeceptorum transgressiones,
ideo melius est et sanctius occidere, perdere, sive sint gentes sive ludaei,
quam sie periclitari animas et seducere, ut deus et omnia, quae dei sunt,
tollantur.
5 Haue legem Christus iam nobis usui esse uon vult sed gladium verbi
nobis in suo regno dedit ad tollendas liaereses et idolatrias. ludaei voleutes
esse misericordes permittebaut vivere geutes: est nimium crudele sie inter-
ficere gentes. Sicut et Achab Benadad feeit, quod contra mandatum dei i Sün. 20, 34
erat, voluit placere gentibus, ut mititas eius praedicaretur. Ideo deus exegit
10 vitam propter inobedieutiara. Xam praeceptum dei praecise in hoc sequen-
duni est. Hinc intelligetis historias veteris testamenti, quando David tot
D] Est et alius furor eiusdem Spiritus, quod executionem huius legis,
etiamsi nos tangeret, non recte distribuunt. Nam Moses et hoc libro et
alias primo magistratus instituit, qui leges administrent, isti phanatici Spiritus
15 vulgo committunt contemptis magistratibus. Nam deus iussit non uno loco
peccata publico iudicio, testibus et sententiis tractare, quae illi privato furore
invadunt. Nee enim legitur ullum exemplum, ubi vulgus sine duce vel
magistratu sive ordinario sive a deo dato imagines sustulerit, ut in Gedeou,
Ezechia, losia, Ahab cemere licet.
20 Tertius furor eorum est, quod prorsus omnes imagines perduut, cum
Moses solum de iis praecipiat, quae coluntur et quibus fiditur. Id quod
non modo textus ipse indicat et intentio primi praecepti, cum dicit non esse
dei similitudiuem faciendam ad adorandum. Alias autem imagines quam dei,
tum, quae uon adorentur, nusquam prohibet deus. Quin ipse serpentem
ae, aeneum in eo ipso populo erexit et tulit, donec coli inciperet. Denique altare
Rubenitae erexerunt ad lordanem, quod impium alii sentiebant, sed ubi per-
ceperunt solum pro sigiio et pro memoriali erectum uon pro sacrificiis et
cultu, sinebant intactum. Insuper Le\'it. 25. clare dicit non esse imagines 3 ükoj. 26, 1
faciendas, ut adorentur.
:.') Proinde viros istos sanguinum vitantes non sinamus nos in ludaismum
trahere. Xobis dicit Paulus 'Seimus , quod idolum nihil est in muudo" et 1 eor. s, 4
externa illa omnia libera, etiam si sint imagines cultui alicui divino depu-
tatae. Xam verbo illas tollaraus aut communi consensu magistratus et
eorum, sub quorum ditione sunt, deponamus. Quae autem tautum pro signo
35 et memoriali habemus, libere habeamus, ne tandem et ipsi ad spiritmu caedis
et seditionis prolabamur, si libertatem in necessitatem verti patianuir. Ferendi
enim essent utcunque furiosi illi, si tantum imagines destruerent nee etiam
conscientiam operis necessarii facerent et sub iram legis mitterent libertateque
nos spoliarent. Nunc vero cum libertatem divinitns donatam asserere oporteat,
2:3 ad adorandam ABCF ad oranduni D ad adorandum E
622 SSorlefuitfl über bn? i^cutevoiiümium. 1523 24.
V] populos delevit occideudo Ammonitas 2c., non quaesivit suum commodnm
sed dei praeceptum.
Hie locus est nou tolerandas esse imagines. Verum sicut concluditur
imagines comburendas, ita etiam omnes impios monaehos et papistas oecida-
mus, qui nolunt sequi fidem. Cum autem lex abrogata est de occidendis .■>
swntt^.is, isimpiis hominibus, faciemus secuudum praescriptum Mal. 18: 'corripe', admone,
'si te audierit' 3c. Deus iu regno Christi uou habet gladium.
7, 2 'üsque ad iuternitionem'. Phrasis est hebraica. Hieronyoius uon
D] dicamus illis Mosen ad nos nihil pertinere in omnibus suis legibus sed
tautum ad ludaeos, nisi ubi cum natural! lege couseutit, quam in cordibus lo
Möm. 2, 15 gentium scriptam Paulus Roma. 2. docet. Quicquid ibi non est scriptum,
inter ceremonias Mosi populo necessarias sed nobis liberas numeremus, ut
(£o(.2, leet sabbatum est teste Paulo Coloss. 3. et Isaiae ultimo.
Mii-andum autem, cur hostes illi imaginum tarn pii et mites sint in
imagines illas in aureis et argenteis nummis, item in vasis argenteis excusas. 15
Cur has imagines tantum amant et non etiam exurunt aut proiiciunt? An
hie intelligimus nequitiam Satanae in cordibus eorum per summam avariciam
et summam insaniam regnantis? Deinde cur non corda sua quoque laceraut,
cum sine imagine esse non possint, quoties audierint vel Christum crucifixum
praedicari vel ipsi cogitaverint illum aut alios sanctos? An est nocentior 20
imago in oculis extra nos, quam quae est in corde intra nos? Furor est et
insania, qua non quaeruut nisi gioriam velut ab insigni opere. Nobis satis
est scire idolum nihil esse in mimdo. Si nihil est, nou nocebit, sive stet
sive cadat.
Quanquam et ego imagines non admodum amem et vellem in templo 25
non statui, non quod solum hoc spectem, quia adorentur, quod rarius accidere
puto, sed quod fiducia operis in precio et specie earum ponitur, quasi illo
opere aliquid obsequii deo praestetur, cum interim perdatur sumptus et
totum, quod istis impenditur, in meliores usus pro fratrum necessitate im-
pendendum. Alias levi pictura imagines privata in domo non possum dam- 30
nare. Sed haue causam quia alii assignarunt, prophetae furiosi sese in hoc
nullam gioriam consecuturos vident, fingunt necessitatem legis adversus liber-
tatem spiritus, quod ferendum nullo modo est.
7,2 Devovebis.
Verbi huius frequens est in Mose et losua et ludicum Hbris usus, quod 35
Ebraice 'horam', Latine excommunicare dicunt. Inde *herem' vel *horma'
31 mit assignarunt beyinnt die Hs. Frieder 32 (...s) legis 33 (Sed finis
eorum erit confusio) quod 36 (li) Ebraice lioram] liaram
31 sese] se A'
Deuteronomion Mosi cum annotationibiiP. 1525. 623
V] reddidit eani, plernmque vertit internitionem. 'Haram' i. e. excommunicando
excommiinicabis eos. Moses et losue saepissime ntnntur hoc verbo haram,
quando dicunt: deleverunt urbem iu ore gladii nsque ad internitionem, i. e.
percusserunt eos et damnaverunt, devovernnt eos, excommunicaverunt tier-
5 ^anb, quod aeternam et irreparabilem deletionem significat. Excommunica-
verunt civitatem in ore gladii i. e. per gladium redegerunt in in'eparabilem
usum. Vult significare mortem spiritualem, quando verbo euangelii occidit
impios i. e. verbum damnat iucredulitatem et iusticias omnes, ut nunquam
cum eis in gratiara redeat. Multo magis laborat euangelium, ut illa porteuta
10 et impietates deleat, quam quomodo meretrices et peccatores crassos tollat.
Apparet in euangelio, quam non potuit ferre pharisaeos, cum quibus erat
aries cornibus in vepribus haerens. [Si mausissent verba hai'am, excommu-iWof. 22,13
nicatio, devovere jc. in usu, simplex fuisset loci Paulini et aliorum inter-
pretatio.]
lä Percuties et exterminabis sive excommunicabis eos, germanice reddemus 7, 2
toir IroHeng fc^Ia^en unb öerBannen. Ex bis locis et similibus sumpsit
Paulus 1. Cor. ultimo 'Sit Maranatha" 3C. i.e. excommunicabitnr, erit Ana- 1 Gov. le, 22
thema ad mortem sicut gentes aeternaliter, quia sine Christo nihil est spei
neque salutis.
20 'Nee misereberis', in Hebraeo Big in tlit Qnebig. Tiliam tuara non 7, 3
dabis' 2C. Vocabulo unico affinitatis Hebraei comprehendunt geuermii, soce-
rum, sponsum, quae omnia haec dictio hebraica signat, fiefteunbett nos reddi-
dimus i. e. fieri affinem, quod pertinet ad generum, socerum, sponsum, gene-
ralem affinitatem significat, ut non des filiam tuam filio eins et econtra jc.
D] 25 excommunicatio, graece anatheraa. Unde Paidus 1. Corinth. ult. 'Qui non dili- 1 kov. le, 22
git dominum lesum, sit anathema maharammotha'. Sic excommunicabantur et
anathema fiebant gentes per gladium filiorum Israel, dum prorsus in nihilum
redigebantur et ii-reparabiliter perdebantur. Voluit enira deus illas definita
sententia penitus de terra abolere etiam cum maledictione. Hoc proprie
30 vocat Mose 'haram" vel 'herem", ut nulla eis spes vitae aut salutis esset
reliqua, sicut id, quod devovetur, execratum et anathema est, Levit. ultimo. 3 mo\. 21, 29
Verum quam vis gentes illae essent morte dignae, nulli tamen, ne
Israeli quidem, licuisset illas occidere, nisi certo et evidenti mandato et verbo
dei coacti fuissent, ut stet sententia: 'Qui acceperit gladium, gladio peribit', 2)^0110.26,52
35 et iterum 'Mihi vindictam et ego retribuam', item 'Dominus iudicat populos'. *i. 96, 10
Ipse enim qui dedit vitam, potest iure auferre, in quem et solum peccavcrant.
Quare Israelitis hie pro ministerio usus est, ut iram suam impleret per
ipsorum manus, sicut ab initio semper solitus est populos per alios populos
33 mandato (d) & :34 t'uisseut o 38 (sol) seraper
2ö 1. ad Coriiit. C
G24 3}orIejuiu^ über bn§ S^ciitcroncmnitni. 1523 24.
V] 7,4 'Quia seducet', In hebraeo: declinare faciet. Insigne est praeoeptum.
7, 5 Tantum loquitur de externa adhuc observantia. Destrues lucos , aras sub-
verte, confringe statuas, sculptilia 2C. Quattnor sunt, cave diligentissime, ne
quippiam reliuquas ibi. Hoc praeceptum impossibile erat observari nisi ab
bis, qui habuerunt spiritualeni intellectum legis, nihil recipiendum in cultu r.
dei, nisi quod praeceptum erat a domino. Nam altaria gentium cultum dei
obtendebant et nomen dei iuvocabant, ubi seducebatur simplex populus, O
hie est, dicebant, cultus dei, colamus simul cum eis deum. Verum si adhuc
cultum apud gentes meliorem invenissent, non sequi debuisseut, nisi prae-
ceptum fuisset a domino. Quicquid enim ratio humana in cultu dei, inflatur lo
de opere illo 2C. In iis autem, quae praecepit deus, oportet cum mauere in
simplicitate 2C. Simplex populus putabat non evertenda esse sculptilia k.,
nisi prius sentiret et ipse deo esse contraria et ipsi videretur toUenda esse.
i9Jc2'9 'Populus sanctus es et peculiaris'. Petrus vocat populum acquisitionis,
quia dominus hunc populum sibi vendicavit in peculium quasi, utpote raira- ir.
cuHs obtentum et selectum.
Allogoria. Est ferme exemplum non solum allegoria. Nam statuae
arae, luci: ministerium, verbum habebant. Doctores habuerunt, sacerdotes K.
Sed Vitium eorum fuit, quia proprium eorum opus fuit. [Hoc vehementer
prophetae passim incusant.] Caecitas ludaeorum fuit, quod putabant cultum jo
illum in lucis esse deo acceptum, quia veri cultus speciem habebat, nihil
tarnen de eo praeceptum erat, ad quem pulcherrimos lucos elegerunt k. Unde
voluptas ventris et gloria eis veniebat, sicut hodie est apud monachos et
clericalem statum.
D] ®nn.9,7perdere et regna per regna transferre, ubi peccaverint, ut dicit in Daniele 25
stmo§9, set Amos 'Ecce ego super regnum peccans, ut conteram illud'. Sed hoc
distant aliorum populorum gladii a gladio Israelis, quod illorum furore deus
utitur occulto iudicio et impios per impios content, horum autem gladius
aperto et certo mandato dei sanctificatur, ut sancta et pnra conscientia ]Vu
impios perdant ac sanguinem fundant sancta religione. 30
Hoc est, cur Amoraeos et Chananaeos per sententiam decernit occi-
dendos esse nee sinit Israelitas in quosvis sevire pro sua libidine. Nam
oxcepit Moabitas, Ammonitas et Edomitas non minus impios populos, quam
Amoraei et Chananaei fuerant, ut significaret, quantumvis magni sint pecca-
tores, non tamen eos liceat bona conscientia occidere, nisi iussu et voluntate 35
dei fuerint traditi et nominati. Quis enim est liomimim, qui eoram deo non
sit dignus raorte, nisi quem ipse praeveniens misericordia sua verbo suo
primura vivificaverit et tum alios occidere iusserit? ut noii habeant ludaei
28 & (peccatorcs) impios Hoi-fi über (liic) t^ladius o 29 dei o
30 (cniii) sancta :i5 bona conscientia rh
r^eiitpionomion Mosi cum annotationihus. 1525. 625
V\ Sculptilia dogmata sunt. Iraaginem conflare ex auro vel argento sigui-
ficat formare doctriuam impietatis ex doctrina dei. Sic intelligendura est
illud Ezechielis Teceniut sibi imagines masculinas^ jc. Verbum dei sit for-wf le, 17
raator tuus, non tu forma verbum secundum aifectum tuum. Istae spirituales
5 imagiues in corde sunt deo abominatio. [Omuis idololatria, quae foris in
imaginibus committitur, priu.s in corde nata est et ex corde procedit.] Opti-
mns destruendi modus iraagines est dicere fratri 'Ecce tu cogitas bonum
opus facere deo imagiuem faciendo JC, haec opinio tua est sacrilega, Christum
tuum respice, et si quod bonum opus facere vis, da egeno" 2C. Tum redibit
10 ad se re intellecta.
Sicut Tudaei gladio corporali exterminaveruut imagines, ita et nos habe-
mus spiritualem administrationem, verbum scilicet, quo tollemus imagines,
quamquam populus ludaicus non tarn externe quam interne tollebat. Dens
a nobis requirit spiritum et fidem, deinde omnia nobis externa libera sunt.
15 Si volumus legem Mosi sequi, libere facere debemus non coacte, aut omnium
rei erimus, si ex necessitate unum .servaverimus , quemadmodum Petrus et lapg. 10,10
Paulus docent. Sicut humani digiti formant idolum ex auro et argento, ita ®ai. b, 3
cor huraanum ex purissimo verbo facit proprium intellectum, ut: Tu es OTatth. 16, 18
Petrus. Ibi verbo isto formant iraaginem, quod papam significat. Luci sunt
■M eorum voluptates. Altaria opera sunt et fiducia, in qua staut. Statuae sunt
gloria eorum, quae eis inde proveuit. Doctrina et gloria operum damnabitur,
quando statua et sculptilia demoliuntnr, luci, quando voluptas destruitui-,
quando raonachi et sacerdotes redigentur ad penuriam. Hoc agimus verbo
Spiritus. Sic ergo respondete illis, qui volunt tolli imagines.
[Hier bricht V ab.]
[)] 25 causam sese iactandi, quasi sint soli intei- homines ad occidendas gentes
nati, cum sint a deo electi tantum, ut in Cananaeos iram suam deus per
ipsorum gladium exerceret.
Et hoc pulchre hie Mose indicat, cum dicit 'Te enim elegit dominus,
ut sis ei populus peculiaris'' k.. ac si dicat; non tu elegisti dominum nee
30 tuo merito factus est occisor populorum istorum sed electione, vocationr
et iussione dei. Quin ut scias nullam esse inter te et gentes distinctionem
apud deum, hoc animadvertas, quod, nisi verbum dei impleveris et gentes
has non occideris sed cum eis fbedera et coniugia inieris, te quoque eadem
ira manebit: Irascetur (inquit) furor domini contra te et delebit te cito.
35 Eadem poena indicat eadem impietate reos fore coram deo, ut solo verbo
dei sciant sese gentibus illis praestare, sine quo nullae sint tarn impiae,
quibus non sint pares tam culpa quam poena futuri.
30 (eligente) electione 32 animadvortas | aduertas 34 (Delehit inquit)
Irascetur domini rli 37 tarn unter (&)
30 est] es BDI'
l'ut^ers aöetfe. XiV 40
ß26 Dputeronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
DJ 7.7 Xon quia ounctas gentes uumero vincebatis, amavit aut
elegit vos.
Vide, quam diligens tractator Moses sit in primo praecepto. Superius
verum cultum dei in fide, timore et amore spiritus docuerat, hie cum ad
opus externum venisset, ne, quod spiritu coepissent, carne consummarent et 5
de opere suo inflarentur et perditis externe impiis et idolis peiores impii
fierent ipsi peioraque idola in corde erigerent, seil, fiduciam et gloriam operis
(ut solet caro) atque hoc ipso gravius in primum praeceptum occasione tarn
speciosi operis peccarent quam gentes ipsae, quas occiderent, sakibriter prae-
venit et in legitimo usu legis eos servat gloriam operis et fiduciam prorsus 10
evacuans et ad fiduciam solius gratiae vocans, dicens: non quia cunctas
gentes Jc, quasi dicat: quod deus vestro gladio utitur, non fit, quia vestra
virtute opus ei sit aut sine vobis id non possit, cum sitis paucissimi. Non
est gloria operis vestra sed illius, qui paucitate vestra usus tantam raulti-
tudinem perdet. Alioqui, si multitudine voluisset vincere, non vos elegisset 15
sed alios populos, qui sunt multo plures quam vos.
7, s Quid ergo reliquum est, de quo possitis in isto opere gloriari? Nihil
vestrum, sed 'quia dilexit vos (inquit) dominus et servavit iuramentum suum' jc.
Vides, ut fiduciae hmnanae in quocuuque opere nihil propouatur quam im-
meritus amor dei, quo movetur, ut verbo suo et promissione nos praeveniat, 20
etiam antequam nascanmr, tantum abest, ut quippiam reddat, postquam nati
aut operati fuerimus. Atque is est purus et syncaerus sensus primi prae-
cepti: sentire nos nihil nostris meritis sed omnia ipsins sola misericordia et
dilectionc habere, obtinere, posse et facere in gloriam suam, quam miseri-
cordiam, ut verbo suo primum promittit, ita et post, opere, quod per nos 25
operatur, ceu signo confirmat, ut hie allegat exodum de Aegypto et Chana-
neorum perditionem.
Notabis ergo magni esse spiritus opus, posse res istas divini nominis
et cultus titulo speciosas perdere, ut sunt gentium arae et religiones. Quem
enim non absterreat et fallat divinum nomen obiectum? imo quem non inflet ;to
siraulata illa pietas? Gerte gentes istae, ut dixi, non coluerant nisi verum
deum sed cultu et opinione falsis et proprie inventis, a deo non praeceptis.
Verum multo maioris spiritus est de tali cultu vastato non gloriari et loco
idoli externi non statuisse idolum internum fiduciae vanissimae. Tanta res
est verum et solum deura pure cognoscere, syncaere timere, colere, amare et .s.i
credere, ut Mosi tantum verborum sit impendendum pro ])rimi praecepti
3,4 neben der mit pr^ceptt» heyinnenden , mit timore endenden Zeile der IIa. (inter
[ii\trsif]) r 5 & über {Sa) (i (De iusticia) & (destr) perditis 7 (&) peioraCb
11 dicens) .d. lö perdit 20 (verbum suum) mouetur 21 (ncdum post^)
tantum 26 (popu) Chananeorü :}0 & fallat rh 81 (Cet) Gerte 86 vt Mosi
tnntmii sit (&1) verborum & opere impendendum
■> consumarent T> consumerent (' 25 ))raeniittit l'hl.
Deuteronomion Mosi cum annotationil)u.s. 1525. 627
D] declaratione. Ideo et hie repetit verba primi praeeepti dieens: seies, quod
dominus deus tuus est deus fidelis, servans ac, ut ostendat haec ad primi
praeeepti intellectum pertinere, quae de operis fiducia dixerat.
Postquam audieris et servaveris haec. 7,12
f, Quid hoc? Hactenus docuit popukim esse amatum non ipsius merito
sed electione dei praevenientis, nunc promittit operibus et meritis amorem,
benedictionem, imo, quod amplius est, fidem pacti et promissi tribuit operibus
eorum dieens: si servaveris, servabit et dominus pactum et misericordiam,
quam hie longo textu de temporali prosperitate exponit. Respondeo: Nota
10 est iam toties a nobis data distinctio de praeveniente et subsequente miseri-
cordia. Praeveniens est, qua nos eligiraur, vocamur et iustificamur ante omne
opus nostrum. Subsequens est, ubi per opera certam facimus nobis ipsis et
sentimus ipsam praev^enientem misericordiam, de qua dictum est: Conver- sad). 1,3
timini ad me (quod fit misericordia praeveniente) et convertar ad vos (quae
15 est subsequens misericordia, quae iam iustificatis pacem, securitatem et omne
bonum confert, ut alteram possis dicere gratiam et alteram pacem seu alteram
donum et rem, alteram certitudinem accepti doni et rei possessae). Ita hie
vult dicere: si servaveris haec praecepta (quod tarnen sine gratia non pote-
rant), senties ipsa rerum experientia dominum esse fidelem, ut tcrram et pro-
20 missam donet et donatam conser\^et.
Si dixeris in corde tuo: Plures sunt gentes istae jc. ", i"
Aliam occasionem praevaricationis in primum praeceptum tollit Mose,
seil, diffidentiam, quae oritur ex impotentia et infirmitate virium nostrarum,
si conferatur ad rem et opus praeceptum, qua peccaverunt illi exploratores,
25 qui populum terruerunt ab ingressu terrae, in qua gygantes Enakim et urbes
munitas esse iaetabant, ut supra vidimus. Docet vero Moses hie iterimi,
quomodo implenda sint dei praecepta, nempe non nostris viribus sed divina
virtute nobis promissa, uno verbo simul extinguens et nostrae virtutis fiduciam
praesumptionemque et nostrae infirmitatis diffidentiam desperationemque.
30 Praesumptionem in hoc, quod indicat maiora mandari, quam possumus, ut
hie gentes, quas delere mandat, fatetur esse plures et robustiores Israele
vastatore suo, desperationem in hoc, quod dominus sit facturus per ipsos
omnia, quae eis mandat.
Si itaque spectassent filii Israel suas vires et gentium vastandarum
35 viribus comparassent , prorsus desperassent et mandatum dei neglexissent.
Nunc vero ut fide impleant omnia, promittet afifore deum et addit promissioui
5 (est) hoc? (quod) hactenus 8 dieens] .d. 15 iä o pacem & securi-
tatem 21 JC. fehlt 28 nobis promissa rh 29 presumptiö^Qt r/i .30 possinuis
32 ipsos unter (eos) 34(ver) vastandarum
40*
528 Deuteiononiion Mo>ii i um nniiotationibus. 1525.
exenipluni praecedeuti.s misericorcliae, qua Pharaonis et Aegyptiorum manibus
eos liberavit, ut sie verbo et facto eos auimet ad fidem, qua gentes perderent
mandante deo. Quin et crabroues nova proraissione affirniat sese missurum,
ut videas, quantum sit situm in erigenda fide. Fide igitur servitur deo, fide
implentiu- mandata dei, fide meremur virtutem divinani adesse nobis in :.
a)(avc. 9, :^3 Omnibus o}>eribus nostris, ut recte Christus dixerit: Credent4 omnia sunt
possibilia.
7, IM Xe timeas eos, quia dominus deus tuus in niedio tui est,
Dens raagnus et metuendus.
Quem, rogo, ista magnifica vox non inflet et superbire cogat nou modo lo
adversus gentes illas perdendas sed et adversus omnes portas inferorum?
'4.VJ. 1«, :HoQuid minmi, si uuus fuget mille et, sicut ille ait, 'in deo meo trausiliam
murum^? Quid potest dici superbius et inflatius : ])eus magnus et metuendus
Vf. 46, 6 est in medio uostri? 'Dens in medio eins, non comnlovebitul•^ Psal. 45. Sic
^oi).4, 4et 1. loh. 3. 'Maior est, qui in nobis est, quam qui in mundo est'. Sint ergo is
gentes illae Enakim, gygantes, armatae. Quid tum? Quis est in medio
eorum? Nihil nisi vana "fiducia brachii et gladii cai'nis, hie autem deus
spirituum magnus. Öatis fideliter hoc dicitur: Beatus, (jui firmiter crediderit,
fiet enim, sicut credidit.
7,22 Non poteris eas delere velociter, ne multiplicentur contra 20
te bestiae 2C.
Quam blande et paterne provocat eos ad fidein, ut etiam futuris infirmis
cogitationibus fidei praeveniat, ut, cum incipereut promissiones dei impleri
percussis gentibus magna ex parte et aliquas relinqui, non continuo cogitent
sese deseri aut promissione falli verum omnia in bonnm illoruni fieri, ut as
firmius et plenius terram occupent et loco impiorum hominum perditorum
non cogantur ferre erudeliores bestias. Quanquam et haec ipsa dilatio
gentibus convertendis datur, ut resipiscant, qui voluerint.
Paululum Allegorias huius capituli tractenius.
Gladius noster verbum dei est, quo jiopulus spiritualis pugnat et iuter- :(o
ficit primo gentes ipsas, idest convertit ab errore, in quo vivebant. Isaiae 10.
jii. n, 4 'Et percutiet terram virga oris sui et spiritu labiorum suorum interficiet
impium'. Sculptilia sunt ipsa dogmata impietatis, quae procedunt ex opinio-
nibus impiis, quibus j^utatur deus coli operibus sine fide. Arae sunt ipsa
studia et exercitia, quibus secundum haec dogmata nos exercemus et frustra ts
aifligimus atque plane mactamus. Tjuci sunt carnis illecebrae, qua istis
1 qua de [u] Pharaonis 8/4 Quin 6i« tide rh 12 tianssiliani lö luhaiinis
18 crediderit firmiter n 22 tnturis ;• 23 (vt si) vt cum 24 percussis gentibus rh
'26 firmius] eo firmius 28 (ne) c in vt 'An frustra rfi 36 (plane) carnis (ill§) illecebre
27 digladiafiu Ji :J3 ipsa Jthlt i>
DeuttjrunuuiiiHi Musi cum ;iiiiiotntionibui<. ]S2^. 629
operibus nobis placenms at iactamus, velut liaee sint iucuiida corain deo.
Flaee omnia verbo fidei sunt redigeuda in nihilum, ut solus deus sit in niedio
nostri, ut hie dicit.
Crabrones niitti ante nos inter gente.s, est terrore legis et aculeis niorti-
s teris conscientiae agitari impios, ut sese abscondere nequeant, donec pereant
et impietatem fonfiteri cogantur. Poito ut in manu Israelitarum non erat
crabrones praeniittere , ita et nostrum non est ullum impiuni perterrefacere,
■sed deus est, (\u\ conturbat et pavefacit corda eorum, ut conterriti dicant
cum Paulo 'Domine, quid me vis facere?' et cum illis Act. 2. 'Fratres, quid «ipa. »,
10 faciemus?'
Non subito geutes sed paulatim deJeri, ne bestiae multiplicentur in
terra, est victa impietate cordis non in totum purgari imj)ium, sed relincpii
pugnam Spiritus et carnis, ut Ro. 7. et Gal. 5. docet Paulus. Ea pugna in |°{";. ' .
hoc necessaria est })ro luve vita, ne superbiamus, pigresonmus et peior(>s
lÄ fiamus, sicut Paulus 1. Corinth. 14. dicit *Ne me extollat magnitudo revela- 2 (Sov. 12, 7
tionuni, datus est mihi Stimulus carnis meae'. Sic relinquitur in finibus
carnis nostrae lebusaeus, Cananaeus, Philistini, hoc est, reliquiae peccati,
(juae nos sollicitent et in armis spiritualibus exerceant. Alioqui quam
crudelis et saeva bestia est praesum))tio secura , vana gloria , superbia,
2<i socordia, dum nostrae infirmitatis obliti nostris viribus tribuimus, quod solius
est gratiae et misericordiae reguantis super nos et vitia nostra non impu-
tantis.
Nihil de auro sculptiliura in donumi inferendum, est: neque verbonmi
neque operum impietatis reliquias in conscientia esse servandas sed puro et
25 solo verbo dei corda imbuenda et servanda, ne tandem et nos inficiat.
Exempli gratia: vox illa impia Liberi arbitrii et quicquid est dogmatum de
eo vulgatum, prorsus detestandum nee admittendum, quasi bono usu vel
glosa aliqua tolerain possint. Sic jnonastica vota et i-egulae ceu auruni
anathematis habenda, tantum in hoc tractanda, ut arguantur et detestentur,
:iu non ut conscientiae nostrae illis consulatur, quacunque id tandem glosula
fieri posse putatur. Domus illa conscientiae ab iis debet esse munda omnino,
quia nihil tenerius et mollius conscientia et fide, sicut dicitur: Non patitur
iocum fama, fides, oculns.
Caput octavuin.
:«.s Omne j)raeceptum k. 8,1
Novus et alius sermo est, sicut dixi mnltis diebus et sermonibus hunc
librum esse a Mose completum. Tractat autem in hoc capitulo occasionem
illam praevaricationis in primum praeceptum, quam praebet prosperitas et
4 (puiict/ Jiculeis y ciiiii Paulo i> vis me 11 yeutes iiöer (del)
multiplicentur über (na sta 11 1 u r ; 'i-i ('npitnlmn :}8 ( f<^ li ci ta«,) j)roHperitas
21 et (ror vifiay fehlt /> A» consolautui /'
630 Deuteiononiion Mosi cum annotafcionibus. 1525.
abuudautia, quae miilto fortius avertit cor quam adversitas et peuuria, siciit
sauoi. 32, 16 in Cantico suo dicit: Incrassatus, irapiDguatus, dilatatus recalcitravit. Et
©>)rücf). i.sjProverb. 1. 'Prosperitas stultorum perdit illos', ut et Germanico proverbio
dicitur: 6§ muffen ftaitfe Bet)ne fel)n, bie ha fotten gute tage tragen^). Facilius
enini fert liomo mala quam bona, ut dicit Poeta: Luxuria saevior hostis s
incubuit k.
8,2 Et recordaberis.
Primo dicit populum fuisse aflflictum et tentatum a deo per quadra-
ginta annos in deserto, ut nota fierent, quae in corde eins essent, seil, an
syncaero animo deum amaret vel propter ventrem. Neque enim certius cor lo
uostrum (quod deo semper manifestum est) etiam ipsi cognoscimus, an ventris
causa deo serviat vel non, nisi dum penuria et malis tentamur. Fidele cor
aeque diligit, credit et servit, dura penuria et malis laborat, atque in mediis
opibus et bonis. Cor vero infidele credit, dum assunt bona, recedit, dum
'4Jf. 78, 36 irruunt mala, sicut Psal. 77. dicit: Cor eorum non erat rectum cum eo et is
lingua mentiti sunt ei.
8,8Afflixit te et dedit tibi Manna, ut ostenderet tibi, quod non in
solo pane vivit homo.
Quae est ista consequentia, quod dato manna ostenditur hominem
vivere verbo dei? An manna est verbum dei? Nequaquam, sed magis declarat, 20
quod de penuria dixerat, seil, hoc modo : Antequam manna tibi daret, sinebat
te prius fame laborare. Hoc fecit ideo, ut ostenderet tibi, quod, si etiam
nunquam manna veniret, tamen verbo suo, quo promiserat se fore tibi deum,
qui te non derelinqueret, te posset sustentare, sicut et sustentavit. Nam fides
in verbo dei etiam in media fame pascit non solum animam sed et corpus, 25
id est, ut hie dicit, totum hominem, cum impossibile sit fidelem in verbo
perire, etiam si nihil corporale comedat aut bibat, quanquam vere non deserat,
quin tandem in tempore suo etiam corporaliter pascat, sicut Eliam per corvos
et per viduam Zarepthanam et hie patres per Manna.
Igitur ostensio illa, quod homo non in solo pane vivat, pertinet non 30
ad manna sed ad utrunque, seil, ad afflictionem famis et ad copiam mannae,
ut sit sensus: Hanc bonitatem suam voluit deus per tuam experientiam tibi
monstrare, ut in fame disceres fidere verbo promittentis , quo et in fame
sustentareris nee perires, deinde fide hac tandem corporalem quoque saturi-
ö vt & poeta dicit (seüor/?7) sQuior 8 primo rh 9 sg über (sg)
12 (enim) cor 13 (abu) penuria 17 tibi [vor Mannay o 24 posset] potnit 26 totus
homo 29 p [vor viduam7 o 31 (saturitatem) ad foj copiä 32/33 voluit tibi
deus .... tibi monstrare
4 mieffen /' Ijolinc /> jein ßc tji'te <^' flutte BD
») Vffl. oben zu 149, yjlO. P. P.
Deuteronomiori ilosi cum annotationilms. 1525. (331
tatem acciperes. Xam totuui hoc ideo tUcit, ut veutris idolum tibi tolleret
et disceres non in hoc esse sitam hominis vitam, si veuter esset provisus
pane suo sed multo magis utrunque, seil, anima et venter. Quod uunquani
disceres, si venter esset semper satur et nunquam per verbum disceres den
5 fidere in media peuuria ventris.
Hoc modo Christus Matth. 4. hunc locum citat, ubi Satan ei solara*ointti).4,4
ventris curam suggerit, ipse vero dicit: 'Non in solo pane vivit homo" non
negans horainem vivere pane sed non solo. Xam si panis desit, tum vivit
verbo, quo per fidem possesso tandem et panem venire uecesse est, etiam si
10 ex petra sit producendus vel, ut hie, de coelo mittendus. Quando ergo dicit
'afflixit te penuria et tentavit', revocat a veutre et ventris cura, ut in media
fame doceat verbo fidere et vivere. Quando dicit 'et dedit tibi manna',
ostendit non defutm'um panem illis, qui verbo vivunt in fame. Vides ergo
nihil nisi fidem doceri his verbis, qua tenemus et credimus nos habere deum
15 iuxta sensum primi praecepti.
Praecipit autem huius facti esse memores, quomodo aliti sint et verbo
et pane in deserto, velut indicans et prophetans fore, ut in posterum simili
famis teutatione aliquando vexarentur, ut tum huius exempli consolatione
sese ad fidem erigerent scirentque sese esse pascendos, utcunque saeviat
20 fames, modo credaut promissionis verbo in praecepto primo, quo sese illis
deum esse promittit, sicut dicit et psal. 36. 'Et in tempore famis satura- >4>)". 37, i9
bmitur'. 'Impossibile est euim iustum derelinqui aut semen eins quaerere *ui. 37, as
panem'. Esuriat sane sed non morietur fame, fames enim exercet fidem eins
in verbo, fides autem panem et pro corpore impetrat. Stat ergo Mosi ver-
25 bum egregium sie agere deum cum suis , ut fame tentet et exerceat verbo
suo, tum credentem pascat vel e medio coelo, si secus fieri non posset, ut
sie experieutia discant non oportere pro ventre esse sollicitos nee vitam esse
in his, quae possidemus, seu in pane, sed in verbo, quo in deum efficimur
divites, ut est in Euangelio. Verbo enim, dum vivimus in eorde, quasi cogi-yuc. ii'.ji
30 raus deum, ut et ventrem pascat.
Sicut autem promittit victum credentibus ita et vestitum, deinde et 8,4
valetudinem bonam corporis, sicut hie mox post raanna subiungit: Vestimen-
tum tuum vetustate non defecit et pes tuus non intumuit his quadraginta
annis, ut his verbis doceat nihil defuturum his, qui verbo vivunt et credunt,
3.S sed curae esse nos deo in omnibus et per omnia, sicut Petrus dicit 'Omnem 1 '^Sc. 5, 7
4 (in pennuria} per 7 (ei) suggerit 8 tum über (viüere potes)
y(uiaueutL) per 13 cor pauem ist et-^ übergeschrieben fame (& teutatione
famis) 13 — 15 Vides bis pr^cepti ivrsprünrjlich neuer Absatz, dann hinter fame gewiesen
16 vor Precipit und am Rande C autem «6er (ergo) 20 in pr^cepto primo rh
27 oportere über (esse) in pro ist p aus v c 29/30 cogimus (velu) quasi u 31 vic-
tum über (escam^ 3.'> (vt petrus ait) eure
4 semper es>el l>
(■J32 Deuteronomion ,Mosi caini aunotationibiis. 1525.
'^i. 34, n sollicitudineni proiiciente.s in cum, ijuia ipsi cura e^t de vobis' et psal. 33.
'Inquireutes doniinuni uon deficient ullo bono'. Istas sane et similes pro-
missiones dei plane niagnificas et fideles intelligere est vere intelligere primi
praecepti promissionem, qua dicit: Ego suni Dominus Deus tuus. Tuus,
tuus (iuquit), qui nie deuni tibi ostendam et exhi})eb(» nee te derelinquam, s
modo tu id credas. Nam omnes tales promissiones pendent et fluunt ex
prinio praeeepto. Contra, illis non crederc est vere praeceptuni uou intelli-
gere sed deos alienos habere.
Applicat autem Mose haue doctrinaiu fidei ad usum futurum in media
copia rerum, sicut a principic» eapitis dixi, ut tum scilieet reeordentur, iw
(juomodo per verbum olini in media penuria aliti sint mauna, et reeogitent
hoc exemplum et dogma et discant non eo magis fidere deo, quia abundent
et saturi sint ventre bene proviso, quae fiducia non est tiduoia in deo sed
potius in bonis et donis aoceptis, qua fit, ut obliviscautur tarn verae fiduciae
quam verbi dei et uunquam discant in penuria fidere deo. Et (ut dixi) »n
magna res est et multi Spiritus opus florentibus rebus non oblivisci deum
•i*f)ii. 4, 12 et sie sese habere, iuxta Paulum, ac si nihil habeas, uti mundo tanquam
non utaris, scire deficere et abundare, scire humiliari et sublimari, et cum
Ui. fiu, u Propheta, cor non apponere divitiis, si affluant, et non vauefieri sed soli
deo adhaerere. -m
Hoc est enim, quod agit Mose in hoc capitulo opponens et suggerens
in media abundautia exemplum illud Mannae in media penuria dati, ut a
ventre ad verbum revocet. Unde et repetit in fine, postquam opes futuras
depinxerat, et dicit: Eduxit tibi rivos de petra dura et cibavit te Manna
in deserto, quod nescierunt patres tui, ut affligeret et tentaret te et postea as
benefaceret, ne diceres in corde tuo 2C. Nonne robustius exemplum est, quod
ex petra dura potum et Manna in deserto dedit quam quod Christus Matth. 0.
Wntti). 6,28de liliis agri et volucribus coeli a deo provisis docet? Quid enim minus e
saxo speres quam aquam et potum? Quid minus in deserto quam panem
et victum? Cur non aquam ex virente aliqua arbore vel nube coeli dedit? '^'>
Cur non victum ex ramis vel radicibus aut herbis? Cur haec fecit?
Seil, ad commendandam illam inaestimabilem curam dei super nos,
qui tum etiam deus nobis sit et omnia largiter tribuat, cum fuerint omnia
desperatissima, ut qui velit et possit saxum in potum tuum mutare, desertum
in cibum tuum, uuditatem in decorum vestitum, paupertatem in opes, mortem 35
in vitam, ignominiam in gloriam, malura in bonum, hostes in amicos. Et
1 est cura 3 plane rh •"> nee te dereliuquä r/i (3 (ista ante) Nam
promissiones o 10 (vt) c in sicut 14 tarn n 15 (verbo) deo 17 paulu(s) c in m
18 vtamür c in vtaris scire «6er (sub) humiliari 19(p8l)8ed 21 (agit) in
26 bene(du)ceret c in t'a (ex) nxenipluni 27 & ninnna in deserto rh 81 herbis?
(de) Cur
18 Innnilari .1
Dt'uterononiion ^losi cum annotationibiis. 1525. §33
quid iion? oninia ex oninibus. oiunia in (imiiia, oiuiiia ex niliilo. onmia in
nihilum potest dare et miitare. Tantum hoc agas, ut credas et, ubi aifuerit
penuria, non frangaris nee sollicitus sis, rni*sus ubi aifuerit copia, non infleris
et securus dei obliviscaris, sed sive assint sive desint unmia, eodeni eorde
5 semper deo tuo adhaereas scieus, quod is, qui dat copiam, dabit etiani, (;uni
presserit iuopia. Vide ergo, quam comode et apte Moses i.sto mii-aoulo dei
utatur ad explicandum sensum pnmi praecepti.
Ne dicere.s in corde tuo: Fortitudo mea et manus mea K". K \'
Hoc adiicit, ut oblivio dei qualis sit et unde oriatur, de.scribat. Sic
10 enim sentit impium cor hominis, ubi aftluxerint divitiae: Ego meis laboribns
haec paravi, nee advertit esse has meras beuedictiones dei aliquaudo per
labores uostros, aliquando sine laboribns nostris, nunquam autem ex labori-
bns nostris, semper vero ex gratnita misericordia :<na donatas. Ut enim
supra docuimus, labore nostro utitnr ceu larva quadara, sub qua benedicit
i", nos et sua largitur, ut fidei sit locus, ne nostris viribus aut laboribns partum
putemus, quod habemus, seu ut hie dicit, ne nostra foi-titudine et robore
manus nostrae haue tacnltatem possedisse nos arbitremur sed ut recordemur
doraini dei, qnod ipse sit, qui praebet vires ad parandas has facultates
non nostris meritis, sed quia promiserat ante.
20 Iste est igitur locus ille insignis, mide Huxenmt multa egregia dicta.
Quäle est illud Proverb. 'Benedictio domini divites facit'. Item Psal. 'Qui |f^f,^-^9' *•
dat escam omni carni'. Et totus ille psalmus Salomonis 'Xisi dominus aedi-iü. 127
Hcaverit domum\ Ubi prorsus deuegatur quicqnam viribus nostris parari
aut servari, sicut et lue Moses negat fortitudine nostra aut robore manuum
20 nostrarnm parari opes sed benedicente et praebente vires deo, ut faciamus
facultatem, hoc est, opes et substantias. Hoc enim significat vox Ebraea
'hall'. Fides ergo est summa rei interpretatio et vera iutelligentia et pleni-
tudo praecepti primi, quae nee prosperis extollitur neo adversis deiicitm*.
Si autem oblitus domini dei tui k. 8,1«
30 Sicut credentibus promissio gratiae ita iucredulis comminatio irae pro-
ponitur, ut utrinciue trahat et urgeat ad fidem. Incredulitas facit ex deo et
patre iudicem et hostem, sicut hie dicit: Testificor vobis, quod omuino
dispereatis. Fides facit ex hoste et iudice denni et patrem, ut paulo supra
dixit: Sicut honio erudit filiura sunm. sie erudivit dominus te. Et iternm
:t:. hie iusigniter uotabis populum Israel prorsus uon discerni a gentibus illis
I onila in omnia o (in omibus; iiihilu 1,2 nmla in nihilum » 2 & [vor
umtarey o 7 (pre) pr^cepti 9 (ved/?/) oriatur 16 iie o 18 pbeat 20 igitur o
26 (banc) tacultatem 27 (su) summa interptatio rh 81 hi trnhaf Ixt fr aus v c
34 35 iterum hie o 35 uon über (nihil)
21 psaltes A' 34 dixi BF erudivitj erudit til-
634 Deutei'onomion Mosi cum annotationibus. 1525.
perdendis nisi fide, sicut hie eos perituros dicit aeque atque gentes illas,
quas dominus coram eis delebit. Non ergo habent, quod adversus gentes
glorientur de lege, de iustitia operum, de sanguine patrum, de miraculis dei,
de eloqniis divinis, de sacerdotio, de regno et si qua sunt alia. Stat sen-
tentia: si dei fueriut obliti et deos alienos coluerint, peribunt, ac si haee -
omnia nihil siut et ipsi quoque gentes essent. Qui enim non crediderit,
coudemnabitur. Satis autera dictum est 'colere deos alienos^ est iucredulum
esse et agere erga verum deum.
Mvsteria seu Allegoriae huius capituli patent facile. Manna, quod
Ebraice paratum seu donum dicitur eo, (luod absque manibus nostris paretur lo
00^. «,32 et donetur, significat Euangelion dei, sicut et Christus loh. G. exponit: 'Non
Moses dedit vobis panem de coelo sed pater meus dat vobis pauem de coelo
verum'. Hoc enim verbum coeleste non nostris viribus aut meritis datum
est mundo. Penuria et afflictio in deserto qtfadraginta annis significat
raiseriam laborantis in peccato conscientiae, ubi est fames, sitis, deinde i5
serpens ignitus et scorpio, seil, morsus et aculeus peccjati, quod nos diro
affligit. Venit Manna et cibat nos, venit rivus e petra percnssa, id est,
Spiritus per Christum crucifixum nobis impetratus et refrigerat uos, ut nun-
3ot). 4, 14 quam sitiamus inaeternum, loh. 4. Porro quam absurdum fuit e petra per-
cussa fluere aquas, tam inopinatum erat ex mortuo Christo venire spiritum 20
\'itae, ita ut et Moses hie laberetur. Quis enim spiritum vivificatorem ex
moriente et sepulta carne speraret?
Abundantia et felicitas in terra promissionis sunt opes illae douorum
Spiritus, thesauri sapientiae et scientiae in Christo nobis donati, ulji habita-
i(£ot. i.amus securi et opulentes in omni benedictioue coelesti, 1. Corinth. 1. Hie 25
opus est, ut non inflemur saturati sed benedicamus doraino grati, qui dedit
haee onmia non solum immeritis verum etiam sub penuria peccati maledictis
et perditis. Haee pro occasione satis.
Caput Noiiuiii.
In hoc capitulo amputat Mose aliam occasionem praevaricationis iu 30
primum praeceptum, quam vocant superbiam spiritualem, quae de iusticia et
meritis gloriatur. Haee est fiducia in operibus propriis, qua non est pesti-
lentior ])estis et adversaria fidei seu fiduciae in misericordia dei. Ideo multis
verbis eam Mose hie destruit per totum capitulum. Nam haee est rapina
gloriae dei, iuxta quod simul consistere nequeant: gloriari in deo et gloriari as
de misericordia, in nobis ipsis de iustitia et operibus. Confutat autem eam
iusticiam tribus robustis argumentis.
4 (si fide vacui sint) Stat 16 & fror soorpio/ o (ne) sg 17 pcussa >7(
18 impetratuni (se) refrigerat 19/20 pcussa o 23 (thesaur) donorü
25 1 Cor 1 r 26 est o 29 Capitulum 33 & o seü über (&) 36 de miseri-
cordia] de misericordia eig ;•
Deuterononiion Mosi cum annotationibus. 1525. 635
Primo, qiiod gentes illae merueriut expelli propter suam impietatem. », 4
Hoc dicit: Neque enim propter iustitias tuas et aequitatem cordis tui
ingredieris, sed quia illae impie egerunt, expulit eas dominus. Hoc dieto et
DOS erudiri oportet, si viderimus alios percuti sive per nos sive per alios.
5 Quia non sequitur: tu vel alii percutiunt illum, ergo tu et alii estis iusti
prae illo. Alioqui tm-ris illa Siloha, quae oppressit mukös in Jerusalem,
Lucae 13., etiam iusta reputabitur. Sed deus est, qui percutit impios, utsuc. 13,4
hie dicit, sive haec faciat per turrem, ignem, aquam, bestias, tuas vel alterius
hominis manus, nihil refert, nihil ibi agitur nisi quod deus iustus impium
10 percussit.
Caeternm, exemplum tibi metuendum est, tibi enim in terrorem per-
cutitur impius, sicut Christus ibidem Lucae 13. expouit dicens: ümnes sie
peribitis. Et Pau. Ro. 11., dum eodem argumento vetat gentes extolli ad versus Köm. 11,21
ruinam ludaeorum, dicit: Vide, ne nee tibi parcat, alioqui et tu excideris.
15 Et Ro. 2. 'Existiraas, homo, qui iudicas eos, qui talia faciunt, et eadem SRöm. 2, 3
facis, quod effugies iudicium dei?' Egregia est et S. Gregorii sententia
dicentis: Dum quospiam peccare conspicimus, nos metipsos primum in
eorum calamitate deflere oportet, quia aut similiter et ipsi lapsi sumus aut
labi possumus. Id quod quidam hoc versu comprehendit 'Aut sumus aut
20 fuimus aut possumus esse quod hie est'. Et ille in vitis patrum, cum lapsum
fratris audisset: ille heri, inquit, ego hodie. Quare dum alius percutitur,
iUud cogitandom 'Tunc tua res agitur, paries cum proximus ardet'. Quin
cum misericordi et compatientis aifectu sunt impii perdendi seu percutiendi
a nobis, cogitando, quod nos instrumentum dei sumus forte et ipsi ceu virga
25 in ignem proiiciendi, ubi correpti per uos fuerint nocentes.
Secundo: autoritate promissionis divinae. Expulit eas dominus, 'ut», s
corapleret iuramentum et verbum suum, quod pollicitus est patribus tuis'.
Nihil potuit robustius dici in iu.sticiae propriae fiduciara. Naui ubi erant
filii Israel, cum promitteret deus Abrahae patri eorum adhuc sterili et
30 desperatae infoecunditatis terram Canaan? Si ex promissione dei terram
accipiunt et possident, non ergo ex meritis aut iustitia propria sed ex mera
gratia et bonitate dei super indignos et nondum natos effusa. Cur enim
promittit? An quod sie mererentur ii, qui post 430 annos erant futuri?
Absit, sed qui ex sola bonitate promisit, sola etiam misericordia complevit
35 verbum suum. Hoc argumento et Paulus ad Gal. et Ro, utitur, dum potentis- ®°'- 3' "
sime probat iusticiam non deberi meritis sed misericordiae dei olim promissae.
2 Hoc dicit r 3 (exempio) diclo 4 pcuti. (yuia iu) siüe 7 Luce (j)
etiam Am Bande eine undeutliche (durchstrichene ^j Zahl est qui it6e;' (iliuin) 7 8 vt
hie dicit 0 121 3] 11 13 Pau.] Paulus eodem argumento o 16 (se) &
26 (confutat) autoritate (Quia (inquit)) Expulit 30 (ergo) ex 31 accipiüt
& rh 34 qui] quid /quod?/
2 tu&a fehlt E 16 Saiiuti C'F M (]ni ABVF quia JJ
J536 Deuteronomion Mosi cum annotationilm«. 152ö.
», 6 Tertio: ipsa experieutia, dicen.« 'Cum sis populu.s durae cervicis' k.
Qua cervice adeo non merueruut terram , ut prope fuerit , cum irasceretur
?ji. lüti, aedeus, ut ipsos potius quam gentes deleret in deserto, sicut Psalmus dicit:
'Et levavit manum suam, ut prosterneret eos in deserto^, et promissionem
4 Woi. 14,1'jsuam alio vertisset, scilicet in posteros Mosi, Numeri 14. Denique onmes ad s
uuum prostravit in deserto excepto losua et Chaleb, ut nee Moses nee Aaron
intraret terram, Tantum abest igitur, ut meritis suis terram ingrediautur,
ut etiam longe contraria illis eveuire oportuerit, sicut et eveuerunt, si secun-
dum merita cum illis agendum foret. Hoc argumento et Paulus Roma. 4.
«bm.4, i4.ii utitur, ubi dicit 'Si ex lege haereditas, exiuanita est fides, abolita est pro- i«
raissio, lex enim iram operatur'. Ut videas eadem dialectica Spiritus et Mosen
et Paulum uti adversus iusticiam operum pro gratia et misericordia dei.
Quare haec omnia et in nostram doctrinam scripta sunt, ut discamus
mala, si qua irruant super impios, venire quidem merito illorum, caeterum,
si super nos non irruant sed bonis fruamur, non nostrae iusticiae deberi sed i.s
divinae bonitati, qua nobis ab aeterno talia sunt provisa et promissa, cum
et nos longe contraria mereamur. Stat enim sententia: non propter iusticiam
nostram uUum bonum nobis dari, sed ut deus suura verbum compleat, quod
ab aeterno voluit, ne inflemur et idolum ex iusticia nostra faciamus sed deum
unum nos habere sciaraus, ex quo omnia suscipimus gratis ex mera bonitate -m
1 5Woi a2, 10 sua super indignos effusa, sicut et lacob Patriarcha confitetur dicens: Minor
sum Omnibus miserationibus tuis, idest, non una tantum miseratione velut
magna sed quibuscunque, nempe quantumcunque parva et modica.
Deinde antidotum salutare adversus haue pestem adhibet Mose (tanti
momenti est hoc monstrum iusticiae propriae, ut satis confutari non possit). l..s
Ponit enim ob oculos omnia flagitia praeterita populi et iubet eos talium
meminisse et illud in monte Sinai peccatum vituli adorati prae caeteris magna
vi verborum urget. Quid euim praesentius raederi potest morbo huius super-
biae quam recordari praeteritarum impietatum et scelerum? Quid enim habet,
nisi unde erubescat oculos ad coelum levare? sicut Paulus ait suis Ephesiis: no
Stillt. 6, LM In quibus nunc erubescitis. Nam ideo et Dauid, Mosen, Petrum et Paulum
magnosque alios viros labi permisit, ut humiliarentur et coram deo erubesce-
.•'45r. 1,6 reut solaque sua bonitate niterentui-. Unde Petrus 2. Pe. 1. acriter eos taxat,
qui praeteritorum peccatorum remissionis obliviouem accipientes securi et
frigidi, deinde praefracti et superbi fiunt. :tb
n, •>4 Denique concludit 'Sem|)er tnistis inobedieutes Domino a die, qua nosse
vos coepi'. () digna praeconia, o merita, o iusticias sancti populi, scilicet
1 (vit^) lUceuis :j geiitesj ludtjos 4 deserto (iiisi M) & 14 ineritis
(hüüs) impios la (ve) irruant delieii, (etiam si sit) sed 2'i neinpe r
24 Muse8 25 ^jprii- r 26 pr^terita o 27 p ctjteris rh 86/37 vo« nosse
3 psaltes (ebensu vcilvrltui uf'tj J'J
Deuteronomion Mosi onm annotfltionibu>. 1525. 637
inobedientia divinae vocis. I nuDc et gloriare, iacta, inflare tiiis iusticii?
terram datam, qui aliud non raereris audire, quam quod sis populus durae
cervicis et semper inobedieus Domino, scilicet his meritis debetur opulentia
illa regia, ac non potius mille mortes et cruees? Quid atrocius dici potest
5 quam esse inobedientem Domino? Et tamen huic inobedientiae datur terra
illa laudata et benedieta. Quid liic reliquum habet Israel, unde superbiat
ac non potius in pnlverem os ponat et dieat: peior sum omuibus gentibus
et magna ac immerita est gratia tua, quod teri'ara illam accipio? Porro si
Israel ille sanctus et peculiaris po]nilus talis est ooram deo, quid nos gentes
IM et peccatores sumus?
Vide hie Mosen , quantis verbis populum accusat in ea ipsa oratione,
qua pro eis orat, dicens 'Ne aspicias duriciam populi huius et impietatem », >;
atque peccatum, ne forte dicant habitatores terrae' k. Nihil hie de populo
raemoratur nisi talia, ob quae meruerunt mortem. Una salus est, quod peri-
ir. culum nominis domini impendebat in illorum perditione. Quare ut nomen
dei non blasphemetur , datiir eis venia, non donanda alioqui sed prorsus
perdendi, si gloria nominis dei, quod super eos vocatum erat, salva esse
posset. Hinc acceperunt et alii multi, praesertim Dauid in Psalterio, hune
praetextimi sane securum et fidelem, ut dicant: Propter nomen tuum, domine,
■jo propiciaberis peccato meo jc. Et losua: Quid facies nomini tuo magno, 5of. 7,9
quod in vocatum est super nos?
Caput decinium.
Quae hie de tabulis secuudis recitat Moses, pertinet ad capitulum
praecedens de peccato vituli adorati exaggerando. Sunt enim capitula inepte
üf- distincta, ut alibi frequenter ita et hie. Quae vero de profectionibus et
mansionibus Israelis, de morte Aarou et substitutione filii Eleasari, de insti-
tutione lx}vitaram ad portandam arcam et ad standum in ministerio et bene-
dicendiun in nomine domini dicuntur, vel quod ea gesta sint, cum haec
agerentur, vel quod his mansionibus executus sit Moses in Levitis, quod in
■M monte Sinai maudatum fuerat, vel quod magis credo, quod post mortem
Aaron instituto novo sacerdote Eleasaro Levitarum ministeria denuo et
iterum correcta et instaurata sunt, ut solet fieri in rebus humanis cottidie
labentibus et variantibus. Deinde his intersertis redit ]SIoses ad peccatum
vituli et impetrata venia mandatum accipit ducendi populi in teiTam pro-
35 missam.
Allegoria vituli et tabularum ipsa quoque ad Cap. praecedens pertinet.
De tabulis satis nos docet Paulus 2. Corinth. 3. seil, esse tabulas lapideas 2 lio». 3, c
22 Capitulum 25 (sepius) frequenter 27/28 & benedicenduni in noie /•/(
28 iticitur c in dicütur 29 his] in his (p) Moses 30 (M) Monte 33 '"tersertis
36 4i ipsa 37 PauiuB] Moses
13 Jiscaiit A'
538 Deuteronomion Mosi onm annotationibus. 1525.
dura illa corda populi legalis, ubi populu.s gratiae habet tabulas cordis car-
nales et molles. Scriptae auterri sunt leges iu tabulis lapideis, quia opus
5Röm. 2, 15 legis scriptum est in omnium cordibus teste eoruni conscientia, Ko. 2. Sed
duricia cordis facit, ut nee affectu capiatur, ametur, servetur nee opere im-
pleatur, sicut tabulae lapideae tantum servant literas scriptas sed nihil faciunt. f.
Ita corda dura sine spiritu legem habent tantum in testimonium contra se
ipsa. Praecipue populus ludaeus hospes talis est legis et totius Mosi contra
seipsum in testimonium.
Vitulus ex auro conflatus dogma est operum ex scripturae verbis et
lege depravata conflatum et contortnm ministerio et arte sacerdotum , qui lo
praeesse debent populo. Hoc adoratur, dum iu illo gloriam et fiduciam
conscientiae (quae soli vero Deo debetur) collocatur, sicut necesse est facere
iusticiarios. iSIoses vero arripit illud et igne comburens, confringens et
comuiinuens proiicit in torrentem, qui de monte descendit, hoc est, verum
ministerium legis docet cognitionem peccati et opera nihil esse una cum suis 10
dogmatibus sed opus esse gratia Dei, quae iustificet. Ideo totum hoc dogma
contritum proiicitur et absorbetur torrente Euangelii, qui manat ex Christo
monte, qui terram implet. Ex eo dat Moses populo bibere, dum monstrat
Euangelion esse necessarium, et illuc urget cognitione peccati.
Tum redit Moses ad exhortationem et commendationem primi prae- 20
cepti dicens: Et nunc, Israel, quid Dominus Dens tuus petit a te? quasi
dicat, haec est summa praecepti primi, de quo omnia haec dixi et propter
quod omnia praedicta facta sunt, ut timeas Dominum Deum tuum et ambules
et diligas et servias, ut serves praecepta, quae hodie praecipio tibi. Dixi
supra, quod timor Dei apud Ebraeos valet id, quod apud nos cultus Dei. 25
Et vide hie, ordinem : timere, ambulare, diligere, servire toto corde 2C. prae-
mittit Moses huic, quod sequitur: ut serves praecepta et statuta JC, ut scias
nihil externorum praeceptorum servari posse, quod Deo placeat, nisi procedat
ex corde timente, diligente, obediente et serviente, ut virtus primi praecepti,
quae est fides, regnet et operetur in omnibus praeceptis et operibus, sine qua so
sunt omnia nihil nisi species et larva.
10,14 En Domini dei tui coelum est et coelum coelorum.
Iterum inculcat et repetit more boni legislatoris magnitudinem et boni-
tatem Dei praecipientis. Ecce, ait, diversi sunt coeli et diversi Dii, sed deus
1 6or. 8, 6 tuus est super omnes unus (ut Paulus 1 . Corinth. 8. fere loquitm-) et tamen 35
ex omnibus populis sub omnibus coelis patres tuos et semen eorum amavit
et elegit. Notum est coelos in scripturis distribui non secundura sphaeras,
11 populum 14/15 verum ministerüm über (vera notitia) 17 mauat unter
(manat)r 21te?(Hoc)q 28 pla . cet oder placeat 37 sphaeras] speras
19 illud lirl. 21 22 q. d. ABD diceret E dicat VF 29 diligentej et diligente BE
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1526. 639
ut Mathematici solent, sed secundum portiones terrae, sicut et terra distri-
buitur, ut alibi dicit: Dabit coelum, quod supra te est, ferreiim, seil, ut aliudsWoj. 28, 23
coelum huius et aliud coelum alterius populi significet. Verum Lic deus est
orauium coelorum, hoc est super omnes coelos, in omuium orisoute regnaus
:-> et non ludaeorum Deus tantum sed et omnium gentium. Sic Psal. 113. >?j. 115. ib
'Coelum coelorum dedit Domino, terram autem filiis hominum\
Circuncidite igitur praeputium cordis vestri. 10,16
Manifestus hie locus est de gemina circuncisione, ubi simul damnatur
fiducia et praesumptio carnalis circuncisionis. Alioqui si ea sufficeret, quid
10 opus erat exigere circuncisionem cordis? Sic et leremias dicit gentes esse gcr. 9, ü»;
quidem incircuucisas carne sed Israel esse incircuncisos corde. Quo verbo
totam illam gloriam populi huius prosternit Moses, qua praecedente verbo
videbatur eos inflasse, ubi dixit prae omnibus populis sub omni coelo esse
eos electos, ne superbirent contra reliquas gentes. Quin raox sequitur Domi-
is nura esse dominorum dominum et magnura, qui nee personam respicit nee
munera accipit. Quid tum? nihil nisi obedientiam cordis seu circuncisionem
Spiritus, cuius laus est ex Deo, ßo. 2. Cum igitiu' personam non respiciat, 5Röm. 2, 29
circuncisio autera camis et generatio sanguinis ex patribus et omnia praeter
circuncisionem cordis sint personalia et personas faciant, sequitur, quod
20 propterea non possint Deo placere sed sola circimcisione cordis, quam si
gentes habeant, ut Roma. 2. disputat, impleut legem et iudicant ludaeos carne
circuncisos.
Destruit ergo Moses hoc dicto occasionem illam peccati adversus
primum praeceptum, quae oritur ex observata circuncisione et omnibus
25 operibus legis. Satis mirabilis legislator, qui simul praecipit opera et tamen
ea facta damnat. Verum hoc agit, ut non operibus legis sciant legem im-
pleri sed ex circuncisione cordis et ea demum opera esse vere bona, quae
non ex lege cogente sed ex corde prius circunciso procedunt. Ea enim
quaerit, qui personas non respicit, alioqui opera non nisi personas faciunt.
30 Et similis est hie locus Mosi eins, quem Paulus ad Roma, tractat.
Amat peregrinum, ut det ei victum. i", 18
Observandae sunt illae suavissimae promissiones dei : 'qui non respicit
personas', item: 'non accipit munera', item: 'facit iudicium viduae et pupillo',
item: 'qui amat peregrinum, ut det ei Nnctum et vestitum'. His enim verbis
35 consolatur Deus plane omnes raiseros, derelictos et afflictos in toto orbe et
1 2 sie & terra distribuitur rh i orisonte auch Hu. 7 vestri fehlt 17 (Cur)
psoiiam 21 dispufaiit 26 (ex) opibus 27 (&) sed 28 prius o 30 ad o
I Mathematbici ^ 4 orizonte C'Di^' horizonte .£ 5 sed omnium Erl. 13 esse
coelo C 16 oeu />/. 19 persouaiiao Erl. 20 sohiin ('
640 I>enteronomion Mosi cum annotationibu«. 1525.
allicit cor eorum ad se, ut illi sese credant et suae bonitati fidant, sicut
debetur vero uni et soli Deo. Nam si personas nc^n respicit, iam habeo,
quod glorier et inflato corde superbiam adversus onines reges, priücipes,
divites, fortes mundi certus, quod qui ab ipsis ceu pauper, iguoliilis, infirmus
contemnor et deseror, tarnen ab eo, qui est Deus Deorum et Dominus domi- f,
nantiura (ut hie Moses quoque verbis luxuriat et superbit), potens, terribilis,
super omnes contemptores meos respicior, suscipior et in cura habeor. Quid
ergo desit mihi, si dominus aliquis servorum paucorum me despicit, quando
me Dominus omnium dominantium et Deus Deorum sua eura dignatur?
Ita si sim stultus, peccator desperatus ac deploratus, adde, si sini lo
iudicatus, damnatus, excommunicatus ut peccator, haereticus, maledictus,
blasphemus, diaboli serv'us, quid tum? illi sint sancti, iusti, honorati, laudati,
inter filios Dei reputati et inter sidera uumerati, quid tum? Hie est Deus
deorum, qui has personas uon respicit nee illorum doua curat, aeque mei
peccatoris et stulti curam habet, atque illi de se praesumunt. Obsecro, si u
fide ißtae promissiones tenerentur, quae res accidere posset, quae me con-
tristare queat? Quod peccatum me premere possit, quod desperationem
facere queat? Imo quae altitudo, quod profundum, quod instans, quae crea-
tura posset nos aut inflare aut humiliare? Haereat cor his verbis et nihil
deerit, cum orania deseruerint, et nihil aderit, cum omnia etiam arriserint. 20
Tantum crede non mentiri eum, qui haec dicit, sicut mentiri non potest,
et habebis cor securum ac laetum in omnibus et per omnia.
Ecce hoc est interpretari primum praeceptum. Hie est commeutarius
ipsiusmet Mosi. Sic intelligere docet, quid sit esse Deum, quid sit habere
Deum, quid sit implere primum praeceptum. Quanti, quaeso, fontes vel haec 25
sola verba fuerunt prophetis? qui hinc omnia sumpserunt, quae de cura dei
super infirmos, viles, pauperes, peccatores, viduas, pupillos, iudicatos, dam-
natos, afflictos, miseros clamant, rursus, quae adversus divites, tyi'annos,
potentes et iudices, violentos, dm'os, superbos de ira et vindicta Dei tonant.
Omnia enim haec fluunt ex oceano illo magno primi praecepti et rui'sus in ^
ipsum refluunt, ut non sit solatio foecundior ac j)lenior audita vox nee
audienda unquam, rursus nee durior nee severior quam vox illa primi prae-
cepti : Ego sum Dominus Deus tuus.
Et ut pergamus ad reliqua, multa patiuntur viduae et pupilli, tum
quis eos cm'at? Nemo, nemo. At huc spectent corde certo, ubi dicitur in ^^
eorum gaudium: Deus deorum, Dominus dominantium, Deus magnus, potens
7 (conp /"?/) Slip suscipior i'espicior /' 11 d-uiuiatus. iudii'atus n 18 (f) inter
16 posset. (quod peccat) qu^ 16,17 contristari 18 Imo (quid) que (est) altitudo?
q5 foj (pr) instans 19 (potest) uos posset r 20 et-^ o 21 (Ecce)
Tantum 29 (opp) iudices 31 ac] & c am ac? 31/32 nee audieuda vn<i rh
32 uec foj durior nee [übei- {&)J 36 deus [vor magnus7 rh
7 suspicior /' 8 lietit i» 12 sint] sunt Erl. 19 his] in C 29 violeutes Z>
Deuteronoinion Monii cum annotationibus. 1525. 641
et terribilis, hie facit iudicium viduae et pupillo. Hinc illud fiuxit psal. 67. *t. es, e
'Pater orphanorum et iudex viduae'. Qui huno titulum gloriae suae sie
iactari vult, ut videatur ex mera misericordia monere tyrannos, ne commit-
tant, ut contra eos cogatur ei titido satisfacere, sed fideliter terret, ut timeant
5 nocere Wduis et pupillis, quin potius suo exemplo illis benefaciant et ameut.
Atque id miüto insignius est, quod, sive viduae et pupilli credant ^'ive non,
nihilominus ipse iudicium eorum facit et tyrannos iudieat, licet incredulitas
viduanim et pupillorum illud non luereatur in hac vita, vel dum durat in-
credulitas, experiri. Xam promissio illa pergit et impletur contra violentos
10 et diu-os, etiam si nullus hie crederet, multo potentius ac citius implenda,
si ipsae viduae et pupilli crederent.
Ita peregrinos amat, ut pascat et vestiat. Quis, obsecro, nunc confidat
in domum aut haereditatem paternam, quanquam etiam non sit eontemnenda?
Sed si quo casu contingat peregrinari, ue diffidat ullus neque minus credat,
15 quam si domo paterna foveretur, sed cum Psalmista canat 'Pater meus et m- 27, in
mater mea dereliquerunt me, dominus autem assumpsit me\ Sap. 16. de sscüö. 10, n
Patriarcha laeob dieit: 'Haec iustum profugum ab ira fratris deduxit reeta
via, ostendit illi regnum Dei et dedit ei scientiam saerarum rerum, locuple-
ta\'it illum laboribus suis et perfecit labores eius^ ac. Quis dubitat hinc
20 illud contingere, quod plures ditescunt, exaltantur et inclarescunt apud ex-
traneos, quam qui apud pareutes domi manentes educuntur? Quia Deus est
pater omniimi, qui peregrinum amat ad dandum ei victum et vestitum.
Ipse est Laus tua et Deus tuus. 10,21
Phrasis Ebraica: Laus hoc loco mihi proprie id videtur esse, quod
25 Paulus graece Kauehesin aut Kauchema vocat, gloriationem, teutonice Üt^um.
Ut sit sensus : de nulla re neque de te aut tuis operibus intiaberis aut
gloriaberis sed in Deo tue gloriare, in ipso inflare, in ipso superbus esto,
dum scis, quod ipse sit, qui personas non respicit jc. 'Et fecit tecum haec
omnia magnalia, quae viderunt oculi tui" quasi dicat: experimento didieisti,
30 quod tibi peregrino N-ictum et vestitum dedit, quod personas non respicit,
quod iudieat pupillo et viduae 2C. Habes ergo, quo infleris et superbus sis
adversus omnes tyrannos, imo adversus omnia mala: nempe Deum tuum,
qui Omnibus bonis te providet. Vides itaque primi praecepti plenitudinem
esse, si sit Deus laus, gloriatio, iactantia, superbia cordis nostri in utro-
35 que tempore prosperitatis et adversitatis. Hoc est enim Deum habere in
veritate.
1 illud flnxit ps. 67. r/i i eij eu tenet über (monet) y(8up) contra
14 vllus 0 16 Sap. 16. aucfi Ha. 17 ab [o] (non dere) ira 19 (con)fecit c in
perfecit 27 (ho) ipso inflare 28 «. [o] (psonas jc.) & 31 {in) quo 33 (in)
omnibüs 84 (habeas) sit (om) vtroC^
2 nusie fehlt Erl. lö psiilte .f '25 rliuiii <.'
ijutt)ers SBerte. XIV. 41
ß42 Deuteronoiiiion Mosi cum annotationibus. 1525.
AUegoria de tabulis fractis et novis paratis ea est, quod ministerium
legis in duplici usu est, Primo cum nihil nisi opera sine corde fiunt, hoc
est vere vitulura erigi et adorari, idest, ex lege facere doctrinam carnalem
operum et in ea gloriari, quod idem est legem Dei violari. Hoc significat
Moses, quod viso vitulo frangit tabulas, id est, ostendit per doctrinam et s
opinionem operum violatam esse legem Dei. Sic itaque lex non pervenit
ad populum, quia non intelligitur a populo carnali. Secundo, cum pervenit
ad populum sed radiante vultu Mosi non sustinetur et occiduntur adoratores
;«om. 7, 7 vituli, hoc est : spiritualis lex iram operatur, dum peccatum ostendit, Ro. 7.,
et sustineri non potest cornu radii eins, exigentis longe aliud quam opus, lo
Ideo simul hie describitur profectio filiorum Israel et mortuus Aaron et
reformatio Levitarum, seil, quod secundus usus legis succedit primo et abo-
leri oporteat sacerdotes et magistros vitidi, hoc est, doctores operum, ut
populus in alium aifectum migret et Levitae, hoc est, ministri verbi refor-
mentur, qui Stent in ministerio Domini, non operum, et benedicant in nomine is
Domini, hoc est, praedicent verbum gratiae, ut sit portio eorum solus Dominu.s
in fide pui-a. Tum impletur praeceptum primum.
Caput undecimum.
Hoc Capitulum est epilogus quidam exhortationum omnium praedictarum
11, 2 super primo praecepto. Repetit enim et inculcat beneficia in Aegypto et 20
deserto accepta et promittit terram et futura beneficia accipienda, ubi ser-
vaverint praecepta Dei et Deos alienos non coluerint. Hoc enim praeceptum
primum hactenus tractavit et ursit, ideo et circa ipsum sie sollicitus est, ut
mandet illud in cordibus poni, pro signo in manibus et oculis ligari et
docendum filios, sicut et supra fecit, quia in isto sita est tota summa et 25
plenitudü omnium sequentium. Ita videmus nihil omissum a Mose, quod
pertineret ad intellectum primi praecepti, quo modo omnia, quae promovent
ad fidem, omnia, quae impediunt, copiose tractarit. In sequentibus tractabit
ritus et cerimonias operum eiusdem praecepti.
Intermiscet autem et promissiones aliquot, nempe si Domino adhaeserint 30
expulsurum esse gentes fortiores illis, item omnem locum, quem calcaverit
pes eorum, fore ipsorum. Item quod ait: uullus stabit contra vos, et formi-
dinem ac terrorem vestri dabit Dominus Deus vester super omnem terram
illam, quam ingressuri estis. Deinde iuxta promissiones et maledictionem
Quin utrumque simul, benedictionem et maledictionem, mandat pronunciari 35
2 nihil (nihil) nisi 3 carualeni rh 4 (tal) legem 6 (Itjsam) violatam
10 (terr) sustineri 1.3 (&) hoc 17 (sie) tum 18 Caput] Capit. 19 capi-
tulum (est complectitnr vltimö est qu) est 23 (vrg) vrsit 28 ad fidem rh
31 fortes c in fortiores illis über (Ite) 34 estis über (sint) 35 simul] .f. wa*
in der Hs. sonst immer = scilicet
2» ceremoiiias BCEF
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 643
in montibus Grisim et Ebal, de quo infra dicemus, quae omnia ad finalem
epilogum pertinent. Addit et terrae promissionis conditionera per modum
promissionis, seil, eam non esse sicut terram Aegypti sed esse Domino em:ae
singulari, cuius oculi in ea sint a principio anni usque ad finem, seil, ut
b suspendat eos fide in Deo et sciant pluviam huius terrae fidelibus praestandam
favente Deo et negandam infidelibus.
Notum est Aeg}'ptum non pluviis rigari sed inundatione Nili quotannis n, lo
in aestate. Quod mii'aculum Dei assiduitate viluit sicut et omnia alia. In
hoc enim differt ab aliis terris mirabili discrimine. At haec terra promis-
lü sionis montes et valles habet, ideo non inundatione fluvii sed rigantibus
pluviis de coelo foeeundatur. Xon quod aiiae terrae non eodem modo
rigentur et curentur et oculi Domini iu illis uon sint a principio anni usque
in finem sicut in ista, cum ipse det escam omni carni et, ut praecedenti
cap. : 'Ipse peregrinis victum et vestitum dat', et: replet laetitia et cibo
15 corda filiorum hominum, Act. 17., sed quod nullae gentes de hac re habeant ätpg- 1*, "
promissionem Dei, Omnibus quidem omnia dat Deus sed huic populo pecu-
liari addit promissionis verbum, ut non solo pane sicut caeterae gentes sed
et verbo vivant nee curam ventris in terra solum habeant sed multo magis
et Spiritus, ne putarent sibi dari terram, in qua se sicut porcos saginarent,
■20 ac non potius verbo Dei alerentiu* et verbo Dei omnia acciperent, hoc est Deo
servirent. Xon ergo propter terram ipsam sed propter populum in ipsa
curat eam Deus et respicit, ut eos fide regat in illa, sicut alibi dicitur. Xou
gentem propter locmn sed locum propter gentem elegit. Non enim elegit
Abraham et semen eins propter terram, quam ei promisit, sed elegit terram
as propter Abraham, quam ei donaret.
Significat autem ea terra regnum Christi, quod antea impiis daemonibus
et doctoribus et operariis occupatum per verbum Euaugelii liberatur a pec-
catis et erroribus. In qua per fidem sie vivitur, ut certa et fideli conscientia
sentiamus nos esse curae Deo et oculos gratiae suae apertos super nos per-
30 petuo. Deinde pluviis coelestis doctrinae foecundatm-. Non enim opere aut
verbo hominis sicut in Aegypto ducuntur aquae irriguae sed solo Dei sermone
rigatur de coelo zc. Pluvia temporanea et serotina alias quoque dictae sunt
ut temporanea pluvia sit pluvia prior, serotina sit posterior. Sic enim fiunt
laetae segetes et copia rerum, si post pluviam sequitur serenum et calor
35 solis, deinde, ubi aestus praevaluerit, iterum pluvia sequatur. Nam perpetua
pluvia aeque omnia perdit atque perpetuus aestus et ardor. Sic et doctrina
non sola in populo est versanda sed post doctrinam opus fidei exercendum.
Ubi vero virtus operando et patiendo lassata fuerit, tum iterum doctrina cor
ö pluvias ... praestandam [soj 8 alia ,Na) In 12 & cüreutur rh 1.3 sicut
in ista o 15 act 17. rh 16 (Jdem u 18 /ä^ mnlt«. 29 (pla) oculos
3ö f&) ppetua
41*
644 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
erigendum , confortandum et consolandum. Sic crescet homo in cognitione
Dei. Alioqui solum docere et nihil facere est idem, ac si perpetuo plueret,
ut omnia suffocarentur et perirent. Kursus facere et pati et non docere
idem est, ac si perpetuo ferveret aestus, ut etiam sie lassata virtus Spiritus
extinguatui-. Opus ergo utraque pluvia, temporanea et serotina, seil, docere 5
iöm 12, 7. 8 et exhortari, Roma. 12. 'Q,ui docet, in doctrina, qui exhortatur, in exliortando\
Cap. duodecimum.
Haec sunt statuta et iura 2C.
Absoluta explanatione spirituali praecepti prirai et instituto corde pergit
nunc Moses ad opera et cultus Dei extemos in opere et cerimoniis. Et primo 10
decernit de loco cultus divini, ubi fere quinquies aut sexies repetit, ne in
loco quovis sibi placito sed solum in eo, quem elegerit Dominus, sacrificent
et Deum colant. Unde et gentium loca, aras, statuas praecipit demoliri et
memoriam eorum tolli. Erat autem locus a Deo electus, ubicunque arca
foederis et tabernaculum erat, loquendo de loco generali et perpetuo pro 1.',
sacrificio iugi totius populi. Alioqui sepius ad diera unum vel horam alium
locura elegit, ut patet in Samuele, Elia, Gedeon, Manoha et aliis, sed nee
hoc ipsum sine revelatione singulari vel per Angelum vel per Prophetam.
Hoc totum ideo praecipit, ne populus in cultu Dei feratur proprio
afi'ectu quantumvis saucto et bono sed regatm* verbo, quia, si sine verbo non 20
vivit homo, quo ad ventrem, quanto minus vivet in opere Dei et spiritu sine
verbo? Vult enim Deus conscientiam uostram esse certam et securam sese
placere Deo. Quod fieri non potest, si suo affectu feratur sed si verbo Dei
nitatur. Ideo si in loco a seipsis electo deum colerent, etiam si sibi in eo
placerent, certi tarnen non erant se Deo placere. Certi autem erant placere, 2s
si in loco per verbum Dei designato offerrent.
Obscuritas et difficultas quaedam in hoc Capitulo oritm- ex eo, quod
toties idem repetit Moses, deinde quod sibi ipsi pugnat, dum bis indulget,
ut in oppidis suis sacrificent et comedant carnes iuxta desiderium animae
suae, semel, dum locus Domini prope, deinde, ubi locus procul fuerit, et tarnen 30
simul prohibet, ne in loco quovis comedant aut sacrificent, id quod toto (ut
dixi) capitulo urget. Altera difficultas : Quomodo concedit, ut de decimis et
sacrificiis comedant, quae tamen sacerdotibus et Levitis debebantur?
Ad primam sie dicemus: Mosen hoc capitulo hoc solimi urgere, ne nisi
in loco a Deo electo sacrificent, Ideo huc intendit et non adveitit, quam jis
distincte vel de sacrificiis vel escis disputet, tantuni ut locum unum con-
1 crescet auch Hs. 3 (&) vt & pati rk .s iz. fehlt lö erat (vel vbi
singulari reuelatione) loquendo 15 16 & ppetüo bin iügi rli 18 siugulari o
24 colerent o 27 (deo se placere) obscuritas 28 (Q») Dum 33 (ad) sacer-
dotibus 34 (sie) Ad vrger(i) c in e
1 crescit Cim t'tistoi orescety A » rescit liCDEF
Deuterononiion Mosi cum annotationibu?'. 1525. 645
stituat. Ideo viilt sie dicere: Caraes quidem quascuuque penuitto tibi, ut
sacrifices et comedas domi et in loco tuo, sive mundus sive immundus, verum
quodcunque Deo offerre debes vel volueris, ea prorsus nolo, ut nisi iu loco
Dei offeras et comedas, etiara si fuerit is locus procul. Adhuc quidem con-
5 cedo, ut carnes quasvis sacrifices et comedas, verum quae Deo offeiTC volueris,
illuc deferas, vel si deferre nou poteris, in argentum commutes et alia in loco
Dei emas, ut dicet cap. 14. Ut sit sensus: carnes quidem, quas uon offerre
oportet, liberas esse ad comedendum in quovis loco sed sacrificia et ea, quae
Deo debentur, non posse sacrificari et comedi nisi in loco Dei.
10 Ex quo patet, quod Moses verbo sacrificandi hie utitur pro mactaudi
verbo, cum nihil sacrificetur, nisi mactetur, quoraodo et Lucas Act. 10. ^Surge, siva- lo.is
Petre, sacrifica et manduca', idest, occide et comede. Id ita habere cogit
textus circunstantia. Nam rigidissime statuit, ne sacrificent in loco nisi a
Deo electo, et tarnen permittit carnes sacrificari et comedi iu quo^•is loco.
15 Xam dum id de camibus nou Deo offerendis dicit, sine periculo et scandalo
eas vel mactari vel sacrificari dicit, cum quilibet bene intelligat ibi de sacri-
ficio non agi. At si de carnibus Deo offerendis loqueretur, nou sine scandalo
eas sacrificandas permitteret in quovis loco, quanquam simul sub hoc verbo
occulte indicet commune illud et spirituale sacerdotium, qucj uos mystice
20 omnes nos ipsos sacrificamus, Roma. 12. «om. 12, i
Ad secundam difficultatem idem dicimus, quod Moses intentus loco
decemendo de comedendo non distincte loquitur, sed involvit totum populum
cum sacerdotibus et Levitis, ut sit sensus: Decimas et sacrificia in loco Dei
offeretis et comedetis cum gaudio sed quilibet suara partem, nempe Decimas
25 Sacerdotes et Levitae, de sacrificiis etiam vulgus. Nam Moses spectat (ut
dixi) in totum populum coram Deo cougregatum, ubi alii Decimas, alii sacri-
ficia, alii partes sacrificiorum accipiunt et comedimt et gaudent, omnes in
eodem uno loco. Ideo non sequitur Decimas a \nilgo comedi sed in populo
esse, qui eas comedant, scilicet Sacerdotes et Levitas, cum Interim vulgus
30 suas partes de sacrificiis ederet.
Memorabiles sententiae huius Capituli sunt istae duae 'Non facies, sicut
nos hodie hie faciraus singuli, quod sibi placet' et : 'Quod praecipio, hoc serva,
ut facias nee addas quiequam nee minuas". Prior damnat in totum liberum
arbitrium, quia comparat nostra studia verbo Dei, dum vidt generali sententia
35 nihil a nobis eligi aut fieri sine verbo Dei praeeunt€ et lucente, ita nee locum
aliquem eligi jc. Ex quo sequitur meras tenebras et errores esse, quicquid
1 (vidy vt :-5 ijuiKleunq; /• ."> & comedas rh s (dy oportet In r|umii«! loco r/<
IU verb(um) c iu o 11 (quod) mactetur l'> Nam über (Sed differentiä facit,
quod) id o deo //( & scandalo r/* 25 Moses r 80 edere(n)t c 83 minuas.
(Que. ambe satis sunt liodie tractate) prir)r
19 iudicef / sacerdotum J
g46 Deuteronomion Mosi cum annotationihus. 1525.
sine verbo teutamus. Nam si hoc dou esset, uou opus fuisset cavere, ne
faceremus, quod nobis rectum videtur, nee verbo etiam indigeremus. Posterior
praesamptionem tollit, ne meliora faciamus, quae Dens statuit, simul et libertate
DOS donat absolvens uos ab omnibus operibus, studiis, legibus, traditiouibus
hominum et solo verbo dei copulans nostras conscientias , de quo alias 5
plurima.
Nota vero popnluni hoc loco a Mose definiri impium, dum dicit eos
aipfl. 7, 42 facere , quae sibi nou quae Deo recta videutur. Huc pertinet illud Act. 8.,
sipfl. 17, 30 ubi Stephanus ex Arnos allegat eos fuisse idolatras, et Paulus Act. 15. Deum
-m. 95, 10 pertulisse mores eorum , et Psal. 94. quadraginta auuis eos fuisse fastiditos 10
4aKoi. 24,9Deo. Quomodo ergo constabit, quod Numeri. 24. benedictus vocatur et a
Bileam tarn magnifice laudantur? Sic coustabit, quod utrobique per synec-
dochen res dicitur, quod maior pars impia fuerit et minor pars pia. Verun-
tamen propter verbum Dei, quod iuter eos iu piis fuit, totus populus laudatur,
JRöm. 3, 2 sicut Roma. 3. circuncisiouem, id est, totum populura laudat, quod eloquia 15
Dei illis credita sint, licet multi non crediderint.
Allegoria unius loci est ipse unicus sensus fidei, in qua omnes sancti
eonveniunt et communicant. Hie ergo summo rigore praecipitur, ut in unitate
fidei raaneamus et non in sectas et opiniones nostras dividamur, quae sunt
colles, valles, luci et omnino loca iUa, quae nobis placent, in quibus quicquid 20
offerimus, displicet. At manentibus in eodem sensu fidei nihil nocet, etiam
si peccent alioqui, sed quicquid obtulerint, placet.
Veruntamen carnes quasvis licet edere extra locum Dei ac, hoc est,
omnia externa, quae non sunt fidei, libera sunt, potest eis conscieutia uti et
non uti, ut sunt ista carnalia: vestes, loca, cibi, tempus, personae, gestus. 25
At quae sunt fidei, ut sacrificare corpus nostrum et fructus Spiritus, libera
non sunt sed in fide offerenda sunt et gaudendum coram Deo in omnibus
bonis acceptis a Deo, praesertim in verbo gratiae.
Sanguis fundendus ad terram sicut aquam et non comedendus cum
carne sive in sacrificiis sive aliis escis siguificat nihil docendum neque se- 30
quendura in rebus tarn fidei quam libertatis Christianae, quod veterera homi-
nem: carnem et sanguinem, sapit. Pariter euim impium est Conscientias
fideles captivare carnalibus doctrinis operura aut operibus velle iustificare,
et rursus, sie liberas facere, ut prorsus nihil opereutur et libertatem in
occasionem dent carnis. Is ergo non comedit sanguinem sed fimdit in terram 35
sicut aquam, qui fide iustificatus opera iustificantia contemnit et tarnen ocium
4 nos [vor ab/ 0 5 copulä(t) c in s 7 (Is'ota) Nota 11 (-iß) benedictus
17 ips(a) c in e vnic(a) c in 9 sensus o 24 externa 0 26 & frnctus spiritus
27 corä deo o 28 grati(; (coram) 31 (siüe) in tani in rebus u 32 (Sicüt
enim) pariter
9 idololatras A'/' 12/13 synechdochen A' 15 sicut diuus Paulus Rhu. tertio -fe'
29 aqua Ei-l.
Deuteronoiuion Mosi cum annotationibus. 1525. g47
et carnis libertatem damnat. Id cum fecerimus, bene nobis erit, ut hie
Moses dicit, et facimus, quod placet Domino. Haee est enim voluntas eius
bona, beneplaeens atque perfecta, Ro, 12. Dtom. 12, 2
€ap. tertiumdecimum.
5 Si surrexerit in medio tui Prophetes, et praedixerit signum jc. i3, 1
Ad confirmationem illius, quod in fine praecedentis Cap. dixit 'non
addas quicquam' 2C., hoc totum Capitulum ponit Moses volens verbo Dei
tanta religione adhaereri, ut nee personis nee signis moveri debeamus, sive
sint docti et sancti sicut Prophetae, sive sint boni et blandi ut fratres, filii,
10 amici, sive sint magni et multi, ut urbes et potentes. Prorsus solo verbo
nitendum est et omnia ex oculis et sensibus removenda, quia amisso verbo
amittitur Dens, melius est autem amittere amicos, fratres, sanctos, potentes
et omnia quam Deum.
Et hie vides unicuique mandari ins iudicandi doctrinas etiam legiti-
15 morura Prophetarum, sicut et Christus mandat Matt. 7. 'Attendite a falsis smatt^. 7,17
Prophetis", licet nulli sit permissum externum ins exequendi et occidendi
talem Prophetam sed magistratui, ut sequenti Capitulo docebimur. Unicuique
enim sua conscientia custodienda est, ideo unicuique necessarium est ins
iudicandi spiritus et prophetias sed nulli ius est accipere gladium sibiipsi,
20 alioqui quid opus esset magistratu publico?
Quaeritur hie, quomodo prohibet credi Prophetae facienti et praedicenti
signa, quae veuiant, cum tamen Capitulo 18. dicat hoc dinosei verbum esse
dei, si venerit id, quod Propheta dixerit? Respondeo: Hoc 13. Cap. loquitur
de verbo Dei praeterito, quod iam receptum signisque suis confirmatum est,
25 sicut dicit: Non addas quicquam nee minuas, et iterum: Mandata Dei servate
et vocem eius audite. Adversus tale verbum non sunt admittendi Prophetae
ulli, etiam si pluerent signa et prodigia, ne angelus quidem de coelo, ut
Paulus ad Gala, dicit. Hie autem Propheta scribitur daturus signa ad hoc, ®ai. 1, s
ut alios Deos introducat, hoc iam est adversus verbum acceptum de uno
30 solo Deo colendo, ideo non est audiendus, Cap. vero 1 8. loquitur de novo 5 ^io\. is, 22
verbo nondum recepto nee adversarium reeepto, unde ibidem dicit: Si locutus
ftierit propheta in nomine meo, quod non mandavi 2C. Talis Propheta non
est adraittendus, nisi signa feeerit, sicut Christus Euangelion suum signis
firmavit, cum esset ultra Mosen praedicandum. Deus enim non revelat aliquod
as verbum novum, nisi eonfirmet ipsum signis.
Permittit quidem novum verbum doeeri, ut tentet nos, sed fideliter
4 (.'ap.J Capituluui ö Si] iSij stehend in einem, yrossen S 12 poten(s) c in
puteules 14 (Et) Et 18 vnicuifj rfi 24 (accep) receptum 27 ue(c) c
quidem r
0 l'apitis /i'i'
ß^g Deuteronoiuion Mosi cum annotationibus. 1525.
lÄon. 18, L'4adest , ne sigua flaut aut quae illi praedixerint , veniant, ut in Elia cum
1 der. u, i9Baalitis ostendit, sicut et Paulus dicit 'Oportet haereses esse, ut ii, qui
probati sunt, manifesti flaut'. Tta sinit quoque signa fieri adversus receptum
verbum, ileruni ut tentet uos (sicut hie Moses dicit), an diligamus eum tote
corde. Ita nos hacteuus lusit Satan signis et prodigiis mendacibus ad .=,
2 3:f)fff. 2, n Operationen! erroris, ut Paulus praedixit, dum peregrinationes , apparitiones
spirituum, sanitates aliquas iuxta sepulchra quaedam adversus receptum
Euangelion admirati sumus, ita ut sancti quoque hie lapsi sunt ut Aug.,
Bernhardus, Hierouym. et multi alii, qui ordines et regulas operura institue-
runt adversus puritatem fidei, plane damnandi (ut Viglephus ait), nisi resi- lo
puissent et plenitudiue fldei in errore incognito servati fuissent.
Deos alieuos diximus saepe et iterum dicimus uon esse tantum idolum
iUud externum sed multo magis opiniouem seu conscientiam erroneam de
Deo vero fictam. Qualis euim est conscientia, talis Dens. Si enim credideris
Deum coli sacrificiis istis vel istis, isto vel isto loco, idque sine verbo dei, is
iam verum Deum amisisti et opinio illa sacrificii talis est Dens tuus, quam
sub nomine veri Dei tenes. Si credis ouculla et rasura verticis, paupertate,
obedientia, ieiunio, cibo, potu coli Deum (cum hie verbum Dei uon habeas),
iam cucuUa et rasura Dens tuus est seu opinio illa de cuculla et rasura.
Ideo sicut opinionem de cuculla intus loco Dei habes, ita foris procedis et 20
cucuUam velut idolum externum secundum iraaginem opinionis internae
erigis, geris, houoras, colis et in precio habes.
Ecce hoc est Deos alienos facere et sequi, hoc est, Deos colere, quos
ignoras, quia non sentis nee intelligis te loco veri Dei opinionem et idolum
nee advertis, quam incertus sis in eo cultu et quam nihil de vero Deo cogites 2.1
aut teneas, quia sine verbo eius de eo cogitas, ipse autem nisi per verbum
suum nee teneri nee cogitari potest. Ita vides, quod omuis ratio alienos
Deos inveniendi et colendi nulla est alia nisi opinio illa impia, qua eligimus
et credimus sine verbo Dei hoc vel hoc opere, isto vel isto loco, isto vel
isto ritu Deo nos placere, cum ille talis non sit et tarnen sub noraine suo 30
alius mendaciter in corde fingitur. Inde foris etiam varia nomina sicut et
idola sequuntm-, ut alius Baal, alius Astharoth, alius Dagon, alius Moloch,
Peor, Camos et sie de aliis nuncupetur, sicut nostri Monachi alius ab alba,
alius a nigra veste, et quilibet suo nomine et opere foris ab aliis distincto
nominetur. Omues hi sunt prophetae, quibus somnia illudunt et dicunt: 3s
Eamus et colamus Deos alienos, idest, novos ritus eligamus sine verbo sub
nomine veri Dei.
1 Uli 0 S sunt auch in Hu. 9 Uernhanl. lö (sacri t'ic ijs) sacrificijs
25 (&) nee 28 est o 28/29 qua i/« credimus hinter sine verbo dei u 30 ritu
(nobis placente &) deo] deo vero nos o 37 wit dei. scidiesst die Seite.
649. 1—653,27 fehlt iv H«.
Deuteronoinion Mosi cum annotationibus. 1525. 649
Cap. quartumdecimum.
Filii estis Domini Dei vestri, Ideo non incidetis vos. i4, i
Definito loco ciütus divini hie definit persouas seu ritus personales,
scilicet quales in corpore esse debeaut. Prohibet autem tria: incisionem,
s rasurani super mortuo et escam immundoruru. Incisio hie intelligitur non
illa impressio stigmatum, de qua infra dicet, sed ritus quidain funebris, qua
forte Aeg^'ptii et aliae gentes faciem secuerunt et prosciderunt , tum super-
cilia deraserunt in signum tristitiae et luctus. Xon enim de cahncio capitis
hie loquitur sed faciei inter oculos, ut Ebraeus textus habet. Quo ritu aliud
10 non vult, quam ut populus suus esset dissimiliimi moriun ab aliis populis,
sicut dicit: filii estis Domini Dei vestri. Cuius Allegoria est haec, quod nos
suscitato Cliristo a mortuis, per fidem victa morte et peccato nullura signum
tristiciae aut mortis gerere debemus sicut caeteri, qui conscieutia peccati sunt
sine spe vitae. Ideo in illis est videre non signa neque verba \'itae. Mors
lÄ enim regnat in ipsis virtute peccati. Xos autem filii Dei vivimus cum ipso.
Post haec docet Moses, quae animalia sint illis munda et immunda. u, 3
Et verisimile est animalia ista ad literam omnia esse immunda, hoc est,
noxia et incomoda pro cibo et corpore humano. A^eruntamen potior ratio
est hunc populum oportuisse multitudine et varietate legum non solum discerni
20 ab aliis populis, unde eis odium et persecutio propter legem Dei oriretur,
verumetiam occupari, ne per sese ritus et opera et leges sibi inveniret
ociosus et vacuus, deinde et opprimi, ut multitudine peccatonim superbia
eins fraeta ardentius suspiraret Christum salvatorem eis proraissum. Simul,
ut hoc exemplo extemo moverentur ad mundiciam Spiritus et ad charitatem
'.'5 et raansuetudiuem formarentur, dum viderent non nisi immunda et rapacia
atque crudelia animantia prohiberi. Haec pro litera.
Caeterum Allegoria, quam diximus tutissime trahi ad ministerium verbi,
cum frigida sit et potius non mystica iutelligentia sed historica, quae ad
mores et opera trahitur, Ita et hie imrauudieies animalium significat doctri-
30 nam operum, quam legis et traditionum magistri docent, quibus nunquam
purificatur cor et conscieutia. Lno immundis nihil est mundum sed inquinata
est eorum mens et conscieutia. Xam quo magis sese mundant operibus, hoc
magis sese polluunt fiducia et superbia, ineredulitate et impietate tali. Unde
et Pet. impios a fide in opera relapsos comparat porco in volutabro luti 2 ^c. 2, 22
3.1 post lotionem. Rapacia vero sunt et crudelia, quia doctrina eorum non
solum polluit magis ac magis sed etiam lacerat et devorat, quia non redduut
pacatam et laetam conscientiam sed laceram, convulsam, vastam et misere
devoratam. Insuper et plurimos seducuut et rapiunt a fidei syncaera doctrina.
Unde Christus eos lupos rapaces vocat et Pau. lupos graves, qui nou par- ^j^""^- ^' ^•■'
3.5 tloetiiuae AbVDEf
(550 Deuterononiion Mosi cum annotationibus. 1525.
cant gregi. Igitur impii operum doctores sunt immundi et crudeles, dum
corda raagis conspurcant, devorant et a Christo avelluut.
Hie negotium relinquo ociosis, ut per singula illa auimalia mores
impiorum doctorum scrutentur. Nota est stultitia Struthionis, qui tecto
fronde aliqua collo putat se totum tegi. Sic impius magister apprelienso 5
uno dicto aliquo scripturae putat suam opinionem esse pulchram non videns,
quod undique nudus et iuerrais sua asserat. Asio valet aucupi, quia mire
allicit species pietatis. Noctua in luce non videt, nocte videt: quia impius
veritatem non audit, ad fabulas vero suas convertitur. Cuculus sorbet ova
currucae et sua in nidum eins ponit, cuius postea foetus grandior currueam 10
matrem devorat in nido: quia impius magister surripit filios Ecclesiae et
suam prolem substituit, quae Ecelesiam tandem pessundat, a qua nutritus
erat. Sic upupa in nidum suum cacat: quia impii magistri seipsos (ut dixi)
2'i3c. 2, i3et Ecelesiam maculant, ut Pet. dicit 'Labes et maculae sunt'. Hirundo
garrula familiaris est homiuibus sed nullius usus et laesa graviter in pecore i5
sese ulciscitur: verbosus est Magister impius et blandus, verum nullius utili-
tatis, et laesus est implacabilis, donec se ulciscatur. Sic de aquila et aliis
faciat, cui libet, et videbit mire omnia quadrare impiis doetrinis.
Edere talia est eis credere et sequi, sieut edere carnem Christi est
3oe. 6,57 eredere, loh. 6. Non edere est vitare eas abominationes. Dividere vero 20
lim. 4, 2 ungulam est (ut Paulus Timotheon docet) recte secare verbum dei, hoc est,
sie docere, ut Euangelion et legem recte applices: Euangelio conscientiam
erigas, vivifices et liberes et non lege aut operibus et peecatis premas et
oneres. Kursus carnem non liberes Euangelio sed lege et operibus premas
et mortifices, sieut deeet veterem hominem et corpus peceati, ut destruatur. 25
Ruminare vero est cum aifectu verbum suseipere et meditari summu dili-
gentia, ita ut non sinat (iuxta Proverbium) una aure illabi et altera elabi
sed pertinaciter retineat in corde et deglutiat ac traiieiat in viscera.
Qui ergo vel solum Euangelion vel solam legem super utrunque homi-
nem, seil, interiorem et exteriorem ponit, hie non dividit uugulam (id est, 3u
officium docendi non recte exercet), quia per solum Euangelion docet liber-
tatem totam, id est, et spiritus et carnis, ut simul et eonseientia laetetur et
liberetur ab operibus et corpus oeietur a Servitute charitatis. Kursus per
solara legem docet captivitatem totam, id est, et spiritus et carnis, ut simul
et eonseientia vexetur scrupulis et inquietudine et corpus labore et opere. ss
Utrunque est immundum et pollutum, ac non vere iustificatum per fidem
ostendit magistmm. Fiat ergo per verbum gratiae cor liberum et per legem
charitatis corpus servum et recte divisa erit ungula.
Rursum sunt, qui dividant ungulam et non ruminent, ut sus seu porcus.
Hi sunt, qui utrunque recte doeent, sed dum aliis praedieant, ipsi reprobi ^o
82/38 atque liberetur 83 et Ivw corpus^ fehlt E
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 651
t'fficiuntiir, quia noii castigant coi-pus suum nee redigunt in servitutem, quia
cum vidua in deliciis vivente mortui sunt et inter spinas et voluptates suffb- i Zim. 5, e
cant verbum, ut non faciat fructum, hauriunt verbum sed mox labi sinunt
nee toto corde percipiunt aut meditantur. Porci .sunt hi in volutabro pee-
cati. Alii vero ruminant sed non dividunt uugulam : Hi sunt, qui vel solum
Euangelion vel solam legem toto corde aeeipiunt, pertinaeiter haerent ac
tenent, sed vel eonscientiam solam vexant vel corpus solum liberaut, et hi
ergo immundi sunt, ut Camelus et Lepus et Cuniculus.
Idem sentiendum est de aquatieis, quae sine pinnulis et squamis sunt.
Pinnulae enim sunt eis vice alarum, quibus regunt cursum suum. Per quas
significatur doctrina fidei, quae verbo Dei regit et agit corda in hoc mundo.
Squamae vero sunt velut arma et ornatus corporis eorum, sine quibus caetera
natantia sunt velut nuda. Significant autem fidem non esse ociosam sed
operosam per spiritum charitatis. Si qua igitur sunt squamosa sine pinnulis
significant operarios sine fide et verbo, ut serpentes. Si qua pinnulas habent
sine squamis, significant eos, qui habent verbum sine fructu et opere, ut
anguillae, murenae. Alia nee pinnulas nee squamas habentia sunt, quae nee
fide nee opere valent, ut vermes, sanguissuga 2C. His omnibus vesei non
licet nee communieari. Ita inter aves, quae reptant et pennas habent, im-
munda sunt, significant hypocritas, qui verbi doctrinam in speeiem habent,
ac si volare posseut, tamen reptant toti et terrena sapiunt.
Mortieinum non coraedendum, alibi nee tangendum esse dicit sed pere-i4, 21
grino vendendum aut dandum. Hoc est: ^sinite mortuos sepelire mortuos suc. y, eo
suos', ne ullam soeietatem habeamus cum iis, qui sunt sine verbo vitae, atque
si aliquando habuerint et amisso verbo mortui fuerint ut haeretici, demus
eos peregrinis, hoc est, sint nobis sicut Ethuici, illis sociari sinamus et a
nobis alienemus. 'Quia tu populus es sanctus Domino Deo tuo' id est, verbo
ei US sanctificatus, ideo non communices peccatis alienis.
Non coques Haedum in laete matris.
30 Sicut in animalibus immundis civilem mundiciam instituit, ita et in
haedo civilem misericordiam, ut assuescereut ista externa mansuetudine et
dementia etiam hominibus misereri et parcere etiam relicto iure suo. Deinde
cum hie de cultu dei agat, non vult imolari hedum immaturum sed anni-
culum (ut alibi praecipit), ut non invalida et inutilia oiferaut. Significat
35 autem illud Apostoli Ro. 14 'Infirmum in fide suscipite\ ne eos, qui laete SRöm. u, 1
opus habent, solido cibo perdamus et ne eoquamus eos aut mortifieemus vel
martyrio vel aliis robustis tentationibus, antequam vitae firmitatem et doctriuae
certitudinem consecuti fuerint. Dens enim non tentare sinit ultra quam ferre 1 eor. lu, 13
possumus. Quare et nobis sie credendum et doeendum est. lu regno enim
40 Christi lex una est: Alter alterius onera portate, Gal. 6. i»ni.6,2
552 Deuteronoinion Mosi cum annotationibus. Iö2n.
14,22 Decimam partera separabis jc.
Triplices Deciraas huic populo imposuit Dens: Unas, quas singulis anuis
de omnibiis fructibus terrae dabant Levitis, alteras, quas quolibet anno tertio
ultra praedictas de eisdem omnibus fructibus terrae separabant velut in com-
munem cistam et in stipem publicam, erogandas tarn Levitis quoque quam 5
peregrinis, pupillis et viduis, quia nolebat pauperes in terra esse, ut Cap.
.sequenti dicit. De istis duabus Decimis loquitur hoc Capitulo. Tertiae Decimae
erant Levitis impositae, ut de suis Decimis darent Sacerdotibus quoque Deci-
mas, de quibus in Levitico. Quibus Sacerdotibus et primogenita omnia Deus
dedit, ita ut primogenita hominum argento redimerentur. Erant ergo ordi- 10
narii reditus Sacerdotum Primogenita seu Primiciae ac Decimae a Levitis
acceptae, quibus accedebant sacrificia et dona totius populi. Levitarura autem
reditus erant Decimae a populo acceptae et pars sacrificiorum, si ministrabant
Sacerdotibus.
Atque utinam caeteris omnibus censibus sublatis, qui hodie terras et is
populos devorant, quos et iniquos esse uecesse est, instituerentur Decimae.
Si unae non sufficerent, adderentur tres, quartae aut quintae. Sic populus
posset vivere sub dominis suis. Hie esset redituum honestissimus et iustissi-
mus modus, qui penderet ex mera bonitate Dei. Si enim anno aliquo lar-
giter Deus benediceret, haberet populus largiter proventus et magistratus lar- 20
gas Decimas. Sin parum benediceret, ferret magistratus aequale onus cum
subditis et minus acciperet. Nunc vero cum stati et certi sint census annui
et rari sint anni benedictionis, coguntur subditi peudere plenos census, etiamsi
decennio perpetuo vel amplius nulluni annum benedictionis habeant. Imo
quod miserius est, census pendere coguntur plenos, etiamsi de terra eo anno 25
vel vix tantum vel non tantum, quantum pendendum est, acceperint, seil,
alicunde mutuo acceptis, quo vel suppleant census vel unde vivant ipso anno.
Nonne haec est plus quam barbaries? imo bestialis quaedam et crudelis
rapacitas? Hos ergo census iustos dixeris? has leges esse aequas putaveris?
Quid mirum, si populus devoretur et fugetur ex omni loco? Quid est igitur 30
hodie regnum Germaniae nisi mera tvrannis? De oxteris regnis nihil loquor,
nihil novi, de nostris sollicitor. Quis, putas, principuni aut magistratuum
hodie salvari poterit, si haec sciens aut volens patitur aut facit, si mederi
rebus (sicut decet principes) possit? Vides, quam urgeat hie ratio salutis,
ut principes coramuni consilio cooperati hoc agant, ut prorsus extinctis omni- :«
bus censibus et in Decimas (quotquot necessariae fuerint) mutatis populum
servent et aliis legibus orbem regant. Fateor, vulgus luxu et petidantia per-
ditum est, si abundet. Sed his rebus aliter quam iniquis censibus succurri
debet et peccatum peccato non sanari. Deinde culpa perditi vulgi in prin-
10 ita ut et /'.' 11 redditnti AIICVEF ebenso 18 iii>il hs 'J9 census tu. i|uaes<>,
instos -E'
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. (353
cipibus est, qui sine lege, sine cura, sine rigore imperant et tantum censibus
et voluptatibus Student.
Sed ad Mosen redeamus. In quo vide pulcherrimum ordinem. Primo
loeo de Decimis annuis et Primogenitis quottidianis tractat, quibus j^rovidetur
ä Sacerdotibus et Levitis. Deinde de Decimis triennalibus, quibus succurreretur
quibuslibet pauperibus, ut intelligamus prima cura providendos esse ministros
verbi, per quos non venter sed cor et Spiritus pascitiu-. Deinde cm-andus
et venter pauperum. Quia prior est fides et verbum quam charitas et opus
bonum. Ideo prius curandum est, ut fides et verbum sit provisiun quam
lu charitas et opus bouum. Xou aliter autem providetur, nisi ut, qui docere
debent, alantur. Inio si fides et verbum perierint. charitatis et operis boni
nihil erit reliquum.
Sed lex est lex, dicitur et non fit. Sicut enim populus Mosi hac lege
omissa non pascebat suos sacerdotes et Levitas, imde cogebantur aut verbum
15 et cultimi Dei reliuquere appraehensa opera aliqua mauuum aut novas doctri-
nas et idolatrias erigere, hie opulenter populus pascebat seductores suos, qui
veros pastores negligebat, quia et ipsi a veritate auditum avertebant et ad
fabulas convertebantur ■ — ita et nunc fit: verbi ministros nemo pascit, ut
penuria panis cogantur deserto ministerio rusticari et artificiis exerceri, dum
20 tamen impios seductores hactenus non solum paverint sed et orbem Epi-
scopatibus et monasteriis, quae regum et principum opes aequent, repleve-
rint, iusto iudicio Dei, ut qui panem unum non dederimt nee dant ministro
Dei et nuntio salutis, integra regna et principatus profundant in ministros
Satanae et nimcios mortis.
i'5 Vides, quanta cura Paulus 1. Cor. 9., 1. Timoth. 3., Galat. t». et alibi i xtm. 3, is
pro alendis verbi miuistris sollicitet, ut pudendum sit de hac re levissima
tantum verborum a tanto Apostolo in tanto ac tali populo Dei audm, ubi
contra sie oportuit ardere charitatem, ut a contribuendo opus esset arcere
populum , ut Exod. 36., seil, cum talibus ministris exemplo Galatarum et 2 ajjoi. 36, .s
:iö oculos erutos (si posset fieri) dare debeamus. Unde et hie Moses, cum de
Decimis et Primogenitis dixisset, addit: ut discas timere Dominum Deum
tuum omni tempore, seil, quod alere ministros verbi sit primus et summus
usus colendi et timendi Dei. Qui enim non alit, quomodo is curat verbum
Dei? Qui vero verbum Dei non cm'at, quomodo curat Deum? Qui Deum non
35 ciu-at, quomodo timet Deum? Igitur negligere et contemnere verbi ministrum
idem est ac Deimi et verbum eins contemnere. Qui vos audit, nie audit, qui am-. 10, le
vos spernit, me spemit. Hoc est, quod hie et toties alibi Moses tam dili-
genter inculcat, ne Levitas derelinquant, qui aliam haereditatem non habeant.
27 mit audiri setzt Hg. wieder ein 29 Exod 2(0) c in b 30 (debueriut)
debeamus 33 (timet Deum? quid) curat 36 (Quis) qui 37 38 tam ('Illnd
• luod de longiore via & longinquo loco) diligeuter 38 habent
18 et ^ror iiuuc; fehlt B '-iö deuiiij euni ßrl.
654 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
14/14 Illud, quod de longiore via et de longinquo loco Dei, de vendendi*;
Priinogenitis et Decimis aliisque ea peeunia emendis dicit, supra declaratum
est Cap. proximo, quod mactari et comedi uon licuit in aliis oppidis, quae
offerenda fuerunt, aut si comederentur , alia vice eorum argento empta
restaurareutur. 5
Mysteria Primitiaruni ex mysterio occisorum Primogenitorum Aegypti
intelligere licet. Ea Primogenita arbitror significare fructum primum legis,
idest, iusticiam operum. Lex euim primo cogit ad opera et cariiali sensu
accepta parit speciosos hypocritas, qui sibi videutur esse primi omnium et
quibus omuia debentur. Hanc iusticiam occidit Christus transitu suo, idest, lo
morte sua, qua docuit coram deo nullam carnem iustificari ex operibus legis,
mm. 3, 28 Ro. 3. Primogenita vero Israelis sanctificata Domino : iusticia fidei est, quae
tota debetur ei, qui iusticiam operum damnavit. Ideo offerre Primogenita
et Priraitias est confiteri acceptara iusticiam fidei ipsius gratia, non paratam
nostris viribus. Primus enim fructus Euaugelii fides est in spiritu, quae et 15
facit nos Primogenitos et duplici iure haeredes constituit et Regai et Sacer-
dotii. Decimae vero velut posterior fructus: charitatis et spiritus bona sunt,
quae et ipsa offerimus ac reddimus, dum ipsius gratia nobis ea data per
fidem, non nostris meritis accepta confitemur.
Cap. Qaintum decimuni. ao
16/1 Anno septimo facies remissionem 2C.
Quia coeperat Cap. praecedenti agere de providendis pauperibus per
Decimas triennales occasione decimarum annuarum Levitis debitarum pro
cultu Dei, perseverat in eo coepto et digrediens plene absolvit eum locum
de pauperibus, adeo ut civilem hanc Remissionis legem misceat in hac trac- 25
tatu primi praecepti. Summa autem huius Cap. est: Xe coinmittant, ut
pauperes sint in terra derelicti. Semper autem fore pauperes dicit, ut
habeaut, quibus dent vel de Decimis triennalibus vel de mutuo vel alias.
De Decimis dictum est. Nunc de mutuo dicamus.
Dicit mutuum posse repeti ante septimum aunum, ipso autem septimo so
anno, quicquid mutuum fuerit inventum reliquum, liberum atque donatum
erit fratri idque divino iure. Hunc autem annum septimum fuisse fixum et
certo statutum, sicut annus lubilaeus fuit in restituendis et liberaudis emptio-
nibus, necesse est, quia non coepit a die, quo mutuum dabatur, sed erat
1 de (vor longinquoj fehlt 4 (in loc in) vice (peeunia) argento 11 in
morte ist e c aus ? 18 (conf) ofierimus 20 Cap.] Oapituluin 24 Dei (pergit
hoc capitulo totum absoluere & miscet & de paüpibus absoluit legem) per-
seuerat digrediens r 26 Cap.] capituli est fehlt 27 (& ^uis) seinp 28 trien-
nalibus c aus (decim)alibus? (bien n)alibus? ante septimum annum über (intra
septenuiü) 31 i-eliquü r
9 specioBas ABDE speciosos VF 22 Capite E 26 Capitis E
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 655
generalis totius terrae et populi, quemadmodum fuerunt festa passah et pente-
coste et alia. Pulcherrima sane et aequissima lex, quam utinam aemulentur
hodie quoque rectores orbis, minus tum haberent quaestionum et turbarum,
ubi lites, iurgia, debita, acta, pacta, iura, sigilla, literas, scirent tandeni
5 septimo anno, sive is prope vel longe abesset, semel esse omnia tollenda
et extinguenda et non in aeternas et infinitas quaestiones proroganda et ser-
vanda. Simul cauti esse cogerentur, ne tantam summam mutuo dareut, quam
desperarent ante septimum annum posse reddi. Nee sie liceret prodigis et
perditis fidere alienis opibus per debita et pacta cumulatis.
10 Sed quid dices ad Christum, qui Matthaei 6. et Lucae 6. prohibet cuc. e, a.s
mutuum repetere et praecipit mutuuni dari sine spe recipiendi aequalia?
Respondeo: Christus loquitur Christianis, qui super omnem legem sunt et
plus faciunt, quam leges statuunt, Moses autem civilem populum instituit
legibus, qui magistratui et gladio subiectus est, ut mali arceantur et publica
15 pax servetur. Hie ergo lex sie est administranda, ut mutuum reddat, qui
accepit, licet Christianus, si lex talis ei non succurrat nee mutuum reddatur,
aequo ferat animo, sicut lex cogit neminem laedere et vindicat in violentos,
tarnen Christianus fert, si laedatur, nee vindicat nee petit vindictam, licet
nee prohibeat rigorem gladii vindicantis, qui sciat gladium esse institutum
20 ad vindictam malorum, ut Pet. dicit. lipe. 2, i4
Deinde quid hoc est, quod a peregriuo repeti mutuum permittit etiam
anno septimo, hoc est semper, sed non a fratre? An non et iusticia et
charitas in peregrino servanda est? Respondetur et hoc esse e ratione iusta
publicae politiae, ut cives aliquo privilegio honorentur prae exteris et pere-
•j.-. grinis, ne confusa et aequalia sint omnia, sicut dum Romani aliquibus oppidis
ins vel Coloniae vel Romanae urbis dederunt. Nam has formas, quam vis
speciem iniquitatis habere videantur, in politia necessarias habet mundus,
qualis est et servorum et ancillarum conditio, item operariorum et labo-
rantium. Neque enim omnes possunt esse aequaliter reges, principes, sena-
30 tores, divites, liberi, cum mundus sine variis et differentibus personis non
queat consistere, quantumlibet coram deo nullus sit respectus personarum
sed omnes aequales, mundo tamen necessarius est respectus personarum et
inaequalitas. Et hoc ipsum ideo, ut mali arceantur et pax publica constet,
quae sub aequalitate et indiiferentia personarum constare non potest.
35 Populus tamen ludaeorum amplius et excellentius habuit ius non modo
repetendi mutui sed, ut hie dicit, et foenerandi gentibus et usuras capiendi,
1 {sLiiimüs f?]) r hinter generalis h 1/2 pent( h )ecoste c -i turbarüni über
. (iurium) 4 (Ht) über lites pacta acta bis literas rh 5 semel o tollenda über
(sublata) 6 extiu(cta) c in extinguenda 8 (intr) ante 9 (niti) fidere
12/13 & plus bis statuüt rh 18 (ad) nee 23 iusta rh 25,26 (aut he) neben
der mit -mani beginnenden, mit vrbis de- achliesaenden Zeile r 27 (sunt) necessarias
30 liberi (sed Nam) cum r 30 variis & r 31 queat üier (potest) 33 eon-
ste(n)t c 34 sub über (in) 35 (ingentes) r hinter iüs h
ß56 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
nempe autoritate divina, quae hoc ipsum 8tatuit et concedit. Ipse enim
Deus et Dominus est omnium, qui non modo peeuniam et res sed et regna
et imperia auffert, cuicunque vult, quocuuque modo vult, et dat, cuicunque
vult. Si ergo in vindictam gentium Deus voluerit eas per usuram et foenus
punire et id ludaeis mandet, ut faciant, bene faciunt ludaei, quod obedientes s
sese Deo instrumentum praebent, et ii'am eius foenore et usura in gentibus
implent, non aliter quam dum eis praecepit, ut Amoraeos et Chananaeos ex-
pellerent. Sic si maritus Deo dignus visus sit, cui auferatur uxor aut filii,
et mihi id mandetur verbo eius, non sum adulter nee plagiarius rapiendo
uxorem et filios eius sed obediens virga Dei super maritum irapium. lo
Hinc solvitur illa quaestio, quoraodo ludaeis Hcuerit foenerari. Respon-
detur enim non eis licuisse neque licere suis meritis aut lege eommuni sed
per iram Dei super gentes, quam per ludaeos velut irae suae orgaua vult
implere, nee tamen hac ipsa licentia eis uti licuisset, nisi certo et aperto
verbo Dei iussi et ad Organa talia electi fuissent. Neque enim ipsi meliores 15
erant ullis gentibus, ut supra dixi, nisi quod Deus eos sola misericordia
elegit et assumpsit, ita ut, si rem reete consideres, non ludaei ipsi sunt,
qui foenerantur, sed Deus est, qui foenore ludaeorum gentes persequitur.
Quod satis probatum est, dum ludaeos sibi inobedientes et peccantes rur-
sum tradidit gentibus non solum foenore gravandos sed omni contumeliarum 20
genere vexandos, non parum etiam saevius, quam ipsas gentes unquam
ludaeis tradidit, sicut et in hoc libro Capitulo 28. praedicit et hoc Capitulo
annectit fore, ut foenerentur gentibus, si tamen audierint vocem Domini, quasi
dicat, si non audierint, non modo non foenerabuntiu- sed pares aut miseriores
erunt gentibus, quod et contigit. 25
Hodie tamen, cum ludaei desierint esse populus Dei, lex sublata est,
et ipsi impietate et blaspheniia sua meriti sunt iram Dei, non est eis per-
mittenda usura sed cogendi sunt sub leges gentium, inter quas vivunt. Quam-
vis si textum bene inspicias, non praecipit foenerari nee sunt verba legis
sed potius verba promissionis, dum dicit: 'Si audieris vocem domini, foene- 30
rabis gentibus multis', verba autem promissionis non est hominum implere
sicut verba legis, sed solius Dei, qui ea promittit, ut sensum esse oporteat
talem : ubi tu audieris vocem Domini, fiet, ut agente Deo gentes in eam
miseriam redigantm-, ut etiam te neque cogitante nee quaerente foenus per-
snlvent et tibi per omnia subiicientur et tu illorum cum omnibus bonis 35
1 (ei) concedit :{ (cuic) autt'ert {& dat) cuicunQ? 5 (sese) obedieutes
7 (g) Amoreos 8 sit o 9 (bi) non 14 ha(n)c c 15 iussi (fuissent) & (pro) ad
16 (imo) vt 21 non panim über (ali^to) 22 (i)udeis c in I in (Mose) hoc
23 (ad) annectit 24 lenerabunt miseriores äier (peio res) 26 est fehlt 32 sensu(s)
f in ü 34 (ti) fenus 34/35 persolvent] tibi psolüent
22 Capitc 28 jE," 34/35 persolvant E^rl.
Dputpronomion Mosi cum annotationibns. 1525. (357
eorum domineris, ut rapias, exigas, foeneres, sicut placuerit, Dominus est,
qui gentes sie siibiiciet tibi' et eas per te humiliabit.
Pauper non erit inter vos. is,4
Pulcherrima politia sed nunquam servata, ideo et haec Mosi lex iu
.=• verbis manet, quo ad totum populum. Si in isto populo prohibita est men-
dicitas, quo iure inter Christianos etiam velut sancta legibus instituitur?
Paupertas praedicatur sed sie, ut ei subveniatur, deinde paupertas spiritus
laudatur, exterior vero mandatur curari haud aliter atque alia incomoda
proxirai. Et rairum est, cur paupertatis exteruae illi iactatores non etiani
10 vulnera, morbos, carceres, nuditates, exilia, esuriem, sitira, gladios, perioula,
mortes, peccata, diabolum et omnia alia mala subeant et profiteantur insti-
tutis ad haec novis votis, sicut de paupertate fecerunt, ut alius ferat morbum,
alius carcerem, alius famem, alius peccata aut diabolum, cum ista aeque atque
paupertas in proximis curari et mutari mandarit Christus: 'Infirmus fui3Kott^.is, 43
15 (inquit) et non visitastis me' ac.
At nostri iactatores paupertatis pro morbis et vulneribus obesam cutem
saginatamque carnem gerunt plus quam ganeones et raeretrices, pro exilii?
domus regum palaciis superbiores habent, pro fame omnium penuaria
devorant, pro siti plena cellaria habent, pro morte suavissimam et securissi-
20 mam vitam agunt. Tum nobis cantant gloriam paupertatis ferendae, quam
Dens praecepit tollendam, ut simus, sicut in Actibus quoque Christiane 9ipfl. 4, 34
populo scribitur exemplura: 'Xec quisquam egeus erat inter illos'. Xon ergo
paupertas et mendicitas in populo Dei esse debet sed cura et sollicitudo, ne
sit ulla paupertas et mendicitas, ut scias mendicantes ordiues et omnes
25 paupertatis extemae professores et iactatores esse Satanae discipulos et mi-
nistros recta adversus Dominum et Christum eins furentes. Sicut non debet
esse morbus, fames, sitis, exilinm, mors, peccatum, diabolus in populo Dei
sed cura et sollicitudo, si quid tale inter eos acciderit, ut quam primum
tollatur et curatur, ne sit inter eos, non est (inquam) advocanda, eligenda,
.',0 docenda paupertas, quae satis per sese adest ubique, ut hie dicit: 'Semper
erunt pauperes inter vos', sicut et omnia alia mala, verum id agendum per-
petua cura, ut quia semper aeeidunt, semper Ulis oecurratur. Vides ergo,
quid sit institutum vovendae paupertatis et totum regnum illud Papae.
2 eas über (te) 7 predicfltur über (laudatur) 7 Deinde über (Deinde)
8 haud aliter über (non secus) 9 externe rh 10 exilia über (pegriuat iones)
11 mortes bü Diabolum rh (odio) & 12 ad hec o sicut de panptafe fecerunt o
13 alius peccata aüt diabolum o 14 curari rh et] tolli & mutari über (bonorari)
17 (si) 8aginatamc|3 plus 6/« meretrices rA 18 penuaria üÄer (pop in as) 21 simus 0
27 (va) unter morbus peccatum über (inter C) diabolus rh 31 (sed) sicut
32 occupatur Erl.
fiut^eri aOßetfe. \1V. 42
(^58 Deuteronomion Mosi ( um annotationibus. 1525.
15,7 Si autem unus de fratribus ic.
Ita habet cursus mundi, ut posita lege mox inventa sit et fraus in
legem. Ideo et hie Moses praevenit dolum, qui futurus erat in lege illa
remissionis septimo anno, avaricia et duricia humana sie cogitante, si forte
prope sit annus remissionis: Quid faciam? mvituum dabo? at post raenses .s
aliquot remissionis annus erit, frustra dedero, cum non sit spes reeipiendi
nee ius repetendi. Contra quam hie Moses miris et acribus verbis invehitur
appellans illud durum cor verbum Belial, nequiter factum, oculum uequam,
tandem et peccatum clamans ad Deum, ut videas et Mosen cum Christo
consentire in doctrina de mutuo, ut sub interminatione tantorum scelerum lo
praecipiat dari mutuum, etiam si non sit spes reeipiendi aut ius repetendi,
ut summa sit huius doctrinae pauperes esse curandos in charitate.
iä,vd Si veuditus tibi fuerit frater tuus.
•j ajjoj. 21, ü Revocat legem Exod. 22. in hanc legem remissionis mutui, quia et ipsa
de pauperibus loquitur, qui paupertate coacti sese vendiderunt ac velut is
mutuum acceperunt, dum proprio corpore sese debitores fecerunt. Addit
autem hoc loco, ne vacuum dimittat, cum liberum dimiserit. Cuius duas
signat causas: Primam, ut meminerint et sese fuisse servos in Aegypto,
deinde quod dupliciter mercennarius fuerit apud cum. Quod puto ideo dici,
quia venditus alteri duo damna sibi facit: Primo, quod alteri servit et omnia 20
domino suo lucratur, secundo quod Interim sua negligit et quae domino suo
lucratur, sibi lucrari potuisset. Ideo iniquissimum foret diraittere eum.prorsus
vacuum. Ideo dicit: non graveris eum dimittere liberum.
Addit vero Moses semper magnificas promissiones : Deum benedixisse,
benedicere ac benedicturum esse facientibus haec, ut non dubitent copiose 2.s
üiu. 6, 38sibi restitui, siquid vel dederint vel mutuum comodarint, sicut et Christus
dicit: Date et dabitur vobis. Hinc et illud Salomonis proverbium 'Foene-
gprii*.i9,i7ratur Domino, qui miseretur pauperis" et iterum 'Honorat Dominum, qui
s»rii(fi.i4,3i miseretur pauperis" et multa talia sicut econtra multa comminationes con-
trariae bis, qui non raiserentur, ut est scriptura plena. Venmi nihil ad surdam 30
impietatem et incredulitatem, quae Deum putat vel ludere vel mentiri talibus
verbis, digna, quae et huius et futurae vitae spolietur bonis, sicut Nabal ille
stultus in Carmelo Dauid negavit et mox vita privatus nihil ipse retinuit.
1 IC. fehlt 2 Ita bis vt r/> (se) mox sit über (est) 3 dol(o) c in ü
8 illad] hoc 10 in über (de) 12 charitate (& hoc non minus exig) 14 Re-
vocat (et hanc) legem (in re) Exo. 16 (Hos tarne) Addit 17 ne über vt («in)
dimittat 18 (non/?/) signat 33 D in üanid aus n c
28 pauperi K
Deuteronomion Mosi cum annotationibns. 1525. fi59
Si dixerit: nolo egredi ic. is, iß
Subula perfbdi aurein ad postem in ianna domus signum extemnm
fuit perpetuae servitutis, sicut in rebus humani> signa haberi 0])ortet ad per-
sonas discernenda>. Sic enim Imperator trabea, securi et fascia utitur, Mnliei-
5 peplo,Virgo Corona, Puer bulla. Comodnm vero et aptum signum erat aurem
perfodi subula. Subula praeceptum Heri sui significat acutimi et ferreum,
scilicet ut penetret et efficax sit verbum Heri apud servum. Auris obedien-
tiam significat, quae praecepto subiicitur. In ianna vero hoc fieri significat
ingrediendi et egrediendi et omnia expediendi ins et nsura illi conferri, et
10 quod in familiam domus recipitur. Porro inaures ornamentum sunt liberorum
ex auro, argento, gemmis factae. Servorum vero ferrea subula est, quod
liberorum obedientia sit spontanea et liberalis, plane aurea et preciosa. sed
servorum coacta, rnercennaria et ferrea ac vilis.
De Primogenitis, quae nascuntur 3C. 15,19
LS Rcpetit ac plane redit ad census Sacerdotum, postquam expleta est
digressio illa de pauperibus cm*andis, ut addat, quod superius addendum fuit,
nempe talia esse Primogenita debere, quae Deo offerreutur, ut prorsus sine
culpa et vitio sint. Ideo hie dicit , ut nee arandum sit Primogenito bovis
nee tondendum Primogenitum ovis, ut sit prorsus intactum et nullo usui aut
20 fructui deputandum, nisi quod Deo oflferatur et comedatur in loco a Deo
electo, sicut a sacris ac Deo debitis abstinendum est, Comedes (inquit), id
est, comedendum dabis et inter comedentes congregatus eris, ut supra dixi.
Sic si aliud quippiam vitii liabuerit. non offeretnr sed dorai in oppido
quisque suo id comedat.
25 Allegoria: Aiinus remissionis debiti est totum tempus gratiae, quia
nihil est regnum Christi nisi assidue dimittere debita, ut dimittantur. Pere-
grino non autem dimitti significat extra Ecclesiam Dei non esse remissioneni
peccatorum. Xeque enim potest illis dimitti, qui dimitti sibi nolunt, sese
iustificant et Ecclesiam contemnunt, ergo ab eis repetendura est, doneo
30 reddant, id est, non est eis concedendum sed semper exigendum, ut alitei-
sapiant et faciant, donec resipiscant, resipiscenti autem fratri omnia dimit-
tenda. Manente enim fide nulla peccata non sunt remissibilia et donanda,
manente incredulitate nulla peccata non sunt damnabilia et exigenda. Xulli
foenerari et omnes ei foenerari est: iustum sie vivere, ut nulli debeat, omnes
3& ei debeant, quia nullum laedit, laeditur autem ab omnibus. Pauperes non
esse debere, et si sunt, iuvandos esse: est infirmos fide et moribus tolerare.
1 JC. fehlt h {Mor ßj) Comodum 13 rnercennaria auch Es. 14 ic. fehlt
21 sie hie abstinendum est rh 23 quippiam über (quid) 30 (q) sed 32 &
donäda rh 35 (ideo (\\c\ f?]) Paüpes 3fi Ä: fror si/ iiher (ant)
42'
QQQ Deuteronomion Mosi rmii unnotationibus. 152iS.
docere et hortari et pro eis orare sine fraude ex tota simplicitate cordis, et
.semper tales eriiut intei* nos. Dimittere servum Ebraeum fratrem non sine
viatico est: non solam culpam ignoscere sed et adiecto beneficio charitatis
iuvare.
Quanquam hie servus propria Allegoria sit populus legis, (jui duram r.
Servituten! servit. At veniente anno remissionis per Euangeliou non modo
dimittitur über a lege sed et verbo Enangelii honoratur, unde vivat, quia
duplici Servitute sennvit, quod opera legis fecit et nihil inde lucratus est,
nisi quod Dominus eius, lex, magis crevit, quia quo plus operamur in lege,
hoc raagis exigit et poteutior fit et minus impletur crescente nimirum odio m
legis assidue — et tamen interim sua quoque negligit, id est, conscientiae
fiduciam non assequitur sed aniittit, quam extra legem per Euangelion potuit
consequi. Quod vero subula auris eius perforatur et manet servus inaeter-
nuui, hoc est, quod spiritu iam liberi carnein tamen fbrtius legi subiicit et
1 üor. 9, 27 ferrea ac dura lege cogit ad obedientiam. nt Paulus ait 'Castigo corpus iri
meum et in Servituten! redigo' ic. Sic simul manet servus et liber.
Non arari bove prin!ogenito uec tonderi ovem primogenitam est: iusticia
fidei non pro nostro comodo aut gloria abuti, sed simpliciter Deo offerre, ut
ipsius sit gloria et honor. Non enim nostri operis aut sub nostra potestate
est, ut nos domineraur ei, sed solius Doi, qui eam creat et dat. Jta Paulus 20
non vult dominari fidei Coriuthiorum. Pertinet ergo ista Allegoria raaxime
ad miiiistros verbi, ut populum fidei non subiiciant suis legibus et operibus
a se statutis sed offerant subiectos soli Deo regendos per fidem, sicut Paulus
Möm. 1.=., i6gloriatur Roma. 15. se sie sanctificare Euangelion, ut oblatio gentium accepta
fiat, hoc est, per euangelion offeii: gentes Deo, ut non sibi Paulo sed Deo 25
subiecti sint. Et quid faciunt ministri vei'bi, dum operibus suis nos sub-
iiciunt, nisi quod nos toudent et comoda sua quaerunt ac gloriam, scilicet
lanam et fructum nostrum?
Nullum Vitium in ipso esse debere est: sanam esse debere fide conscien-
tiara, ut non simul velit operibus, simul fide iustificari et Deo placere. Idee 30
jjjQi. 1, shoc Vitium et in Malachia graviter increpat, quia non est iocus in fide et
xit. 2, R doctrina eius, Tit. 2. 'Sanum et iiTeprehensibile verbum.'
1 tota über (omni) 1/2 et semp bis nos r 2 (Dimittere seruO liberum
nü vacuum, est) Best der Zeile leer. Auf d^r folgenden Zeile (eingerückt) (Serüüni
dimittere liherüm, est veterem homineg) Darauf (nicht eingerückt) Dimittere
seruum ... 4 iüvare (^ Q hie) h populus über (seruus) (populo) qui
6 Euägelion o 9 quia über (&) 14 fortius] iam fortius 15 obedien(t)iam c in d
17 est (ea fidei) iustitia(m) c 18 pro o 22 (Mag) ministros 24/25 fiat
accepta 26 sint] sunt dum über (si) 27 seilet
•?, vos ABCDEF öns n 8 inde fehlt F>rl.
Deuterunoiiiiou Mosi tuui amiotiitiouibus. 1525. (iHl
Cap. Sextumdeciuiuiu.
Observa mensem Abib, ut facias Passah. le, i
Desoriptis loco et personis hisque provisis hie de temporibus et festis
statuit, praesertim de tribus illis praecipuis, quae ad populum maxime pei*-
5 tinebant, cuius docendi officium hoc libro Moses suscepit. Sunt aiitem haec
festa Passah, Pentecoste et festum taberuaculorum. Porro festum tubarum
et festum expiationis iu eodem septimo mense, quo festum tabernaciüorum,
celebrabatur, Levit. 23. uempe festum tubarum die primo, festum expiatiouis 3 iVoi.i3,24
die septimo, verum quodlibet horimi duorum uno die celebrabatur, at festum
10 taberuaculorum iu medio mense, nempe quinto decimo celebrabatur per octo
dies. In quo apparere oportuit omne masculinum coram Domino in loco,
quem elegerat, ut in festo Passah et Pentecostes, ut hoc Capitulo dicit.
Facilis est autem textus ipse per se, uisi quod vocabula quaedam sunt
discutienda. In mense Abib, quem noster vocat mensem novorum, alibi
15 'novarum frugum', forte quod tunc omuia uova prodeimt et totus mundus
veniat. Est autem meusis Aprilis, etiam Latinis dictus ab aperieudo, quod
tum terra aperiatur et omuia novantur, quanquam Ebraei Aprilem non Abib
sed 'lier"* appellent. Abib autem venit ab Abab, quod virgulam aut tenerum
surculum significat Levit. 2., quales sunt, cum arbores erumpunt in vere, 3 -i'tof. :;, u
20 quo indicio aestatem prope esse designat Christus Math. 24. Eo tempore, scuotti). 24, y-.«
scilicet in Aprili egressi suut Aegyptum, qui ob id et priucipium anni et
primus mensis vocatur Exod. 12. Alii vero mensem lulium faciunt mensem •-' i'Vüf. ij, .-
Abib, quos redarguit ipse exitus filiorum Israel ex Aegypto, qui in principio
anni in mense Abib fuit, ut hie et Exo. 34. dicit. ■-' ^vfüi. ai, is
3s Panem affiietionis, quoniam in pavore egressus es k. iß,3
Panem afflietionis appellat a praeterita afflictione, quam passi suut eo
tempore, quando primum hunc panem comederunt. Id quod deelarat, quod
mox addit 'quia in pavore exivisti' Jc, hoc est, cum anxietate et trepidatione,
sicut solent, qui in angustia sunt, festiuare et angi, ut quam celerrime fugiaut.
30 Haec est enim vis huius vocabuli 'Haphas', quod non significat simpliciter
festinare vel pavere sed (ut dixi) prae angustia conari fugere, quo modo de
Dauid dicitur, 1. Reg. 23., cum a Saul esset in moute cinctus in modum i*«im. .':<,-.'.;
1 <Japituluin (Deci) SextxiMi ^i (que /icjui^y ad exterau cultiiin ptiueut), hie
tempor(e) c in i darüber bns 4 (statuit) & festis statuit pr^cipuis «6er (primis)
5 (ratio/?/) docendi 9 celebrabatur] absoluebatur 9 10 (& iu lo & manebaut
•lomi) /■ neben den mit duorum und in inedio beginnenden Zeilen 10 octo über (septe)
19 Leuit. 2. rh 20 /«t'/i^^/- Christus »telil {\\xcti) o dafür Math 24 rb 21 iu aprili rh
22 vero (lüliu) mensem 2.3 (co)iirguit c in redarguit ipse u 24 (a) Abib
2.=i egressus es fehlt 2r. (in) ijuä 80 Haplias rh 32 1 Reg. 23] 1 U
24 et r'i'h/l l\
(562 Deuteronuuiion Mosi cum annotationibus. 1525.
coronae, quod desperatus fuerit, idest, anirao anxio cogitavit festinare. Sic
aüKoi. i:j,ii Exo. 12. 'Et comedetis festinauter', id est, quod hie dicit pauera afSictionis,
¥f. 104, 7 quem in pavore et festinatione auxia eomederunt. Et psal. 103. 'A voce
«Uf. uG, n tonitrui tui formidabunt', idest, vellent fugere et festinare. Psal. 115. 'Ego
dixi in excessu meo' id est, in festinatione anxia. 5
16,8 In die septima Concio est Domino Deo tuo.
Noster 'collectam' dixit. Sed rectius coetum, concionem, synodum,
conventum significat, sicut solet populus in atrium convenire ad audiendum
verbum dei vel ad statuendum aliquid publice, ad eligendum, qualia sunt
Comicia gentium. Ita populus Dei, cum per totum festum Passah coluissent 10
deum sacrificiis et epulati essent in loco a Deo electo, die septimo convene-
runt in locum unum ut in atrium et ibi legebatur lex Dei et mandata, quae
ad ipsos pertinebant. Ideo appellat eam Concionem Domini Dei, quod ad
audiendam legem Dei couvenirent.
Festum hebdouiadarum vocat Pentecosten ab hebdomadibus nuraeratis 15
a die Passah, quarum sunt Septem, ut dicit: Septem hebdoniadas numerabis.
Hoc festum Exodi circunscribit ea Periphrasi: festum, cum primos fructus
messueris eorum, quae seminasti in agro. Hie vero tali Periphrasi: ab ea
die (inquit), qua falcem in segetem miseris, incipies numerare. Quae sie
intelligo: Hebdomadae incipiuut numerari a tempore Passah, quando iam 20
herba eo crevit, ut luxuriautem comam eins demetere possis. Aut si hoc
durum videtur, referendum est numerandi praeceptum ad tempus Pentecostes
hoc modo: Incipies numerare ab ea die, id est, cum circa tempus Pente-
costes fueris, quaudo solet herba luxurians primo desecari aut primi fructus
raeti, numerabis retro, donec computando usque ad Passah impleveris septera 25
hebdomadas. Et hoc mihi magis placet, quia hebdoraadas numerari prae-
cipit, quas iam plenas esse significat, simul quod Ebraeis mos est retro
legere, scribere et agere.
2 «uioj. 23, 19 Tum illud pulchre consouabit Exo. 28. 'Cum primos fructus messueris'^
quia circa Pentecosten praesertim illis calidis regionibus solent primi fructus so
inveniri et demeti, ut dixi, ut idem tempus sit, quo primi fructus deme-
tantur et quo .falx in segetem mittitur. Unde et oblationem spontaneam,
quae hoc loco Ebraice 'Missa* dicitur, inteUigit primitias fructuura, quas
1 fuerit r Mit idest beyinneu die beiden in Privatbesitz befindlichen Blätter, niehe
hjinleitunij 8 cümederant 6 (Collecta est) concio 7/8 synodum Conuentü r
11 in bis electo r 13 quod (legem) ad 19 in o 21 (potest) eo 24/25 aut
bis meti r 27 (iud^is) Ebrqis 31 (saltem herbe^ demeti) inueniri & "®meti
tempus o quo o primos 31/32 demetuntur 33 primitias fructuura] primitias
illas (primo rü) fructuum
7 concionuui /> 30 religionibus D 31 32 demetantur ABCDEF demetuntur th-l.
Deuteronomion Mosi cum tinnotationibus. 1525. f5(53
Sacerdotibus afferrent, de qua Levit. Cap. 2. in fine legas. His declaratis a »Joi. j, n
facilia sunt omnia in hoc Capitulo.
Instituuntur festa et ritus huiusniodi exterui ad cultuni Dei propter
rudern populuin, ut illir? occupatus non inveniat studiis propriis festa. Est
5 enim natura proelivis imo inquieta ad erigendas cerimonias et -tatuendos
cultus Dei. Ideo necesse est eam praeveniri et servari in verbo Dei, quo
certi simus divina nos agere et Deo placere. Deinde et haec ratio est, ut
popidus saltem in anno bis vel ter eonveniens audiret et disceret legem Dei
et servaretur in unitate fidei et morum.
10 Tria vero sunt, quorum istis festis tribus voluit memoriara tieri: In
festo Passah memoriani exitus de Aegypto, quod erat festum omniuni
primum et summum in principio anni ob primum et summum miraculuni
eis exhibitum , seil, liberationem ex Aegypto. In festo autem Pentecostes
memoriani acoeptae legis in monte Sinai, siquidem mense tertio post exituni
15 data est lex fere quinquagesimo die post Passah. In festo tabeniaculorum
memoriani omnium beneficiorum corporalium per desertum totis annis istis
quadraginta exhibitorum. Ita vides festa institui non luxus, ocii aut volup-
tatis gratia sed salutis nostrae et gloriae Dei causa, ut verbum Dei audiatur
et beneficia eins memorentur, ut in fide et charitate Dei erudianiur. alamur
■M et sei'^^emur.
Omnia haec festa, etiani si multa alia fuerint, allegoria spiritus uno
festo celebramus. Quottidie enim Passah nobis est, dmn Christum agnum
Dei edimus et imolamus, idest, ut Paulus 1. Corinth. 10. exponit, imolatum i aor.n, 7
praedicamus et credimus pro nobis. Sic quottidie Pentecosten habemus,
■jb dum novara legem spiritum in corde accipimus per verbi ministerium.
Quottidie festum tabemaculorum celebramus, dum docemus et .sentimus
nos esse peregriuos in hoc mundo et in tabernaculis corporis nostri brevi
tempore durantibus moramur scieutes nostrum 'politeuma^ hoc est, civilitatem -^mi. 3, -jo
seu conversationem et habitationem in coelis esse, ubi interim fide sumus
30 et vivimus, et hie quottidie morimur, donec tabernaculum nostrum depo-
natur 2C. Sic laetamur in his festis coram Domino in azymis s\Ticaeritatis et i i£or. 5, »
veritatis, idest, in pastu puri Euangelii et vita spiritus sine traditionibus et
vitiis humanis et offerimus Primitias nostras laudis et gratiarum actionis.
Nam et illud, quod praecipit masculinum non apparere vacuum debere le, 1«
.15 coram se, pro illo tempore ad hoc erat statutum, ut alerentur Sacerdotes.
Nostro saeculo per impios Sacerdotes ad ventrem pascendum offertoriis vulgi
1 (off) atferent 2 uapituloj cap. 3 (Consti) Instituuntiir 6 (premi) seruari
(vt) quo 11 memoria o 13 (Inj) In 14 memoria 0 18 (&) nostrq 23 (verbo
[oj fide) imolamus 24 predicamus & (credimus) rk In der Zeile imolatum credimus,
zwischen welche Worte der Nachtrag gewiesen int quottidie auch Ha., ebenso später
25 spiritum nouam legem u
1 Leuiticum Capite secundo &'
5(34 Deuteronoinion Mo>si cuui aniiotatioiiibu.s. 1525.
coactuni est, cum verius siguificet ofterre landein et gratiarum actiouem iam
noD coram Domino super propitiatorium et arcam aut ullo certo loco sed in
.spiritu et veritate. Id qnod est: non quo vis loco (ut iterum hie Äloses in-
culcat) olferre Passali, sed quem Deus elegisset, Nam sacrificulos pascere
offertoriis aut peusionibus idem est ac scorta et lenones imo lupos et bestias 5
pascere, ut nos devorent suis pestilentibus doctrinis. Ministris vero verbi
suus debetur honor, de quo diximus. Igitur nuUus masculus nunc apparet
vacuus corani Domino, (juando tidelis in spiritu gratias agit et laudem offert.
Mulier, idest, caro et infirmitates reliquae peccati non offerunt quicquam,
quia non est speciosa laus in ore peccatoris. lu
Panem afflictioiiis uppellat azynia, quouiam in pavore sunt egressi, et
awüttf). ifi, n fermeutum vetat. Quid fermeutum sit, ipse Christus Matth. 16. satis docet,
ubi caveri a ferniento Pharisaeorum iubet. Ergo azyma sanuni et syncaeruni
verbum fidei est. Dicitur afilictionis a pavore festiuati egressus, quia per
Euaugelion revelatur ira Dei de coelo super omnes horaines praesertim iusti- 15
5Röm. 1, 18 ciarios, Roma. 1. et 2., dum spiritus arguit mundum de peccato, iusticia et
iudicio. Hie pavefit eonscientia a facie regni peccati et irae et festinat egredi
sttjo- -', 37 dicens cum illis Act. 2. 'Fratres, quid faciemus?' et cum Paulo 'Doraiue,
3())fl. 9, 6 quid me vis facere?^ Quia cognitio peccati urget et compellit exire electos
Dei, ubi Primogenita Aegyptiorum , idest, iusticia operum cum fiducia et 20
superba gloria percussa fuerint.
De carnibus agni nihil remaueat usque in mane sed igne comburatui-,
si quid reliquum fuerit. Hoc ad versus ludaeos dicitur, qui post verum
agnum immolatum Christum adhuc in futurum eum expectant et differunt
ac tardant credere in eum, qui venit, desertis operibus legis. Sed pii totum 2.s
igne Spiritus sancti, idest, verbo et fide consumimt simpliciter credentes
impleta esse omnia vero et aeterno agno, postquani illuxit mane novuni
resurrectiouis Domini.
Cap. decimumseptiniuni.
I«' iR ludices et praefectos constitues in omuibus portis tuis. 30
Declarato primo praecepto de fide in Deuni, quo et internus et ex-
ternus cultus Dei traditus est, venit nunc Moses ad alterum praeceptum
nempe charitatis. Sed huic praemittit tractatuni de magistratibus , de iure
gladii et forma iudicii in causis externis. Et hoc recto et pulchro ordino.
:t (Nam) Id 10 iu ore 0 11 siut 12 \etet [ij 19 nie vis] vis me
20 operum] fidei 22 remanet ßj 25 mit legis schliessen die beiden im Privatbesitz
befindlichen Blätter, mit Sed setzt die Berliner Handschrift wieder ein 29 Caput
31 (Inst) Declarato de fide(i) fcj in deuni 0 & [hinter quo/ über (id) ^32 cultu(m) ff]
c in s traditus est rh .3.T34 de ifire gladii rh
26 spirituCfancti E
Deuteronoiniou Mosi cum annotationibuü. 1525. (5()o
Nam (ut et supra diximus) uisi sint administratoren et executores legis,
qiii giadiuin gerant et exerceant, frustra est omuis legislatio quantumvis
sancta, cum gladius sit virtus et efficaeia ae i}3sa vita legis, qui areet malos
et tuetur bonos. Summario ergo hie docemur: Ubi lex ponitur, ibi giadiuin
:. simul institui oportet, ut lex doceat, quae facienda et omittenda sunt, gladius
uutem id exequatur et puniat factores et omissores cogens iinpios vi ad
faciendiun et omitteudnm. Xam sine gladio lex inutilis et soluni causa
luultiplicandoruni facinorum est. Kursus gladius sine lege tyranuis et sae-
vicia bestialis est. Utrunque autem, seil, lex et gladius simul iuncti, pulchra
10 et stabilis politia est.
Disces hoc simul Capitulo publica crimina non esse castiganda per
vulgum aut quemlibet privatum sed publico gladio per magistratum. Nam
hie vides Deum ipsum pro sua ipsius lege administranda constituere iudices
et praefectos. Et addit casus quosdam (ut vocaut) in termiuis, quibus prae-
1-^ scribit formani iudicii, quae servari debet in castigando facinoroso, ne ulli
fiat inimia, seil, ut causa diligenter examinetur, certo pernoscatur «et testibus
convincatur et sie secundum legem puniatur. Quod dico contra novos istos
nosti"os Prophetas imaginicidas, qui e coelo uuper lapsi omuem magistratum
coutemnunt et vulgus excitant adversus gladium gereutes divina autori-
■-'0 täte et gladium sibi arripiunt et sine iudicio, sine testibus et formis fori
grassantur.
Hoc est, quod hoc Cap. causas deferri ad iudices et testibus probari
praecipit, item qualis rex esse debeat. Sic Exo. 23. praecipit ad deos (idest •-' -Woi. a, a
ad iudices) deferri causas et ibi vel arbitrio vel iudicio definiri et componi.
2.1 Sic alibi docet parentes, ut filios rebelles ipsi accuseut coram iudicibus et
sie lapidentm-. Et puella sponso non inventa virgo similiter ad iudicium
vocauda praecipitur, ut ubique videas autoritate divina gladium et forum
publicum institui pro castigandis criminibus. Quibus respondetur illis furiosis
Prophetis, dum urgent hoc verbum Dei, quo in secunda persona alloquitur
30 populum diceus: lapidabis, interficies, sie vel sie facies, tolles malum de
medio tui iz. Nam hoc verbo illi iactaut vulgo indijßPereater datum esse
ins gladii, cum haec loquatur ad populum legitimis magistratibus et Sacer-
dotibus praesidentibus dispositum et ordinatum.
Uude et hie non de summis illis Magistratibus loquitur, ut sunt prin-
:<Ä cipes, sacerdotes et capita populi, qui iam antea divina autoritate in populo
<lati erant per Mosen, ut Aaron, losua et duodecira principes et septuaginta
seniores, sed 'iudicibus et praefectis', quos ipse non ordinat sed populo iam
4 &(&) tuetur 6 iinjjios >7( 3 9 (lei; s^uitia 15(Ne)uevlli 18 uostios /•/(
20 & «ier (qui) gladium 21 grassantur (Si vero magistratus fuerit neg) 22 &
testibus probari rh 23 Sic] Sic et 24 (docer) definiri 26 Et (puella) sponsa /«o/
29 aloquitur 30 sie vel sie rh 31 esse o 37 (ordin) iam
1 et (vor supra^ fehlt 1) 26 sponso ABQDEF
^«(^ Deuteronoinion Mosi cum annotationibnw. I.Viö.
ordinato ordinandos committit. Nam ludices proprie ad causas pertinent,
quamvis casu rerum quandoque ad Principes et Sacerdotes hoc ofBcium
rediret, ut liber ludicura et Sarauelis de ludicibus docet. Praefecti autem
proprie sunt executores iuris et gladii, quales apud nos lictores, apparitores
et spiculatores. Olim houestissimi et optimi viri ad hoc eligebantur, nunc »
ut quisque est despectissiiuus et vilissimus, hoc officio fungitur.
Nam si honestum est ludici definire et damnare reum verbo, quae
turpitudo est eundem percutere et iudicis verbuni opere implere? Si turpe
est gladio percutere impiuni , turpe magis fuerit eum iudicio talem definire
et gladio tradere, cum Praefectus uon percuteret, uisi Iudex iuberet. Legimus lo
1 sou. j.-^öenim, quod Salomo viro houestissirao loiada Bauaia hoc officium mandarit,
dum Semei et Adoniam et loab iuberet occidi, et Saul suo Doeg mandavit
Sacerdotes occidere, et Dauid suis viris, ut occisorem Saulis occiderent. Sed
et apud Romanos hoc officium magnis et honoratis viris raandabatur non
minus quam ipsum Iudicis officium. ir.
Nam has duas personas ludicem et Praelectum administratio gladii
postulat et necessarias habet. Et in Ebraeo pulchra allusione similantur
'Sophte' et 'Sotre', ego transtuli Mudices et praefectos' non satis proprie, cum
aliud non haberem. 'Sotres' seu praefectos Moses plane eos vult intelligi,
qui sunt iudicis ministri, exactores, executores et administratores publici, unde 20
- üjjot. I, iiet praecones Noster aliquando transfert et Exod. 1. exactores et praefectos
mam. 5, 25 operum facit. Christus plane eundem "ministrum" vocat, Matth. 5. 'Ne iudex
tradat te ministro' ?c.
Praescribit autem his ludicibus et Praefectis regulam, ut iuste iudicenfc,
hoc est, secundum legem Dei non secundum suum sensum. Deinde affectus 25
pravos prohibet, ne deserta lege ducantur et moveantur personarum et rau-
nerum respectu. Quae duo solent omuia iudicia pervertere et declinare, unde
et addit hie gnomeu dicens : Munera excaecant oculos sapientum et depravant
causas iustorum. Personarum respectus comprehendit in se: timorem magna-
torum, potentium et divitum, amorem propinquorum, favorem amicorura, ao
contemptum vilium et misericordiam calaraitosorum, periculum proprium vitae
et famae rerumque omnium. Munera vero complectuutur in se lucrum,
comodum, spem et totum illud cahos insaturabile et infinitum Avariciae. Unde
i lOJof. 18, 21 et Exod. 18. consulit letro Mosi, ut eligat viros, qui sint sine avaricia, hoc
est, raras illas aves nigroque simillimas cygno. :«
2 (vsu) casu 7 qu(id) c in qu^ 8 (castigari) pcütere 9 fuerit] est fuerit
10 pfectus rh (gladius) non 12 lob c in loab Tn Saul ist S aus D c
(8}uo c in i 18 (cum) non 20 exactores über (pr^con) 21 Noster ali-
quando] aliquando noster Exodi priino (f) & 22 23 eundem bis ministro &c r
25 non bis sensum rh 26 prauos unt., darunter a (prou.) 30 potentiü & diuitü rli
31 (honorem & ignominiam propriam, raetüm vit^) periculum 31/32 propriü
vite & fame » 34 (mandat Üei) consulit
Deuteronomion Mos<i cum annotationibus. 1525. (367
Vides ergo, quo animo orporteat esse eum, qui iudicis et gladii offi-
cium exercere debet nempe victore omnium affectuum, timoris, amoris, favoris,
misericordiae, avariciae, spei, famae, vitae et mortis, et amatore simplicissimo
simplicissimae veritatis et iusti iudicii: 'Quia (inquit losaphat, rex Iuda)2G6ron. 19,6
5 iudicium Domini est'. Necesse est enim ludicem onerari multorum invidia,
periclitari odio et tentari misericordia et lucro, ubi nisi Deum solum spectet,
non poterit hos insiiltus superare et subsistere. Deum vero solum quomodo
speetabit, nisi cor fide certo fuerit firmatum. Vide exempla in luristis opti-
mis, qui aequitatem, dum vel publice docent aut scribuut, pulcherrime tra-
10 dunt, at iu cousiliis privatim dandis plane aliter sentiunt et sibi dissimiles
sunt, scilicet quod hie personae respectus vel misericordia calaraitatis (ut
optime interpretemur) eos deflectit a recto, ut velut mederi et succurrere
iuopi studeant, quod tum non feceruut, cum in publicum docerent. Et hie
prae affectu non vident se ab aequitate in publico docta deflectere. Tam
15 difficilis, rara et ardua res est oculus simplex et rectus in ludice.
Idem est cernere in summis Theologis, quales sunt Augustinus, Bern-
hardus et his antiquiores Cvprianus, Tertullianus et similes, qui ubi in
publico scripturam tractant, candide et pure tractant, sed propositis quae-
stionibus raro iu via manent, quin aliquid scripturae adimant et causae ac
10 personae tribuant et verba Dei vi torqueant. Vide in hoc eos, ubi contra
Arrium, Hierony. contra lovinianum, August, contra Manichaeos, Bernhardum
contra libermu arbitrium scribuut, et videbis me vera dicere, adeo nullus
sanctorum omnem caraem exuit aut afFectus eins detrivit, ut nihil reliquum
sit spei, quam ut tam Iudex quam Doctor in timore Dei agant sibi semper
25 suspecti, ne forte legem Dei et verba eins uon recte tractent. Secmitas enim
in his locum non habet, ubi res Dei agitur et uimis seria.
Non plantabis Lucum 2C. 16,21
Quur hoc Moses de cultu Dei externo interserit, cum iam coeperit de
operibus erga proximum loqui? Rcspondeo: Repetendi modo id facere vide-
30 tur, ut in hoc legali populo etiam gladio subiiciat puniendum, ubi quid
contra externum cultum Dei peccatum fuerit. Id ex eo probatur, quod nihil
de fide aut timore sed de opere illo dicit, quo erigitur statua, plantatur
lucus aut arbor iiLxta -altare Dei et quo imolatur vitiosa victima. Quibus
duobus exempli ^ace omne peccatum -externi cultus designat. Deinde et
35 exemplum subiungit, ut vir et mulier lapideutur, qui convicti fuerint de
■i (spei,) misericorditj tarne vit^ & mortis /•/< > ceito ode»- certa o (W) Vide
1 7 ubi] vbi libere 2 1 Hierony. . . . August. . . . Bernbardum 22 scribunt [mit roter
Tinte von Lutliers Hand] rh 2-3 (con)triuit c in detriuit 25 ne forte über (vt)
nou u 28 (Vnde hoc) Qüüj- dei o 33 &• o 35 (occidatur) vir & öÄer (aut)
1 oportet et esse F M et rur mortis fehlt D 16 17 Bernardus /' 21 Ariuni F.
Hieronymum . . . Augustinum EF Bernhardum AlK Bemardum EF Bernhardus BV
gßg l>euterononiiüii Mojii ouju annotationibus. 1025.
idolatria. Quo exemplo cert« gladiuni iam institutuin applicat peccato in
oiiltum Dei externiim admisso et ludici ac ministro subiicit puuieudum. Nam
id, quod in corde per infidelitatem peccatur, sibi reservat punieudura, ut
Cap. 18. de futuro Propheta dicit.
Vide ergo hie forum iudieii divinitus institutuin et exempluin eins fori. 0
Primuin est, si fiat malum in conspectu Domini. Malum autem in conspectu
Domini ipse definit tunc fieri, cum fuerit opere transgressus aliquis pactum
Dei euudo et servieudo Diis alieuis, quae non praecepit. Loquitur enim (ut
dixi) de peccato externi cultus Dei, ut exemplo moustret, quomodo in Omni-
bus criminibus sit gladius gerendus et ins exequi oporteat. Dicit autem lo
uisigni verbo: malum in conspectu Domiui. Nam idolatria et impietate hj'jjo-
crisi et specie pietatis ornata nihil pulchrius, melius et sanctius est in con-
spectu hominum. Id igitur est malum coram Deo opus, quod absque fide
et verbo ex nostris studiis tentatur, quantumvis appareat bonum et specio-
sum. Hoc enim vult, cum dicit eos transgredi pactum suum et fieri, quae is
non praecepit, ut certo scias facere aliquid in cultu Dei, quod ipse non prae-
cepit, esse malum coram Deo, ut hie clare dicit, quia necesse est fieri ea
fiducia, quasi Deo faciant aliquid gratum et quo iustificentur, alioqui non
facerent, quod plane est contra fidem, pactum et verbum eins.
Secundum, non satis est opus malum esse factum, oportet et anuunciari .'o
et rumore vel relatione notum fieri, ut hie dicit: Et id tibi fuerit annuncia-
tum. Tertium, et hoc non satis est sed inquiri debet diligenter, an ita sit,
sicut nunciatur, ne temere delatori cuivis credatur. luquisitio autem illa non
potest esse alia quam per testes, qui viderint et scierint, sie ut unus testis
non sit satis 'sed in ore duorum aut trium testium (ait) stabit omne verbum\ 25
Et addit: Nemo moriatur uno dicente contra eum testimonium. Quarto,
tandem convicti educantur et lapidentnr. Ita vides in pnblico iudicio et
publica poena inferenda debere esse crimina tarn publica quam ipsa poena est.
Ab isto exemplo disces, quam multa sint crimina toleranda et dis-
simulanda, quae vel tu solus vel alii tecum noverunt vel quae vulgo rumor 30
sparserit. Simul vides, quam diligenter os obstruxerit Dens dclatoribus et
detractoribus, aures quoque eorundem auditoribus, ut etiara rigor legis divinae
hie patrocinetur non solum vere innocentibus sed et nocentibus, modo occulti
sint. Occidtos autem dico, qui Magistratui et ludici delati non fuerint
legitimis testibus convincendi. Et hie patet, quam Satanicum cahos sit 3r,
mundus, ubi proximi fama tam facile laeditur et crimina vel falsa vel solo
1 in Idolatria d aun 1 c 2 (&) admissum 5 (diui) iüdicij & exempluni
eius fori rh 6 domini (fieri autem) malum autem o 8/9 enim de . . . dei (vt dixi)
9 (op) peccato vt über (quo) 10 exqui c in exequi 14 ex nostris studijs rh
15 eos o 18/19 alioqui nö facereut /• 22 debet 0 29 AI) über (Ex) (iam)
exemplo 80 vulgo] vagus -M (s..) &
7 traugressus J 20/21 anuunciari et rcvelatione notum A' 3ö chaos A'i''
Denteronomion Mosi oum unnotationihi],*. 1525. 669
rumore et suspicione colleeta traducuntur palam, ut lex Dei rursnin prae-
ceperit alio loco non minus saevere puniendos esse, qui alieaa crimina defe-
runt, quae probare non possunt. Igitur si vides peccantem solus, face, si
audieris, compesce, donec testibus certis res ludici potest probari.
ö Posuit autem exempliun iudicii Moses in crimine cultus Dei potiusir, 2
quam in homicidio ant adulterio vel alio crimine, seil, quod hoc exemplum
certum et fidele sit et nulla misericordia ignosci aut dissimulari debet. Nam
peccare in cnltimi Dei est in fidem et verbum peccare. Hie nulla est habenda
ratio charitatis aut misericordiae, quia per liaec offenditur et amittitur Dens
10 cum verbo, quod totius vitae et omnium operum dux, lux, doctrina et regula
est, quo amisso nulluni opus dirigi, nulla vita institui potest. At peccare
in charitatem mauente salvo verbo et doctrina tantum opus amissum est,
quod potest ad regulam verbi restitui et repai"ari. Adeo infinita est distantia
peccati in fidera et verbum et peccati in charitatem et opus. Charitas omnia
15 suffert, omnia tolerat, fides nihil suft'eil et verbum nihil tolerat sed perfecte
punmi esse debet verbum, sana per totum doctrina semper, ut scopus sit
vitae et operum dirigendorum. Charitas autem infirma et impura esse potest
quottidie augenda et perficienda. Hinc Moses mitissimus omnium in terra
occidit tamen sine misericordia tria milia worum, qui vitulum adoraverant,
20 Exodi 34., quia in verbum, vitae lucem et ducem, peccaverant. 2ü)?o(.32, -2«
Si difficile fuerit ac. 17,8
Et hunc textum miro conatu Papistae ad snum Idolum traxerunt, ut
Papatum statuerent. Proinde opus est, ut diligentius eum consideremus.
Prirao, Moses hie agit non de verbo aut doctrina seu (ut illi dicunt) de
2r. quaestionibus fidei, quas ad Papam referri voluut, sed de sententia publicorum
et prophanorum criminum, ut verba clare dicunt: de causa ambigua, inter
sanguinem et sanguinem (hoc est de homicidio), inter causam et causam
(idest, de ftirto, rapina, iurgio, opprobrio), inter plagam et plagam (idest,
de percussura, \'uhiere aut alia violenta laesione corporis), ubi Hiero-
3u n>Tnus sua somnia somniaus 'inter lepram et lepram' transtulit, quo dedit
ansam nostris Papistis, ut etiam de sacris fidei mysteriis, non tantum
de prophanis causis Mosen putarent loqui. Nunc cum Papa debeat esse
minister Spiritus non literae et causas istas prophanas relinquere, nihil ad
eum ista lex pertinet prorsus, sicut nee ulla alia lex Mosi. Aut si ad
35 aliquem pertineret, potius ad Caesarem vel regem vel principem pertineret,
2 esse puniendos 3 probar(i) c «n e non (possunt, potest) possunt (vel
aud) tace 7 aut dissimulari debet rh 11 qua amissa 14 & verbum rh
& opus o 15 pfecte rh 17(bene) infirma 19 sine misericordia rh 26 &
prophanorum o 29 (violentia,) pcussura 31 etiä o 32 Mo8e(s) c in u putare-
t(nr) c 34 sie nee vlla lex M [mehr nicht lesbar] rh ad [vor aliquem^ 0 35 (pr)
regem ptinerent c
34 Mose D
Ö7ü l>euteroiioinioii Mosi ciini annotationibus. 1525
ut huius legis exemplo inferiores ex aula superioris domini sententiam in
ambiguis causis acciperent.
Deiude lex ista loquitur de loco a Det) electo, seil, ubi erat taberuaculum,
exteruum signuni praesentis Dei. At in novo testamento nullus talis locus
est. Neque enim in monte hoc aut in lerusalem sed in spiritu et veritate s
adoratur Dens. Nee dicent: Ecce hie, ecce ibi Christus. Hoc enim erat
veteris et legalis populi proprium. Ideo Papistae debueraut prius probare
Romara esse locum a Deo electum. Quod quando facient? Ubi est verbum?
ubi Signum? Unus locus est omnium Christianorum communis, is est spiri-
Tso^. 4, 24 tus et veritas. Sic definit ipse Christus : In spiritu et veritate (ait) adoratur lo
et colitur Dens. Et in eo ipso loco dissolvi debent quaestioues fidei. In eo
loco non plus est Papa quam ancilla molendini nee plus in eo loco sua
definitio valet (luani rustici , qui est in agro. Omnium enim est fides et
1601.2, 15 'spiritualis omnia diiudicat'. Quod si sint aliqui aliquo loco perfectiores
Christiani, illis sane cedent imperfecti, non propter locum sed propter perfec- i.s
tionem Spiritus, sicut in Actis Antiocheni quaerebant Apostolorum et senio-
rum sententiam non propter locum quasi a Deo electum, cum et multi
-'H)fl. 15, 5 seniores ibi male sentirent, Act. 15., et Apostoli non ibi manebant ut per-
petuo loco, sed propter perfectiorem spiritum Apostolorum.
Et ut omnia ista nihil facerent essetque haec lex Mosi de fidei quae- 20
stionibus et de Roma intelligeuda (quod est impossibile), tamen uno verbo
totum eorum conatum dispergit, id quod dicit hie: 'Et docuerint te iuxta
legem eius', seil, quod non de spiritu suo proprio illos praesumere et divi-
nare etiam istos Sacerdotes operum et legis voluerit sed ad praescriptam a
se legem omnia docere. Quanto magis Sacerdotes fidei et Euangelii non 25
proprio spiritu sed certo verbo Dei debent omnia definire et docere? At
hoc neque Papa neque Concilia uiiquam fecerunt nee facinnt sed de Spiritus
praesumpti plenitndine omnia decernunt. Decernunt autem ut plurimum non
nisi stolidissiraa ut de cerimoniis, praebendis, dignitatibus et similibus nugis.
Sancit ergo Mose hanc legem pro ludicibus et ministris, de quibus hoc so
Cap. agit, ut particulares urbes ad summum locum et rudiores ad perfectiores
in causis ambiguis irent, cum certum esset illic et Deum praesidere et Sacer-
dotes semper tales ibi esse, qui legem Dei nossent. Id quod nullo alio loco
praestitit Deus. Quia civilis erat populus, civili etiam loco cum providit
et corporali sacerdotio, in quo spiritus certo maueret, sicut nobis Christum 35
in fide carnis suae certo providit ad dextram suam, idest, ubique praesentem
et implentem omnia. Hinc illud est, quod Dominus de propitiatorio respondit
14 diiudicat] iudicat 16 (Apostolorum) Antiocheni 17 (&) cum 18 vt
übf.r {vt) 20 ista 0 21 & de(r) c 23 pprio o (pr^sumant) etiä 26 diffinire
2R (pl) vt .14 eum o 35 (&) in
15 praeter locum F 29 nisi inutilin imo stolidiflsima //
Deuteronouiion Mosi cum imaotationibus. 1525. 871
per Lumen, hoc est, per rationale seii 'Hosen' Sacerdotis, ut Saul 1. Reg. i sam.as.is
paenult. queritur sibi non esse responsum a Deo neque per Prophetas neque
per Lumen.
Constituam super rae regem. i7,i4
•'' Quia coeperat de Magisti-atibus, absolvit eum tractatum etiam de regi-
bus et regno dicens. Xam fore, ut regem haberent filii Israel, olim Abrahae
et Isaac promissum erat, dicente Domino Gene. 17. 'ßeges ex te erunt" 2C. i «ufoi. n, 6
Praevenit ergo et hie Mose, ne suo sensu et sine verbo Dei regem eligant
aut constituant, sed quo certi sint Deo favente et volente sese regem habere,
10 vult, ut divina autoritate et verbo eins agantur. Quod iterum est insigue
prae omnibus nationibus terrarum. Quamvis enim omnia regna et transferat
et constituat, dans cui voluerit, tamen huic populo peeuliariter addit verbum
favoris, ut regnum Dei sese habere scirent, Ideo in libro Samuelis graviter
peccasse arguuntur, quod sie regem peterent, ut illo velut homine et humano
15 regno fiderent et non regem in Deo et verbo eins postularent, ut ibidem
dicit 'Proiecerunt me, ne regnem super eos'. i 2am. s, t
Deinde, ut Rex ipse quoque fnturus esset divinus, instituit eum Moses
ut soli Deo fisus regnet sciens se eins verbo institutum et servandum. Ideo
praecipit, ut non multiplicet equos, hoc est, ne fidat viribus, ut non reducat
•^0 populum in Aegyptum, hoc est, ne fidat favore et brachio humano, ne multi-
plicet aurum et argentum, hoc est, ne fidat opibus, ne multiplicet uxores,
hoc est, ne fides eins suiFocetur spinis, ut Christus voluptates et curas vitae
appellat, Lucae 8. Neque enim hoc vult, ne equis et viribus poUeat, cumsuc. s, u
David et Salomo contraria fecisse legantur, ita nee foedera et auxilia
üs horainum prohibet, cum Salomo regem Tyri et Aegypti, David Moabitarum
et Ammonitarum et regem Tohi socios habuerit. Sic et auri et argenti vim
tantam habuisse Salomo tum ex Dauid relictam tum a se congregatam,
quantam nullus alius regum, scribitur. Sic et uxores plurimas habuerimt
multi reges.
30 Sed in hoc est sita vis praecepti, ne (ut ait in textu) 'cor eins recedat',
hoc est, ne sibi congreget et illa omnia paret pro fiducia. Yult enim regem
fidelem sicut et populum soli Deo fidere in verbo eius, ideo tollit omnia,
quibus tidunt homines. Quod si eis non nixi sed tantum usi fuerint in fide
Dei, solo verbo eius contenti, nihil noceant, ut ille gloriatur regum optimus
85 et ditissimus et potentissimus dicens: Non enim in arcu meo sperabo nee '$1.44,7
gladius mens salvabit me. Et iterum : In Deo faciemus virtutem et ipse ad m. eo, i4
nihilum deducet hostes nostros. Et iterum: Qnis deducet me in civitatem*). «0 ,13
♦j dicensj docens 7 crat^ Dicente 9 (eis) sese 11 regna et] regna
solus & 13 (in) regnüm 15 postularent in Ha. 19 (ea que) vt 3.3 (reli) Quod
(fide) nixi .34 nihil noceant fehlt 35 & ditissimus hu dicens o
1.^ postiilarant ABf'DEF .17 ^mA AC'EF
ß72 l>f^uteroiiomion Mosi cum aniiotationihus. 1525.
munitam ? Da uobis tu auxilium, vaua salus horaiDis. Et sinülia multa. Nou
negat sibi esse arcum et gladium et homines, secl non illis fidere sese dicit.
Ideo mandat hie Mose, ut Deuteronomion rex assidue legat, ut discat
timere Deum omni tempore, seil, verbum fidei commendat ei, quod hoc libro,
nt vidimus, copiosissime tradit, ut nee elevetur cor eius rebus afBuentibus ^
super fratres suos et suis viribus aut opibus praesumat sed timeat Domi-
}si. 147, lonum, qui "^non in tibiis viri nee in fortitudine equi voluntatem habet', uec
rursus deiiciatur rebus desperatis et hostibus praevalentibus. Hoc est, ut hie
dicit, nee ad sinistram nee ad dextram declinet sed rectus et stabilis incedat
inter prospera et adversa, inter vires et impotentiam, inter gloriam et igno- lo
rainiam soli verbo Dei fidelitor ot fortiter inhaereus.
Allegoria ludicis et ministri est ministerium legis, quod sententia sua
I (5ov. 15, 5f. damnat impios. Mors minister legis occidit, ut Paulus dicit 'Virtus peecati
lex, Stimulus autem mortis peccatum est\ Iudex integer est et inflexibilis
esse debet, quia lex sancta, mandatum bonum, iustum, sanctum, et tarnen is
est ministratio mortis ad occidendum posita, ut iram operetur. Quia lex
iusto nou ponitur, sicut gladius civilis non est timori bonis operibus sed
ifiöm. 13, amalis, Roma. 13. Munera accipi et personas respiei est legis ministerio
abuti ad iustitias operum et gloriam carnis erigendam non ad Cognitionen!
peecati. Nam ea iusticia operum etiani sapientes et iustos excoecat ac fallit 20
specie et fiducia sua, ut hoc proverbio doceamur, quam periculosa sit lex,
cum docta fuerit ad opera facienda.
Hoc est, quod mox post ludices prohibet lucum et arbores est statuas
fieri iuxta altare Domini, idest non erigere iusticiam et gloriam operum, quas
odit Deus. Nee imolari vitiosum, idest legem eius non debere operibus ü5
impleri. Hoc est enim vitiare legem et intentionem eius, quae est, ut reos
mm. 7, 7 agat omnes et peccatum agnoscere faciat, Roma. 7. Quin rigidissime occi-
dendi sunt, qui Deos alienos adorarint, idest vera intelligentia et noticia
legis damnandus est cultus et Studium operum, quo Deus coli putatur, cum
verius idolum cordis nostri, falsa de Deo opinio, colatur, qui docente lege ao
sola fide cordis colitur. Ter testes convinci eos' est: testimoniis scripturae
Sit. 1, 9 eos superare, ut Paulus ad Titum docet Episcopum esse debere potentem in
sana doctrina ad contradicentes convincendum. Deinde qui iudicio perfec-
tiorum in spiritu per legem Dei iudicantium stare noluerit, ut hie dicit, occidi
et tolli de medio debet, hoc est, haereticus homo debet vitari et excom- 35
municari et haberi sicut Ethnicus.
fi (rursus iiec deijciatur) sed 12 (quod) niinisteiiüm 15 debet über
(tarne) 17 (malis) bonis 19 (non) & 22 (cum) cum 25 idest (pteni
ope velle deum colere scc) legem 26/27 reo^ (faciat) dafwr agat r 27 agno-
scere] augescere 29 legis damnandus über (vorhi, movtificandus) 32 ad o
34 (occidi pr) vt 35 36 vitari (&) excoicari
32 seperare If
Deutevonomion Mosi cum annotationibus. 1525. 673
CoDstitutio Regis proprie Christum significat, qni \)ost legem ludicem
venit. Hie non eligentibus uobi? sed Deo constituente Rex factns est in
popiüo suo. Nee est de aliena gente assumptus, quia non apprehendit
angelos sed semen Abrahae in similitndiuem nostri caro et frater quasi unus
5 e nobis factus. Et ipse non elevatur super fratres suos. Quin cum esset
in forma Dei, exinani^dt semetipsum forma servi accepta. Ideo etsi multi-
tudine et maguitudine equorum et opum et copia populorum, hoc est, omni
plenitudine divitiarum et virium spiritualium abundet, quippe in quo snntcoi. 2, a
omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi, tum auro et argento sapien-
10 tiae et eloquentiae scripturarum tum uxoribus multis, idest, diversis Ecclesiis
magnificus et gloriosus, tamen iis non fidit, non gloriatur, sed in Deo suo.
Nam ipse est dominator hominum iustus in timore Dei, ut Dauid in verbis2Saiu.23, a
suis novissimis dicit. Ipse Deuteronomion hoc non solum litera sed et
spiritu versat assidue et regnura habet vivens in timore Dei, quod ludices
15 et lex mortis praestare non potuerunt.
Cap. deciinumoctavum.
Non habebunt Sacerdotes Levitici partem ic. i8,i
Et hoc Cap. pertinet ad praecedentia atque velut Epilogum facit de
providendis rainistris verbi, de quibus Cap. 16. dixit, seil, ut absolvat totuni
20 hoc, quod de magistratu utroque proposuerat tarn de sacro verbi quam de
civili gladii, adeo ut in fine huius Capituli omnia concludat in futuro Pro-
pheta suscitando, qui suscitaturus sit uovum regnum, novum ministerium,
et abrogatiu'us omnia, quae hactenus dixit. Xam in hunc spectat totus
Moses, ad hunc dirigit ministerium suum, qui est finis omnium. Igitur
•ib additiones aliquot facit in hoc Cap. eorum, quae supra dixit, sicut mos
est Mosi repetere, ut addat et sie totum perficiat.
Primum est: sacerdotes non hal)ere portionem terrae cum tribubus
Israel, sed sacrificiis Domini alendi sunt. Quae autem de sacrificiis ad ipsos
pertineant, exponit, seil, armum, ambas maxillas cum ventriculo de qualibet
3u ove et bove imolato. Item primitias frumenti, vini, olei, lanarum. Hie uou
fit mentio de Decimis a Le\ätis accipiendis nee de Primogenitis, quia supra
de his dixit et hie repetit solum, ut addat, quid de sacrificiis habere debeaut.
De arrao et pectusculo lege in Levitico per tria j>rima Capit. et Exo. 29. 2 9«of. 20, a«
1 iudicem fnnr m noffi firhf.harj rh 4 caro (l'aotns) & 7 pplorum r 8 & o
9 (t)e8aun <■ in tli tum •> 10 scripturarum rh 11 (t am) & 14 viuens r
16 Capitulum xviij 17 partem r^fi/f 18 capituluni pr§ceden(s) c in tia (adhuc
enJm de) Atq^ 20 verbi <> 20/21 (ciüile) de foj ciüili 21 (totum) omnia
25 (fine) hoc capitulo 26 (abst) pficiat 27 tribus 29 armfi (doxtrum)
ambas maxillas cum [unter {&)] ventriculo rh
8 sunt fehlt F 9 et scientiae fehlt F 13/14 et spiritu) spiritus /" 33 et
ffhll E
Cut^evi aßevfe. XIV. 4:!
g74 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
Ventriculum liic vocat vel stomachum vel abdomen, infimam seil, partem
ventris. Nee mihi sane eonstat, an de omni saerificio, sive sit pro peccato
sive holoeaustum sive teleticiim, lias portiones sumant Sacerdotes. Ego
lubens aj?sererein de omni saerificio, nisi quod holocausti sacrifieinm, ubi
totum videbatur ineendi, quanquam nee hoc satis permovet. Sed relinquo 5
hoc oeiosioribiis.
IS, (> Seciuidum, quod addit de I^vita peregrino suscipieudo in ordinem
ministerii in loco tabernaculi, pertinet ad providendos Levitas, de qnibus
itidem supra dixit et hie eins addendi gratia in fine repetit more suo, ut
dixi. Sed id praeeepti durum fuisse eredendum est iis, qni in tabernaculo lo
ministravenmt, ut suas portiones cogerentur in tot minuere et distribuere,
praesertira si avari et infideles f'uerunt. Verum Dens hoc ad exercitium
fidei et eharitatis praeeepit, ut diseerent libenter impartiri sua certa fide
persuasi, quod alerentur a Deo. Sed nee dubium est hanc legem sie fliisse
servatam, <piemadraodum et alias omnes, ut prae tenuitate portionum '■''
vix pauei vel nulli Levitae tentaverint sese dedere ad locum tabernaeuli.
Tameu si qui vellent studio verbi et discendae legis, hie haberent pro-
visionem suara.
IS, Kl Tertium et ipsum est finale additamentuni omniura, quae supra dieta
sunt de externo cultu Dei, nerape ut caveant abominationes gentium, quas 20
hie per ordinem digerit et novem enumerat, quae omnes pugnant vero et
j)uro eultui Dei per verbum eins instituto. Has nos, etsi Ebraica eertitudine
per omnia non praestemus, tamen fidelibus eoniecturis utcunque hoc modo
discernimus: Primi, quos Mose 'Kossamim' vocat, Vates, vaticinantes dieimus
neque raro in bonam partem aceipitur, quemadmodum et nomen 'Propheta' 2.1
aliquando in malam. Vates ergo sunt, qui futura prophetant aut seripturas
et verba Dei interpretantur sed suo sensu. Seeundi 'Meonenim', quos obser-
vatores dierum esse etiam ludaei et omnes fere consentiunt. Tertii 'Mena-
hesehim', augures dieimus, qui quamvis ab avibus observatis sie dicantur,
1 ü)}oi. 23, 2H tamen significat et Nume. 24. alias quoque observantias, ut 'non est augurium m
1 wci. 44, 5 in lacob' 3C. Et Gene. 44. 'In quo augurari solet dominus mens'. Quarti
'Mechaschephim', hos proprie maleficos et vaeneficos esse putamus, Exo. 22.
2Woi.j2, is'Malefica non vivat\ Quinti 'Hoberim', incantatores esse Psalmus ille testatur,
ii). 58, 6 qui dieit 'Quae non audit voeem Incantantis sapienter'. Sexti 'Oboth', hie
Qipfl. IG, 16 Python est spiritns ille, de quo in Actis, ut ((ui seereta et oceulta revelat, 3r,
4 libens 5 (mnl) satis 15 ijueaflniodnm & alij /so^ ounies rli 28 p oniniü u
26 prophetent 27 quos über (nos ar) 29 dieimus (ab avium qui ffuis ab
auiü cantu ob) qui 30 (&) alias 81 (30.) 44 32 (quos) bos o (ma^os)
maleficos 33 Quinti unter (Hoberim) 34 (A)botb c in 0 bic o
3 sumunt X> 19 addiiuentiiui ,1 />' 27 Secundus Erl. 34 incautaiitisj in-
uocantis F
Deuteronotnion Mosi cum annotationibus. 1525. 675
quos apud nos Sapientes \nros et foeminas vemaciilo dicimus. Septimi
Tedeoni", hi sunt sortilegi, signorum iuterpretes seu coniectores. Octavi, qui
quaerunt a mortuis, hi sunt, qui spiritus nocturnos et obambulantes con-
suliuit, quo? putant aliquando animas esse defunctonim. !Xoni, quos Mose
.-. primo loco ponit. qui filios aut filias lustrant per ignem, hoc est, qui de
semine suo dant Idolo Moloch, ut alibi dicit. Haec omnia quia sunt inven-
tiones humanae sine verbo Dei, damnata esse debent in populo Dei. cuius
^^ta et opera debent eerto verbo Dei gubernari.
Prophetani de gente tua et de fratribus tuis, sicut me. suscitabit i><, i'>
10 tibi Dominus Dens tuus, ipsum audies.
Hie est princeps locus totius huius libri et plane expressa prophetia
de Christo novo Doctore. Unde et apostoli eum locum fortiter allegant. Et
aptissime ponit hie Moses eundem iu fine, ubi de Sacerdotio, de Regno, de
Magistratibus et omni eiiltu Dei sermonera finierat, ut ostenderet aliud fore
i:, in posterum Sacerdotium, aliud Regnum, alium cultum Dei, aliud verbum,
quo abrogaretur totus Moses. Et hie plane Moses finera sui describit
et cedit magisterium suum ftituro Prophetae. Yideamus ergo diligentius
verba eius.
Primum necesse est hunc Prophetam afferre novum verbum, quod Mose
20 non docuerit, quia promittit hie Dens sese positiu'um verba in ore illius. 8i
autem hie non esset aliud verbum, non debuisset promitti per illum Pro-
phetam afferendum, sed suffecisset dicere: Ipse erit os tuum, sicut de Aaron
Exo. 3. dicitur, quo significaretur Prophetam illum doctiirum verba Mosi et2S>Jpi. 4, ig
legem eius scriptam. Nunc cum dicit: 'Audias ipsum, qui suscitabitur, sicut
2Ä me', plane aliud verbum suum et aliud verbum istius Prophetae esse docet.
Et hoc confirmat, quod ait populum in monte Sinai postulasse talem Pro-
phetam, ut loqueretur eis, cum iam audissent totam legem per Moseu.
Sed aliud verbum ultra verbum Mosi esse non potest nisi Euaugeliou,
cum omnia, quae ad legem docendam pertinent, sint per Mosen perfectissime
30 et copiosissime tradita, ut nihü possit addi prorsus. Quid euim possit addi
Decalogo (ut reliquas taceam)? Quid potest sublimius doceri quam credere,
fidere, diligere, timere Deum toto corde, non tentare Deum? jc. Deinde quid
iustius et sanctius tradi potest, quam quae Moses de externo Dei cultu, de
magistratu, de charitate proximi sancit? Non igitur habent hie ludaei, quod
s.-i garriant Prophetam hunc fore, qui expKcaret Mosen. Moses ipse sese in hoc
libro sie declarat, ut alio non sit opus nee alius possit unum iota aut apicem
addere, quo vel clarior vel perfectior fieret. Cum ergo aliud verbum ultra
1 viros & feminas rh 6 dat H^c (H^c) omnia 25 mc » (ego susci-
tatns siim inter vos) plane (pr^)d(i)c(i)t c tn docet 82 timerer/» 33 tradi pt r
:11 snblimis F
43*
ß76 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
legis perfectam doctrinam esse non possit nisi verbura gratiae, seqnitur huuc
Prophetam fore non Doctorem legis sed rainistrum gratiae. Sic plane hie
textus cogit Tiidaeos alind qui])]iiam ab isto Propheta ex]iectare, qnam habeant
in Mose.
Seeuudo, nisi alind verbum afferret Propheta ille novus, non debnisset 5
enm Mose sibi comparare, dnm dicit: suscitabit enm Dominns sicnt nie.
Nam omnes Prophetae reliqni, qni Mosen docuerunt et non aliud verbum
siiscitaverunt, non erant sicnt Mose vel similes Mosi sed inferiores Mose,
ntpote ministri verbi Mosaici ea docentes, qnae Moses praescripserat, ut in
his Omnibus non alium quempiam aut ipsosmet sed ipsum Mosen et verba if>
eins audirent. Moses enim in illis loqnitur et verba sua ponit in ore ipso-
rum et ipsi sunt os eins ad populum. Hunc vero Prophetam non audet
sibi subiicere et verba sua in ore eins ponere sed definit: dominum ipsum
per sese positurum esse in ore illius verba sua, dieitque enm sirailem sui
fore in ministerio et audientia, quo certe excipit illum ab obedientia s>ii et 10
praefert omnibus Prophetis Mosen docentibus.
Excipere autein ipsum ab obedientia Mosi et praeferre omnibus Pro-
phetis Mosen docentibus est profecto asserere Legis miuisterium finiendum et
novum erigendum esse, cum a legis ministerio nullus hominum liber sit sed
omnes subiecti sint legi. Quare necesse est hunc Prophetam similem Mosi 20
(quo ad autoritatem docendi et iussionis, hoc enim vnlt, cum dicit 'sicut rae")
superiorem esse Mose et maiora docturnm. Nam nisi maior esset Mose,
non cederet ei obedientiam et autoritatem. Nisi autem maiora doceret, maior
non esset. Nam hie non loqnitur de similitudine dignitatis personalis inter
Mosen et Prophetam illum sed de similitudine antoritatis vel oflficii. Non xs
enim de vita, moribus vel operibus Mosi ant Prophetae istius hie agit sed
de doctrina, ut satis convincit textus, cum Propheta a docendo et propter
docendum veniat et hie audientia erga enm praecipiatnr.
Si ergo de doctrina utriusque agitur, facile patebit ex collatione ntrius-
((ue doctrinae, quid necesse sit illum praedicare. Moses enim est minister 30
legis peccati, mortis, quia docet et nrget facere et per radios legis omnes
facit reos mortis, obnoxios peccato. Exigit sed non dat, quod exigit. Cum
autem hie Propheta Mosen quidem haee inveniat docere et ipse iuxta enm
Doctor instituitur, oportet, ut verbum suum aliud doceat. Aliud autem docere
quam peccatum, iram, mortem non potest, nisi iusticiam, gratiam et vitam 35
doceat. Quare necesse est eum esse Doctorem vitae, gratiae et iusticiae,
sicut Moses est Doctor peccati, irae et mortis, ütrunque vero aequaliter
audieudum sicut a Deo snscitatnm. Quia })er legem oportet omnes humiliari
et per Euangelion omnes exaltari. Pares sunt autoritate divina sed fructu
2 Sic über (vt) 5 ille o 10 (met) Mosen IH (vt Mosi) & sua r
\i (&) dicitfß 1.5 certo o 19 osse o 20 sint o 26 moribus vel opibus rh
aut über (vel) 32 (ostcnd) quod .S3 (11.) anteiii ennij cum q^
Deuteronomion Mosi cum aiinotationibus. 1525. 677
ministerii impai'es ac plaue coutrarii, dura peccatum et irain, quae Moses
suü miuisterio excitat, ille per iusticiain et gratiam suo ministerio evacuat.
Nihil ergo exigit hie Propheta sed donat id, quod Moses exigit.
Habemus itaque ex hoc loco duo illa verbi ministeria ad salutem
:> geueris humani uecessaria: uiiuisterium legis et ministerium Euangelii, alterum
ad mortem, alterum ad vitam, et quomodo paria quidem siut, si autoritatem
spectes, sed dissimillima, si fi'uctum coüsideres. Nam Mosi miuisterium
temporale est, tandem fiuiendum adveutu ministerii Christi, ut hie dicit:
Ipsum audies. At ministerium Christi nullo altero linietur, ut quod adducat
u» iustitiam sempiternam et aboleat peccatum, ut Danielis 9. dicitur. Quare i)an. n, j»
Leviticum sacerdotium hie jjrorsus fiuitur et tollitur, (juod ad Mosen docen-
dum erat institutum. Quod si sacerdotium fiuitur, finitur et lex, ut ille ait: §eev. -, li
'Translato sacerdotio uecesse est, ut et legis translatio fiat'. Ita hie Propheta
alius esse nou potest nisi ipse Christus.
15 Ex his Omnibus sequitur, quam sint prorsus alieni, imo pestilentes illi
magistri in novo testamento, qui legibus et operibus conscieutias vexant,
cum id ministerium prorsus evacuet et tollat haec prophetia de Christo.
Porro multo pestilentiores , qui suis traditionibus et humauis legibus orbem
fatigaut. Si enim huius prophetae uovi ministerium legis Mosi, quae diviua
■M est, non patitur, quomodo patietur leges hominum in suo regno? Ut videas
hoc uuo textu funditus subverti totum illud Cahos Papisticae tyranuidis cum
suis mouachis.
Sed dices hie: At uuilta reperies passim in Euangelio et Epistolis
Apostolorum praecepta, ergo vel non erit iste Propheta Christus noster vel
25 nihil a lege Mosi differet sua doctrina. Breviter respoudetur: praecepta
novi testamenti ferri super iustificatos et novos homines in spiritu. Nihil
enim ibi docetur aut mandatur, quod non pertineat ad fideles tantum, qui
- omnia faciunt sponte, non necessitate aut invita voluntate. Lex autem fertur
super veterem hominem in peccato mortuum, ut urgeat et ostendat ei suum
30 peccatum. Hoc enim est vere et proprie legem docere. Ideo invenit homi-
nem non solum invitum sed etiam impotentem ad faciendura ea, quae legis
sunt, ut hie in textu dicit, quod populus in die congregationis recusarit et
non potuerit audire vocem legis, ideo postularit alium Magistrum, qui loquere-
tur verbum ad eos, quod ferre possent.
35 Intelligentia itaque rei huius sita est in cognitione et discrimiue vero
legis et Euangelii, ut seias legis doctrinam tantum eam esse, quae praecipiat,
1 (ni.) peccsituiii 7 f,onöyd(e8)e8 c 10 vt bin dicit^ r/i lö (lam si
lociiin liuuc diligeiitius excutias, inuenies) Ex 21 (Cha) Cahos (past) papi-
sticf; 21 (&) cum 25 nihil (aliud) a 28 (uo) sponte 29 (. .) ostendat
80 (ideo) Hoc 82 (<|<t^) t|uod 83 postnla(sse) c hi rit 85 i'e(r) c in rei
fxjgnitione (vei.i) ■.<:
7 dissimilia ('JJ ilissiiiiilini.i A7 '
ß78 l»eut»'ronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
I lim. 1, 9 quod facieudum sit impiis et perditis, ut 1, Timoth. 1. dicit 'Lex iusto uou
est posita sed impiis^ 2C. Ubi vero pii sunt, iam lex abolita est, quae tan-
tura hoc agit, ut impios humiliaret agnitioue peccati et impoteutiae suae.
Doctrina autem Euaugelii ea est, quae docet, unde aceipias, quo legem
impleas. Et iu hac parte nihil praecipit nee urget spiritum, qui per se
ultroneus factus per fidem currit. Adiicit vero quaedam praecepta sed haec
propter reliquias veteris hominis in carne, ut raortificetur, quae nondum est
iustificata, a quibus tanien Spiritus liber est pro sua parte, qui sola fide con-
tentus est. De qua re alias abunde diximus.
Nunc verba videanuis : Prophetam de gente tua et de fratribus tuis
sicut me suscitabit tibi Dominus, ipsuni audies. Christum hie futurum verum
:5oi5. ■j,22hominem et de sanguine ludaeorum prophetat. 'Quia salus ex ludaeis est\
loh. 4. Nullus autem hactenus de isto populo surrexit, qui aliud verbum
a Mose doceret et uovum ministerium institueret nisi unus iste Christus
noster. Quotquot ante eum Prophetae fuerunt, Mosen servaverunt et docu-
erunt. Hie uou ludaeos modo sed omnes gentes per mundum a Mose libe-
ravit et uovum verbum Euangelii dedit. Qui cum ex ludaeis fuerit, testibus
tarn gentibus quam ludaeis ipso facto convincitur esse is, de quo hie Mose
loquitur, et prophetiam hanc esse iu ipso impletam.
18,16 Ut petisti a Domino Deo tuo in Horeb.
Nihil legitur de haec petitioue Exo. 20. Cur ergo sie Mose loquitur?
Kespondetur: Moses ex ipsis verbis populi colligit hanc petitionem fuisse
in eis, dum dicunt: Non audiam ultra vocem Domiui Dei mei et ignem hunc
raaximum amplius non videbo, ne moriar. Ex his, inquam, verbis, non quid
sonent sed quid velint , concipit, spectat enim intimura aifectum et cardinem
desiderii eorum. Nam sie erant afifecti ex terrore vocis, ut summo cordis
aestu optarint raitius et blandius verbum. Ipsa enim mors intentata per
vocem legis eoegit eos suspirare ad vitam et ad verbum salutis et in tali
angustia magis Optant quam audent petere aliud verbum. Dens autem, qui
scrutatur profunda cordis, audit et respondet non secundum verba exterius
auc. 19, .T sonantia sed secundum affectum interius ardentem, sicut in Euangelio Christus
Zachaeum suspexit non secundum quod foris loquebatur, sed secundum affec-
tum cordis. Neque enim ausus fuisset Zachaeus foris petere, ut domum eius
Christus intraret, et tamen intus nihil magis optabat, unde et cum gaudio
eum suscepit irapleto desiderio suo, quod ipse vix sentiebat ante.
Ostendit igitur hoc loco Mose, quanto ardore et aestu cordis oporteat
verbum gratiae desiderari. Siquidem ipsum est donum illud Dei, de quo
8 eyit -j sej sese 7/8 cjm; bis iiistiticata rli 8 a t» 11 (&) verum
12 & ü 14 iiistit.u( Isse t ) c in. eret 18 Moses 19 (ver) prophetiam 22 (col)
populi 2-i vltia (> 2.3/24 hunc magnuni non amplius 28 (p magis) suspirare
29 aude(a)nt r :lo (se) exterius 'M ardentem o 88 tbris u 87 (ante) De
Deuteronomiou Moni cum annotationibus. 1525. 079
iaprimii^ illud Pauli intelligitur, ubi ad Ephesios dicit Deuiu dare uobis et tipi)- 3, 20
facere supra, quam petimus aut iutelligimus. Odit enini segnes et frigidos
petitores, qui niultiloquio sese speraut iuipetrare, sed requirit gemitus ineiiar-
rabiles. Quos eerte habere non possunt ii, qui ducunt in bonis dies suos
5 et habitaut iu terra äuaviter viveutiuui, Sed qui sensu mortis et morsu
peecati tanguntur ad desperatiouem, ut et ipsi cum populo Israel detrectent
ultra audire vocem Dei et videre ignem maxinium, hoc est, vim legis et
stimulum peecati i. e. mortem et iram Dei, quae eos velut ignis iamiam con-
surait, ut verbum vitae audire cupiant.
lu Et observa, quam Moses pulchre cedit suum miuisterium tuturo Pro-
phetae. Dicit euim populum petiisse Prophetam alium suscitandum, cum
tarnen Exo. 20. peterent, ut ipse Mose loqueretur, nihil de alio praeter Mosen 2 »um- -'o, iv
suscitando dicentes. Quo sermoue significat Mose populum prae augustia
uesciisse, quid peterent aut quoniodo petereut. Stultum enim erat petere,
\h ut Mosen audireut, cum Mose aliud docere et sonare non debuerit, quam
quod ipsimet in monte audiebant, idest, legem. Sic enim perterriti et auxii
solent petere, quod ignorant, ut Paulus ait Roma. 8. 'Nescimus, quid oremus atüm. s, j?
aut quomodo orare oporteat, sed Spiritus iuterpellat pro sanctis' K. Ideo et
hie Moses eorum petitionem interpretatur secundum affectum eorum, ac si
20 dicat: Stulte petisti, ut ego tibi loquerer, cum tiraeres audire vocem illani
in monte, cum ea sit vox miuisterii mei perpetuo. Sed Dens, qui intuetur
cor tuum, vidit, quod non me sed alium, qui blandius quam ego loquere-
tur, peteres. Et hanc petitionem exaudiens dabit tibi talem Prophetam,
(jualem vis.
■-'.i Quälern autem vis? Utique talem, qui percussis voce mea, idest lege
peecati et irae, medeatur, qui contritos corde sanet, qui conterritos et con-
fractos dimittat et consoletur. Quo pharmaco? Utique verbo vitae et salutis,
ut audiatur vox annimciantium paceni, annunciantium bona super montes. 3cj. 52, 7
Ut sit is, quem postea Malachias praedixit: 'Et statim veniet ad templum awoi. 3, 1
30 sanctum suum Angelns testanienti, quem vos vultis\ Et post eum Esaias:3ef.6i,i
'Sph'itus domini super me, (juia unxit mc et misit me ad euangelizandum
pauperibus, ad medendum contritis corde, ad praedicandum annum acceptura
Domino'. Talem (inquit) petiisti in Horeb, cum stulte ])eteres me, talem ergo
dabit tibi Dominus loco mei. Tu vide, ut ipsum audias pro me. Huic
35 ego cedam, quia me ferre non potes et pro compescendo et abrogando me
petivisti.
4 ij ci B .i. mortem bi'< qui^ rh (quod) ens 9 (aliud) verbuni 10 (ncla)
obserua (ses».') CQdit 15 cum Moses 17 oremus «m^e;- (petamus) 25 (nempe
aiigelum h) Vtifß voce mea idest iiher (verbo) 31 me [hinter misit^ o enan-
gelisaudum H3 (& nou nie) petiisti -"iö & aljrogaudo r/i
1 in priiiiis /' 27 phaniiacen />
(jg(j l»eutei"ononiion Mosi cum annotationibu^. 1525.
IS, 18 Poiiam verba mea iu ore eins.
Et hoc plane arguit alia docturum Prophetara illuni. .Siquideni verba
talia iu ore Mo^i iiondum posuit neqiu; praecepit sed promittit se posi-
turum et praecepturum in posteruni. Quare alind hoc verbnni esse oportet
quam verbum legis, quod iam in ore Mosi oopiosissinie et perfectissinie posu- :>
erat et praeceperat adeo potenter, ut efficatia sua adigeret iam perterritos
ad mortem et desperationeni. Friistra euim promitteret ponendum et prae-
eipiendum esse, si iam illiid in ore Mosi posuisset et praecepisset. Cum
igitur futurus Propheta aliud a Mose sit docturns, necesse est, ut verbum
eius non sit verbum legis, quod occidit et terret, sed quod vivificat et solatui-. lu
Ita videmus ex hoc loco Prophetas esse eruditos, ubi de alio paoto, verbo,
^er. 31, 13 Saeerdotio futuro praedicunt, ut leremi. 'Ecce venieut dies et suscitabo
>4Jf. 110,4 pactum, non secundum pactum' k. Et psal. 109. *Tu es Sacerdos inaeternum\
3cf- -J. 3 Et Esaiae 2. 'Verbum Domini egredietur de Zion' jc.
18,1!» Qui autem audire uoluerit, Ego requiram. n
Hoc verbo Universum Magistratum civilem hactenus in Mose traditum
abrogat, quia pro lege Mosi servanda et administranda instituerat gladium
et ludices. Hie vero ubi novum verbum instituit, nullum gladium, nulluni
Tudicem instituit sed seipsum fore minatur, (jui ulciscatur, sicut et in Michea
aj(ict). 5, 14 dicit cap. 6. 'Faciam ultionem in furorc et indignatione in omnes geutes, au
quae non audierunt^ Cum enim haec sit praedicatio vitae et salutis, non
sunt ad eam cogendi ulli humana vi, cum Deus requirat spontaneum cor,
quod credat. Hoc autem cum vi humana neque praestari neque extorqueri
possit, relinqueudi sunt solius Dei iudicio, qui uou credideriut, quia ipse iam
3o6. 3, iseos damnavit dicens: 'Qui non crediderit, iam iudicatus est\ et iioc loco: '^^
'Ego requiram'.
Hinc vides, quam sint furiosi Poutifices et principes hodie, (jui haere-
ticos aut impios vi ad fidem cogunt et cogi noleutes occidunt et exuioiut.
Usurpant ceiie iudicium, quod soli sibi Deus arrogat, et cogunt, ubi nemo
cogi potest, et exiguut, quod nee ipsi nee ullus homo praestare potest. Sed 3o
hoc faciendo monstrant, quam nihil intelligant Christum et verbum eius,
neque quid Mose hie doceat, vident. Nam dum ex re Christiana faciunt
(|uandam externam larvam, ut illos credere credant, qui timore penae vel
})udore coufitentur externe nomen Christi, et non advertunt esse hanc rem
solius sph'itus, ab omnibus hominibus liberrimam, coguntur statim eam sub- :<5
2 hniic proplietam illuiii 4 verbum esse] esse verbum esse (3 potenter o
adigeret unter (occideret) 8 illud o 14 (I)saie c in E 20 cap. fehlt 22 (uec
i|ua p) Iminani 23 cum « 27 (Sic videmus, q non temere Apostoli) Hinc
Am Rande CI 29 Deus {h\c foj) arrogat =52 dum r 88 34 vel pudore rh
5 et perfectissinie fehlt Erl.
Deuterouoinion Mosi cum anuotationibus. 1525. (jgl
iicere gladio et iudicio. Siquidem omnis externa lex et religio indiget neces-
sario iudicibiL? prophauis, sicut et in lege Mosi Nndiinus. Sic factum est,
iit ex verbo legem, ex tide opera, ex veritate speciera feceriut, ideo tandem
et gladium adhibere coacti sunt.
=• Eodem turore sed alia specie iusauiuut isti recentiores uostri Proplietae,
(|ui, postquam vaua gloria obsessi volueruut meliora et altiora docere quam
\erbum vitae, quod deuuo nobis Christus repara\nt his diebus, eo feruutur
spiritu Satanae, ut rideant doceri a nobis fidem et charitatem. Inveuerimt
vero verbi loco novuni geuus spiritus, uovas vocum iuauitates, quibus vul-
10 gum dementent. Et ut venena eonim \"itemus, quando nostro saeculo curruut,
breviter eorum iusanias tangamus ad monendos pios, ne maguificis eorum
verbis fallautur. Quas ut facilius intelligas, prius uostra uarremu^. Sic
enim uos et vere docemus ac sapimus:
Primum et ante omnia audiendus est Propheta ille, de quo Mose liie
IS dicit, hoc est, salus nostra uou incipit ab ullo nostro opere sed ab auditu
verbi vitae. Siquidem et lex ideo praecedit, ut humiliet et ostendat pecca-
tum doceatque nos nihil posse ^"iribus nostris, Roma. 4. 'Lex iram operatur^, mm. 4, 10
adeo ut populus non modo non faciat legem sed nee ultra audire velit, quae
sese occidit, petatque ob id aliud verbum, quod vivificet, autequam nos
20 quicquam faciamus, ut hie vidisti. Audito autem verbo datur spiritus sanctiis,
([ui fide piu"ificat cor, Ro. 10. 'fides ex auditu'', non quidem omnibus, quisRom. 10, n
audiunt, sed quibus Deus voluerit. Spiritus enim spirat, ubi vult, non ubi
nos volumus. Spiritu vero sancto per fidem accepto mox iustificati sumus
eo ipso absque ullo opere nostro, solo Dei dono, sentimusque pacem et bouam
i's conscientiam erga Deum, Roma. 5., et laeti ac securi clamamus : Abba, })ater.
lam non est timor aut fuga servilis a facie irae Dei sed filialis accessus ])er
gratiam ad Deum, in qua stamus et gloriamur, Ro. 5. 3ibm. 5, 1-3
Corde autem sie iustificato et pacato per fidem in spiritu intus mox
itur ad extra variis modis. Primo fit ore confessio in salutem et praedi-
30 catur verbimi foris , quo nos intus salvati sumus, ut salventur et alii per
nos quemadmodum et nos per priores nobis, ut augeatur Reguum Christi.
Hie oritm* persecutio, crux et tribulatio propter verbum in mundo, qui odit
liicem et vitam, quia diligit tenebras. Qua fit, ut fides probetur et per-
ficiatm- usque in perfectam spem, quae certos nos facit de salute nostra.
35 Secimdo invaditur vetus ille homo noster, in quo reliquiae sunt peccati, quae
lege sua in membris pugnant adversus spiritum, ut non fiiciamus, quae velit
spiritus. Hie agitur mortificatio illa carnis. Teitio fructificantur bona opera,
ii (pro) legeui 6 ^sol)üerunt c in vu 7 (ile) quod ^iii/ liis 9 \Spri/
spiritus 10 (iani/?/) »ostro 14 (Pri) über Primum 17 viribus über (opibüs)
(3) ein 4 18 19 (v. .d) r neben den mit nee und aliud bcjinnenden Zeilen (sed) quf
21 (non u) qui fide 82 crux rli 35 (..üa) inuaditur 87 bona rli
35 reliquae D
682 Deuteronomion Mosi cum annotiitiouibus*. 15'26.
testes fidei et spiritus erga proximuui iu (jharitate, beniguitate, pace, boui-
®ni. 5, aatate ic, Gal. 5. Haec est summa et verus ordo Christiauae vitae, quae ex
verbo j^endet et iueipit et pertingit uscjue ad opera charitatis erga proximiun.
Hoc ordiue omisso Prophetae isti novelli sie inoeduut: Primo appre-
hendunt mortificatioiiem. Hanc partiuntur in inultos gradiis seu pondera,
quae diversis nominibus appellaut, ut aliu« est in detereiida crassicie, alius
in admiratioue, alius in disciplina, alius iu suspeusione, alius in evaeuatione
creaturae, et nulli iusticiani conceduut, nisi donec per hos gradus profecerit
usque ad perfectam mortificationem. Tum repleutur spiritu sancto, ut omnia
jiossint, omnia norint, omnia velint. Xon enim ex auditu verbi, quod gloriose
coutemnunt, sed ex mortificatione venit illis spiritus. Ofienduntur enim, quod
iustos et pios vident adbuc reliquiis peccati occupari. Ideo v'ocant eos hypo-
critas et qui fidem simulent et f'nrentur e syllabis scripturae, non hauriant
ex spiritu, ipsi xevo prorsus sine reliquiis peccati sunt, ideo veram üdem
habent ex spiritu.
Yides ergo hie manifesto Satanam, qui eos excoecat, ut a mortificatione
iucipiant, quae tarnen verbum et fidera et spiritum sequi debet, et in spiri-
tum desinant, qui omnia praecedere debet, ac plane novam quandara larvam
operum sub nomine mortificationis advehaut interim verbo ipso coutempto,
ut niliil nisi externam speciem erigant et novo modo nostris viribus parari
iustitiam doceant: Eam scilicet iustitiam, quae prorsus sine reliquiis peccati
;)iDiii. 7, 24 sit, quod impossibile est in hac vita, Roma. 7. Quanquam interim illi ipsi
iactatores spiritus et purissiraae mortificationis et mundissimae iustitiae sint
Omnibus \itiis nou pleni modo sed usque ad furorem implacabilem obsessi
Neque enim maiorem superbiam, elationem, temeritatem, arrogantiam, in-
vidiam, odium, iram, impatientiani, avaritiam, pusillanimitatem (si res parum
succedat), audatiam (si succedat), deinde infelicitatem uuquam videris facile.
Sic sane mortificantur, sie deterunt crassicies suas, bis vere ponderibus one-
rantur a diabolo potius quam honorantur a Deo.
Deinde quia confusam haue et indigestam larvam externae mortifica-
tionis et iusticiae iactant, coacti sunt et gladium pro ea administranda et
servanda instituere, sicut est mos omnium externarum legum. Atque ut
confusa et praepostera est eorum mortificatio et iustitia, ita et nihil nisi
eoufusum cahos gladii apud eos est. Non enim legitimo raagistratui sed
promiscuo vidgo adversus legitimum magistratum ad omnes impios (idest,
qui non sapiunt eorum sapientiam) occidendos tradunt, ut horum secta nou
8 {i\ j'fj) opa 4 (uü) isti 7/8 alius iu evaeuatione creatürt; /■// 10 omia
velint rh 12/13 (ialse) hypocritas 17 tameu o (lebe(ii)t c 19 ipso rh
22 (sit) eist Uli rh 25 (Niliil) Neq3 tonieritateiu arrogaiitiain /7t 28/29 (graua)
oiierautur -Vi (co) nihil 34 est fehlt 35 (pv") ad 'MS (que) eorum
34 eliaos F
Deuteronoinion Mosi cum annotationibus. 1525. (>83
tarn de stultitia et insipientia quam de mauifesto furore et iusauia dauiuaiida
sit, seil. Satau est, qui hoc modo sese ulciscitur m resurgeute et reflo-
reute verbo.
Istis ergo Prophetis per mauifestam insaniam suam satis abunde con-
5 futatis dimissis maneamiis in pura doctriua et scientia Christi scieutes suui-
luam uoötrae religionis esse fidem in spiritu per verbum donatam, deinde
relinqui in carne peccatum purgaudum et non exigi mortificatiouem perfecte
impletam sed perfecte implendam. Ideo toleraudos in charitate esse, non
damuandos, siqui sint iufirmi fide et moribus, Roma. 15., quae est summa ütöm. is, i
10 laus et prima lex inter Chi'istianos iam iustos, ut Paulus dicit : 'Alter alterius &ai. e, •>
ouera portate et sie implebitis legem Christi', ut summa diligentia caveamus,
ue iusticiam tribuamus idli operi sed soll fidei relinquamus in corde iuxta
illud Ro. 10. 'Corde creditm* ad iustitiam\ Kursus, ne stei-tentem fidem 9töm. lo, lo
alamus, quae mortificationem negligat, hoc est, sie moiiificationem exer-
15 ceamus, ut uec ipsa facta iusticiam aut spiritum acquiri putemus, ut isti
prophetae insaniuut, nee ipsa omissa minus per verbum advehi spiritum et
iustitiam.
Teuera siquidem et rara est haec puritas scientiae Christi etiam in
sanctis et spiritualibus wis, scilicet adeo offendit operum species et immorti-
M ficatae camis malicia, ut optimi quique huc maiore et priore impetu ferantm',
c[Uo mortificent caruem et faciaut opera, quam quo urgeant verbum et acqui-
rant fidem et spiritum, quasi per opera et mortificationem veniret fides et
Spiritus, cum contra mortificatio et opera veniant et ex spiritu et ex fide,
Spiritus autem et fides non nisi ex verbo vitae veniant. Est enim et haec
25 carnis quaedam crassa malitia diligenter mortificanda, quae opera et morti-
ficationem tanti facit et suspicit, ut vim verbi, quae potens est potentia Dei
salvare credentes, non videat et magnis viris frequenter impouat. Haec satis
sint de Prophetis istis dicta, ut caveat illos pius homo et sanum ac syncae-
rum verbum Dei custodiat. Sequitm-:
30 Propheta autem qui praesumpserit k. i\-'<»
Necesse est, ut scandala veniant, et iuxta verum et sanum verbum
Dei semper miscent sese falsi Doctores, sicut Petrus et Paulus post Christum
testantur: Erunt in vobis pseudomagistri , sicut et in p()])ulo fuerunt falsi i'Ue. 2, i
prophetae, 1. Pet. 2. Et 'post discessum meum intrabunt in vos lupi graves V-'W- 20, 29
SS Act. 22. Satan enim non dormit sed dormientibus hominibus superseminat
zizania inter bonum semen. Admonet ergo Moses quoque nos periculi, ut
2 (vis) vlciscitur 4 satis al>uuile /■ 9 et] mit \iv 15. rh ly sg c
'20 &^ priore r 28 veniant ex sjjiritu & fifk- 25 cras.sa qutjdani 26 (iiiagni)
vim 28 (sy) sauü SO ic. fehlt :{:i |>seu(l() (prophe) magi.stri ."34 Hh. ric/it!;/
2. Pet. 2. 35 Act. 22. | .x\.
y Koiuaiiis J^ 14 siel si 1''
(3g4 Deuteroiiomion Mosi cum aiuiotationibus. 1525.
certi siraus fore, ut iuxtu veritatis verbiuii impii vaua gloria inagisterii in-
Hanimuti veliut nova et meliora docere videri, sicut et nostri faciimt pro-
]}hetae, de quibus iam dictum est. Unde hie dicit: qui praesumpserit loqui
in nomine meo, cui ego non praecepi, scilicet qnod mera temeritas et prae-
sumptiü eos cogit loqui sine mandato Dei. j
Duo autem geneia Proplietarum tangit adversus sanam doctrinam sur-
gentium : üuum eorum, quod in nomine Domini veuit, alterum, quod in
nomine alienorum Deorum veuit. Qui in nomine Domiui veniunt, hi sunt,
qui verbum Dei praetexunt et scripturas sanctas afferunt, quia in his loqui-
tur Dens et est nomen Dei in illis, ut quas ipse dederit. Hi maxime erant i"
iuturi tempore Cliristi inter ludaeos, ubi scripturis sanctis velut verbo Dei
usi sunt adversus Euangelion pro iustitia legis, et post eos inter haereticos.
(^ui in nomine alienorum Deorum veniunt, hi sunt, qui sine scripturis et
verbo Dei veniunt sed proprium spiritum praetexunt, ut sunt Manichaei et
post eum Papa et omnes, qui traditionibus humanis populum perdunt. Inter is
quos et nostri Prophetae numerandi sunt, qui uobis assiduo e coelo labuntur
et suo spiritui credi volunt etiam sine scripturis loquenti.
18,21 Quod si dixeris in corde tuo k.
Dixi supra Cap. 13., quomodo haec duo coucordent, quod ibi dixit,
etiam si venerit signum praedictum a falso Propheta, non esse credendum. 20
Hie dicit: si non venerit, signum sit eum esse falsum. Scilicet duo esse
genera doctrinarum: alterum, quod iam receptum et divina autoritate aut
miraculis tirmatum sit. Adversus hoc genus nulla simt miracula admittenda,
ne angelus quidem de coelo. Nam ea miracula teutant uos, ut supra dixit,
1 «ölt. i3,24sicut ostenditur in Propheta illo 2. Reg., qui contra altare Bethel etiam -^b
miraculis duobus confirmatus erat et tarnen tentatus ab alio Propheta cecidit
et a leone percussus mortuus est. Sic Paulus praedixit, sicut et Christus,
Ventura sigua et prodigia mendacia adversus veritatem, ut seducerentur in-
fideles. Sic Satan ut fidem vastaret, multa signa fecit in visitationibus
sanctorum, in apparitionibus sjjirituum et similia. »0
Alterum, quod recipiendum est: hie uon debet credi, nisi signa fiant,
quia uunquam locutus est Dens novum verbum, (juod non siguis firmaret,
ut legem Mosi maximis signis eontirmavit, Euangelion etiam maximis et fere
assiduis, cum primum reciperetur. Igitur differeudus est assensus, ubi nova
doctriua venerit, donec signa fiant. Quod si fecerimus, fidelis est Deus, qui 35
non permittat eos facere signa. Si autem non fecerimus, recte permittit fieri
signa, ut fallaraur et pereamus. Sic ego meis insanis Prophetis feci, qui
2 De) Sicut 4 (sit) luera 7 curuui, ij[ui (sub) in [rj iiKiuiuc (luiniui
veni(uut)/c in veuitj 8 liij hü (eheih-xi Z. 10 und öfter) 16 assirlnt' 18 k. fehll
lö post eos Erl.
Deuteronomion Mosi cum annotationibu?. 1525. GSb
cum iactarent suiim spiritum tantuni esse, quantum nee A])ostoloriini fuisse
novimus, utpote qiii cum Deo per sese sicut Mose facie ad faciem loquantur
quottidie, iussi, ut miracula edereut, alias fide eos indignos esse. Ipse sane
promiserunt, sed ego nihil adhuc ^^deo vel audio, quin insultans dixi et
'• dico: Dens mens providebit, ne Dens vester faciat signa et miracula.
Fallunt autem rüdes ea miracula. quod non advertuut vel quod nou
noruut, quanta sit potentia et virtus Satauae, quantis praestigiis possit facere^
ut ^'idearis oculo captus, crure laesus aut alio membro aut toto coi'pore
aeger, cum nihil ibi verum agatur. Tum postea si voveris aliquid vel
in sanctum aliquem invocaveris, absistit, ut redeat sanitas, tum haec putantur
sanctorum meritis et virtute divina fieri. Sic in aqua suffocatum potest
aliquot horis teuere vivum sine apparente halitu et sensu, cum nihil illi sit
facilius quam ludificari sensus. In his omnibus spectanda non sunt tarn
miracula quam causa. Si opera et species sunt in causa, ut probentur,
15 Satan est. Verum in causa verbi et fidei non ludii sie rairaculis, quia odit
verbum fidei. Quod si etiam verum aliquid agatur, ut verus sit morbus et
Vera sanitas, nihil magis credendum, quia mille artifex novit et virtutes
corporis et herbarum et omnium salubrium vel noxiarum rerum, quas pro
sua voluntate nunc applicat nunc removet, ut facit per magas, quae laedunt
20 Corpora eorum, quos oderunt, quandoque et occidunt, rursum laesa sanant K".
Haec de Prophetis dieta sint. Allegoria Levitarum nihil inter filios
Israel possidentium est: ministros verbi debere non misceri victualibus et
omnibus abstinere, ut placeaut Domino, qui est eorum haereditas. Hoc est,
verbum est eorum possessio et opuleutia, quo serviunt Deo et populum
25 servant, ut haereditent terram promissionis, scilicet salutem animarum. Ins
etiam Sacerdotum de sacrificiis, scilicet armus, maxillae, ventriculus et pri-
miciae, idem significat eos in usu et ministei-io verbi esse, ut brachio sint
potentes in opere et maxillis verbi mordeant et molant impios arguendo,
increpando, obsecrando. Ventriculo vero foveant et tolerent infirmos. Primiciis
:io vero utantur, dum omnia tribui docent gratiae Dei, non viribus nostris.
Vates autem et omne illud genus aborainatiouum, quas hie Moses
numerat, significant impios magistros, qui e capite suo divinant, quae Deus
illis non praecepit, et ouerant conscientias certis diebus, certis operibus,
eertis locis, certis personis. Ideo hidificant conscientias faHacibus et speciosis
35 opinionibus et inanibus verbis non aliter quam malefici et incantatores oculos
praestringunt suis praestigiis, ut putent sese sentire aut videre, ubi nihil
sentiunt neque videut, quales i^iulus Ephesi. 4. 'panurgos' vocat, et proprie «pft. 4, u
per istos ludificatores et magos figurantur. Filios etiam lustrant per iguem,
2 Mose] Moses 9 agatur über (sit) 15 (Dia) Satan sie n 17 milie-
artit'ex als ein Wort 27 (fort es) sint 28 verbi o .•}2 e über (ex se)
9 voveris) volueris D ] 1 fieri. cum potius fiant satanica. Sic £ 24 et [nach
Deo/ fehlt F
ßgg Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
idest, populum falso studio pietatis accendunt et perdiint. Ut haec facilia
sunt applicatu et intellectu.
Cap. decimumnoiinm.
19,1 Cum eradicaverit Dominiis Deus tuus gentes k.
Finitis institutis de cultu Dei et magistratu pergit Moses in seeunda 5
parte legis, nenipe charitate, quae in seeunda tabula continetur. Unde hoc Cap.
per totum agit de homicidio et de avaricia, quomodo sit homicidium fortuitum
ignoscendum et voliuitarium punieudum. Deinde generali sententia omnem
iniuriam talionis lege vindicandam statuit. Exigit enim charitas, ut publicae
paci provideatur, sed nisi mali coarceautur, pax constare non potest. Quare 10
charitatis est leges strenue et sine inisericordia administrare in vindictam
raalorum, ut serventur boni et pii. Rursus charitatis est legum rigoreni
aequitate remitti, ut niisericordiam cousequatur, qui similis quidem est malo
et nocenti et tarnen nee malus nee nocens est, quia nolens et invitus fecit.
Ideo hie mandantur separari tres civitates refugii pro liomicidis involuntariis. in
i«(,4 Qui j)ercusserit proximum suum nesciens K.
Declarat exemplo, quäle velit intelligi involuntarium homicidium, satis
crasso, scilicet si quis aliud agens ceu ligna caedeus et ferro elapso per-
cusserit proximum. Vides hie pulchre, quomodo Epiiciam seu aequitatem
in legibus requirat Deus, ut nou secimdura facta solum sed seeundum volun- -o
tatem iudicari velit. Nam hoc exemplum generaliter trahendum est ad omnes
leges, ut quicquid peccatum fuerit, aniraus potius quam manus peccautis
spectetur, ut hie Mose expresse definit illum non esse reum homicidii, qui
nullo odio sed casu aliquem occiderit nolens. Sed hie animus tarnen certis
signis et circuustantiis probari debet, ne cuivis liceat post factum dicere 25
*Non feci volens'. Ideo Mose ponit exemplum de ferro elapso et plane eam
circunstantiam , quae probet homicidam aliud agentem praeter voluutatem
opus fecisse homicidii.
Sic si aliquis imprudens oculum alteri vel pugno vel lapide excusserit
prorsus aliud agens, quam ut oculum illi excuteret, reus non est iniuriae. 30
Sie si alio quovis membro laeserit aut damno aflfecerit, ut ego vidi factum,
quo frater fratrem gladio transfodit et oecidit, dum aprum, qui fratrem
oppresserat, transfodere studuit. Ita euim habent res mortalium, ut cuilibet
a proximo sit expectandum periculum. Qui enim in societate coramuni
1 (imp) pietatiK 8 (lecimummmuin] 19 4 ic. fehlt 7 (& do omni al) r
10 (propt) nisi 12 (legis) logura 13 vt (tüta sit t'ortuita) misericordiaui
16 iC. fehlt 17 exemplo rh 18 crasse quis i> 21 (Deus) velit 24 (h.) odio
2fi plane über (prorsus) 29 aliqu(em) c in is 34 expectandum über (fercndum)
10 cnerceantur CF
Deuteronomion Mosi cum annotationibiis. 1525. g87
vivere volet et friii pace, securitate, tutela et omnibus iuribns, eoiuodis et
bonis, debet etiam ferre pericula, damna et incomoda et totam fortuuam,
utcunqiie acciderit. Sic luristae dicunt 'Civis debet civi inceudiiim\ hoc
est, si velit esse civis, cogitur perielitari cum vicino in incendio ant alio
5 quo%'is damno.
Cum autem dilataverit k. Si tarnen servaveris ?c. 19,8
Vides promissiones legales pro temporali regno longe aliter se habere
quam promissiones gratiae seu spirituales. Xam promissiones legales nituntur
hominum voluntate et meritis, ut hie dicit 'si tarnen servaveris^ ideo uon
10 simt stabiles neque perpetuae, qiua merita hominum nulla permanent sicut
nee homines ipsi quantumvis sancti. At promissiones spirituales sine meri-
torum respectu nituntur sola aeterna et gratuita misericordia Dei, quia 'non 9iöm. 9, i6
est volentis neque currentis sed miserentis Dei'. Ideo in illis regnat, imo
perit et perdit omnia liberum arbitrium. In istis regnat et servat gi'atia et
15 Spiritus.
Ne effundatur sanguis innoxius. i9, lo
Vides involuntarium homicidium ab ipso Deo definiri innoxium, sicut
et paulo superius dixit: 'ne percutiat animam eins, qui non est reus mortis',
quia nuUum contra eum, qui occisus est, odium habuisse monstratur. Ecce
20 animus innocens ab odio facit factum innocens ab homicidio. Ideo vult
multas cix-itates refugii, quia multa in magno populo pericula mutuo con-
tingunt. Et notandum, quod illud, ubi dicit 'ne forsan proximus occisi per-
sequatur et percutiat animam eins, qui uon est reus mortis^ nullo modo sie
intelligi debet, quasi vindex ille privata manu debeat vel ei lieeat homicidam
25 occidere, sicut textus pro seditiosis videtnr sonare, sed quod ipso agente
causam occisi Indices per legitimos testes causam debeant expedire, quod
quia fit illo impellente et urgente, dicitur ipse facere iuxta illnd: 'Quod per
nos alii faciunt, nos fecisse recte dicimur\ 2s am nulli licet seipsum vin-
dicare, sed 'mea est (inquit) vindicta'. Ideo mstituit Indices et Magistratus. mm. v>, 19
30 Si quis autem odio habens k. 1», 11
Et hie vides vindictam Magistratni mandari. Dicit enim: mittent
seniores ci^^tatis et tollent illum inde. Et tamen quasi id sit facturus vindex
ipse, mox addit: tradentque in manus proximi seu ^nndicis, non ut ipse
privato gladio eum percutiat sed coram iudicio reum agat et ad mortem
35 perducat. Quin quasi totus populus hoc facere debeat, dicit: non miserearis
] comodis rh .3 dicimt. (Qnilibet) ciüis (toleiantiam) inceiuli(.i) fc in umj
4 yiclitari über (expectare. ut) in [über (piclitetur)7 incendio (&) aut
20 ideo bin 29 magistratus und 17 sicut bis 20 homicidio ;/ 24 ei »
4 in fehlt ABCDEF u. Erl. :{2 id fehlt Erl.
ggg Denteionomion Mosi oum aimotationilius. 1525.
eius, ut auferas innoxium sanguinera de Israel. Reliquiim ergo est iura illa
et publica.« executiones iurium mandari quidem poj)ulo sed tali, qui Magi-
stratibus et ludicibus ordiuatus sit, qui accusante vindice et testibus pro-
bantibus iusto iudicio secuudum legem iudicent et occidant.
Vult autem, ne voluntario homicidae misereantur, quia malicia peccavit s
et pacem publicara turbavit. Et hoc exemplo vides imraunitates illas loco-
rum, quae apud nos vice c-ivltatum refugii sunt, debere tantum iunocentibus
.; uKoi .-^i.H prodesse, nocentibus vero nihil prodes.se. Sic enim et Exo. 23. praecipit
voluntariura homicidani auferendum et avellendum etiam ab altari Poraini
et occidendum. Hodie vero prorsus indiifereuter ac ut plurimum solis w
nocentibus refugii loco sunt immunitates illae ac manifestas iniurias tuentur,
forte exemplo Romuli Romanorum parentis, qui latronibus Romam ]>rimo
fecit immunitate patronam.
19,14 NoD transferes terminos proximi tui.
Insiguis locus contra avariciam et tyrannidem, ob quam uon raro et n
homicidia fiunt, ut terminos liceat occupare. Interest igitur officii magistratus
curare, ut civis a cive tutus sit in loco haereditatis suae. Praesertim in
hoc populo Israel fuit id necessarium, ubi haereditates impermixtas esse voluit.
19,16 Non stabit testis unus contra aliquem.
Sic supra Capitulo 17. 'Nemo moriatur uno contra se dicente te-sti- 20
monium'. Pulchrae gnomae sunt, dignae, quae omnium ore celebrentur.
»inith. 18,16 Xam et Christus hanc non semel allegat: In ore duorum vel trium testium
stabit omne verbum. Sed quid, si uterque testis falsum dicat? Quid faciet
Iudex? Respondetm': Si scierit falsum eos dicere, non iudicet. Si nescierit,
iudicet secundum testes, hoc enim cogit ludicii ordo a Deo institutus, qui si.s
iubet duobus testibus credi. Deus ^^derit, quomodo testes illos retaliet, et
ipsi viderint, quomodo respondeant Deo, quod hac eius ordinatione et autori-
tate sua sint abusi ad perniciem proximi, quales fuerunt testes falsi contra
Naboth lesreeliten, contra Christum et Stephanum. Et is, qui perit hoc
modo, malum suum inter ea numeret, quae supra diximus civi a cive esse au
expectanda, qualia sunt incendium, ])estis, contagio, bellum, plaga et quaevis
alia iniuria. Sicut enim periculum incendii cogitur ferre a vicino, ita et
falsum testimoniiun et omnia alia incomoda.
19,19 Facient ei, sicut fratri suo facere cogitavit.
Hie habes apertum et darum textum, quod conatus puniendus sit, a-
2 public^ 5 ne o 6 (immut) immunitates 16 (loc) terminoH 17 (q^)
tutus 20 Capitulo fehlt 22 testiüm 0 27/28 & autoritate sua r/i 31 & über
(aut) .35 (cl) aptum
2 publicao ABCDEF publica» Ei-l.
I
Deuteronoinion Mosi cum aiinotationibus. 1525. ßg9
etiam si factum non inipleatur, quia testem occidi mandat et animam pro
anima sine misericordia toJIi ab eo, qui contra animam falsum testimonium
dixit. Nam ideo legem talioui,s hiiic mox subimigit, quod faciendnm sit
falsum testimonium diceuti, sicut ipse facere voluit, ut et hie dici possit:
■■< 'Lex haud aequior uUa est, quam necis artifices arte perire sua\ Sic deutem
pro dente, oculum pro oculo k. uon modo de facto impleto sed etiam de
conatu tentante iutelligitur. .
Sed hie quaestio reliqua est de illo innocente et iuvoluntario homi-
cida: Si innocens est, cur tali peuae subiicitur, ut exulari cogatur in urbe
10 refugii extra urbem suam'), donec Sacerdos magnus moriatur. Deinde siqua
forte extra fines urbis refugii inventus et occisus fuerit, vindex innocens
deceruitur, ut Numeri 35. scribitur. Respondetur: Sicut is, qui forte occisus 4 OToj. 35, 2t
est, nna cum suis coguntur hoc malum vicinitatis et cohabitationis civilis
ferre, ut dixi, Ita et ille suum exilium eodem iure tanquam malum, quod
1- illi ex vicinitate contigit. Lex autem tarn rigide hoc sancit, ut ab homicidio
voluntario magis absteiTeat et iniuriam quamvis invito animo illatam tarnen
amicis molestam utcmique penset et mitiget velut iniuria contraria.
Allegoria.
Occidere proximum est: verbo doctrinae animam eins perdere et con-
20 seien tiam seducere. Id si fiat imprudenter, hoc est, si forte verbum tractatur
]ion legitimo sensu, ut aliquando solent Patres, ubi ex Petra Christo fecerunt
Petrum aut opera uimium docuerunt et verba fidei ad exteraam speciem
traxerunt imprudentius, ut dum regulas vivendi, certa statuta ieiunii, festo-
rum et aliarum ceremouiarura posuerunt, Occiderunt quidera animus, quau-
25 tum est in facto, sed ipsi plane hoc non egerunt, ut occidereut, sed sors et
casus humanae naturae coecutientis et imperfectae in fide sie labi cos feeit.
His Signatur urbs refugii, promissio salutis, nempe verbum illud: 'Dimitte
nobis debita nostra", Toleraturque eorura imbecillitas, donec Sacerdos moriatur,
idest, donec cognoscant pleniore fide Christum esse, qui sua morte omnia
30 peccata destruat et nos liberos faciat. Xam hac conscientia servamur omnes,
quod scimus omnia peccata sive ignorata sive imbecillitate commissa in
Christo dimitti, si fugiamus ad eum et petamus dimitti.
Qui autem odio flagrante sciens occiderit aliquem, is sine misci-icordia
occiditur. Hi sunt haeretici, qui hoc agunt autore Satana, ut animas sedu-
35 cant, in suas seetas alliciant, a Christo et puro verbo avellant. Quin delec-
2 tolI(en<lani ei) c */( tolli darUher alj eu :] talion(eni) c in is 5 artifice(ni)
c in s 10 donec bi.< moriatur /•// 13 inaliun iure vicinitatis 19 (& ve) &
20/21 (sg) verbum tractatR (vt fallatur) non 25 sors] Ibrs 20 (na) natura
& r. aus (in) 27 (vb) vrbs l)inntt(it) c in e 02 (limitt(untur) c in dimitti
31 quod] quo E
'j bn« et tmiB au^ feiitcv ftntt cUnhc jcl) [xi>J in bev [tntt bcv jüfludjt n
Cutters aOßetfe. XIV. 44
(390 I>ontt^i-nnomion Mo><i ciiiii nniiotiitionilins. 152r>.
tautur et gloiiantur in inultitudiue pereuDtiuni et sibi adhaereDtium. Ideo
iiullam mereutur clementiani nee habent remissionem peccati, enni siut suo
iit. 3, 11 iudicio conderanati, Tit. 3., et peccent peecatum ad mortem, quod nt non
toleratur ita nee remittitur. Est enim blasphemia in spiritnm sanctnni, pro
1 vioi). -., it; quo non est orandum, alt lohannes. s
Non quod pro uUo peccato non orari debeat sed quod non sit orandus
Deus, ut ipsum pro non peccato habeat aut ])ro iusticia acceptet, sicut Mose
4 ?."(iM". II), 15 orat Numeri 16., ne Deus respiciat eorum sacrificia, hoc est, ut imputet pro
peccato, sicut vere peecatum est, quia ipsi illud non imputant sed iactant
pro iustitia. Alioqui pro omni peccato, quod agnoscimus, or.itur et sie non lo
(Sni. :,, 17 imputatur, ctiam si perseveret, nt sunt reliquiae ])eccati in carne, Gala. 5.
Hoc enim ^'ult lohannes, dum pi'o peccato ad mortem orari non vuk, idest,
non vult, ut habeatur ])ro non imputato aut pro nnllo peccato, (jualia vuh
omnia haberi, quac agnoscimus et confitemur. Nam orare pro tah peccato,
ut pro non peccah^ habeatui-, est petere, ut eorum haeresis et impietas Deo ir,
*lJi. f>, snon displiceat seu ut sit Deus, cui ])hiceat impietas, contra j^sal. r>.
Non transferri terminos a prioribus positos est niliil addere doctrinae
ab Apostolis traditae vehit melius consulendo rebus conscientiarum. Et huuc
locum fortitcr pro sc iactant 8ophistae et Pontifices, dum pro suis statutis
et cousuetudinibus clamant non esse transferendos terminos, quos constitue- 20
runt patres. Per patres intelligunt autem suos Pontifices et Doctores non
autem Apostolos. Sic allegorica sententia suas fabulas stabiliunt interim
non videntes, quam ipsi sint primi et soli omnium (etiam allegoria stante)
transferentes terminos non modo fidei et spiritus ]>er priores, Apostolos et
Christum in Euangelio, positos sed etiam suos ipsorum a suis prioribus et 25
a seipsis positos, cum id sit unum eorum Studium, ut leges legibus mutent,
accumulent et, ut ille ait, leges figunt precioque refigunt, ut videantur legis-
lationem vice ludi ac tesserarum habere, quibus ludant in conscieutiis homi-
uum, et tamen aliis obiiciunt, ne transferant terminos, (juos priores posuerunt.
JiCx talionis 'oculum pro oculo k.' significat falsos Doctores puniri a -w
Deo, sicut ipsi nocuerunt, ut si occiderunt, occidautur, si laeserunt et in-
firmos fecermit in fide aut operibus et non sanum docuerint verbum, secun-
iWom. 11, 15 dum hoc et ipsos rccepturos a Deo, ut Paulus Roma. 15. dicit eos in Christum
peccaro, dum ]>ercutiunt infirmos, pro quibus Christus mortuus est. Sic falsi
testes, qui testificantur ad versus proxinmm, sunt, qui conscientiam peccati :i5
et mortis faciunt, ubi non est, ut occidant animas, quae non moriuntur, et
vivificent, quae non vivunt. Hi ergo sunt inquirendi diligenter et eis fjicien-
dum, sicut cogitavcrunt facer(\ Hoc est, sunt superandi verbo scripturae
et damnandi, hoc est, verbo decernendi ad j^erpetuam damnationem, nisi
8 'i'h. '].7-/i (J vor Null quod xo/rie am liande CI 8 (uec ois) hoc 14 (ignoi')
agiioscimiis is ^i <• //, Et 27 vt [r„r ille/ </ :i7 Hü 38 srnpUir(i) c in o
Deuteronoinion Mosi cum annotationilms. 1525. 891
resipuerint, p]t probancluni, quod falsa sunt, quae senserunt. Sic occiduntur
et daninautur spiritu oris Christi, iit vivant, si velint, aut })erpetn(i cum sna
(loctriua pereant.
Cap. Yicesimum.
Si exieris ad bellum contra hostes tuos 2C. ■■^',1
Adhuc perstat Mose in causa homicidii usque ad vicesimum tertium
capitulum. Ideo ut omnia istius populi certo verbo gerantur, statuit eis et
legem belli sane pulcherriniam et victoriosissimam, si eam servassent. Quoties
enim pcrcussi sunt ludaei, id passi sunt, quia legem haue non servaverunt,
10 Cum non fuerit possibile, ut vincerentur, si secundum lianc legem bellarent.
Primo toUit eis fiduciam in armis et viribus, ne putent sese esse, qui
viucant ac triumphent. Et iacit invictum fnndamentum et perpetuum robur
victoriae, verbum seil, magnificae promissionis et fidei diceus: Xon timeas
eos, Dominus enim Deus tuus tecum est. Deinde iubet hoc verbum in acie
if, ]n*aedicari a Sacerdote et inculcai'i dicens: Audi, Israel, vos hodie pugnatis
contra hostes vestros, non mollescat cor vestrum, nolite metuere, nolite
pavere nee formidetis eos, Quia Dominus Deus vester anibulat vobiscum, ut
pro vobis pugnet et vos salvet. Obsecro, quid mirum, si populus talibus
promissis armatus etiam sine armis non solum hostes suos sed totum adeo
20 raundum vinceret atque percuteret? Qui muri, quae arma, quae vires, quae
multitudo his resistent, pro quibus Deus puguat? Nonne hoc senseriuit
Aegyptii in mari rubro, quando dixerunt Tugiamus Israelem, Dominus enim 2 3Jtof. u, 25
puguat pro eis contra nos"?
Hinc fluxerunt illae gloriationes 'Non in arcu meo sperabo nee gladius m. u, r
25 mens salvabit me'. Et iterum 'Xon in tibiis viri beneplacitum est ei neque^(i. 147,10
in fortitudine equi voluntatem habebit'. Et 'fallax equus ad salutem et fortis iäf. 33, 17
non salvatur in multitudine fortitudinis suae^ Et 'Benedictus Deus, quii'i. m, i.m
docet manus meas ad proelium et digitos meos ad bellum. Ipse enim dat
salutem regibus'. Sic Jonathan filius Saul: 'Non est difBcile Domino salvare 1 snm. n, c
.10 in paucis vel in multis'. Igitur fide in verbo Dei bella huius populi gerenda
docentur. Fide enim Dauid Goliath percussit et omnes victorias suas im-
})]evit. Quoties vero sine fide solo numero et co})ia bellaverunt, caesi sunt.
Secundo, sie armatos verbo Dei induit et larva corporalium armorum 2(i, :>
et instruit aciem iubetque neoph}i:os et formidolosos abire et delectum viro-
3.T rum facit et omnia non aliter ordinat, ac si suis viribus et armis fisi bellare
deberent more aliaruui gentium, (^uod facit, ut abscondat sese sub hu'va
4 f'apitulum 6 7 arl 28. cap. 7 (&) vt eis & o 0 id fe/tll 1<> vin-
cerenr 12 inüictum r \■^ & fidei rh diceus] d. l."> (d.) ji 20 (^u(os)
niur(os) c in Quis /äo/ nmri .10 vel (in . .) in 3:3 laruani :'•.') iacit (liec non)
& omnia fisi rU
1:1 dicens (' d. ABJ' dii-itur A'
44*
(592 Di'uteronoinion Mo.si tum iinnotationilius. 1525.
externa et ooculte per fidem verbi sui operetur victoriam, ne seil. Israel
tentare vicieretiir Deuni, dum nudus et inermis pugnaret. Nunc autem discit
arma quidem gestare et ai)paratu hellico uti sed non in ea confidere. Non
enim per arma nee per apparatum sed sub armis et ap})aratu vult eum vin-
cere, ut sie fides habeat locum, quae est non apparentium, et vitetur tentatio 5
Dei, quae omittit, quae Dens foris ad usum belli dedit. De hac larva Dei
et supra diximus. Non enim dixit Dauid: Sine gladio meo bellabo et sine
arcu meo salvabor, Sed: gladio et arcu quidem bellabo, sed non in eo
sperabo. Non sine pane et vino vivam sed non in panem et vimmi vitae
spem ponam. Sic de aliis omnibus. 10
20, K» Tertio, ne ludaei sese natos putarent tantum ad occidendos homines
ac non potius ad servandos pios et quietos et ad castigaudos impios et in-
quietos, legem ])raescribit, ut pacem prius offerant hostibus. Id quod et
gentes quaedam servaverunt, ut Poeta de Romanis dicit: 'Parcere subiectis
et debellare superbos'. Et Angustus pacem semper bello praetulit nee ir,
nisi necessitate urgente bellandum esse dixit. Siquidem bellum simile esse
dixit aureo hämo, ubi sumptus maior est quam fruetus et tamen amissus
nnlla una captura aequari potest. Et fere ludicem Deum praesentem vide-
m\is in onniium bellorum eventibus, ut qui bellum jirimi movent deserta
pace, semper vincantur. Sic et rex losias cecidit, dmu pacem oblatam con- 211
temneret et bellum contra regem Aegvpti moveret. Sic regna mundi bello
parta bello perierunt. Et ipsum novissimum Romnnoruin imperium, (|Uod
omnia perdomuit, facta est rapina omnium gentium.
Quarto, ista lex belli constituitur adversus exteras gentes, nt rebellibus
subiectis omne raasculinnm interficiant servatis mnlieribus, parvulis et iumentis 2.s
et tota praeda civitatis ac intcj" se distributis. Sed ipsos Cananaeos et
Amoraeos, in quorum terra erant habitatnri, prorsus anathema iubet f'acere,
ne nllae sint reliquiae, a quibns discant , impietates et abominationes. Hos
enim po])ulos divina sententia tradidit perdendos et delendos omnino, Ideo
non cupiditate vindictae aut libidine ferri vult ludaeos grassari in gentes -lo
sed obedientia sui praecepti, ut impleant irnm eins in impiis illis.
5 fide(m) c in s 12 & quiptns //' »<\ o ]fi dixit feJi/l 18 vna c
19 (incip) mouent 21 (iniret.) moueret 28 inipietatem 30 vindictQ 0
28/29 Hos enim bis 693,24/25 propter causam fehlt in den Drucken und ist oben aus der
Handschrift Luthers erf/änzt (s. die Facsimile). In A schliesst Bl. CCII'"' mit abomina- und
dem Kustos tioues, El. CCIl^ her/innt (flieht ti:ie sonst mit dem Kustos der vorhert/ehenden Seite,
■iondernj mit fidel. Hie auto ^093. 25^. Der Umstund, duss in der Jh. hei abomina [tioues
dem Zeichen des Seiten Schlusses leine Seitenzahl des Boijens (c) heigefih/t, die letztrorheryehendc
aber 3 und die nächstfolgende 4 ist, löset darauf schliessen, dass der fehlende Abschnitt als
richtifje Seite CC'II^ ursprünglich gesetzt war, dass diese aber beim JSinschliessen der Druckform
in die Fresse zerbrach und man nun statt die Seite noch eimnal zu setzen, das Versehen zu
vertuschen suchte: Luther gegenüber dadurch, dass man in der Hs. abomina] tioues hei der
Ziililiiiiii iihcrgiug und rieUeichl schon im Korrelturhflgcn nus dem Schlufiixafx des <tusgff '(dienen
Duuteronomion Mn.si cum annotiitionibus. 1525. (393
Quiuto adiicit civilem et pulclimin inoderationem in hello f?ervaudani,
scilicet ne arbores fi'uctiferas succidant, .sed infructiferis utantur ad niachiuas,
(jnia civilem et uon barbaruni hune populiim esse voluit, iit iion ad vastaii-
dam terraiii, qnae nou peccavit, sed ad corripieudos impios bella gererent. Et
-r< piilchre movet sensum et atif'eetuin eivilitatis, dum dicit: (piia lignum est et
non homu nee potest te obsidere. Nunc vero \\t sunt humines feri, imo fere
et bestiae, omuia ferro et flamma populautur. Certe (pii sie voluit modera-
tum populum, ut arboribus pareerent, nunquid passus fnisset, ut victis
liostibus tbrerent in matronas et puellas stupris ac libidinibus et aliis sae-
m vitiis, quas hodie cernere est in barbarie nostra.
Sexto est et hoc pulchrum humanitatis et civilitatis exemplum, ([uod
u bello sunt liberi quatuor honiinum genera, seil, qui aedificaut novas domos,
qui plantant novas vineas, qui ducimt uxores et qui sunt meticulosi. Aequum
est enim cives nou gravari plus iusto et ut ratio habeatur personarum, ne
i.i paribus onereutur oueril)us novi mariti et nc»vi patresfamilias cum caeteris.
Valet enim hoc ad augendam rem })ublicam et ad multiplicandinu populum.
Alioqui si paria sint onera, fieri posset, ut segnius aedificarent domos et
ducerent uxores sicque decrcscereut familiae et res familiäres. Quod vero
meticulosos uon vult militare in bello, ue aliis sit occasio pavoris, iterum
20 simulat sub larva, quasi victoriam illis donet virtute auimorum, cum ipse
auimis eorum utatur ad victoriam sicut alia qualibet externa opera crea-
tiirarum.
Allegoria.
Bella huius populi bella s[)iritualia signiticant, quae geruntur propter
ar. causam fidei. Hie ante omnia opus est, ut sciamus Deum in nobis esse et
pro nobis pugnare, qua scientia tuti ac animosi bella Domini geramus, Vires
vero nostras, hoc est, sa})ientiam, scientiam, intellectum , deinde et arma,
idest, gladium Spiritus et scripturam esse nou uisi externam operam, sub
qua in nobis potens est et pugnat viucitque Dens. Sicut Paulus ait: 'Arma 2 isoi. lu, »
M nostra non sunt carnalia sed poteutia De«/. Ne nos gloriemur, quasi nos
simus ({ui vicerimus, sed sohis Dens triumphet nos in omni loco, (jui opera-
tur omnia in omnibus nobis.
7 populautur «iey (v;i staut) Certe ii/jer (Porru) 9 (iu iiin'iW [(J in (hjnms
igue) & alijs 10 est o 12 lilier(;i) <• in i 13 (lustuiu est) Aeqüü 21 sicut] sie
StücJcen die /luiidxchrifUiche Erijünzuiyj anbrachte, die icir in manchen Exemplaren von A
(%. B. dem der Knaakeschen Sammlung, dem Wolfenbültler) finden: abuminationes. Allegorice
significantur liic bella gerenda in causa fidei. CDE haben aboniinatioues fidei. Hie . . . li hat
den handnchr. Zusatz aus A uufyenommen fdoch siguificatur^, ferner findet er sich in Wittenb.,
Jen. und Erl. ^significantury an dieser Stelle, mährend F Um hinter iiul)is. (Jürj, :)2 (doiit Alle-
goriaej aubriu;/!. Von den Übers, hat a und Wulch: gteluel 'bt'j gtaubcnS. Apic ift üor oUcm . . .
Wittenb. und Atlenb. : ©reiucl bcö 65lau6cn§. •^itciiniu'it Werben l)eitnnc^ aitflcjcigt luaä Wit fuv
Ärieg in be§ glauüenä jachen fuvcn niuijcii. 3)qö ift üor allem . . . Ebenso Leiii-.., wo vor !Q\tx=
innen eine Überschrift: Allegoria ober •öeimtti^ Jßerftanb eini/eschobm ist 29 Sicut et f>
82 uobis. Allc-oriue signiticantur hie iisir. (',■;//. :iii 092, 28} F
1)94 I)f uteronoinion Mosi cum annotiitionilnis. 1525.
Tria geneni hostiuiu habeuiiis. Prinuiin^ qiiud paceiii oblatani acceptat
t't «ubiicit sese uobis, Secunduni, quod repugnat. Haec duo Mose signat
[jer exteras gentes louge a terra proiuissioDis sitas. Tertium est iDternum
et domesticuni, iit sunt Canauaei, Amoraei 2C. Hi sunt triplices haeretici.
Primi non pertinaces, qui facili opera cedunt adniouitioui et pacem faciunt .^
subiecti in cliaritate servientes. Secundi, (jui resistunt et armis scripturae
sese defendunt. Ex Ins mascuH sunt Decidendi, reliqui in praedam diripiendi,
hoc est, verbo Spiritus sunt principes et potiores inter eos daninandi et, si
pertinaces sunt, tanquani mortui perpetuo reliuquendi et pro Etlmicis et
publicanis liabendi, reliqui vero eorura suscipiendi et distribuendi in opera lu
cliaritatis. Sed domestici illi et prope positi sunt prorsus cum omuibus
delendi. Hi sunt, qui prorsus sunt obdurati et obstinati, incorrigibiles, lii
verbo sunt anathema declarandi et segregandi de niedio nostri.
Non enim hie gladius carnalis corpora percutit sed verbuni Dei cou-
scientias. Victis vero conscientiis satis est victum, quia destructa est altitudo is
sensus, quae se extulit ad versus scientiam Dei. Reliquum quod in carne
vivitur, etiam si infirmum sit, tolerandum est, Quia occisa impietate cordis
non nocet infirmitas caruis, cum peccatum in membris iam non imputetur,
postquani amputatum est illi caput serpentis, idest, sensus et opinio impie-
tatis. At ubi caput et opinio non cedit, etiam id, quod in carne vivitur '^»
optime, simul cum impietate cordis occiclendum est, id est anathema facien-
dum, quia illis nulla remissio, nulla misericordia, nulla gratia reliqua est
super peccato in carne reli(pio, qui impietatem cordis servant. Deinde omnia
damuata, quae bona facere sibi videntur. Isti sunt Cananaei et prope siti
Amoraei. -'&
Pacem offerre est Euangelion pacis et doctrinam quietae et laetae con-
scientiae, hoc est, purae fidei ofiPerre impiis et inquietis magistris ac tortoribus
conscientiarum operibus sese fatigantibus. Arbores fructiferas non caedendas
esse significat: si (|uas habuerint scripturae autoritates veras, non esse
negandas. Nulla enim haeresis uni[uam tuit, quae non etiam vera aliqua su
dixerit, Ideo vera non sunt negauda propter falsa. Infructuosas vero succi-
dendas et in machinas vertendas esse significat: Scripturas ab eis perverse
citatas et (jbiectas esse retorquendas in ipsos autores et suo eos raendacio
inutili contutaudos.
Spousuni uovum et aedificautem d(jmuiu ac [)lantantem vineam non »5
1 lim. 3, G mitti ad bellum est: non neophytum constitui in ministerio verbi (ut Paulus
docet), ue inflatus in la({ueum cadat criminatoris. 8ic nee meticulosum, id
1 accepta /«o7 4 (He) CananQi Hij 8 (. .) chnnnädi 10 reliquo
11 (&) illi 14 dei o 16 sensus o (est) quod 17 (viüütur) dafür viüitur r
Ib iiiem]j'"is 20 viuitur über (viüüt) 26 Euangeliutu hier auch in J/,i. 27 hoc
bis ridei rh 35 in Sponluin ist Spo aiiis Nou ß] c
■'53 retcii-(iueud<ps 7''
DeuttTouoinion Mo.-^i cum iinnotationilius. 152ö. (i'Jö
est, iutinnuiu fiele, sed, ut Titum monet, eum. 4ui tenax .<it sanae dootriiiae 2it. i,?
et poteus iu verbo ad exhortaudum et contradieentes revinceuduin, ne in
bello vel pereat vel fiigiat, idest, vel superetur impietate vel cedat ioipii.s
Maü'istris. Xam quod hie de Douio dedioanda et viuea facienda coiiimuni
.-. et sponsa domum duceuda dieit, .•iignitieat usii exercitatiuii essc debere luilitem
verbi, ut uon auditu solo sed experieutia quoque doctrinaiu uoverit. Domus
euim P^braiee tunc dedicatiir, qiiaudo iisii et inhabitaudo occupatur. Et
vinea communis fit, quando quis usu et fructu eins potitur. Spousa aecipitur,
(juaüdo cousuetudo vitae cum ea habetur.
lu Cap. vicesiinuiu primuni.
Quaudo iuveDtum fuerit Cadaver occisi in terra k. '^i' •
Adhuc perstat iu causa belli et sanguinis hoc Cap. Mose. Primu iu-
stituit ceremouiam quandam iusiguem super occiso invento in agro, cuius
autor ignoretur, quomodo reatus ille sit tolleudus. Quod malum et ipsum
lö inter ea uumerandum est, quae ci\-ilia et vicinitatis iure ferenda diximus.
Alioqui cur ii potius hoc reatu ouereutur, qui_viciuiores habitaut occiso, cum
fieri po.-sit, ut a remotioribus vel peregrinis occisus sit? Pouitur autem ea
lex meo iudicio ad terrendum rüdem populum legis externa illa pompa
tristiciae et poenitentia, ut ab humicidiu retrahautur, quemadmodum soleut
•>i> pueri ext€ruis spectaculis et terriculamentis a malo absterreri.
Secuudo, legem praescribit de mulieribus captivis. Et vi des hie, quan--.M,iii
tum lex indulgeat railitibus ludaeis, ut uon modo liceat plures uxores habere
sed etiam, si amor iusserit, gentilem et captam bello. Xam cum supra eos
milites descripserit, qui uon sunt novi mariti, palam est fere omnes couiuges
:•;, ultra amuuu ad miuus fuisse, qui militarent iu bello, et his couiugibus
militibus permittitm- etiam geutilem uxorem domum ducere. Et quod amplius
est: post ubi displicuerit, ius facit eam dimittendi sed liberam, ut alteri
nubat, nee veudi aut prostitui possit. Hör euim houestati civili uon con-
venit, ut humiliatam vendat aut prostituat.
:w Sed quid hoc est? Xuiiquid ludaeis licuit mulieres prostituere? Non
habet textus verbum prostitueudi sed vocabulum 'Amor', ijuod veuundare
aut locare significat, ut mihi videatur cs^e sensus: non debere eam vendi
pro pecuuia aut ali(j quovis modo pro lucro dari, cui maritus voluerit nempe
servo vel amico, sed prorsus liberam dimitti, ut ipsa potius ab eo libera
35 uubat, cui voluerit. In summa, ista quoque lex partim ad ea pertinet, quae
4 :6i) Xaiii « 4uis o (Jouii; Spousa y habetur. (Hinc veuit) 10 Capi-
tuluiu (V) XXI 12 sauguiuis & belli u in & belli sanguinis Moses Hi (fuerint)
habitant 22 (cedat) lex 24 (fere) milites 26 (alia) etiam
ö «leiluccmla /•' 1') iiitci«M .\f.'l>]'
(39(3 Deuterononiion Mosi cum annotationibu«. 1525.
ad duriciam liidaeis indulsit Moses, ut Christus de libello repiidii docet
lüatti). ly, sMatt. 19. Iniquum est eniiii uxorem sine culpa et sola viri libidine dimitti,
tarnen pennittitur duris et barbaris ea iniquitas, ne malus nialum perpetrent.
Pluralitas vero uxorum huic populo erat peculiaris taiu exemplo patrum
(juam iure legis. a
Ritus autem ille, ut circuncidat ungues et deponat vesteni eaptivitatis
sedeusque lugeat uno meuse patreni et matreni, statuitur, ut mitigetur asperitas
facti, nempe quod geutilis ducitur in populo Dei, ut liis velut lustrationibus
sauctificetur et populo saucto misceatur oblita gentis et coguationis suae,
nova creatura secundum carnem facta. Oportet enini rüde vulgus externis ui
ceremoniis et pompis duci et capi ad liouestatem et reverentiam, cum spiritu
non ducatur.
21, i"> Tertio, legem de duabus uxoribus et prole earum pouit, ne Primo-
genituram maritus det pro suo aö'ectu et amore filio dilectae, qui primo-
genitus non est. Nam Primogenitura nobilissimus et summus honor erat i"-
liberorum, quae non arbitrio hominis sicut coniugium captivae sed bene-
dictione coelesti obveniebat, ubi non est personarum respectus, ideo non
debet trausferri arbitrio humano aut pro libidine amantis vel amatae mutari,
ut sit generalis gnome huius legis: Quod Dens donat, homo non tollat.
Satis dura haec lex fuit tam viudictam in odiosam uxorem quam gratiam w
in amatam uxorem coercens. Vindictani enim et gratiam ponere non est
j)arvae virtutis, imo impossibile naturae, ideo lege extorquetur et vi, quod
malicia non vult nee potest. Vides igitur hie pluralitatem uxorum lege
permitti.
■21, IS Quarto, legem de filiis inobedientibus morte plectendis. Optinms et '.'s
iustissimus legislator Moses, qui non tantum minora crimina morti adiudicat
sed multo magis et maiora. Inter homiues sie habent leges et mores, ut
homicidia et furta morte plectant, adulteria vero vix morte. Porro filiorum
inobedientiam et perditam vitam non puniunt morte, multo minus sacrilegia
et impietates ac blasphemias in Deum et Dei verbum. Hie vero tam rigide so
])raecipit Mose filioinim rebellionem castigari, ut etiam parentes ipsos huius
mortis iubeat esse primos autores, ut qui ipsi adducere ad iudiciujn, accu-
sare et testificari debeant contra filios proprios. Tanti facit Dens obedientiam
et reverentiam parentum. Atque utinam eam legem et nos imitaremur, (juo
plus tiraoris et pudoris infreni et eifronti iuventuti iucuteretur, (piae tam 35
miseris exemplis, tam protervis moribus passim perit.
3 perpetret 6 & 0 11 (cum spir) ad 13 in Tertio ist T c aus N pouit
über (dat) 13/14 (filio) primogeuitüram 16 coiiüigiü über {v\or [f]) 17 (ad
qui) vl)i 21 enim über (autem) 23/24 Vides bis pmitti rh 23 igitur] iterü
27 (etiam) multo & mores rh 31 Moses 32 ipsi r (accusare) adducere
33 contra 0
2 Mattliaei />' 21 cohercens ß 35 eflVoutae f>
Deuteronomion Mosi cum annotationildis. 1525. 597
Quinto et ultimo .•^tatuit faciuorosos morte mulctatos in patihulo deponi 21, 22
eo die et non permitti uocte illa iu patibulo. Addit ratiouem: qiiia male-
dictio Dei est suspeusiis, ut nou contaminetur teiTa. Maledictio Dei est
(inquit) active, hoc est, apiid Denm et eoram Deo et a Deo pro maledicto
•T habetur. lam vero ilhul taudem ex ocuhs tollendum est, quod scias Deo
sie displicere, ut etiam maledictum apud eum sit, ne si sie pendere siuas,
videaris delectari, ut maledictioue Dei terra impleatur et sie coutaniiuetur.
Haec omuia iu odium homicidii statuuutur sicut et illa religio de cadavere
occiso iu terra invento, ut absterreautur ab occidendo, adeo ut et illura, qui
10 morte dignus fuerit velut necessitate legis eoacti, ipsi vero iuviti occidant
et occisum velut abominabile spectrum homicidii tollant, ue usu spectati et
tolerati cadaveris vilescat et tepescat horror occidendi.
Allegoria.
Supra dictum est 'Occidere" duplicis esse allegoriae. Aut euim occiditur
1-. pietas aut impietas: utraque est spiritualis occisio. Prior siguificatur per
homicidia ut culpam. Posterior siguificatur per iudicii gladium vindicantis
ut poeuam. Sic occiditur male, qui verbo impietatis alieuatur a Deo et
verbo vitae. Occiditur vero bene, qui verbo Spiritus in poenam percutitur
et terretur futura ira Dei, ut resipiscat et vivat. Quod si nolit sie vivificari,
•M manebit utraque morte mortuus tarn in impietate quam ira futura super
impietatem, qua Deus occidet. Nos vero spiritualiter occidimus, dum terre-
mus. Igitur inventum cadaver significat occisum vel fratrem vel aliquem
populum, quem iuvenimus falsa opiuioue iufectum ignoto autore aut Doctore.
Hie accurrere debent^ ut quique suut proximi, et hunc reatura pia conscientia
25 pavidi super sese accipere metuentes, ne ipsorum culpa factum sit aut iuter
nos sit, qui fecerit, praesertim seniores, id est, ministri verbi, et nou seciis
agere pro tollendo illo scandalo, quam si ipsi hoc statuisseut.
Tollant igitur vitulam de armento, quae uon traxit iugum. Hoc est
(-■hristus in carne sua de nostro humauo genere assumpta. Tollitur autem
.10 spiritu, idest, praedicatur et creditur. Fuit autem nunquam sub iugo, id est,
fuit sine peccato nihil debens legi sed sua voluntate oblatus pro nobis.
Ducaut eara in vallem asperam et saxosam, quae nunquam arata est nee
semeutem recepit, et ibi caedant cervices eins, idest, ])raediceut eum passum
in mundo et pro mundo, qui sterilis, asper et ingratus Deo nunquam ante
35 audivit aut accepit verbum Dei sed iusticia et sapientia carnis tautum Horuit.
4 actiüe o maledict(i)o c 5 taudem o 8 statuuutur H/jer (diruutur.
ad) religio o 10 (suspeusus) t'uerit \2 Sc topescat o occidendi (&)
14 duplic(ein) c vi is 16 vt culpa r 17 (culpa) male 21 (Bed haue iram)
qua 25 sese über (uos) ipsorum über {u<<stri\) 28 li(i)c c /» o 29 (humani-
tate) carne 30 creditur. (Sitq3) fuit :J1 fuit r 33 recepit, (pr^dicent
eum &) ibi 33 ceruic(es) c i)i e 34 über ingratus -ife/it (est) antea o
35 flor(et) c in tiorüit
698 D(!utt'rononiion Mosi cum annotatioriilius. 1525.
Tum assisteutibus I^cvitis seniores steut iuxta occiyum et lavent mauus suas
super vitulam et oreut, ne eis imputetur sanguis ille, Hoc est, super Cliristum
sie praedicatum et creclitum miuistri verbi iuuoceutes fiaut et faciant et oreut
ignosci sibi hoc scandalum. Sic per Christum omnia iguoscuutur tani vera
et cognita quam iguota et tbrmidiue suspecta peccata. Exemplum huius 5
allegoriae tibi praebet Paulus egregium tota Epistola ad Galatas, ubi cum
incerto autore iuveui.sset occisum cadaver iu agro Ecclesiae, proximus accurrit
et facit, ac si sua res agatur. Vide ibidem.
Mulier captiva iu uxorem ducta apud S. Hierouyuium eloqueutia puta-
tur, sie euim Allegorias ludum aliquem existimant. Nos dicimus Allegorias »u
ad fidem debere accomuiodari. Igitur Mulier illa vel Synagoga vel gentilis
Ecclesia est. Nos Syuagogam facimus. Q,uae fonnosa fuit illis dotibus,
9iüm. 11, :< quas ßo. 9. Paulus uumerat dicens 'Quoruui est legislatio et testamentum,
gloria, patres' 2C. et ouiuiuo apta amori et couiugio, idest, verbo Christi
audiendo. Caesaries sacerdotium spleudidum fuit, hoc abrasum et abrogatum is
est. Vestis captiva exterua illa iustitiae species quoque depoueuda fuit, ut
iusticia vera crucis iuduceretur reputaus pro stercore, (piae prius lucra fueraut.
Ungues quoque praecidet, hoc est, asperitatem legis lacerautem conscieutias
quoque amittet. Deiude lugeat })atrem et matrem, idest, aguoscat et con-
fiteatur peccatum esse originale et naturale, quod iusticia legis tolli non -'u
possit sed potius augeri. Et sie maritetur, idest, verbum Dei coucipiat et
credat sitque iixor Christi.
Hactenus de iSynagoga Allegoria constat pro uuo parte, sicut mos est
scripturae de toto loqui per Synecdocheu, cum partem solam velit. lam
sequitur de reliqua parte, quae repudiatur, seil, eadem est mulier, quae -s
assumitur et repudiatur, quia idem est populus partim assumptus partim
relictus. Si ergo displicuerit mulier postea, idest, iu hac parte impia,
dimittes eam liberam, idest, Christus reliquit ludaeos nee eos lege amplius
subiiciens nee ulli Magistro alteri tradeus, sed ut eat libere secundum sua
5ci. ft, 5 desideria et adhaereat, cui Magistro vult. Sic Esaiae 5. praedixit viueam um
suam sese deserturum. Poteris iam haue Allegoriara generaliter trahere ad
omnes iustitiarios, ex quibus aliqui verbo capiuutur, qui caesariem raduut,
ungues praeciduut et oumem gloriam iusticiae prioris damuant et peccatores
se agnoscunt. Rursum aliqui reliuquuutur indurati suo sensui.
Duae uxores unius viri duplex illa et unica Ecclesia est ex ludaeis :;.■>
et gentibus: Synagoga odiosa, quia occidit prophetas et crucifixit Chri-
1 (Leu) (»ccisum 3 uiiiiistri verlti rh & taciaiit u ö (pi'u) sus})Cct;i
8 (q) ac i) (&) in 17 fuerant] erat 20 (q) & 21 (d) inaritetnr 23 In
synagoga scheint sy aus to c 25 est 0 28 lege amplius eos 29 (sg) secundum
30 (ciiius) cüi 35 illa & vnica u
24 syneclidoclie)! //'
Deuteronoiiiion Mosi cum annotationibus. 1525. 699
stum IC, Gentilis amata, quia cum gaudio suscepit verbum. Tarnen Synagoga
primogenitum habet, quia ex ipsa veuit Christus, Apostoli, verbum, et uou
ex geutibus. Salus enim ex ludaeis est, loh. 4. Ideo uon suut contemneudi 3oti 4, 22
uec hodie ludaei. quod ex ipsis uon ex nobis venerit omuis gloria, ut
5 Paukis facit Ro. 9. Primi enini fueruut Christiaui et illis promissa et credita stöm. y, 4
eloquia Dei.
Filius rebellis et potator est Doctor iu Ecclesia primo per verbum
geuitus, postea doctriuis et somuiis humauis perditus et pertiuaciter iuhaereus.
Is iudicio Ecclesiae accusaudus et conviuceudus et lapidibus, idest, duris
10 scripturae dictis occideudus, idest, superandus, ut vivat. Quod si uolit
vivere, dura senteutia mortis et irae Dei iuteutauda, ut sie uccidatur et vivat.
Suspeusus propter ßagitium et depouendus prupter maledictiouem Dei,
ue eontaminetur terra, siguificat impium danuiatuui per verbum et nou
resipiscentem prorsus esse tollendum et velut maledictum Deo segregaudum
In et pro auathemate habeudum, ue, si toleretur iu medio nostrum, iuticiat et
perdat plurimos ex nobis iuxta illud 1. Coriuth. 15 'Auferte malum ex vobis, 1 ^im. f., e
«juia modicum fermeutum corrumpit totam massam'.
Sed quid ad Paulum dicemus? qui ad Gal. o. de Christu huuc locum (jiai. ;•., 13
iutelligit diceus 'Christus pro nobis factus est maledictum. Scriptum est enim:
2u Maledictus omuis, qui peudet iu ligno'. Mire torquetur Hierouymus eodem
loco, dum Mosen loqui disputat de faciuoroso suspenso, Christus autem
nullum peccatum fecerit. Sed non videt, quod Paulus simplicissime loquitur
et Mosen generaliter loquentem recte et ad literam sine Allegoria de Christo
iutelligit. Si enim omuis suspeusus maledictum est Deo, ut Mose docet,
25 ergo et Christus maledictum est Dei. Et si omuis suspeusus facinorosus est,
ergo et Christus facinorosus est. Proiude non hoc disputandum tuit, quo-
modo Christus fuerit siue peccato sed i|UO)nodo peccatum habuerit. Item
nou disputandum, quomodo benedictus et huic suspeusioni non subiectus,
sed (juomodo fuerit aut esse potuerit subiectus.
;.,j Hie unu verbo Paulus totam difficultatem solvit diceus i-ro .nobi-
factus est maledictum. Pro Xobis, inquam, uon pro sc. Q,uo verbo palam
docet dupliciter aliquem habere peccatum et suspensum maledictiouem Dei
fore: Aliquando pro se et proprio peccato, quales sunt omues alii, aliquaudo
pro aliis et alieno peccato, (jualis est solus et unus Christus, qui dicit Psal. 68. t^. 6h, iu
35 'Improperia improperautium tibi eecideruut super me^ Et Esa. 53. 'Peccata sei. 03, 4
V-i (magistrum) clamuatuin p verbum rh li (ex ha) segregaudum
16 löj 5 18 ad vor Gal. fehlt 24 maledict(us) c in ü Deo u 20 (facino-
rosus suspeudi debet,) suspeusus 26 (queren)dum c in disputaudiim 28 (hg
legis) hiiic :50 und 31 pro uobls beide Male mit [/rösserer Schrift 'M (38) (38
2 ipsis 1} 14 ess«t l> Ki I Corintli. 1<> <' 20 Hierony. ^1 torquetur a
Mieroiivuio eodi^in /v
700 ni'uterononiion Mosi cum minutationilius. 1025.
Sfj. 53, 5. lu uüfjtra ip.se [)ortavit\ Et iterum 'Propter pecctitu populi mei percussi cum'
et 'dominus voluit euiii conterere propter peccata nostra' jc. Sive ergo quis
pro se sive pro alio suspeudatur, manet siraplex legis iutelligeutia , quod
omnis suspensiis pro peccato sit maledictum Deo. Ideo Christus peccatum
nostrum portans pro nobis vere factus est maledictum, sicut textus ad literam 5
sonat. Quemadmodum et circuncisus et toti legi subiectus est propter Nos,
cum pro se liber esset ab omni lege. Sic peccatum factus est, qui peccatum
2 eov. ö, -n nou novit, ut essemus iusticia Dei in illo, 2. Coriuth. 6. Sic maledictum
factus est, qui maledictum uon novit, ut essemus Nos benedictio Dei in illo.
Tolli vero de ligno hoc maledictum Dei, ne containinetur terra, est lo
praedicare et credere Euangelion crucis, seil, quod crux sit gloria, mors vita,
peccatum iusticia, maledictio benedictio, perditio salus, seu ut Paulus ait,
(Bill. 6, 14 'Gloriari in cruce doraini nostri, ut mundus sit nobis crucifixus et nos muudo^
iPJnttt). 5, 10 luxta illud 'Beati, qui persecutionem patiuutur' zc. Alioqui nisi hoc prae-
dicetur et credatur, nihil foedius, nihil abomiuabilius est quam crux et mors, is
Et polluitur hac opinioue et scandalo crucis universa terra, quia immundis
nihil est mundum, Mundis omnia munda sunt. Hoc per verbum, illud sine
verbo contingit.
Caput Yicesimuiiisecuiulum.
ti,i Cum videris bovem aut ovem fratris tui crrantem, 20
nou praeter ibis ?c.
Hactenus fere charitatem docuit, (juatenus pertinet ad praeceptum
quartum et quintum, scilicet de parentum obedientia et liomicidio vitando,
quo laeditur persona proxirai. Nunc pergit ad reliqua, ut charitatem doceat
exhibere proximo in rebus et bonis externis, et tractat fere praeceptum sex- 25
tum et septimum, in quibus adulterium et furtum prohibetur, castitas vero et
iSfli. 5, 22 benevolentia mandatur, quae sunt charitatis et fructus fidei, Gal. 5. Ponit
autem varias leges in hoc cap. exerceudae benevolentiae et castitatis,
Primo rem jproximi perditam, sive sit bos errans sive vestis aut alia
res amissa, iubet suscipi, custodiri et reddi ac nou negligendam quasi alienam au
sed curandam sicut propriam. Sic si cecidisse asinum fratris sui viderit
quis, tanquam suus sit, sublevare debet. Quo praecepto idem vides doceri,
'^ijti. 2, 4 (|Uod Paulus Philip. 2. 'Considerantes, (juae aliorum sunt'. Quod utiquc
1 Coi. IS, 0 proprium est charitatis, 1. Corint. 13. 'Charitas non quaerit, quae sua sunt\
Nisi'quod Euangelion legem plenius explicans hoc etiam inimicis fieri docot, .';:>
ubi Moses rudi populo legis iuimicos odi permittit.
7 fjui (sine) jieccatuiu 10 terra rh II Euaiigelinm 14 iü.vta f)is jiatiuu-
tur r/i 19 Cap. 21 jc. fehlt 25 rebus & honis in Hs. fere 0 31 (t)iii
c tu sui 30 puiittat
U^heati qui fehlt J) 24 et (vor honis) fehlt AI IV DhJF 27 heuivolentia /•'
Deuteronomion -Mosi cum annotationibns. 1525. 701
Secimtlo. Mulier non gerat arma viri nee vir vestiatur veste foeminea. •/>, 5
Hie uon prohibetur, quin ad vitaudum perieulum vel ad Indendnm ioeo vel
ad fallendum hostes mulier possit gerere arma viri aut vir uti veste niuliebri,
sed ut serio et usitato habitu et raore talia non fiant, ut servetur debita
■' honestas et dignitas utrique sexui, cum turpe sit virum muliebriter vestiri
et indignum, ut mulier arma virilia gestet. Videtur autem hac lege taxare
aliquam gentem, in qua is mos habeatur. sicut ferme de Aegyptiis scribunt
autores: Quod virilia officia mulieres et muliebria viri exerceant, mnlieres
negocientur et alant viros, viri domum curent et multa talia ]>erverso et
10 contrario aliorum populorum more, ut legem hanc generalem oporteat intelli-
gere, scilicet, ut mulier muliebria, vir virilia cm'et et in Universum quilibet
sua Sorte contentus suam exerceat artem et suo dono utatur, Ro. 12., neiHom. 12,
sutor ultra crepidam et plebeius non sit Senator sed stet varietas et differentia
personai'um pro politia bona, quod si pervertatur, tam turpe sit, ac si per-
is verso rerum ordiue mulier gestet arma viri et vir veste muliebri induatur.
A quorum populorum raoribus deus suum populum vnlt alienum esse, ut
quos abominetur.
Tertio. Invento per viam nido matrem incubautem esse dimittendam 22, t;
captis puUis. Ista lex quid aliud docet, quam ut et in bestiis benevole
iio tractandis discant mausuetudinem et bene volenti am? Alioqui stulte posita
videretur, ut quae de re adeo nihili non solum praecipiat sed et foelicitatem
et longam vitam servantibus proraittat diceus: ut bene tibi et longo k. Trahi
potest et hac generali et velut proverbiali figura ad cavendum omnem
nimium usum proximorum, sicut nos germauice dicimus Equum voluntarium
2.1 non esse nimio ft^tigandum. Sic utendum amicis et proximis, ut aliquid eis
reliquimi faciamus, quo et alio tempore et loco eis uti liceat. Id proverbii
Ebraeis sit: Pullis captis matrem esse dimittendam, ut bene habeant, alioqui
exhaustis prorsus amicis male eos habere tandem necesse est, ut sit haec
lex velut contraria primo loco positae adversus eos, qui beuevolentiam et
3"> charitatem libeuter quidem ab aliis erga se patiuntur, ipsi vero nuUam ex-
hibent, quasi voluerit dominus, ut illis semper largientibus nulla sit remissio,
his vero accipientibus nulla sacietas et illorum labore istorum ocia alantur,
quod est iniquissimum in social! vita.
Quarto aedificata domo murus in tecto per ambitum fieri debet , ne •>>. s
35 quis inde lapsus reatum sanguinis super domum inducat. I^oquitur pro more
gentis, quae domos .sie aedificabat, ut tecta essent desuper plana velut plateae
lapidibus stratae, unde et in Euangelio paralyticum efPosso tecto pei' tegulas
4 ut O'or seriell ne über (quod) 8 (lust) autores 11 — 14 & in f)is bona rh
14 (&) Quod l.j viri o 18 (&) matrem 28 eos o tandem o 29 velut bis
posit(a) [c in e] rh (posita) qui 30 erga se iiiei- (iniplcri) 31 q'si hoc
voluerit 87 (propter) palyticuui cttciss( um) [r in o] tect(um) [c in u] (&) per
10 contraria D 22 beue sit tibi 7» 23 vclut^ vnlt /' 24 pnixinmm F
702 Deuteronomion Mosi cum annotationilnis. 1525.
aKnttt). 10, 27 deraissnm legimus, et 8iiper tectis praedicandum Euangelion dicit Christus.
Ibi enira conveniebatur, ludebatur et edebatur sicut apud nos in vestibiilis.
Esse potest et haec proverbialis et generalis lex: sie aedificandum esse in
societate publica et sie conversandum, ne alteri sis periculo, incomodo aut
damno sed potius praesidio et comodo, ne alterius malo tuum quaeras bonum, n
sicut dicitur privata studia subvertere civitates et regna.
2i, !» Quinto, ne seratur vinea diverso semine nee aretur simul bove et asino
nee veste lana et lino mixtim contexta quis utatur. Ista lex ad literani
potest rationem houestatis spectare sed et ipsam arbitror proverbialem et
generalem esse doctrinam, qua docentur ludaei, ut sint concordes, unanimes, lo
simplices, caudidi sine sectis et partium studiis. Domus enim in seipsam
wotif). 12,25 divisa desolatur, ut Euangelium dicit. Et 'concordia res parvae crescunt,
discordia res maxiniae dilabuntur" ait Salustius. Inde enim civitatem quasi
civium uuitatem fingunt quidam dici. Addit vero causam proliibiti diversi
seminis, scilicet, ne sanctifices in plenitudiue tua semen illud diversum simul ^^
cum fi-uctu vineae. Plenitudinem vocat fructuuni duriorum sicut laehrymam
2 3«of. 22,29fructuum Hquidiorum, Exo. 23. ^plenitudinem et laehrymam tuam non tarda-
bis oiferre'. Dens igitur, qui simplicitatera et candorem amat, non vult
primicias aut decimas diversi seminis sibi offerri. Ita et cives suos vult
simplices et candide unanimes esse sensu et moribus, ne arent in bove et 20
asino et mixta veste utantur et inaequalia fiant omnia.
22, Vi Sexto funiculos in fimbriis per quattuor angulos pallii fieri iubet. Hoc
velut insigne ludaeis imponitur gestandum, quo ab aliis populis ceu tessera
et nota discernuntur. Non quod hoc solum spectetur a legislatore, sed ut
sit symbolum confessionis , quo confiteantur sese esse populum Dei et inde 25
occasio fieret, ut odio habereutur et persecutionem paterentur, ut cives suos
Deus hoc proverbio legis ad patientiam formet et adversariis exercentibus
robustiores et magis concordes et imanimes fierent. Haec de benevolentia
et charitate erga ])roximos in rebus corporalibus virtute praecepti septimi:
Xe furtum facias. Nunc de castitate aget virtute praecepti sexti. Nee ciu'at ao
ordinem praoceptornm Moses hoc capitulo, sicut superiori prius de homicidio
quam de filiorum rebellione dixit, quia in re jniblica non fiunt nee contingunt
ordine, quae alias scribi possunt ordine, quod Moses subindicat negligentia
ista ordinis praeceptorum.
22,13 Septimo de uxore non inventa virgine a marito et ab ijvso vel vere 35
3/4 i'iber (rc) ><fehl (vrlie) ß'r die f/estrichenen Worte societate rJi 5 ne(c) c
11 simplices, caudidi r/i 12 Euangelium owc/t Hs. 13 ait Salustius r/t 15 in o
(tum) semen sil 0 16 vocat (primicias) frnctüüm 17 fructuuni] fructuni
20 (vn) vnanimes 27 formet (&) & 32 filiorum ii/m' (pa reu tum) nee con-
tingunt über (ista/'?7) 33 (Mo) Moses 35 (vere vol) a 35/703,1 vel vcrc vel
odio iiher ( a e c u s a t a fc.)
Peuterononiion Mosi t-nni nnnotationibus. 1525. 708
vel odio diffamata jc. Incertum est, qiiis fiierit ritus explorandae aut pro-
bandae virgiiiitatis publice. Xam privatim in prirao ooncubitu experiri posse
an sit coiTupta vel incorrupta, video fere omnes consentire \) , quod primus
concubitus «it amarus et asper, dum virginale claustrura violatur, et vestigium
r. relinqui ex sanguine laesi claiistri in panno, qnanquara et hoc Augustinus
incertum faciat, qui illud ipsum claustrum aliquando violari dicit a matronis
vel ipsis puellis digito explorantibus. >Sed donemus id esse certuni, quomodo
publice probabitur? Au vir allegabit nee asperum nee durum fuisse con-
cubitum? Quid, si raulier neget? An sanguiuem reliquum in veste ostentet?
10 Quis ista pudenda ferat in iudicio publico osteudi? Potius dieara me nescire
morem hunc.
Vel illis cousentiam, (piod pater et mater puellae, dum filiam tradunt,
prius per honestas matronas virgiuitatem illius explorant, quae postea testes
sint in iudicio fuisse eam virginem, et hoc sit, quod hie Moses dicit patrem
15 expaudere vestimentum , ubi dixerit *ecce haec est virginitas filiae meae', id
est, per has matronas ostendo eam fuisse virginem, in signum cuius expando
vestimentum, cuius expansio significet rem esse apertam et probatam. Sicut
mos fuit isti genti excutere vestimentum, dum minantur, ut Xehemias fecitweii. 5, is
c. 7. et sciudere vestimentum, dum indiguantur, ita expaudere vestimentum,
20 dum rem claram, explicatam et perspicuam faciant. Quamvis et hie mos
praetentandae sponsae ante nuptias per matronas satis pudendus sit. Sed
cum aliud non habeamus, interim hoc admittamus.
Pertinet et haec ipsa lex ad generalem usum adversus criminatores et
diffamatores. Quod malum vides quam hie graviter puniatur. Primo quod
2u castigatur, uempe plagis illis quadraginta ima minus. Deinde ceutum siclis
argenti mulctatur dandis patri puellae. Tandem et eam ipsam sie odio
habitam et a seipso diffamatam cogitur retinere perpetuo in poenam, cum
ille, qui puellam simpliciter stupraverit, tantum quinquaginta siclos det patri
puellae et eam retineat, ut infra dicet. Porro ipsam uxorem non inventam
so virginem lapidibus obruunt. Quo argumeuto intelligitur hanc legem loqui
de spousa fornicaute, quod verum adulterium est. Xam puella simpliciter
fornicans datur suo stiq)ratori in uxorem, ut dixi. Vel si de sponsa non
intelligitur, fornicatio puellae sie rigide puuitur, quod occulte et sponte forni-
cata sit et futurum marituni fefellerit et domuni patris sui dehonestaverit.
3r> Puella autem suo stupratori donanda intelligitur ea, quae per vim oppressa
est. Et hoc magis credo.
8 in der Zeile steht sisperuni, davor ist iiec übergeschrieben, darüber steht «& /<• in iiec7
ilmuni 14 eam 0 19 c. fehlt 20 explicatam r 23 (p)ertiiiet c iii l'
26/27 odi(tam) c in odio habitaui 33 ^ sponte o 34 (sie) (ioniü sfii o
Sf) stupratori suo (il) ea 36 est o
1 diffamato 7i 2 pulilicae 7)/^i'' 18 fs\cit F 19 0. fehlt Ar,C DK F
') a iihe}'ffeht schicJdidi die fohlenden FAnxelheiten.
704 Denteronoiuion Mosi cum annotationihus. 1525.
22,22 Octavo triplex geuus aclulterii punit. Primum, si \-ir (uim alterius uxore
concubiierit, hi morientur aml)o. Secuudum, si qiiis cum sponsa alterius
oonciibuerit sed iii civitate, et hi ambo morientur. Civitas hie intelligitur
umuis locus, ubi puella potuit clamore sese tueri et non fecit, ut si iu sylva
vel agro fuerit et prope esse noverit, qui sese audiaut. Civitas enim exempli 0
vice hie ponitur, quod iu ea sit homiuum parata praeseutia. Quae ergo non
clamat, significat se voluntate sua stuprari. Tertium, si quis cum sponsa
alterius concubuerit sed in agro, hie solus adulter morietur. Et ager hie
quoque exempli vice ponitur, ut iutelligatur omuis locus, ubi solitaria puella
sibi clamore consnlere non potest, ut si in domo vel atrio vel cubili solam 10
quis appreheuderit sicut Amnon sororem suam Thamai", velut si quis in
lecto sponsam ahcuius stricto gladio cogat non clamare. Haec certe in agro
non est et tarnen plus quam solitaria est: clamaret, sed non audet thnore
mortis, ideo clamasse eani interpretabitur aequitas legis, sicut textus habet.
22, 2}s Ultimo lex est, qui puellam non sponsam oppresserit, patri illius dabit is
vüKoi. i;2, 17 quinquagiuta siclos et ipsam uxorem habebit. Exod. 22. hos quinquaginta
siclos dotem virgini dandam appellat, quam hoc loco definit tot siclos,
qui faciunt nostro nomismate fere duodecim aureos. Nam siclus quartale
aiirei est.^)
Addit autem ibidem habendam quidem pro uxore, si pater puellae i;»
x'oluerit, si non voluerit, nihilominus dotem eiusmodi reddat. Utinam ista
quoque lex apud nos in exemplum traheretur propter miserum illum sexum
mulierum.
Allegoria.
Res fratris erraus vel amissa restituenda et curanda velut propria signi- ^5
ficat nos ea, quae Christi sunt, quaerere debere, sicut et ipsc fecit. Sive sit
asinus, id est, tardus, difBcilis et infirmus fide vel moribus, sive quaelibot
alia res, ut sunt errores et defectus in verbo, exhortatione, conversatione.
Mulier non gerit arma viri nee vir vestem muliebrem, dum fides non
]>ervertitm- operibus, id est, dum operibus non tribuitur, quod fidei debetur, an
et econtra, ut illi homiuum traditionibus possessi, qui fiduut hominibus
magistris, quibus tantum serviri oportet operibus charitatis, quod non faciunt.
Kursus Deo, cui debent fidere, operibus et cultilius a se electis ser-
viunt et non fiduut verbo eins. Utrunque autem abominabilc est, Quia homini
1 ponit o 7 süa o 10 vel cubili rh 11 quis r vel\i{ti ffj) c in t
12 (&) stricto 14 eam o 17 18 siclos. (siclus) qui 18 (tredecim f) duodecim
27 (vestimentum idest) qnelibet 31 (opibus) fidunt (&) hominilnis 33 fiderc
(in verbo eius,) opibus & cultibus a se /a se 0/ electis rh
7 sua voluntate J'J 11 Amnion E 1 8 iiiunismatc J^
') bie bo in inifer müiitj bei) eim jc^illinc} gülbcn trcfffit, bann ein fefel tl)üt ein ort
einö gülbcn. a
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 705
uon debet credi sed serviri opere, Deo autem debet credi non serviri opere.
Sic masciüus fit mulier, dum creditur liominibus, mulier fit masculus, dum
operibus servitur Deo, de quo alias.
Avis mater dimittitur et pulli capiuntur per ^^am, id est, Synagoga
r> reliuquitur, quae sub se per legem habuit Apostolos et primos credentes,
quos Christus assumpsit in hac vita ad usum verbi sui iuter gentes. Domus
aedificata muro in cireuitu tecti, Ecclesia Christi est, quam sie verbo raunivit,
ne idli periculo aut scandalo sit ad perniciem animae sed tuta et seeura
ad omnem usum.
10 Non seritur vinea mixto semine, id est, non est simul doctrina fidei
et operum in Ecclesia sed purum et simplex verbum fidei. Ita nee aratur
simul bove et asino, id est, non est in Ecclesia Magister simul fidei et
operum sed syncaerus et fidelis minister in veritate. Ita nee veste lana
linoque mixta utimur, dum sie vivimus, ut fides sit vita nostra non operum
v-> hypocrisis. Quia conscientia simul non capit, ut fide nitaris et opere, licet
opus fiaris asino et externo homini necessarium sit. Separetur ergo semen
diversum, asinus, linum seorsum in suum agrum et non misceantur, id est,
doceatur, credatur, vivatur sie, ut conscientiam sola fides sine opere regat,
carnem opus sine fide premat, ut sit spiritus intus in corde et libertas, lex
2f» vero et iugum operis fi^ris in coi-pore, ne libertas sit carni sed servitus,
libertas sit spiritui uon serN-itus, nee utrinque aut servitus aut libertas.
Funiculi in quatuor angulis pallii significant confessionem fidei in ex-
terna conversatione per totum orbem terrarum in quatuor partes mundi
spargendam, quo siguo cognoscantur Christiani et sint 'stultitia gentibus et i eov. i, 2:
2s scandalurn ludaeis'.
Adultera semper significat aniraam fiarnicantem a Christo deserto verbo
operibus fidens. Ideo occiditur verbo spiritus tam ipsa quam vir eins, idest,
magister eiToris. Porro hie aliae voluntate stuprantur nee clamant, cum
sint in civitate. Hae sunt, quae fastidito verbo ad fabulas conversae nitro
:io sibi accersunt magistros, dum pruriuut aures earum ad uova audienda nee
praesentes fideles consulunt , ut liberentur. Aliae sunt , quae in agro solae
stuprantur invitae. Hae potius non adulterae sunt, quales sunt, quae intus
integra fide fiDris coguntur audire magistros impios et inter malos vivere ut
Lot in Sodomis et pii sub impiis tj^annis.
35 Virgo vero non sponsa est Synagoga vel alia quaelibet congregatio sine
verbo, speciosa tarnen et religiosa in sua institia. Huius virginitatera violat
4 (dum) per 7 tecti (in cireuitu) Ecca verbo o 8 vll(o) c in i
10 vineam est [vor simul/ über (sit) 11 sed f>l^ fidei rli 14 sie /s c aus \]
28'29 cum sint in ciaitate, nee clamant u 30 dum o (prurientes [c in wntj anri-
1)118 c'i P]) aures /s undeutlich, nacJiträfflich angefüfjt] 84 (boni) pij
19 in eordc fehlt C '^'> non fehlt F
\?ut^ex§ 3Berfc. XIV. 4.^
706 DpiiteronoiiiioTi Mosi ciiin annotationibus. 1525.
Christus verbo siio et retinet in uxorem, si volet pater, idest, si deserat
traditiones suas paternas et deseratur. Sin autem non deserat, dat ei dotem,
idest, temporalia coraoda pro iustitia illa et aiidito verbo. Nam duplicem
virginem accipere oportet, si allegoria debet subsistere: Yirgiuem fidei et
gratiae, Virginem legis et operum. Utraqne sna religione casta et sancta est. :.
Huins stuprum Christo gratum est, illins stnprnm adulterinm et mortale est.
Sic vii- ille, qui uxorem diffamat non esse virginem, idem Christus est,
(jui Synagogae virginitatem operibus religiosam accusat per Euangelion non
osse integram fide. Sed parentes ei fortiter resistentes significant pugnam
illam, qua iustitia operum testibus scripturis et expanso vestimento defenditur. u»
Et Christus oastigatur plagis, idest, blaspheraiis et nnilctatur, tandem eam
retinere cogitur, quia oportet hvpoeritas in regno suo esse speciosos, quos
ulat et magistros eorum sub nomine suo, (jui vinci non volunt, Si autem
convincitur ista non esse virgo fidei, occiditur, idest verbo Dei interficitui-,
ut vivat in spiritu amissa gloria virginitatis legalis. is
Cap. vicesimum tertium.
•i2,»i Non accipiet ullus uxorem patris sui.
Perstat Moses in doeendo charitatis praeeepto et adhuc variis legibus
urget sextum et septimum praeoeptum de rastitate et pace et honestate politica
3 ojioi". 18, (i usque ad XXVII. Lcvitici 18. numerantur illegitimae et prohibitac personae -m
ad matrimonium. Hio una tantum nominatur nempe Noverca, quae non est
ducenda patre mortuo, multo minus vivo. Quo significatur multo minus esse
ducendas ]M'opinc|uiores sanguine ut soror, filia, amita ?c. Tarnen credo non
raro fuisse dispensatum in seeundo gradu, cum non tantus sit rigor legis in
multis aliis quoque locis. Verisimile est autem illum Corinthium, quem '>'<
1 Gov. .'., 1 Paulus 1. Cor. l\. damnat, cum libertatem a lege Mosi doceri vidisset, fuisse
abusum ea libertate et contra haue legem duxisse uxorem patris sui. ünde
et Paulus ibidem non tarn urget, quod contra legem egerit quam contra
naturam, dicens fornicationem talem esse, qualis nee apud gentes sit, quae
naturae lege ducuntur, quia natura dictat et abhorret ab eo coniugio, ut m
frustra obiicere quis praesumat libertatem a lege.
•j.;, 1 Seeundo Eunuehus excisis aut fractis testibus non intret in Ecclesiam
Domini. Hie non de loco Ecclesiastico sed de ipsa congregatione loquitur.
Et venire vel intrare in Ecclesiam aliud est quam esse vel vivere in con-
gregatione. Quomodo puini al) auditu legis et cultu Dei arcerentur, (pii ;{-,
1 idest II 8 opibns religiosam r/i 11 (hlas) castigatur i:{ die zwischen
suo M?id Si stehenden Worte rh Erkennhor nur: (unt) nS . . nt 14 (impui'a) neu
Iß Cap. XXIII 17 süi jc. 18 varijs legibus rh 19 pace & (bonitate) über
(largitate) 19,20 honestate politica rh 20 psoiio o 22 (siiie) patre -'50 (hoc) eo
26 fuisse fehff F
Denteronomion Mosi cum annotationibns. 1525. 707
impotentes sunt ad generandiim , cum lex omnibus generaliter data sit, qui
de semine sunt Israel et nee gentes a lege et cultu Dei excludit, imo hos
proselytos vocant, et toties mandatur cura de peregrinis? Est igitur intrare
in Ecclesia aliquo officio aut publico magistratu fuugi. Non enim dicit Mn
r. Ecclesiam' sed 'in Ecclesia' intrare, sicut et Christus loh. 10. non intrantes Soi). lo, i
ovile per ostiiun lupos vocat idest magistros impios. Sint igitur in ipsa con-
gregatione eunuchi sed non gerant magistratus ob vitium hoc corporis, ne
vilescat et opprobrio sit officium, deinde quod et tales fere eifoeminato quo-
que animo sunt et muliebres, Magistratus autem virum requirit in honesta
10 republica, sicut Bias ait: 'Magistratus ostendit virum'.
Tertio 'Mamser' id est de scorto natus non incedat in Ecclesia, id est, 2;i, 2
non sit idoneus, qui gerat officium vel magistratum ob despectum et igno-
miniam originis et nativitatis, etiam post decimara geuerationem , idest, in
perpetuum, quia et hoc dedecet in honesta republica, deinde quod proverbium
v> est Mamseres raro esse bonos viros et aliquod semper insignis vitii alere.
Ista lex servatur et apud multas gentes praecipue in municipiis quibusdam,
ut etiam artificiis non admittant forte experti olim eorum nequiciam. Deuide
par est honeste et legitime natis in pompa et larva mundi plus honoris
haberi quam spuriis, ne coniugium nihil praestet stupro et honor indigno
20 datus licentiam praebeat stupra parviducere et coniugia despicere.
Quarto Ammonitae et Moabitae non incedant in Ecclesia, etiam post iii, ;;
decimam geuerationem, id est, perpetuo. His geutibns non obiicitur vitium
corporis aut nativitatis sed iniquitas et odium eorum in filios Israel, quod
non solum non occurrerint eis cum aqua et pane in via k. sed quod etiam
2fi penitus perdi eos optarint, dum per Bileam eos maledici petiverunt, quo
ostenderunt gentile et immortale odium, quo uunquam erant carituri, sicut
et postea historiae testantur. Coustituere autem ducem aut magistratum,
quem scias naturali odio tui quaerere perditionem, non modo inhonestum et
ineptum sed stultum et temerarium est et tentatio Dei. Verum coniugia
.•50 contrahere et alios contractus et comercia cum eis habere hie non prohi-
betur. Nam et Ruth Moabitis mulier erat sancta et pia. Nam de masculis
hie dicit non de muUeribus, ut credam nee Mamseri filiam aut ncptem sicut
nee Eunuchi adoptatam vel ante eunuchatum genitara filiam prohibitam.
'Non facies, inquit, cum eis pacem nee quaeras eis bona cuuctis diebus i.-i, o
2 (ab) a 4 in « I'>cclesia(m) c 4/5 nö big intrare r/i 5 nö o 6 p
ijstiü r II (g intret) incedat 12 (vilitat) despectum 14 (rep) dedecet
15 semp " IR & larüa o 19 spurijs. (de [darüber nicht (jestrtchen uoj couiügiii
nihil minus sit [darüber melius habeaty stuprum melius) ne 20 (vilipend)
paruiducere 21 (Etiam) Ammonit^ 27 (& Abdias propheta) Coustituere
(mn [y) ducem 29 & tentatio dei rh -Vi nee o prohiI)it<nni. (duci)
:} i)rosclitos /' 24 oisj est Jj :i2 filium C
45*
708 Deuteronomion Mosi cum nnnotationil'us. 152ö.
vitae tuae in sempiternnm '. Quid hoc? an prohibet beuefacere vel niiseris vel
hostibns vel peregrinis de illis gentibus ? Nonne Dauid regem Animonitarum
Hanon consolatus est? Nonne pacem cum patre illius habuit? Respondeo:
ad materiara subiectam, de qua in praesentia locjuitur legislator, spectandum
est. Loquitur autem de hostibus illis odio gentili et immortali ardentibus &
non constituendis in magistratu. Talibus, inquam, odientibus et malevolentibus,
ut odia eorura instificentur et in magistratus assumantur, prohibetnr pax
publica et bonum publicum exhiberi, ne natio ipsa superior aliquando fiat
et dominetnr. Verum pi'ivata beneficia in ]irivatas persona? conferri non
prohibet, imo praecipit. i"
23, 7 Quinto Edoinaeos et Aegyptios post tertiam generatiouem admittit
incedere in Ecclesia Domini, quia, inquit, Edomaeus frater tuus est et
Aegyptius hospes tuus fuit. Quare et^i regem ex ipsis accipere non queas,
magistratus tarnen et praefecturas illis committere poteris, sed iis tantum,
qui post tertiam generationem nati fuerint, ut iam plane in sanguinem Israe- is
liticum degeuerarint. Tertiam generationem autem numerari oportet a tem-
pore, quo ad ludaismum conversi et proselyti facti fuerint, alioqui quae esset
alias tertia generatio? Et sie vides non negari coniugia Ammonitis et
Moabitis et Mamseribus in Israel, cum dicat 'ne post decimam quidem
generationem^, scilicet postquam proselyti facti fuerint, debere in Ecclesia 20
incedere, quae generationes nullae essent, nisi inter Israelitas coniuges et
proselyti essent.
2;;, !» Sexto. 'Egressus castra adversus hostes^, iubet cavere ab omni re mala.
Obscura seutentia. Primo sie intelligi potest, ut pugnaturi adversus hostes
primum videant, ut et ipsi boni et sine culpa sint, ne trabem in oculo ^5
habentes et festucam ex alieno trahere studentes iusto iudicio })ercutiantur,
SRirt)V 19, 29 sicut contigit illis cum Philistinis 1. Reg. 5. et cum Gibeitis lud. 17. et alias.
Nee enim promissio illa magnifica cap. 20., qua se affore illis in hello pro-
mittit, sie securos facere debet, ut impune sese malos esse posse putent, aut
Dens cum malis esse velit aut iudicium Dei evadere, cum eadem faciant, so
quae iudicant et oppugnant.
Secundo sie : pugnaturus observa, ne malam habeas causam sed bonam
et iustam. Nequc enim promissio Dei etiam ad malas et temere quaesitas
causas belli sese extendit, dum dicit sese pro eis pugnaturum esse.
A^erum sequens textus videtur cogere, ut intelligatur de religione qua- sr.
dam militari et reverentia castrensi in hello, ubi ipse exponit, quae sit res
Ö/6 (tota gete nun de /?/) rnehen der von liostibns bis non reichenden Zeile 8 publi-
ca o publicum r 16 (Et viele) Tertiam 17 que über (quid) 22 proselyti (f)
essent 25 (ips) videant 2fi Sz jo] festucam ex [über (in)/ alieno (vid) trahere
27 1. ü^. 5 rh Gibeitis auch JI.i. 28 atl'ore über (adesse) :$1 uppugnant, (Hie
sensu s III Uli placct) 35 (Septimo) Verum cogere(tar) c 35/3ß qnadam o
H) oi„.rfiiit (' 27 ({ibconitisJC'T?' Gibeitis />'7)7?
Deuteronoiuion Mosi cum annotiitionil)us. 1525. 709
ista mala. Priiiio siquis noctu pollutus sit, ut exeat castra et oecideute
sole lütus redeat. Secuudo, ut pro ventre levaudo castra exeaut et houeste
sese habeaut propter reverentiaiii praesentis Dei in niedio castroruai, ue, si
haec contemuant et irreverentes siut, Dens nou tradat eis hostes sed potius
5 ipsos hostibus. Hoc est igitur uialuin, qiiod oavere debent pugnaturi.
Parvae et viles plane sunt istae duae res, imo naturales, cur ergo sie
ea urget et maguificat? Optima et iustissima ratione. Nam bellum res est
per se turbulentissinm, nihil minus quam legis aut ullius honesti patieus.
Vide enim milites, an ullae bestiae sint ferociores, licentiores, magis iudo-
10 mitae, impudentiores et inverecundiores tarn factis quam verbis. Xiiiil enim
ibi nou licet, quod libet, si mores et honestatem spectes. Vult ergo Dominus
suum populum summa reverentia, summa honestate, summa verecundia bellum
gerere, ideo haec parva et uaturalia statuit, ut horum usu et exemplo multo
magis caveaut et abhorreaut a factis et verbis voluntariae et maioris inve-
ii recuudiae, irapudentiae et licentiae in aliis rebus uon necessariis ac non
uatm'alibus. Qui enim pollutus nocte reveretur dominum et exit castra,
quomodo is maueret, si conscientia fornicationis, furti, maledicti aut alterius
peccati laboraret? Et qui naturalem egestionem tauta reverentia etiam extra
castra abscoudit, quomodo hie aliquid impudenter in castris vel facere vel
20 dicere audeat? Ad timorem Dei igitur ista lege populum rüdem et prae-
fractum pellit in gereudo hello, ut praesumptione et impudentia posita cum
timore in fide Dei pugnet,
Septimo ue servura tradant fugitivum domino suo, sed secum habitare23, ir,
sinant, ubi illi placuerit, neque deglubant. Obscura et haec est. Neque enim
nj licet rem alterius retinere, Servus vero res est proximi sicut bos et asinus,
quae etiam inventa restitui debet. Intelligi ergo oportet de domino feroci,
qui ad mortem quaerit servum. Nam atrociter sonat, quod tradi eum pro-
hibet. Tradi autem in manus alicuius fere ad mortem tradi sonat. Vult
ergo servis vitam servari et alimoniam permitti, ue domiuis omnia liceant
so in republica bene instituta. Et pro vita servanda licuit fugere et liberum
fieri, cum etiam pro oculo excusso libertas donanda sit, Exo. 22. Sic enim 2 a^pf. 21,37
decet bonam rempublicam servis vitam et victum permittere.
Octavo nou sit scortatrix e filiabus Israel neque scortator de Hliis Israel, as, i7
De lenonibus et leuis loquitur scu manifestis et impudentibus scortis, qui
35 aluutur meretricio, quia et haec publica inverecuudia et liccntia malorum
1 sit, (seil 11 e) vt 2 (hone st e) castra 4 (uul /'?/) & 8 p se o
9 vllii o liceutiores u 9 10 indoniit(i) c m ^ 10 iinpiKlent(es) c in iores iii-
üerecundio''^^ 15 ac (nat) 11011 20/21 die Worte zwischen populuiii nnd pellit r/i
Sichtbar nur noch & um 21 (de) piesuinptioue 23 (Domino) tradant 24 pla-
cuer(int) c in it degluh(end um) c in ant 29/:JO & his instituta r/i :i2 (de) vitä
88 scortatrix über (ineretrix) 84 seü über {& de)
20 änderet C 83 e fiiiis /iC'X» Israel /e/«/« ('
710 Deuteronomion Mosi cum tinnotationibus. 1525.
iion decet rempublicam beiie iustitutam, quam oportet houestis coniugiis et
prole liberali augere. Coucedit ergo Moses scorta de aliis geutibus? Sie
videtiir textus innuere.
23, IS Nono nou offeres neque mercedera raeretrieis neque precium cauis.
Mira lex. Prior sane pars de mercede meretricis facile intelligetur ideo poni, s
ut publica iuverecuudia detestetur. Nani odit Deus rapinam in holocaustum,
ita et omuia, quae peccato et iniquitate parta sunt, cum velit reverenter coli.
Ideo illud non est conferendum ad domum Domini sive pro sacrificio sive
pro structura, quod vilitatem et ignominiam aut turpitudinem habet annexam,
ne Deus quoque vilipendatur, qui tarn vilibus et turpibus sese coli patiatur, lo
sicut facile solet vulgus contemnere eos, quos contemptibilibus vident delec-
tari. Vult enim oranino rüde vulgus larva quadam capi et teneri in timore
et reverentia. Atque haec est ratio, cur et pecunia, qua canis eraitur, non
sit oflFerenda, quia canis vilissimum animal in scripturis habetur, ut etiani
: «am. 3, s proverbiis serviat, sicut ait Abner 'Sum ue ergo caput canis'? Scilicet nihil is
vilius potuit allegare. Qui ergo preclo cauis honorat Deuni, despicit et
vilem habet Deum, ac si precium stercoris offerret. Quae sigua ostendunt
vileni esse opinionem cordis de Deo.
Possent haec omnia dicta hactenus ad illa superiora pertinere, ubi
cavendum malum pugnaturis esse docuit, seil. (|uod reverentia castrensis in 20
Ins requiratur, et usu exemploque harimi duarum turpium et vilium rerum
generaliter omnes turpes et viles mercedes et pecunias velit abominabiles
rcddere populo. Prohibentur enim levia et miuora, ut magis prohibita in-
tclligantur grandia et graviora. Qui enim precium canis aut praemium scorti
nou audet offerre, quorum alterum sine peccato alterum in peccato quidem 25
sed sine iniuria partum est, quomodo is Deum sie vilipendebit, ut audeat
offerre, (piod furto, rapina, dolo, fraude, iniquitate peperit?
■iii, i'.i Decimo nou esse foeuerandum fratri sed alieuo. De liac lege supra
satis dictum est, ubi promissiouem de usura facienda tractamus. Ex quo
facile patebit, quomodo ludaeis licuerit usura in gentes et alienos nou suo au
merito aut iure sed Dei voluntate.
23, 21 Undecimo votum reddendum esse statuit, alioqui in peccatum repu-
tabitur. De votis abunde alias dixiraus. Nunc breviter dicemus duo inesse
debere voto, ut pium et reddendum sit. Primum, ut non sit adversus
pietatem vel ne sit malum votum. In malis enim promissis non oportet 35
servare fidem. Ut si vov^eas opus bouum, ut eo iustificeris et peccata ex-
tinguas, impium et malum votum est, quia contra fidem Dei, quae sola iusti-
8 (oft'ertoriu) sacrificio 11 qu(i) c in quos 22 (prohibi tas 1 1 t'l'e r r i )
abominabiles 23 enim o 25 (quocl nou sine pcti) quoruui qdeni rh 29 trac-
tauinui.s 31 voluntate, (qua) 36 eo über (hoc)
5 intelli<>itur Ji 8 non est illud (' 9 utilitatem JU!
Deuteronoiuion Mosi cum iinnotationibus. Iö25. 711
ficat et peccata tollit, Roma. 1. Talia .suut vuta religiosorum liodie iu toto atom. 1. 17
orbe. Si vero tale quid voveris ad gloriam dei solum et libere vel ad
comodum proximi, hoc pium et reddenduiii est. Seeundiim, si fuerit votum
de rebus uou tuis vel alias iiupossibile, ut si voveris reguum dare Caesari,
b cum tu sis mendicus, aut solem obscurare. Tale est votum eastitatis, quia
castitas iu uuUius mauu est uisi solius dei. Xou ergo voveri potest castitas,
nisi autea habeas eam, sed nuuquam habes, ideo hoc votum uihil est, aeque
atrjue si voveris te uou velle esse virum aut mulierem.
Duodeeimo iu viuea et segete proximi comedi potest tructus sed ex- is, n
iij portari nihil iude debet. Civilis beuevolentiae lex est siguificaus alterum
iUteri comodo et usui esse debere, velut amicorum omuia couuiiuuia velit
docere, sie tameu, ut alter uou gravetur aut, quae eius sunt, alius sibi
usurpet et rapiat.
AUegoria.
i.i Uxorem patris uou accipere est Synagogam et oumeui sectam, quae
uos lege et operibus educavit, reliuquere et uou copulari illi verbo vitae. Id
quod Christus fecit et nos post eum, quia uon patitur fides, ut iustitia operum
maneat et sibi copuletur. Habuit autem patrem nostrum, idest, legem, quam
Paulus Ho. 7. marituni appellat k. -Mm. 1, i
20 Eunuchus vel exectis vel contritis testibus est, qui scripturae sanctae
uullam uoticiam habet aut laesam et vitiato sensu operum coutusam. Is non
debet poui iu verbi miuisterio, ut qui sit inutilis, cum o})orteat habere testi-
culos, idest, legem et prophetas, qui testificantur iustitiam tidei, Ro. 3. , utoiöm. 3,jt
sit potens in scriptm'is sanctis, Tit. 1. jtt. 1, 9
25 Mamser multo peior, de scorto uatus, qui plaue traditiouibus prophauis
homiuum et opiniouibus carnis imbutus est, idest, is multo minus ad mini-
sterium verbi idoueus uuquam crit, sed et ignomiuiosum est Ecclesiae, et
tollit gloriam, quam ex Christo habemus. Quid vero nunc sunt Episcopi
nisi Mamseres toto orbe, non tantum eunuchi?
30 Moabitae et Ammonitae propria allegoria ludaei suut et post eos
haei-etici. Utricjue enim Ecclesiae hostes suut omnium acerrimi, qui exeunti
de mundo et laboranti Ecclesiae debebant occurrere cum aqua et pane, ut
iuvarent et solarentur tanquam domesticos suos et hospites. Ipsi non solum
uon assistunt sed etiam Bileam, talsos magistros, suscitant, qui blasphemis
35 doctrinis maledicunt veram viam Ecclesiae. Ita cupiunt ardentissimo odio
1 Ko. 1. rh y proximi " Iu (ci)iüilis c ui (J 12 eius] sua 15 ntui
über (nemo) .syuayugam (aut) & sectam] Scholam 20 (doctor iu Ecca) qui
21 habet fehlt 22 vt bU inutilis rh 23 Ro. 3. o 26 idest fehlf 27 vncß erit o
27 28 sed ij« habemus rh [nicht mehr alle» kubar] 31 (illi) Vtnq3 3132 (&) qui
de müdo o 34 etiä 0 35 maledicunt unter psequuiitur (& n) Ecct^
19 Uonianorum septimo F iid linmauns septimo fj 21 habet fehlt Ät'DEF notitiam
\\»hc\ KrI. contnsam hal)ct h
712 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
Ecclesiam extiuctaiii iu corpore et aninui. Igitur ii noii .sunt poiieiidi in
uiinisterio unquam iu perpetuum.
Consonaut et nomina: Amnion 'populus moestus' souat, quod tales
magistri operum tristes et afflictas conscientias faciaut. Moab 'ex patre'
souat, quia fori« superbiunt et iactant se solos esse ex deo et sua esse 5
legitima et vera, siciit superbus et arrogans Moab in prophetis et amaru-
lentus et saevus Amnion arguitur. Concordat et nativitas eorum, quod ex
patre nati sunt incaestuoso concubitu. Pater est lex, ex qua gignuntur
illegitimo usu, (piia accipiunt legem ut opera exigentem uou ut peecati vir-
1 (£ov. lö, 56 tutem, sicut Paulus cam vocat: 'Virtus peecati \ex'. Uli vero 'virtus iustitiae 10
lex^ dicerent. Bileam sonat 'devorator eorum", quod impii Magistri proficiunt
semper in peius et devorant multos, insuper et substantias eorum venter
devorat et corpora gravi iugo operum perdunt.
Tales liodie et nos patimur : qui laborantibus nobis in Euaugelio adesse
deberent, ipsi abeunt et derelinquuut nou solum, insuper maledicunt nos per 15
SUDS blasphemos magistros. Sed Dens non audit eos, quin maledictionem
eorum vertit in benedictionem, ut magis proficiamus eorum furore. Ideo nou
est facienda pax cum eis nee bonum eis optandum, sie scilicet, ut eorum
furor proficiat et prosperetur, sed contra orandum, ut 'cadant a cogitationibus
*4J(. 5, usuis et expellantur^ psal. 5. Vocantur vero filii Beor, quod Tatuum'' sonat. 2u
Revera enini fatuu loquuntur et sibiipsis contradicunt, sicut et Bileam fecit,
dum benedixit contra votum suum. NuUus enim liaereticus non deprehen-
ditur iu mendaciis suis contra seipsum loqui a spiritualibus viris.
Edomaei sunt fratres sed infirmi üde aliquando labentes opiuioue. Hi
post tertiam generationem admittendi sunt, idest, cum coaluerint et robustiores 25
nobiscum in fide facti fuerint. Sic Aegyptii hospites nostri, qui infirmi sunt
moribus. Neutri sunt abominandi pro sua infirmitate sed suscipiendi, ut
tandem et ipsi doceant.
In pugna adversus hostes caveri onmem rem malam, ut si nocte
pollutus sit, exeat castra ic, idest, cui in pugna et tentatione metu mortis -^o
exciderit verbum, ut ipsum vel neget vel non recte tractet, is humiliet se
et ab Ecclesia sese separet, donec sol occidat et tentatio finita sit. Tum
lavet se et coufessus peccatum suum redeat in officium suum, quia cum
timore et reverentia debet verbum tractari et pugnari contra hostes, ne prae-
sumptione et irreverentia verbum amittamus et deserente Deo viucainur. 35
Sic necessitatis egestio est extra castra cum pala iufodienda et abscon-
denda, idest, naturalia vitia in carne peecati reliqua sunt mortificanda ver-
4 (Moabite) Moab 5 supbi(t) c in üt 12 deuurat. (& curya vt sie
oi)iniöe falsa omnia) & 15 per 0 17 eorum [vor vertitj r 24 aliqn labentes
upiöe 0 und rh 27 vt o 30 Cüi unter (Qui) ;32 separet) sepat :5.3 se 0
37 (pec) pcti
3 mestus Ä 19 cdguitiüuibns C
Deuteronomion ^losi cum unnotationibu.s. 1525. 713
boque fidei abscoudeutla, ue deus ea videat. xVbscüiidimtur auteni, dum ea
uon siuimus reguare in corpore uostro. Sic ergo minister verbi et lumbos
raentis et lumbos carnis debet accinctos habere, ut fide verbi sanus sit et
mortificata carne sanctns.
5 Servus non tradatur domino suo: Sic est mortiticanda caro, ut nou
occidatur. Lex enim dominus carnis in totum eam damnat et occisam vult,
sed Iiabenda est ratio carnis, ut vivat, non tarnen ut peccet, quamvis vivere
nequeat sine concupiscentiis, sed non regnet. Ut enim bona operemur et
fidem doceamus, opus est carnem vivere, utcuuque sine vitiis uon vivat,
10 quae pala absconduntur. Sic Paulus quoque Coloss. docet carni suum honorem
deberi ceu infirmo vasculo. tsoi.a, 23
Meretrix et scortator significant impios sanctos in hypocritico cultu dei,
quemadmodum ad literam videntur fuisse quaedam sectae cultus dei in populo
ludaeorum, qui 'Codesini' appellabantur, ut legimus de losaphat rege Inda,
lö qui eos sustulit de templo. 'Codesim" autem et 'Codesoth' scortatores et
scortatrices sonat, licet allusione vocis etiam sanctos et sauctas sonet. 'Cados'
enim sauctus est, Isa. 6. : Sanctns, sauctus, sanctus. Igitur Priapi religionem Sei •'>, 3
puto signari per Codesim, in qua libidiuabantur ic, et sunt (ut dixi) sancti
et iusti Satanae in specioso cultu Dei.
2'| Merces scorti videtur esse gloria temporalis inipii cultus dei, de quo
dixi. Haec gloria non debet offerri, id est, praedicari, quasi deo placeat aut
uos deceat, cum gloria et merces nostrae iustitiae sit bona conscientia erga
deum et foris crux et ignominia coram mundo. Utrunque scortatores illi
fugiuut et gloriam coram mundo quaerunt, intus vero viles et ignominiosi
25 sunt sicut canes et ideo precium tale aboiniuabile est deo, quod est abiecta
et mala conscientia.
Frater non est premendus usura sed alienus, idest, iusto non est lex
posita, quae exig-it opera, sed iniiisto, ut humilientur impii agnitione peccati.
Nam officium legis est exigere usuram, plusquam possimus, donec fidem
30 suspiremus et fratres facti libereinur ex usura, psal. 71. i^i. v.', 1
Vota allegoriam uon facile admittunt, cum sit morale opus. Potest
tamen dici votuni unum esse omnium, quod deo debemus, nempe ut creda-
mus, confiteamur, lauderaus ipsum deum uostrum esse, quae confessio et
laus significatur omnibus externis votis, quae deo redduntur. De hoc voto
35 dicit psal. 49. 'Imola deo sacrificium laudis et redde altissimo vota tua", et^äi. 50, i*
psal. 115. 'Vota mea reddam domino in conspectu omnis populi eins", Ut^f. iie, u
idem sit votum quod sacrificium laudis et confessionis, hoc enim unum Deo
debemus, promisimus et possumus dare.
1 fidei r Ki (signi) soiiat sonet] sonat 17 (Is) Ksa 18 (vb) iu
20 scorti (& pieiniii/^ canis non dehet [0] offen! ad ilomüm dei . i. G\ori& [fj
& iactantia istius speciosi cultus) videtur inipii o {^^ fV) ^ in de 22 In
nostrQ scheint tj nun a c iustitifj »• 25 ab r 88 dare r
714 Deuteronoiiiioii Mosi luui aniiotiitionibu.s. 1525.
De vinea proximi comedi et nihil exportari siguifieat potiri quenilibet
iustum alterius iusti boiiis in spiritu. Haec est comraunio sanctorum, (jua
fit, iit omnium omuia sint communia. Et tarnen usu et fructu mutuo nihil
tollitur aut minuitur alteri sed relinquitur integrum imo augescit usu et
coniniunione. Tantum abest, ut asportari et tolli possit quidquam ab ea. »
Cap. Ticesinmm (jiiiartura.
24,1 Si quis acceperit uxoreni ic.
Legem repudii esse mere civilem et ad duritiam vulgi permissam sati^
»tatti). 19, »probat Christus Matth. 19. Unde et nullum huius legis exemplum legimus
a sanctis viris nobis relictum. Nam et Abraham suam Hagar uon dimisit lo
nisi denuo a deo iussus. Multa autem sunt in republica propter duros et
intractabiles permittenda, ne maiora mala fiant. Proinde discernendum est
inter leges : alias esse, quae iubeant bona, alias, quae permittant mala. Inter
eas, quae iubent bona, prima est lex fidei, quae etiam charitati dominatur,
ita ut si fides exigat erga Deum, neganda est charitas proximo, quia deus, 15
qui fide colitur, praeferendus est homini, cui charitate servitur. Post fidem
est charitas, quae moderatur omnes leges tam ceremouiales quam prophanas
excepta fide.
•^4, 5 Secundo. Novus maritus uno anno liber est ab omni onere publico.
I^ex aequitatis et utilitatis civilis est. Aequum est enim indulgeri aunum 20
sponso cum uxore sua. Utile est, ut respublica augeatur prole et familiis,
quod non fieret, si statim a nuptiis maritus hello et periculis communibus
obiiceretur, nee facile invenirentur, qui ducerent uxores. Esse vero hanc
legem generalem et ad alios casus extendendam satis patet ex cap. 20., ubi
a hello liber decernitur et sponsus et aedificator et plantator. Pari sensu 25
de quovis alio novo officio assumpto, (juo paratur familia, intelligitur, ut
proverbium esse possit haec lex de libertate neophytorum omnium: Sponso
scilicet dandum esse annum 2C.
24, (i Tertio non accipies loco piguoris inferiorem et superiorem molam.
Ista lex itidem generali proverbio docet ob debita nulli esse artificium suum, 30
unde alitur et sustentatur, suspendendum. Sicut furor est apud nos barbaros,
ut debitores vel iucarceremus, donec reddant novissimum quadi-antem, vel
artificio et operi eorum iuterdicamus, cum hie dicat satis esse, quod animam
eins oppignoraverit, idest, totus ipse sit debitor et artificio ipso (juaerendum
ei sit, quo debitum exolvat, Crudele et iniquum itaque sit illud suspendere, 3.s
2 sanctorum, (sicut Öic tameu vt nihil mihi ]n'opiiuiii vsur,} qua •'{ (/«*•
ziolschen fructu und nihil stehende Wort [nicht mehr isichtbar] rh 6 Cap XXIIII 9 die
r^inincheii nullum uad, exemplum stehenden Worte [nicht mehr sichtbar] rh 18 bona o
14 bona o 21 (m.) prole 24 (Tertio) alios 83 artifici(um) [c in «J & operi
[über (öpus)y eoruni [ii/jrr (eius)7 85 sit über (siut), quo
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 715
uempe ut duplo damno debitum simplex cogatur exolvere: uuo, quod mola
eius interim ociatur, alio, quod aliciinde nova debita corradit vel sua vendit,
nt solvat.
Quarto furatus aliquem de Israel, ut vel vendat vel prostituat, idest 24, i
5 (ut supra idem verbum exposuimus) pro lucro locaverit aut alteri tradiderit,
iuterficietur. Haec lex pertiuet ad plagiarios, latrones et praedoues et eos,
qui capiimt liommes, ut exigaut pecunias. Quales suut apud uos vultures
illi et lupi mereatorum, quos nobiles vocant.
Quinto lepra eavenda secuaduni doctrinaui :;acerdotum Levitarum, "^4/ s
10 modo doceant, sicut ego (inquit) praecepi eis. Hoc est, leprosi suut sepa-
raudi a commuui eonsortio civiuiu, cum sit contagiosa. ptt|)ulum autem
mundum ac validum requirat respublica. Exemplum dat Miriam, sororem
Mosi, quae exclusa est iussu domiui. $i huic ergo uou est parcitum, ut
maueret in castris, uiüli est parcendum. Alii sie volunt: observa, ne tale
i.i quid committas, ut lepra percutiaris, sicut Miriam percussa, aut si percussus
fueris, ut facias, sicut decet leprosum coram Lexntis.
Sexto repetens debitum uou iugrediatur domum , scilicet acceptui'us ix, lo
quod placuerit, quae violeutia est (sicut modo aguut crudeles danistae cum
debitoribus rapientes autoritate iudicis, quod voluerint). Sed quod ille debitor
20 protulerit pro sua tacultate, id accipiat. Deiude reddi debet ante occasum
solis, si pauper fuerit et illo opus habuerit. Permittit saue haec lex repetere
sua, quod Euaugeliou proliibet, licet arceat violeutlam. Verum in civili
populo tales leges permissivae sunt uecessariae propter raaiora mala vitauda.
Nam uisi repetitio fieret. aleretur ociosorum nequitia et exhaurirentur piorum
25 et bonorum facultates, quorum utrunque, etsi ferat pius in fide, terre tamen
non debet lex et raagistratus, sicut et omuia alia mala fert pius et tamen
gladius viudex est in malos, quo tamen pius uti pro aliis potest, ut dixi alibi.
Sexto. Merces pauperi uou est differeada, ne clamet ad dominum JC. 24, 14
Ista quoque et raox praecedeus lex satis osteudit, quam sit soUicitus deus
30 pro pauperibus et afflictis, ut cousolentur sese in deo omnes derelicti aut
oppressi in mundo. Simul doceut, quod iu uecessitate oporteat et debita
remitti pauperibus et ipsis succurri in republica bene iustituta, ut actio
repetundarum locum habeat solum contra ociosos et uequam,
Septimo. Xou occidentur patres pro filiis JC. Hoc est, sie [)uniendi n, i»;
35 suut mali, ut non laedantur simul et boui, sicut in Euaugelio zizania propter
triticum, ne laedatur, prohibetur evelli. Si euim i)uniri nocens non potest,
2 interiin o 6 lex o 11 (&) pplm aut o 17 SextoJ .Sexto Qüinto
18 (qui) cum 19 ill(e) c in i oder ill(i) c in e 20 id accipiat »7t 21 repete'P
22 (coutigit) r [links aeben der mit Euangelion heginnenden ZeiteJ licet arceat vio-
lentiä rh 24 Nam über (Sg) 27 vti bis alibi rk 29 cß u -iO sese o
12 und lö Marinm /'
71(j Deuteronomion Mosi cum unnotationibus. 1525,
nisi laedatiir simul innocens, potius fereudus est malus quam laedendus simul
bonus. Haec lex magistratui necessaria est, ne impetu animi rigorem legis
sequantur et puuiendo plus peccent quam ille, qui poenam meretur. Qualia
suut, dum ob unum sceleratum tota respublica bello involvitur, et similia.
a, 17 Octavo. Non flectes causam advenae aut pupilli uec vestimentum viduae 5
pro piguore tolles. Omnes istae leges, ut vides, pro charitate et benevoleutia
mutua instituuütur. Causam pupilli nou flecti simul iuvolvit uon esse damuo
ullo afficieudum pupillum aut advenam. Et vestimeutum viduae generaliter
secum significat omne, quo opus habet pro vita. Super omnia euim debita
et iura stat ista lex, quod pauperi debetur victus et vestitus uecessarius, w
quem uon debet reliuquere, ut solvatiu* exactor, sed exactor coucedere et
dare, ut vivat pauper. Et subdit causam : Memeuto, quod et ipse servieris,
quasi dicat, sicut tibi velles fieri, sicut euim servivisti, ita rursus ad servi-
tutem redigi potes, ergo tuo exemplo disce, quid illis debeas et facias.
24,19 Nouo. Reliquias in agro, viuea, oliveto ic. nou esse colligendas sed 15
pauperibus reliuqueudas. Haec coufirmat, quod iam dictum est: Quod
pauperibus non modo sit victus et vestitus relinqueudus sed etiam de super-
fluo nostro illis adiiciendus, ut nostris bonis participent in necessitate sua,
memores iterum, quid nobis vellemus fieri in necessitate, ut hie dicit: Memento,
quod et tu servieris in Aegypto, et rursus servire continget. Hie, credo, satis 2u
copiose et perspicue tractavit Mose praeceptiun septimum 'Ne furtum facias',
ubi prohibetur damnum in rebus externis et iubetur comodum proximi spectari.
Allegoria.
Uxor repudiata est Öynagoga et omnis secta iustitiariorum. Foeditas
seu turpitudo est speciosa illa iustitia operum, pleua impietate et pertinacia 25
cordis. Libellus ipse repudii est testimonium scripturae, quam dat Christus
illi in raanus, quam et contra se portat. Alter maritus est lex, quo mortuo,
idest, lege abrogata, ne sie quidem recipit eam, nisi credat, quia nuuquam ad
gloriam primam redit Syuagoga nee unquam recipitur a marito priore, post-
quam alteri nupserit, etiam si is moriatur, quia Christus non adraittit iusti- ^o
tiam operum cum fide sui.
Maritus novus Neophytus est in fide, qui non est in publico ministerio
1 tim. 3, 6 constituendus , ut Paulus dicit. Potest etiam significare Christum, qui
novellos fideles blande regit et uon statim cruci et persecutioni obiicit, douec
roborentur. Laetatur ergo cum eis anno uuo, idest, pacem et gaudium donat 35
o (puer) Hectes 8 (&) aut 12 vt viuat pauper rh 15 (vinete), vinea
16 (ide) confirmat 24 (schola) secta 26 scnptur(aiuni) c in q 27—30 portat,
(Quod si aliqua eius ps accepta a Christo) nee vnq^ (reuertitur ac) recipitur En
folffl a marito bis moriatur beginnend mit neuer Zeile und Alter bis Synagoga r hinter
irioriatur ijewiesen Dann wieder neue Zeile Quia bis fide sui
\'\ servilst i A'
Denterononiion Mosi cum annotationibus. 1525. 717
iu verbo receus accepto, qiiia filii sponsi non lugent, donec cum eis est
sponsus, Matt. 12. oi.'atth. 9, lä
Mola inferior et superior recte dicitur significare spem et timorem vel
legem et Euangelion. Lex enim verbum irae superior mola est, timorem
5 conservat et humiliat coguitione peccati. Euaugelion verbum gratiae fide
servat conscientiam, ue trepidet. Utraque praedicatio necessaria est. Generali
autem figura significat: Ne quid nimis in utrauque partem fiat, ut nee nimis
rigide punias peccatum nee nimis blande foveas peccatorem, nee nimis soleris
nee nimis terreas. Debitum enim peccatum significat, ob quod tollitur mola
10 inferior, si nimio castigetur, rursus superior tollitur, si nimio indulgeatur.
Furari civem: Est verbo falso seducere a fide et tradere in opus et
iustitiam externam, quae mercennaria est et divites facit fures, idest, inipios
doctores, lohan. 10. 'Eures fuerunt'" ic. Occiditur autem Euangelio, nt vivat, t>oi). 10, s
vel denunciatur ei mors sempiterua.
u. Lepra satis patet, ut significet coutagium spiritualis impietatis. Ideo
diligenter cavenda est iudicio et ministerio levitarum. 'Älodicum enim fer- 1 yov 5, 6
mentum totam massam corrumpit'.
Repetens debitum accipit, non quod vult sed quod debitor foras pro-
fert, hoc est, peccator non est mulctandus nostro affectu, sed secundum quod
20 ferre potest. Et si omnino pauper et infirmus est, totum reddendum et
ignoscendum est propter iufirmitatem carnis, iuxta illud Gal. 5. *Si occupatus &m. a. i
fuerit homo iu delicto' jc. Ante solis occasum, idest, antequam desperet
aut tristitia absorbeatur, ut Paulus loquitur. civh. 4, -26
Mercedem laborantis statim dabis, idest, pressis opere et fatig-atis
25 onere legis et mala vexatis conscientia annunciabis verbum vitae et exhorteris
ad fidem, alioqui clamat in coelum, quia oppressio conscientiarum maxima
tyrannis est, quam Dens plaoatus mox audit contra tyrannos animarum, nisi
ira sit, qua punit orbem.
Non occiditur pater pro filio. Hoc est, licet omnes in peccato Adae
30 moriamur, tameu revelato Euangelio remittitur hoc peccatum. Et deinceps
qui moritur, iam non alieno sed suo moritur, ut Ezechielis 18. etiam probat .sjfi. is, 20
fore, ut quisque in suo peccato moriatur. Iam enim non obstupescunt dentes
filiorum, quod patres manducaverunt uvam acerbam, quia in spiritu res nunc iw. is, 2
agitur, ut propter infidelitatem moriatur, qui moritur,
3n Reliquias messis et vindemiae jjauperibus relinqui est: ubi fide in
Christum omuia obtinemus, reliqua nostra faciamus sei^vire peccatoribus , ut
et ipsi nobiscum vivant fide et verbo, quod ex nobis habent. Et non sie
9 terreas(Debitum enim pignn peccatum significat) Debitum 10(rursm/Y/)
nirsus 11 a fide o 18 sed o 20 (d) reddendum 26 (pre /^per ?/) clamat
27 placatus r/i 33 manducarunt 36 (in proximorüm) nostni
12 niercenana D 21 Oala. (J. ÜBE 26 clamant i'^
718 Denterononiion Mosi cum annotationilius. 1525.
vivendum in carne, quasi soli credere et salvi fieri velimus, sed ideo do8
vivere sciamiis, nt aliis quoque ad vitam et salutem prosimus.
€ap. yicesiiuum quintum.
25,1 Prirao statuitur lex de poenis delinquentium, ut qui morte vel pecunia
plectendi non sunt sed plagis, sie plectantur iuxta mensuram delicti, modo •>
non excedat quadragenarium numerum. Causa subditur: ne vilis et foedus
fiat frater coram nobis. Vult ergo poenas inferri non nostra libidiue aut
vindictae studio sed regula moderata et houestatis habita ratione. Hoc decet
rempublicara probam.
25, 4 Secundo. "^Nou ligabis os bovi trituranti^, ut mansuetudine erga bestias lo
exercitati magis erga homines benevoli fierent. Est autera gnome proverbialis
1 Cor. 9, 9 quam Paulus 1. Cor. 9. copiose explicat, adeo ut dicat 'Nunquid cura est
Deo de bobus'? quasi dicat: etsi Dens curat boves, non tarnen propter boves
curat hoc scribi, cum nesciant legere, ut sit sensus Pauli : Ista sententia non
tantum de bobus sed generaliter de omnibus laborautibus intelligitur , ut i->
vuc. 10,7 labore suo vivaut, sicut et Christus dicit 'Dignus est enim operarius mercede
sua'. Qui ergo laboranti non dat victum vel non communicat ei omne bonum,
®iü. 6, 6 Gal. 5., is est 'qui ligat os bovi trituranti '.
2.">, 5 Tertio. Lex de accipienda uxore fratris relicta et suscitaudo semiue pro
fratre mortuo statuta fuit optima ratione. Primo, quam textus ponit, ne 20
interirent familiae sed multiplicarentur , quod pertiuet ad excolendam et
augendam rempublicani. Secundo, quod hoc modo viduis et misero sexui
providit Dens, ut susciperentur et alerentur, cum mulier per sese sit infirmum
et miserum vasculum tum vidua magis, quae siraul derelicta et despecta est.
Cogit autem ad haue charitatem insigni opprobrio, ut discalciatus vocetur 2.^
et expuatur coram eo 5Pfu bt(^ an, quod dignus sit, quem omnes despiciant
et super cum spuant in terram dicentes S)u bift et)n pfu bic^ QU, quod rem-
publicam, in qua degit et fi-uitur illius iuribus, non colat neque augeat. Pes
autem discalciatus nota sit ignominiae et causa opprobrii sempiterui, dignus,
ut et ipse nudus sit pedibus, hoc est, sine familia et subditis, qui per cal- m
ciamentum significantur, qui seipsum uno hoc facto nudipedem facit in susci-
tanda familia fratris, ut nota sit similis facto^ quod peccat.
■i-"i, II Quarto. Mulieris manus absciditur sine misericordia, quae virum suum
3 Cap XXV 5 (ne) sie 6 (11 Ulla) nun 7 nobis 7/8 auf vindictQ
studio ?• 9 rem publicam 10 (Gnome proverbialis,) vi [über {&)] mansuetudine
14 cum nesciant legere rh 21 ^''colendam 25/26 vocetur & (in faciem con-
spuatum sg [darüber nochmals sg nicht gestr.J velut) Dafür expüat' coi'am eo pfü dich
an »7t 27 (dicuut) spuant 29 (nom) opprobrij 32 (calce) facto (e)t /c
in Y] ( f . ) nota ( f . ) peccat
7 nobis BC'DRF nobis A doch ist u n-ohl xmi/eiroidetes n 27 ein BCE am 7)
33 abscinditnr EF
Denteronoinion Mosi cum annotationibns. 1525. 719
ereptura rixantis cum eo alteriiis viri piidenda appraehenderit. Stulta sane
lex, ut sonat. Viilt antem lioc, quod mulier, cum sit pusillanimis, illic soleat
nocere, ubi maxime oifendimur. velut famam facile laedit levis ista lingua
ad raaledicendum et conviciandum, ubi maxime appreheudit pudenda nostra,
5 quod significat corporalis apprehensio pudeudorum, quo et ipso valde laeditiu-
et cogitur virilis persona, et tamen est muliebris violentia, quae etiam magis
viucit quam fortitudo viri, ut taceam tiu'pitudinem et impudeutiam, quam in
muliere quoque damnat haec lex, licet sit utilis et necessaria mulieri et viro
in isto casu, ut generalis sententia legis possit haec esse: Non esse facienda 9?öm. ;
in mala, ut veniant bona.
Quinto. Poudus aequum et modium iustum oportet in republica servari, 20, i::
ne fraudetur pauper et ]>roximus. Quod et ipsum generaliter valet ad omnes
commutationes omnium coutractuum, ut venditor iusta et aequa merce respon-
deat pecuniae emptoris. Incredibiles enim hie nequicias et artes in mercibus
15 mutandis, corrumpendis, fingendis, compouendis novit Avaritia, ut non sit
parva pars curae, ut magistratus hie prospiciat reipublicae.
Ultimo. Mandat Amalechitas prorsus de sub coelo deleri ob flagitium>r,, i:
illud crudele, quod fessos in via non solum non refocillarint sed etiam in-
sidiis nequitiosis extremos ceciderint.
20 Quod vero Amalechitas delere iubet, non facit, ut ipsi sese vindicent,
sed Dens sese \nndicat per manus Israel. Alioqui, si illos voluisset sui
vindictam quaerere, non distulisset in tantum tempus, cum iam diu esseut
mortui, qui laesi fuerunt, sed statim illos eodem tempore permisisset sese
\indicare. Quare docemur hie eam demum esse vindictam veram, quae non
26 nostra libidine sed mandante Deo et propter Deum exigitur, ut simus solum
instrumenta vindicantis Dei, nihil de vindicta nobis arrogantes, ut hie \ndes,
Allegoria.
Plagarum modus praefinitus, ne foedus ambulet frater, significat sie
castigandam esse carnem et puniendum peccatum, ut vitia eins premantnr
30 non ut ipsa perimatur. Quadragenarius vero numerus et alias onmes gradus
et summam mortificandi veteris hominis in scripturis indicat.
Os bovis non alligandum triturantis ultra metaphoram, qua diximus
significari victum deberi verbi ministris de suo ministerio, etiam allegoriee
potest significare, ne prohibeatur Doctori verbum libere praedicare, quo
35 devorat stipulas et paleas, idest, convertit impios homiues et Christo in-
corporat.
Uxor relicta fratris Svnagoga est seu Ecclesia, quam Christus mortuus
2 (soleat noce) illic 5/6 Qu(a) c in quo cogitur (vir) 6 virilis psona rh
18,' 19 (nialis) insidijs 19 ceciderit, (velut scrpentlno ingenio) 28 significat »•/(
(est) sie 33 (past) vicfuni (de) verbi 34 praedicare] pn;dicaiidi 37 seü
über (&) quam (liic) mortuus
720 Denteronoiiiion Mosi cum annotationilms. 1525.
reliquit in muudo sterilem, qnia liberos legis ex ea non suscepit. Nos ergo
susceptam verbo impregnamus, ut non nobis aut nostro uomini sed illi et illius
nomini pariat filios, ut quamvis doceamus populos, non tarnen nisi in nomine
Christi doceamus, ut filii verbo geniti non appellentur Paulini aut Apollini
aut Petrini sed solum Christiani, ut illius domum aedificemus non nostram. 5
Qui autem hoc non vult facere, accusabit eum Ecclesia, ut qui sibi non
Christo velit docere, non Deo sed hominibus suadere, discipulos non ad
Christum sed post se trahere. Unde calceum ei publice detrahat, idest,
iipi). «, 15 autoritate docendi spoliet et verbum suum non esse praepai'ationem Euangelii
definiat, ut Paulus dicit, ut omnes sciant eum non recte incedere in calceo lo
»n(. 2, 14 veritatis Euangelicae, sicut Petro fecit Paulus. Deinde spuat coram eo, ut
opprobrio haeretici nominis contemptum faciat, ut vocetm* discalciatus, idest,
haereticus, qui in calceis Euangelii non incedit,
Duo viri rixantes sunt lex et Euangelion seu potius legis operum et
Euangelii gratiae doctores et ministri. Hi ])erpetuo pugnant de operibus 15
et iustitia. Mulier apprehendens alterius viri verenda est populus ille sapiens,
qui hanc litem vult componere per prohibitionem docendi et uniformem
modum docendi, quo ministerium verbi impedit. Horum manus sine miseri-
cordia abscidenda est, idest, eorum opus et Studium prorsus damnandum est,
quia haec lis non diriraitur in perpetuum nisi iudice Deo, Ira et contentio w
quidem tollenda est, ubi res charitatis agitur, sed in causa fidei tolli non
potest neque debet, quia oportet haereses esse.
Diversa pondera prohiberi et aequa iuberi est: in Ecclesia simplicitatem
servari, ut idem sentiamus et sapiamus, de quo Paulus saepe meminit.
Amalechitas occidi est verbo spiritus iugulari eos, qui infirmos fide et ar.
lassos in via Dei multisque tribulationibus fatigatos non solum non solantur
sed super dolorem vulnerum addunt et compunctum mortilicant. De quo
^jj. 109, 16 exemplum tibi praebet psal. 108., ubi dicit 'Pro eo, quod non est recordatus
facere misericordiam' 2C., ideo cum iustis non scribantur jc, quia morte digni
aeterna esse denunciandi sunt, sicut et vere digni sunt. 30
Caput vicesimum sextum.
26,1 Cunque intraveris terram.
Finita Decalogi declaratione hoc capitulo concludit sermones omnes de
praeceptis habitos addens velut corollarii vel Epilogi vice ritum de oiferendis
primitiis et decimis. Et sie confirmat pactum inter Deum et filios Israel. ^•'■>
1 in müdo rh 3 (nullus tarn) non 10 eum non recte incedere eum in
11 (&) veritatis (&) coram 17/18 & bis docedi rh 18 quo 0 (&) ministerium
21 caussa 23 prohib(ita) c in prohiberi Qqua(lia) c 25 (&) fide 27 de
c auaf 31 Capit XXVI 33 (& absolntis prejceptis). hoc (finit) concludit
35 (dei &) inter
18 modi F 19 abscindcnda EF 30 donunciati F
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 721
Vides autem, quam piilchre docet verba forniare in offerendis primitiis,
iit ipsam oblationem aliud uon esse seiamus quam laudem et gratianmi
actionem pro redemptione ex inimicis et pro possessione terrae. Non aliter
atque censuarius suo eensu confitetur domino suo sese habere agrum gratia
5 illius. Erant vero primitiae istae, quas in festo Pentecostes oiferebant sacer-
dotibus, de quibus dictum est eapitulo 16.
Sic et de decimis triennalibus facit docens eas dari Levitis, pupillis, 26, i3
\'iduis, advenis cum confessione, quod opus charitatis impleverint. 'Attuli'
(inquit) non ad sacrificium sed in locura singularem, quo colligebantur in
10 singulis urbibus tales decimae pro pauperibus velut in bursam aut capsam
communem. 'Xon praeteri\'i mandata tua" (scilicet quantum ad hoc opus
pertinet, ahoqui quis implet unum mandatum plene?). 'Xeque comedi ex ea
in hictu' (idest, non feci tristis sed hilaris, hilarem enim datorem diligit Dens).
*Xec separavi ea in ullo immundicia' (idest, non cum peccato aut immundicia
15 sed in sanctitate separavi). Xam oblatio immundorum tarn non placet quam
sacrificium lugentium. 'Nee expendi ex eis quicquam in re funebri', quo facto
etiam contaminaretur is, qui id facit, et sie contaminatum esset et donum
decimae 2C.
'Hodie Dominus Deus tuus praecepit tibi'. Verba sunt confirraati pacti 26, 16
20 de servandis praedictis praeceptis. Et addit promissionem: Si servaverint
praecepta, Dominus sit eos facturus excelsos laude, uomine, gloria prae
cunctis gentibus. Quod et fecit, donec ser^-averunt pactum. Et ita est finis
Decalogi et praeceptormn. Quae in sequentibus capitulis aguntur, sunt ordi-
nationes quaedam pro tempore servandae, exhortationes , coramendationes,
25 maledictiones et benedictiones et similia pro commouendo populo, ut prae-
cepta Dei sers'et.
Allegoria primiciarum satis est superius tractata, quod significet con-
fessionem fidei et gratiarum actiones iustitiae spiritus, ubi simul confitemur,
quantis malis subiecti fuerimus, ex quibus dominus nos liberavit, et quanta
30 bona, quae per fidem accepiraus. Allatio vero decimarnm significat nos dedi
prorsus in obsequium proximi per charitatem, ut Paulus dicit 'Per charitatem mi. :.,
servite invicem'. Id vero non fit, nisi prirao per fidem iustificatus impleveris
omnia Dei mandata et sis iustus. Deinde hilariter, non tristis aut invitus,
tandem sine immundicia, idest, ut non requiras aequalia, sed simplici et puro
35 corde. Nee aliquid in mortuos impenderis, idest, non aliquod opus in-
2 (esse) non (posse,) esse 4 domino suo o 4/5 (de) gratia (eins) illius
5/6 sacerdotibus rh 8 (gratiaru) quod impl(u)uerit c m e 10 vrbis (busan)
bursam 12 alioqui bis plene rh 21 prsie fehlt 24 servandis auch Hs. (&)
exhortationes 28 (Allatio vero decimarnm signi) vbi 32 seruite /te c aus'?]
Id(e) c (impl) iustificatus 35 (q mo) in
24 servandis ABCDEF
fiut^er§ SBetfe. XIV. 46
722 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
fnictuosum in charitate fiat sed omnia viventia, sancta, gratuita, laeta sint
et Deo placentia.
Caput vicesimum septimum.
27,1 Praecepit autem Mose et seniores Israel populo k.
Quod hie de altari in monte Ebal erigendo ex lapidibus impolitis et &
de lege desuper scribenda praecepit, temporale est mandatum semel implen-
3of. 8, 34dum, quod et losiia implevit post captam urbem Ai, cap. 8., lectis ibidem
coram omni populo et benedictionibus et maledictionibus et oblatis holo-
caustis et teleticis, ut hie Mose dicit, nimirum hac externa pompa rudern
popnlum (ut dixi) ad memorandam legem provocaudum, qni movetur externis lo
ceremoniis magis quam solis et nudis verbis.
Hoc altare postea cessit in magnum scandalum, cum populus ibidem
offerret et coleret Deum inflatus exemplo patrum, qui ibi hac vice immolassent
et autoritate Mosi, qui id fieri iussisset. Nam et raulier Samaritana id
3oi). 4, 20 Christo quoque obiecit loh. 4. dicens 'Patres nostri in monte hoc adorave- is
runt\ Sed non viderunt, quod temporale hoc mandatum non erat trahendum
2 sjiof. 20, 24 in exemplum perpetuum, cum alias haberent expressum mandatum Exodi 19.,
quod quencunque locum elegisset Dominus, illic offerre deberent, quod et
toties in hoc libro repetit Moses. Locus autem, quem elegit, erat certus
semper, nempe ubicunque esset arca foederis, super quam promiserat sese 20
mansurura inter eos, ut videamus: non exemplo patrum nee verbo Dei prae-
terito, quod iam desiit cum facto praeterito, sed soli verbo Dei praesenti de
facto praesente fidere et niti debeamus.
Id observandum hoc capitulo: Quod Moses ad benedictiones potiores
tribus elegit, nempe Simeon, Levi, Isaschar, loseph (quae duas complectitur: 25
Ephraim et Manasse) et Beniarain, et sie sunt Septem tribus hie: omnes
fihi liberarum, Rahelis et Leae. Ad maledictiones vero sex tribus, filios ancilla-
rum Silphae et Billae et uno filio Hüben de libera Lea. Forte quod benedictio
honorabilior et dignior sit quam maledictio, ideo ornanda fuit praestantioribus
tribubus. Kursus hie benedictiones nuUas recenset sed solas maledictiones, 30
cum tarnen Septem tribus ad benedictiones ordinet et in losua scribatur,
quod benedictiones quoque recensuerint. Hoc ideo fieri puto, quod Mose
significat sese ministrum peccati et mortis esse per legem, quae omnes sub
®cii. .'., 10 maledicto tenet, Gal. 3. Et tandem populus hie legis maledictione etiam
1 (hil aria). gratuita sint o 2 placentia (sint) 3 Cap XXVII 5 ex] de
7 post bis Ai rh 18 quemcnnqite hier Hs. 22 (nos) quod soli rh 24 bene-
di(cendura) c in benedictiones 26 & sie his hie o 27 nialedi(cendum) c in male-
dictiones filios] de filiis 28 Silpe 29 & dignior rh 80 (b) maledictiones
•'31 ordin(a)t c in e scribitnr
7 nrbem. At cap. F 10 (ut dixit) F 21 videamus, quod non ErK 25 hinter
Levi fiiyt Erl. Inda Jiiitzn 28 ßillae, cum dnobus filiis Rnbcn et /ebulon. de hesufirf Frl.
Deut Pro nomion Mosi cum annotationibus. Iö2ö. 72?,
periit. losua aiitem benedictioues acldit, ut Christum significet benedicenteni
Omnibus, qui a maledictioue legis suspirant ad eum. Et Inda hie propter
Christum quoque inter eos ordinatur, qui ad benediceudnm stare debeut,
quia de Inda veuturus erat.
^ Cavit quoque id Moses ut, cum de benedictione diceret, addidit 'popu-
lum" diceus : ad benedicendum 'populum", cum vero de maledictioue diceret,
omisit 'populum" dicens: ad maledicendum. Deinde, quod prius de bene-
dictione statuit quam de maledictione: Quod prior sit benedictio ut potior et
melior et magis optabilis populo, Maledictio vero odibilis et quam libentius
10 omitteret, ne populum tangeret.
Est autem allegorice altare illud lapideum, super quod Deuterouomiou
scribitur, ipse populus legis, cui ut duro corde, quod spiritum liquefactorem
nondum habet, inscribitur lex operum. Porro lapides impoliti sunt illi ipsi
Israelitae, qui lege quidem ad extra per speciem ordinantur et calce levi-
1?. gantur in ordinem ad altare sed per sese intus manent inculti et invito
corde ad legem. Duo vero montes significant eundem populum in duo
divisum: Ximirum, quod inter eos sunt, qui spiritu legem servant, hi sunt
in monte Ebal et benedictiones hereditant, alii, qui opere tantum sine spiritu
exprimunt, hi sunt in monte Grisim, ut sub maledicto iaceant, Galat. 3. ©m. .■!, lo
■^0 Hie vero non est praetereundus Paulus Apostolus, miraliilis expositor
huius loci: 'Maledictus, qui non permanet in omnibus, quae scripta sunt in
volumine legis huius, ut faciat ea^ Hoc enim exponit affirmative in hunc
modum dicens: 'Xara qui sunt ex operibus legis, sub maledicto sunt. @a(.3, 13
Scriptum est enim: Maledictus, qui non permanet^ 2C, Quid mirabilius dici
25 potest, quam quod is dicatur non permanere vel confirmare verba legis huius,
qui operibus ea exercet? Quomodo idem, qui facit, non facit verba legis? An
dicendus est cubare cum sorore, socru, noverca, iumento, qui non cubat cum
eis? et sie maledictus sit, quia cubat cum eis, dum non cubat cum eis. Xam
eadem est ratio dicendi de qualibet parte legis atque de tota lege, ut aeque
30 maledictus sit, qui unam facieudo non facit, atque qui totam faciendo non facit.
Quam vis de hac re iu Galatis meis^) satis dixerim, tamen, quia locus
postulat, paucis repeteraus. Paulus Mosen in spiritu legit, sicut dicit Ro. 7. mm. 1. u
.'Lex spiritualis est, Ego autem carnalis" k. Proinde cum caro non impleat
spiritum, impossibile est ullam partem legis impleri, raulto magis totam, ut
35 Ro. 8. dicit: *Nam quod erat impossibile legi, in quo per carnem infirma- SRöm. 8, 3
batur\ Igitur si extemam operum larvam spectes, multi sunt, qui implent
legem saltem in uuiltis ]iartibus et sie non vidontur esse sub maledicto
2 qui-' ail cum r 8 maledictio y (& 110 11 uisi grauatim) & quam
11 Est ülnr (>Sunt) 12 populus (Israel) dafür legis r 14 p speciem r calce o
18 & über (vt) liQrerlit(e)nt c in a 20 — 724, 18 fehlt in der Us. Wahrscheinfich stand e.i
auf einem nachträglich beigefügten Blaue, auf das ein am Bande stehendes 4f hinzuneisen scheint.
') Yfih Unsere Ausgabe IT. 5J3, 25 ft'.
46'
724 Deuteronomion Mosi cum annotationibu.s. 152r).
ut hypocritae. Si vero spiritum amauteni legis spectes, nulli sunt, qui
iiujilent uüum iota vel apicem. Et sie omues sunt sul) maledieto et ii
niaxinie, qui operibus foris sine spiritu intus exeroentur in lege. Nam ii
coacti poena vel illecti comodo opera faciunt perpetuo odio legis. Et sie
dum implent, non implent, dum faciunt, non faciunt. Faciunt enim manu 5
sola et opere, omittunt vero et non faciunt corde. At deus cor intuetur
et secundum ipsum iudicat lege sua spirituali.
Sic verum est: qui sola caro sine spiritu est, cubat cum socru, sorore
et iumeuto et facit omnia prohibita et omittit omnia praecepta, dum non
cuhat cum eis et dum non facit prohibita et non omittit mandata. Quia si lo
foris opus spectes, sanctus est, sed si cor spectes, non est opus tam turpe,
quod non faceret, si pudor, timor, poena non obstaret, ut vere dictum sit
per Augustinum: Non est peccatum, quod fecit homo, quod non tacere queat
alter homo, quia eiusdera massae cadem caro, eiusdem maliciae sumus omnes,
sie primo peccato Adae perditi et maledicti. Consequens ergo est, quod ^■>
ludaei maledictiones etiam cap. 28. etiam tum maxime meruerint, cum specio-
sissimis operibus fulgerent sine spiritu, ut est videre in prophetis onmibus,
qui talcm hypocrisin eorum carpunt et talibus maledictiouibus terrent.
Cap. yicesimum octavum.
28,1 Si autem audieris vocem Doniini Dei tui, ut serves. 20
Hoc capitulum ut longissiraum ita facillimum est, nihil enim nisi
cumulum benedictionum et maledictionum facit, quo praecedens caput latius
digerit et explicat. Proinde ad historiam nihil habemus, quod hie commeu-
temur, nisi quod aifectu rem esse pensaudam dicimus, quam horrendum sit
esse sub lege. Nam has maledictiones vel eis aequales fert conscieutia serva 25
peccati, quae in nulla re non sentit crucem et ignominiam. Siquidem non
est pax impiis et nullus locus tutus, nulla hora secura, nulla creatura fidelis.
Kursus his vel aequalibus benedictionibus fruitur munda et pia conscieutia,
cui omnia blandiuntur et applaudunt.
is, ß-) Unde et post omnes maledictiones velut eas in summam redigeus so
principalem couscientiae malum dcscribit dicens: 'Dabit tibi dominus cor
pavidum et deficieutes oculos et animam moerore consumptam'. Sic enim
peccati conscieutia uaturaliter pavidos reddit, ut etiam sonitu folii volautis
3 3Ko).26, 36terreantur, Levit. 26-, et ut Poeta 'Quodlibet ad fulmen pallet'. Deinde
fjiciem tristem et pallidam facit, Quia sicut 'cor laetum exhilarat faciem' ■<■<
spviirf). ir,,i3 (teste Salomone), ita Spiritus tristis contrahit frontem, ut iterum Poeta felicem
dicat, qui 'nulla pallescat culpa'. Haue faciem vocat hie Moses 'dcficientes
19 Mit Cap. XXVIII setzt die Hnndachrift vieder ein 21 vt longissiniü ita o
21 facilimum EF 30 eas] eam D
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 725
ocidos', quod ociili sint potior pars faeiei, in quibus maxime appareat lae-
titia vel tristitia. Anima vero consumpta moerore est tota vita in sensibus
externis tristis, deiecta, gravis et molesta, ut vivere non delectet et tarnen
mori abhorreat, ut sequitur :
5 'Et erit vita tua pendens ante te, Timebis uocte et die et non eris '^K 66
certus de vita tua, Mane dices, quis mihi det vespere, et vespere, quis mihi
det mane?' Non vidi locum, qui clarius miseriam malae conscientiae disserat
tarn aptis et propriis tum verbis tum sententiis. Sic enim aifectus est, qui
deum offensum habet, idest, qui peccati conscientia vexatur. Omnia tuta
10 (ut ilie ait) etiam timet. Esaias sane uno verbo omnia complexus ait 'Impii 3ci. 57
sicut mare fervent, quod quiescere non potest'. Ita impium agont procellae
cogitationum timoris, diffidentiae, desperatiouis, ut vere mari ferventi com-
parari possit.
Xon est autem putandum, quod totum popuhim his maledictionibus
lö Omnibus et singulis singulos subiiciendum esse velit, Sicut nee totum popuhmi
benedictionibus omnibus houorandum esse inteUigitur, scilicet singulos singulis.
Sed satis est impleri haec omnia per s\niecdochen. Dum omnes quidem
benedictiones piis donantur sed distributim uni istae, alteri illae, toti populo
et omnibus aliquae, item aliquae alio et alio tempore, Ita et raaledictiones
20 distribui oportet in personas, loca, tempora et numerum, ut aliquae omnibus
(ut captivitas, desolatio, servitus), aliquae ad tempus (ut afflictio inter hostes)
aliquae aliquibus, ut pestes, morbi, eieetiones. Et haec causa est, ut impii
non satis sentiant suas maledictiones, rursus pii videautur multis maledicti-
onibus subiacere, dum in singulis non singulas videmus benedictiones.
i.T Allegorice vero significantur istis maledictionibus corporalibus omnes
illae pestes et perditiones, quas operantur in impiis traditiones hominum et
perversiones scripturarum. Tbi est penuria, fames, sitis, febris, ardor, ulcera,
morbi varii, devoratio filiorum, captivitas, servitus, ignominia, frustraneus
labor et amissio omnium bonorum. Sed haec omnia dum fiunt et geruntur,
:<o non sentiuntur prae furore et insania mentis illis monstris incantatae. Sen-
tientur autem postea. Et hie non est distributio malorum per loca, per-
sonas, tempora, numeros, sed quaelibet anima haec omnia simul mala sustinet
et semper. Rursus benedictiones illae corporales significant benedictiones
illas coelestes, quibus in Christo benedicimur, hie est abundantia, copia,
as opulentia, sanitas, fortitudo, salus, victoria, honor, gloria et plenitudo omnium
bonorum nee ipsa distributa per synecdochen in personas, loca, tempora et
numeros, sed omnibus omnia semper et ubique assunt.
4 (non) abhuneat 6 7 et mane quis mihi det maue 12 (spei,) ditfidentie
16 sg o 18 populo o 19 item bis tempe rh (bened) maledictiones 25 (bene-
dictionibus &) maledictionibus 27 penui'ia rh In febris ist f aus p c
G det vesperuui J) 6 7 et inaue quis mihi det vespere AF et vespere quis mihi
det /(lat E] mane JJCDK
y26 Deuteronoiuion Mosi cum annotationibus. 1525.
Caput vicesiinuMi nonum.
29,1 Haec sunt verba foederis, quod praecepit domiuus Mosi,
ut feriret, praeter illud jc.
Hoc capitulum cum sequentibus duobus velut ultimus sernio Mosi ad
populum habitu8 complectitur exhortationes et adruouitiones et id genus alia ^
pro commendauda lege. Dicitque lioc ibedus initum iu terra Moab praeter
illud, quod in raonte Horeb pactum fuit, idest, innovatum propter eos, qui
in Horeb non fuerunt et interim patribus eorum in deserto mortuis uati
fuerant, ne putarent ad se non pertinere legem patribus datam et ab eis
neglectam. Ideo oportuit legislatorem Moseu tarn diu vivere, ut et geue- 10
rationi alteri legem innovaret.
2fl, 2 'Vos vidistis omuia, quae fecit' 2C. Vos (iuquit) et vestri oculi vide-
runt, cum loquatur ad prolem eorum, qui talia viderunt, ipsi vero non
viderunt, ut qui in deserto nati fuerant mortuis patribus omnibus excepto
losua et Chaleb, in quorura locum surrexerant. Nisi ergo intellexeris hoc i"^
dixi de prole iam peue adulta, cum exirent de Aegypto, et per patres
mortuos viros integra aetate et, ut textus dixit, bellatores, ([ui numerati
4 aKof. 1,3 fuerant a vicesimo anno et supra, Nume. 2., ut sie Moses eos alloquatur,
qui iu egressu de Aegypto aut tempore numerationis fuerunt decem et novem
annorum et infra, non poterit verbum Mose consistere. Vel dicendum erit, 20
([uod per figuram synecdochen ad eos loquitur, qui sunt de populo licet iam
mortuo usque ad duos 2C., qui viderant ea signa. Sed prior sensus magis
placet.
29,4 Exprobrandi autem modo haec loquitur Moses et hanc praeteritam
eorum duritiam adhibet ad acriorem faciendam admonitionem , ac si dicat: 25
videte, ut servetis in posterum melius, quam hactenus servastis praecepta dei.
Nara etsi omnia talia videritis, nihilo tamen magis intelligentes et audientes
facti estis. Quia (inquit) non dedit vobis dominus cor intelligens et oculos
videntes et aures, quae possent audire, usque in j^raesentem diera. Metuendum
igitur, ne forte et post hac similiter non det. Quare cum timore et sollici- 3o
tudine vobis agendum est, ut humilitatc mereamini hanc gratiam cordis
intelligentis et auris audientis et oculi videntis.
Vides hie non esse satis ostendi signa docerique verbum, nisi et intus
sit Spiritus, qui doceat. Sic Pharao cum suis nihil moratus est signa Mosi.
Et pharisaei signa Christi etiam blasphemaverunt. Tanta est cordis humani '-^^
1 Cap xx(viij)ix 4 cum bequetibus duobus rh ß (factum) initum
7 (Hoc est.) idest 14 15 omibus bis Chaleb rh 16 dici o 18 (quinto) anno
19 (decimi noni) decem 24 Exprobaudi & über (quod) 27 tamen o
28 (Sed) Quia
16 pene ^ 18 vigesimo j5J 21 synechdochen E 24 exprobandi -(1 et fehlt E
27 videretis D
Deuteronomioti Mos^i cum annotationibus. 152ö. , 27
duritia, ut mdlis siguis et porteutis nioveatur, nuUis verbis afficiatiir, iiulli.<
miuis pavefiat. Et .<ati.< apparet ex hoc loco sumptani Esaiae 6. prophetiam 5ci. g, lo
et similes, quam et eadem dui'itia mouente Enangelistae sie repetunt dicentes : ""c. s, lu
Oculos ein?; claude et aures aggrava 2C. Et manifeste Moses eo verbo signi-
•T ficat operai'ios legis prae caeteris tales fore, ut praecepta dei non servent,
ut qui certus sit uou omnibus donari eam gratiam. Igitur ad humiliandum
et terrendum eos sie loquitur, si forte siut, qui intelligant uou esse situui
iu viribus suis, ut legem servent, et humiliati petant a deo gratiam, ut faciunt
spirituales viri, non faciunt autem praesumptuosi hvpocritae.
10 Deinde repetit beneficia, ut 40. annis per desertum vestimenta non2<i, 5
sint detrita nee calciamenta consumpta, panem non comederint, vinum et
siceram non biberiut, quo ostenderet eis et ipsi scirent, quod esset eorum
deus scilicet potens pascere et vestire sine opere humano, ut supra dixit
[c] 8.: Non in solo pane vivit horao sed in omni verbo dei jc. Post recitat s 2)ioi. s, a
15 victoriam de duobus regibus Amorraeorum habitam et terram distributam
inter eos et concludit: Servate ergo 2C.. ut prudentes sitis in omnibus, quae
agitis. Hoc est, ut prudenter et feliciter perficiatis omnia, quae praestituitis.
Hoc euim vult verbum istud Ebraicum 'prudentes sitis^, sicut de Dauid i Sam. ib, 5
scribitur, quod prudentius se gerebat quam omnes servi Saul, Sicut et ad
:'j losua dicitur: ut sis prudens, idest, felix et prosper et non committas stul-
titiam. Fiet hoc autem, si servent legem dei.
Postea confirmat pactum nominatim omnes ordiues recensens: principes, 29, lo
praefectos, senes, tribus, parvulos, mulieres, advenas usque ad caesores
lignorum et portantes aquam, ut omnes et singuli tam praesentes quam ab-
i'5 sentes ad se pertinere sciant hoc foedus. Certe unus Moses in tanto populo
haec verba solus non potuit loqui, quomodo euim omnes audirent? Xecesse
est ergo, ut praescripto sermone per Sacerdotes et Levitas fecerit ea per
populum diversis locis praedicari.
Percutit autem et praeoccupat occultam illam cordis malitiam, qua
30 multi, dum audiunt minas et maledictiones dei, intus seipsos solantur et
dicunt: Non erit tam male, et ita secure perseverant in sua impietate, quod
maxime faciunt operarii et idolatrae specie pietatis ilJusi, qui ad sese non
putant pertinere, (juod minatur lex, ut est videre in omnibus prophetis. Sicut
enim vera pietas naturaliter aftert secum timorem dei, ita impietas et hypo-
35 crisis securitatem. Adversus lianc ergo securitatem impiorum acerrime in-
vehitur Moses uscjue iu finem capituli, sicut et omnes prophetae, et illis
maxime impeudere maledictiones et vastitates praedicit, ut exemplo Gomorrae
et Sodomae subversi fabula et sibilus fiant orbi terrarum.
.3 moneute sicher auch Hs. dicen(s) c in dicentes h legis rh 13 (.. am) &
14 omni fehlt 16 (se) eos 27 ea] eos 29 (secretam) & •'JS sibulus auch Hs.
3 nioveiite Erl. 38 sibulus ÄC'DEF
728 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
29, 18 Et ostendit Mose hoc loco suos sermones raaxime adversus hypocritas
et openmi iustitiarios tonare, qiü sine spiritu legem praesumant implere, ita
iit ex hoc loco prophetae magnam partem sumpserint suorum sermonum
adversus eosdem hypocritas et idolatras. Unde appellat talem hominera
radicem germinantem fei et absinthiura amaris verbis et rebus amaram et a
SQcbx. 12, 15 pestilentem hypocrisin incessens. Quibus verbis et Epistola ad Ebraeos
9[pg. 8, 23 utitnr et ferme Petrus iu i\.ct. 8. adversus Simouem magum. Est igitur talis
autor operum radix germinans fei et absinthium, quia fructificat sua doctrina
et exemplo fructus amaros, idest, opera legis siue spiritu, quae falsa specie
foris dulcia suut, intus autem couscientiam iuquietant et amaricant, hoc est, lu
deum amarum et iratum reddunt, ut qui talibus iustitiis blasphematur, dum
tribuitur nostris viribus, quod debetur spiritui illius. 'Sic perit (inquit)
aebria cum sitiente."* 'Aebriam' vocat magistrum plenum opinionibus suis in
lege dei. Inde in prophetis, praesertim Esaia, multa de ista aebrietate et
vomitu et vino. Sitiens vero est auditor, qui avidus noscendae pietatis is
quodlibet pro quolibet accipit et bibit.
29,21» In fine addit: 'Mysteria domini revelata sunt nobis, ut faciamus uui-
versa legis huius'. Pertinet et id ad acrimoniam admonitionis, q. d. secreta
illa, quae Dens cogitat super nos, ut maledicat impiis et benedicat piis, et
quaecunque velit a nobis fieri, nobis et uon aliis geutibus revelantur, sed 20
nou frustra, q. d. ideo timete, qui talia revelat, ideo revelat, ut terreat vos,
ut certi sitis futura ea omnia, si nou servaveritis omnia legis huius.
Caput tricesinium.
30,1 Cum ergo venerint super te omnes sermones isti ?c.
In hoc Cap. subnectit Mose spem poenitentiae et promissionem remis- 25
sionis peccatorum, si resipuerint, ut haberent qui resipiscerent, vexatione
docente, quo confugerent nempe ad has promissiones, sicut facit rex Manasse.
Nam sicut duris et securis impiis dura et vehemente opus est increpatione,
maledictione, comminatione, ut praecedente cap. vidimus, ita contritis et
humiliatis ac territis opus est blanda et salutari promissione et consolatione. 30
Et sane magnificas promissiones gratiae in hoc cap. Mose eis praescribit, ut
dicat eis omnia bona reddenda esse, multiplicandos eos plusquara antea,
gavisurum Dominum super eis, ut facilis est textus legenti, quae omnia
necessaria sunt afflictae et desperatae conscientiae.
10 Hoc est über (deinde) 14 (Esa) prophetis (de) multa 15 (seiend)
noscend^ 21 (Ideo timete.) q. d. 23 Cap XXX 25 capitulo 31 Moses
5 absynthium £}
Deuteronomion Mosi cum annotationibas. 1525. 729
Quia praeceptum non est supra te jc. 30,11
Hirne locum Sophistae tralmnt illuc, ut mandata Dei possibilia iiiio
facilia nobis esse dieant. Sic enim irruiint coeci lectores, ut illud, quod
Mose dicit: 'Non est supra te' sie intelligant: non est supra vires tuas
5 neque inipossibiie. Et non cogitant, si hoc verum sit, frustra requiri gratiam
dei. Quid enim opus est, ut gratia dei mihi succurrat in eo, quod mihi est
possibile et non supra vires raeas? Quod si Ebraeum textum habuissent,
multo magis fuissent ausi et inflati. Sic enim Ebraeus dicit: Praeceptum
hoc, quod ego liodie tibi praecipio, non est tibi mirabile vel difficile. Nam
10 'Niphlaoth' aliquando mirabile et difficile siguificat, quod superet vires nostras
et ad quod uos pertingere non valeamus, Sed ad Mosen accedamus.
Vult Moses hoc loco ostendere modum, quo impleatur praeceptum
Dei. Et primo dicit; Non est tibi mirabile nee longe situm, id est, Tu exi-
stimas praeceptum mox impleri posse, si audiatiu' a te, ideo si non audiretur,
IS diceres forte: facerem, si adesset. Nunc cum non assit, quid faciam? quis e
coelo aut de transmarinis mihi adducet, ut audiam et faciam? Sed non
irapletur auditu et opere, imo si verbum fuerit in ore et corde tuo, Li ore,
inquam, et corde esse oportet, si implere ipsum voles, non in aure vel manu.
Ideo in isto textu observandi sunt duo isti loci : alter 'Audiamus et faciamus',
'^0 Alter 'In ore et corde'. In his, inquam, duobus locis sita est vis et intelli-
gentia huius textus.
Duplices enim sunt praecepti impletores. Primi, de quibus dicit:
Audiamus et faciamus. Hi de suis viribus praesumentes mox facere sese
dicunt et iactant, cum audierint. Vires lii non causantur sed auditum.
25 Audiamus, inquiunt, modo et mox factum reddemus. Hos reprobat Mose et
de alteris dicit: In ore et corde tuo est verbum, hoc est, cor requirit, non
manum. In corde autem non est, iiisi spiritu dei inscribatur. In corde
enim est, quod volo, amo, cui faveo, quod placet. Ergo legem in corde
esse est ipsam amari, quod vu-ibus nostris est impossibile. Hoc psal. 36. *'• 37, ;u
30 aemulatus dicit 'Lex dei eins in corde eius\ Et psalmus L 'In lege domini^f- '. -
beneplacitum eins'. Lege autem in corde amata vere est impleta, quia lex
requirit aifectum amantem et placentem in ea, cui sie satis fit et impletur.
4 Moses sie intelligant] intelligät sie r (idest) non 6 mihi (uou) est
9 non 0 13 mit mirabile schliesst die Zeile, dazu uec lunge situm rti Es fobjl mit der niiclisten
Zeile beginnend (idest non est ideo datüm, vt non impleas, (jsi ad te non pti-
neat, Verum de modo implendi vertitur qu^stio, Tu ^ic ßj Qstimas) idest Tu
(^stimas) existimas (verbum) pr^ceptum 14 (alf) audiatur o non r 15 quis]
Quid 18 (illud) implere 19 alter o 20 (pendet) sita 22 de u
23 (enim) de 24 cum über (vt) 25 inquiit o mox über (mo) Moses
28 cüi /• 29 (Sie) Hoc
29 amare F
y;3() Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
si ametur. Sic est nunc Mose apertus: In ore et corde tuo est verbum, ut
facias ipsum, q. d, non facies ipsum, nisi sit in ore et corde.
Cur auteui praemittit 'in ore', antequam dicat 'in corde', cum prius
sit in corde esse quam in ore, quia prius diligitur, antequam doceatur? Hoc
facit, ut modum implendi praecepti dei significet fore per verbum Euangelii, 5
quod prius ore praedicatur deinde ex auditu creditur. Sic ergo isto textu
Mose dii'igit populum ad aliud verbum futurum, quod corde perceptum
faciat diligi suum praeceptum, ac si dicat: Praeceptum meum non implebis,
cum audieris, sed si corde ipsum dilexeris, hoc non facies nisi praedicato
verbo per os et credito in corde. Sic fiet praeceptum meum non difficile lo
neque longinquum.
jRöm. 10, 6 Restat, ut nunc Paulum Ro. 10. videamus, qui hunc locum citat aliter,
(juam Mose habet, dicens : lusticia, quae ex fide est, sie dicit : Ne dixeris in
corde tuo, quis ascendet in coelum (idest Christum deducere) aut quis de-
scendet in abyssum (idest, Christum a mortuis revocare), Sed quid dicit is
scriptura: Prope est verbum in ore tuo et in corde tuo, hoc est verbum
fidei, quod praedicamus ic. Hie primo dicimus Paulum data opera noluisse
Mosen ad verbum citare, saltem in priori parte, sed abuudante spiritu ex
Mose occasionem accepisse adversus iusticiarios velut novum et proprium
textum componendi. Idcirco omisit et illam particulam bis in Mose positam 20
(ut deferat illud ad nos, 'ut audiamus et faciamus'). Denique non dicit sie esse
scriptum sed iusticiam fidei dicit sie loqui. Postea vero ubi ad verbum Mosen
allegat, dicit 'Sed quid dicit Scriptura', ut indicet sui esse Spiritus et non
Mosi verba, quae tribuit iusticiae fidei, licet analogia quaedam inter ea sit.
Conseutiunt itaque simplici sensu Mose et Paulus in posteriore jiarte, 25
quia Paulus vult illis verbis 'Prope est verbum ac' doceri, quod corde
creditur ad iustitiam per verbum fidei. Quod idem vult Mose, dum impleri
sentit suum praeceptum, dum in corde fuerit verbum, idest, dum amatur,
(juod fit per fidem. Verum quod Paulus occasione verborum Mosi ludit 'Ne
dixeris in corde tuo: Quis ascendit in coelum, hoc est Christum deducere K.' 30
contra iustitiarios tonat. Nam illi dum operibus et viribus suis implent
praeceptum, negant Christum iu coelum ascendisse et ad inferos descendisse,
idest, negant ipsum pro nobis mortuum et resurrexisse, ut verbo fidei iusti-
ficaremur et legem impleremus. Ad affectum enim eorum respicit, dum
1 Moses 4 diligitur (lex) aiite^ 7 pceptum S (auditu) implebis
10 (per) iu 12 (30) c in 10 (dicens) aliter 16 (vt) huc 17 quod o
18 saltem bis parte rJi 19 Iusti(ti)tiarios c 20 (ad) componendi ill(as) c in ä
pticul(as) c in ä 20,21 die Worte zwischen pticulä und ut deferat (nicht mehr sichtbar) rh
22 ad verbum] (ad) verba Mosen] Mose 0 23 su(a) ein i spiritus rli 25 Moses
26 illis bis quod rh 27 Moses verb(um [c in oj in corde) impleri 31 (totum
tot in) c<jntra
7 ]ierceptuni] praeceptum BCD
Deuteronoinion Mosi cum iinnotationilju.f. 1525. 7ol
dicit: Xe dixeris in corde tuo: Quis ascendet in coelum, qua.si dicat: impius
non credit Christum ascendisse iu coelum sed deducit cum de coelo; dum
non credit illius resurrectione douari fidem, quae impleat legem.
Cap. trieesimum primum.
•=■ Abiit quoque Mose et locutus est omnia jc. -"^i' i
'Abiit" scilicet fiuitis sermouibus de lege, exliortatioue , commiuatione
et modo implendi legem et omnibus absolutis, quae ministerii sui eraut super
populum. Reversus autem, scilicet alio die, locutus est, quae iu isto capitulo
scribuutm\ Scribitur autem, quomodo disposuerit sese ad mortem, valefecerit,
10 gentes delendas esse promiserit, ducem losua loco suo iustituerit, legem
scribi et quolibet septimo auuo legi iusserit et cauticum memoriale compo-
suerit. Et sie fiuit Mose sermonem iu hoc capitulo. Nam cap. 32. contiuet
ipsum canticum, cap. 33. beuedictiones, cap. 34. non potest Mose scripsisse.
Primo igitur dicit sese CXX annorum non posse amplius egredi et di, i
15 ingredi, idest, in populo versari et officio fungi. Sed nee hoc satis obstaret,
nisi Dominus dixisset non eum transiturum esse lordanem. Denunciat igitur
illis Dominum fore iUis ducem contra gentes istas delendas, sub Domino
vero losua ducem fore loco suo. Et addit egregias promissioues dicens:
Viriliter agite, confortamini, nolite timere nee paveatis, Dominus ductor tuus
20 est, non dimittet te neque derelinquet. Eadem repetit et loquitur ad losua
vocato eo coram populo, et instituit eum ducem, ut sie tam populus quam
diix niterentur fide in verbo promissionis Dei principalis ducis eorum.
Instituto duce et animato simul cum populo disponit de lege publice 31,11
(juolibet septenuio legenda per levitas in loco, quem deus elegisset. Post
.-, haec vocato Mose et losua maudat Dominus componi canticum in testi-
mouium futurae praevaricationis et poenae, quia certum erat, ut praevari-
carentur in posterum, cum non omnes haberent spiritum, cum, sicut Mose
queritur, adhuc ipso vivent€ inobedientes sint Domino, quanto magis post
mortem. Ultimo liber legis iubetur in arcae latere poni in testimonium
:w contra ipsus. Et sie vocatis senioribus et praefectis loquitur cauticum.
Allegoria morientis Mosi et instituti losua superius tacta est, ideo
breviter hie repetenda. Mose ministerium legis est, quod non perducit ad
perfectum, hoc est, ad iustitiam, sed ostendit peccatum et requirit gratiam,
quam 11011 confert, ideo inoritur et desinit citra lordanem in terra Moab,
35 idest, in iustitia operuni. Huie succedit losua dux, idest, ministerium gratiae
2 sed bis cqIo rh -J credit /e/i/< 7 legem o M) gentes bis jiromiserit r
12 13 römische Ziffern [drei Mal] 14 (esse) CXX 18 (Eodem vocati losua
loquitur) Et 23 (Deinde) Instituto (ordinäda) publice 24 (in loco) p
29 l(ex) c in liber 30 cauticum (Hie t'init) 31 superius] & superius 32 Moses
34 (donat) confert
35 losua feliU l>
732 Deuteronoinion Mosi cum annotationibus. 1525.
et perducit populum iu terram promissionis, idest, ad iustitiam veratn in
Christo transeuntibus Israelitis sicco vestigio lordanem, hoc est recedeute et
locum gratiae praebente tarn peccato quam morte.
Caput tricesimuni secuiidum.
Canticum Mose pleuum est iucrepatione et exprobratione super bene- 5
ficiis tot et tantis populo ingrato et malo exhibitis a Deo. Et plane asserit
futurum, ut deserto Deo ad alienos Deos conversi maledictiones praedictas
incurrant. Et facit iu ipso Moses officium sese, idest ministerio legis,
dignum, scilicet quod mordet, arguit, increpat, minatur, maledicit et nou nisi
iram ostentat per totum et tameu populum uihilo meliorem hiuc reddi sentit, 10
ut videre hie liceat velut in speculo vim et naturam legis, ut iram operetur
et sub maledicto teneat.
32. 1 1. 'Audite coeli' 2C. Coelum et terram, hoc est, omnes creaturas testes
invocat. Et fit quoque, ut, cum impii visitantur, omnibus creaturis sibi
videautur invisi. Hoc facit conscientia peccati per legem monstrati. Sic is
omuis creatura cum lege velut testis eins consentit.
32. 2 2. Optat vero doctrinam suam stillare et fluere sicut pluviam et rorem,
sicut stillas et himbrem super herbam et gramen, hoc est, ut efficax et
fructifera, ne frnstra canat et surdo fabulam narret, cum de rebus magnis
et uecessariis canat, hoc est de deo vero colendo et de periculo relinquen- 20
tium Deum et ad idola conversorum. Stillas, pluviam et rorem opponit
nubibus sine aqua, ut sunt doctrinae humanae, quae nihil prosuut. Ideo
suum verbum vult pluviam, nou inanem nubem esse. Herbam vero et gramen
opponit silicibus, arenis et similibns infructuosis, super quae frnstra pluit,
etiam si salubris sit pluvia, hoc est, optat auditores, in quibus fructificet -.'5
verbum. Utrunque enim requiritur, ut et doctrina sit salutaris et auditor
docilis.
32.3 3. 'Q,uia nomen Domini invocabo', idest, cautabo de invocaudo et
colendo uno solo deo contra idolatras futuros in populo meo. 'Date magni-
tudiuem deo nostro', idest, nolite ullum alium deum colere aut uUi ((uicquam 30
maiestatis aut potestatis tribuere nisi uni deo nostro, huius solius est maiestas,
magnitudo, potestas. Omnes alii dii vani, meudaces et nihil sunt.
32.4 4. 'Petrae iutegra sunt opera" ic. Petram vocat deum, quod sit fidelis
3 pr^bente(s) c 4 Cap xxxij 5 exprobatione (pi"o) sup 8 legis o
11 speculo vim (legis, vt)& 14 visitantur, (coopante conscientia peccati vexati)
omnibus (sese) sibi 18 himbrem auch Hu. efficax sit & 21 (Et dicitur
C^ui) Stillas 28,29 & colendo rh 29 solo vno deo '-i^i 4. rh (Petrt^ iutegra
sunt) petre
5 exprobatione .1 11 vim fehlt ABCDEF, wir entnehmen das IVort aus Hs. 1.3 die
Ziffern vor den Abschnitten stehen in EF am Rande 18 imbrem F 24 harenis E
28 de t'D die ABEF
Deuteronoraion Mosi cum annotationibus. 1525. 733
et certus his, qui confidunt in eum. Opera eius sana, integ:ra, perfecta dicit.
Et loquitur de iis operibus, quae operatur in nobis et piis omnibus colentibus
eum in veritate, opponitqiie ea operibus vanitatis, quibus nos ex nobis efficti.s
vel deum ipsum vel alienos deos colimus, quae non sunt integra et perfecta
5 sed reproba et damnata.
5. Idem est, c|uod sequitur 'Omnes viae eius iudicia' idest, omnis \'itaH2, 4
fidelium suorum recta et vera est in verbo et praecepto incedens non in
propriis viis et opiuiouibus. Sic deus fidelis sine iniquitate iustus et rectus
est. Haec omnia dicit de deo culto et credito, non de natura dei solum,
10 ac si contra falsos deos et cultores dicat : Qui huic deo servit, ille est certus,
liabet fidelem deum, cum quo pacem haltet. In quo cultu nulla est iniquitas
sed mera iustitia et rectitudo, et haec omnia fidelia, certa et solida. Contra
idolatris nihil securuni, niliil fidele aut certum sed fluctuat semper vaga et
incerta conscientia ipsorum, deinde mera iniquitas et pravitas est, quicquid
V, \ivunt et agunt, quantumvis aliter sibi videantur.
G. '^Corniperunt se non filii in vitiis, generatio prava atque perversa'. 32, 3
Sic de eis futunmi asserit, quod non erant mansuri in sana doctrina et vero
cultu Dei sed, sicut solet generatio prava et adultera (ut Christus quoque
eos vocat), corrumpuntur, ut iam non sint filii propter foeditatem et vitiosam
20 religionem a sese repertam sed spurii, imo adversarii.
7. 'Haeccine retribuis domiuo, popule stulte et non sapiens? Xouue32, 6
ipse est pater tuus, qui acquisi\'it te? Nonne ipse fecit et paravit vel direxit
te?' Hie iucipit exprobrare ingrato populo. Et vide ardentissinia et vehemen-
tissima verba. Pro his omnibus (inquit), quod deus iustus, rectus, opera
2j eius integra JC. et quod sit pater, quod magno eum constitit, ut te acquireret,
item quod fecit te, cum esses nullus populus, et factum populum formavit,
hoc est, direxit et perfecit, ut prospere omnia succederent — pro his (inquam)
oimaibus tu omnia corrumpis et pervertis, ut iam non filii sitis talis patris
sed generatio perversa diis alienis et tuis studiis intenta.
30 8. 'Memento dierum antiquorura, adverte annos et generationes gene-32, 7
rationura. Interroga patrem tuum et indicabit tibi'. Incipit ex ordine nume-
rare beneficia in populum ingratum sparsa et perdita. Patrem appellat singu-
lari pro plurali usus, q. d. si maiores spectes, ut Abraham, Isaac et Jacob et
posteriores, videbis, quantum in illis tibi benefecerit, quantum te curaverit.
6 ö fehlt 8 (5 Deus fidelis) Deus sine über (& nulla) 9 (Hoc est di)
Hec 13 sp /= semper/ r 14 quicqd /• 15 videätur (habere Gnad vnd frid
ynn Christo vnserm Herrn) [Luther hatte urajminglich dies Blatt zu einem Briefe ver-
toenden xcollen. Die deutschen Worte von geiner Hand mit anderer Tinte machen eine Zeile
für sich aus] 22 vel direxit rh 23 exprobare auch Hs. /re c aw«?/ 24 inquit rh
2.5 constit(u)t c in \ 30 & fehlt 31 vor tibi steht (dieet) dafür (anni) indicabit rli
tibi Senes tuos & dicet tibi. Incipit 32 (in) in 33 maiores] maiores natu
23 exprobare AC
734 Deiiteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
;{2, 8 9. "^Altissimus dividens gentes et dispergens filios Adam Constituit
terminos populorum iuxta nnmerum filiorura Israel'. Primiim beneficium est,
1 OTof. ii,8quod, cum Dens sit et omnium gentium Deus, ut quos dividat, Gene. 11.,
et distribuit eis orbem terrarum unieuique genti suam portioneni et terminum,
sipfl. 17, 26 ut Paulus Act. 17. hunc versum aemulatus docet. Tarnen non omnes elegit :>
sibi in populuni, quorum peculiariter esset deus vero et legitimo cultu, sed
posuit limites, ut solum, ubi filii Israel essent, ibi esset populus eius, Ubi
vero finiretur limes filiorum Israel, ibi cessaret populus dei et inciperent
termini gentium.
'■i'i, 'J 10. 'Quia populus suus est portio domini, lacob est funiculus haeredi- m
tatis eius', idest non latius patet populus eins, quam est lacob seu Israel.
Istis scilicet verbis describitur, quam peculiaris sit iste populus Dei.
.-12, 10 11. 'Inveuit eum in terra deserti, in vacuo, ubi ululatur in solitudine,
circunduxit eum et intellectum dedit ei, custodivit illum sicut pupillam oculi'.
Hoc est, pepigit in raonte Sinai foedus cum eo, ibi invenit et assumpsit eum, u.
inde per desertum circunduxit et erudivit et custodivit, ut nihil ei deesset
uuquam. Hoc iam alterum beneficium est magnificum.
■•!-', 11 12. 'Sicut acpiila provocat nidum suum super pullos suos volitans,
Expandit alas suas et accepit eum et tulit eum super scapulas suas\ His
verbis significat, quomodo eos in deserto foverit, mores eorum tulcrit atque 20
tentaverit ac benefecerit, ut discerent volare, idest, fidere in eum, ut cap. 8.
vidimus.
•'2, 12 13. 'Dominus solus deduxit eum nee fuit cum eo deus alienus', hoc
est, sub Mose vigebat in deserto verus cultus Dei. Deus ipse praecedebat
eos tam verbo quam externo ductu nubis et ignis. 25
•"{2, i'5 14. 'Vexit eum sublimiter in terra, pavit eum fructu agrorum, Dedit
ei sugere mel de petra et oleum de rupe'. Tertium beneficium, quo describitur
opulentia in terra Canaan eis donata, scilicet quod in terra sublimi et egregia
habitabant et fructu agrorum alerentur copiose, hoc est, dedit eis habitare
in terra bona et fructifera. Deinde mel de petra et oleum de saxo sugi 30
poetice dicit et figurative, scilicet quod terra tam bona sit, quod ubi non
est ager sed rupes et petra, tarnen ibi oleum sit et mellificent apes. Siquidem
et olivae gaudent petrosis et sterilibus locis et apes mellificant ubivis, etiam
ubi nullus sit aerer.
1 (Quando) alt.issimus diüidens [über (diu idebat)7 geutes. & [a//er (quaiido)/
disper(sit) [c in dispergens/ 3 diuidat über (diuisit) Gefi 1 1 rh 4 disfribü(a)t. c m i
genti rh 7 (q tum pateret spaciüm) sohmi 10 portio über (par) 13 desert(a)
c in i 18 (&) snp 19 acep c in accepit (p) scapulas 20 zwischen tulerit und
atqj steht (act. 14) o 21 ac benefecerit rh 25 d. c in deus 27 (lac) mel (s
petra) rupe 29 fructu (s) c 30 bona terra u 31 (vbi ag) terra 32 (sit) est
ibi (ferat) [darüber verwischt mehrere Buchstaben, vielleicht sit/ dloiim 33 oliüc (amant
i n ) über (oleum n a s c i t u r in) gaudent r
28 donato D
Deuteronoiuion Mosi cum annotationibus. 1525.
(Ob
15. 'BuhTum de armento et lac de ovibus cum adipe agnorum et32, 14
arietum piuguiiim, Et hircos cum adipe renum, triticum et sanguiuem uvae
biberent merum\ Et hie poetice pro more carminum opulentiam deseribit,
quod butyro et lacte et pinguibus agnis alerentur et arietibus saginatis et
•=> hircis cum adipe renum, hoc est, et ipsis pastis bene et saginatis. Ah'a
translatio transtulit 'et arietum filiorum Basan" ignorans Ebraismum, quod
filius Basan, idest, filius pinguedinis idem sit quod pinguis sicut filius anni,
idest, anniculus, filius pacis idest pacificus, filius mortis idest morti addictus.
Sic sanguinem uvae vocat vinum, quod in illis terris rubrum fere nascitur.
10 16. 'Impinguatus vero et saturatus lascivit, Pinguis, crassus, obesus32, i5
factus es. Sic dimisit Deum factorem suum et neglexit Petram salutis suae',
Hoc est, cum, qui fecit et salvavit eum ex omnibus malis, in quo fidere
debuit, hunc opulentia inflatus et saturatus neglexit adhaerens diis alienis,
ut sequitur.
IS 17. Trovocaverunt eum diis alienis, abominationibus coneitaverunt Si, le
eum\ Qui pro his grati esse debuerant, conversi potius irritaverunt reddentes
raalum pro bono, sicut in historiis videmus, quomodo cum diis alienis fornicati
sunt. Non fert venter saturatus pietatem, sccurus enim stat et negligit Deum.
18. 'Sacrificavenmt daemoniis et non Deo sed diis, quos uescieruut, •'.•2, i7
20 Novis, qui recens venerunt, quos non coluerunt patres vestri", Hoc est, idolis
campestribus scilicet in lucis, vallibns, montibus, de quibus nihil erat eis
dictum in lege nee quicquam de eis audierant, sed prurientes auribus, ut qui-
libet novum aliquem cultum advehebat, ita maxime affluebant relicto deo,
quem ex patribus didicerant.
25 19. 'Petram, quae te genuit, dereliquisti et oblitus es dei fiDrmatoris .=12, is
tili'. Acerba est increpatio et exprobratio ingratitudinis, ut pro tot bonis tanta
mala redderent. Ideo nunc sequitur, qua poena plectendi sint pro tanta culpa.
20. 'Vidit dominus et iracundia motus est et indig-natus filiis et filiabussiM»
suis'. Ira atrocior est, quod filii et filiae talem tantumque patrem talibus
.so tantisque peccatis offenderint.
21. 'Et ait: abscondam faciem meam ab eis et considerabo novissima .S2, 2ü
eorum, quoniam generatio perversa est et filii infideles'. Abscondi faciem
dei est excaecare illos, ut eum ueque noscant neque inveniant, quantnmvis
quaerant et vocent. Nota est significatio ex eius contrario: 'Ostende faciem «ui. go, 4
35 tuara et salvi erimus'. Infideles vocat, hoc est, qui non vere et ex animo
filii sunt sed foris siraulent hypocrisi operum et iactent se filios esse.
2 (filio) pingüiü 5 (An) Alia 6 (ignorans Ebraisni (im) transtulit
10 (Incrassatus Inpa/^?/) Inpinguatus 11 (dere) dimisit 12 eum o 18 (multn
minus etiä esa /iesn?/) sccunis 20 no(s} c in non 25 es] est 26 ex-
proliatio 27 (pena pro culpa) qua 29 30 talibus tätisq? peccatis rh :\') (t'acies
cnini C) Infideles 36 & iactent ?7ier (Et liic versus)
25 est AE es BCDF 20 expr..l.ati.. ACE
736 Dentpi-onomion Mosi cnm annotationilnis. 152-'').
aa, 21 22. 'Ipsi me provocaveruut in eo, qui non est tleus et irritaverunt in
vanitatibiis suis, Et ego provocabo eos in non populo et in gente stulta irri-
tabo illos\ Hoc est, sicut ipsi me deserto alinm deum assnmpsernnt, quod
mihi fnit non ferendum, ita nirsimi ego illis reiectis assumam aliura populum,
mm. 11,15 quod et ipsos vehementer cruciabit, sicut factum est teste Apostolo, Roma. 11., s
cum gentes assumptae sint per Euangelion. Unde usque hodie implacabiliter
irritantur ludaei, quod ipsos negamus esse popuhim Dei et asserimus dos
esse popuhim Dei iuxta hunc versum.
.•(2, 22 23. 'Quia succensus est ignis in ira mea et ardebit usque ad infernum
inferius Devorabitque terram cum germine suo et fundamenta montium com- lo
l)uret\ Ignis hie non sohim ignem sed totam vastitatem significat in igne,
qualis fuit ignis regis Babylon et Romanorum, ubi terra, licet non tota, fuit
exusta et vastata, ut in Jerusalem et aliis locis, ut nee lapis super lapidem
relinqueretur. Hoc significat, quod ardere illum dicit usque ad infernum,
hoc est, nihil reliquum super terram erit vel aedificii vel germinis sed et 15
ipsum soluni et montes, ubi aedificia steterant, exuretur, quasi ignis deorsum
per terram velit ad infernum usque ardere, sicut videmus fieri in locis igne
desolatis.
."{2, 23 24. 'Congregabo super eos mala et sagittas meas consumam in eis'.
Sagittae hie piagas et immissiones irae Dei significant. Et ipse sane sequenti 20
versu has sagittas et mala describit dicens:
32. 24 25. 'Consumentur fame, depascentur febri et amara peste, Dentes bestia-
rum mittam in eos cum furore serpentum'. Hie quatuor vel tres sagittas
nominat: famem, febrem, pestem, bestias. Post addit gladium versu sequente.
Et has piagas Prophetae saepius repetunt. Nostra translatio dicens 'cum 25
furore trahentium super terram' non observavit esse Poeticam periphrasin
pro more carminis et 'trahentes in pulvere' dici serpentes.
32. 25 26. Toris vastabit eos gladius et in cameris pavor, luvenem et virginem
simul, lactentem cum viro cano'. Hoc est, tolletur ab eis omne praesidium
et omnis fiducia. 30
32.26 27. 'Etdicam: ubi nam sunt? Cessare faciam ex horainibus memoriam
eorum'. Idest, destructis eorum omnibus ac in nihilum redactis insultetur
eis: ubi nunc est regnum vestrum? ubi sacerdotium? Non quod nihil aut
nulli ludaei sint reliqui, Sed quod nullum locum certum, regnum aut sacer-
dotium habituri sint, sicut omnes alii populi habent. Et memoriam eorum 35
tolli est nihil amplius de eis iactari sicut antea, quod sint aut possint aliquid
more aliorum populorum et sicut prius ipsi fuerant.
2 suis feJilt 3 illos. Hunc locüm. Hoc est fi sint] sunt Unde] qua re
7 i(U)os c in ipsos 12 (B) regis 13 vt Ins locis rh 15 erit über (fuit)
16 & mötes o exu(stuni fuit) c in exuretur 20 Sagitt(as) c in ^ 25 (vt lere)
Nostra 27 & o 29 (cnm sene) cum 35 (solet populus quilibet) oms
6 sunt BC'DE
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 737
28. 'Nisi iram iDimici vererer, ue superbirent hostes eoriira, qui forte 32, 27
dicerent: manus nostra excelsa et non Domiüus fecit haec omnia'. Hoc
dicit, quia aliquando distulit iram istam et liberavit etiam indignos et
immeritos, sed hoc fecit propter nomen suum, ne blaspheinaretur ab idolatris.
5 Tollit igitur hoc versu et praeoccupat iactantiam ludaeorum, qui forte dicerent:
Non sumus tarn mali, ut hie Mose cantat, nee de nobis cantat, quia ex-
perientia teste Deus saepe nos libera\nt miraculose. His respondet: non
vestro merito factum est, qui omnia praedicta, semper merebamini, sed quia
vos assumpseram in popukim, coactus sum nomiui meo providere in vobis
10 indiguissimis. Sed non faciani hoc inaeternum, veniet tarnen tandem finis
vester meritus.
29. 'Gens absque consiHo est et sine intelligentia', idest, nihil cm-atiia, 28
neque iram neque gratiam neque advertit, ut habeat res eorum coram me,
praesumptuosi fingunt sibi propitium, cum sim iratus. Ideo non cogitant,
15 ut sibi consulant et sese corrigant.
30. 'ütinam saperent et prudentes essent in hoc et novissima inteUi-.u 29
gereut'. Hoc totum dicitur, quod sint incogitantes de praesenti eorum statu
et de futura eoriun poena, ceu securi, quod boni sint, et optima sperent, cum
longe contraria assunt et impendeant.
20 31. 'Quomodo enim unus persequeretur mille et duo fugarent decem32,30
milia, nisi Petra eorum vendidisset eos et Dominus tradidisset eos?" Hoc
est, in ipsa captivitate tam Babylonica quam Romana deberent experientia
cognoscere, quod deserti sint a Deo, cum unus gentilis mille fuget ludaeos,
cum antea contrarium fieret, ut unus fugaret mille gentiles, Levitici 26. 3 Tioi. 26, 8
25 32. 'Quia petra eorum non est sicut nostra Petra, Cuius rei testes32,3i
sunt ipsi hostes nostri'. Hoc intellige dici, quod caeteri dii et deorum cul-
tores eonfessi fuerint Deum Israel esse talem, quo non tradente nemo
populum Israel superare potuit, quo tradente ipsi uunquam stare potuerunt,
ut Bileam regi Moab ideo cousuluit, ut populum ad peccatum induceret et
30 sie vinceret. Hie ergo Bileam unus est testium, de quibus Mose hie dicit,
qui magnifica de Deo dixit. Testes et Aegyptii, qui dixeruut Exo. 14.2 Woj. 14,25
'Fugiamus Israelem, Dominus enim pugnat pro eis'. Testes et Philistini
1. Reg. 5., qui timebant ab arca Dei. NuUi ergo dii sie suis popnlis affue- 1 Zam. 5, 7
runt, sie potentiam ostenderunt 2C. 'Non est enim alia natio tam grandis^
35 ut supra cap. 2.
33. 'Vitis Sodomae vitis eorum et de agris Gomorrae, Uvae eorum 32, 32
5 (Non est) Tollit 6 (mali isti) t<im Moses 7 deus 0 11 meritus jc.
13 (quali) vt 15 (nee con) vt 18 (vt) ceu 19 assint 2:] mille r (decom)
fuget 24 (.26.) 26 25 eorum] nostra rei o 27 (semp) fuerint 30 Moses
31 Exo 14 rh 35 vts [d. i. ut supra7 cap. 2.
6 Moses .BC'ß 19 assunt .IF assint iJt'Z'i; 26 intclligo /-' 30 l.io9.GS BC DE
Sut^cr§ SBevfe. XIV. 47
738 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
uvae fellis et botri eorum amari", idest, pro fructu suavi pietatis fructificaut
amarissimos et pessimos fructus idolatriae, digni, qui sie pereant sicut Sodoma
et Gomorra. Totum enim dicit veheraenti indignatione contra impietatem et
idolatriam sab nomine et populo Dei furentem.
32. 33 34. ' Vinum eorum fiiror draconum et fei viperarum crudele\ Hoc est, &
doctrina et vita eorum sie noxia et venenata est, ut plurimos irrecuperabiliter
perdat, quia frustra excolitur tot Prophetis ic. Manet vinea venenata.
32.34 35. 'Nonne haec condita sunt apud me et signata in thesauris meis?'
Idest, haec impia omnia novi et secreta teneo, licet foris cogar benefacere
impiis illis propter nomeu meum. Ipsi autem non vident, quid apud me lo
super eos diffiuitum sit, ideo securi sunt. Igitur terret eos hac gravi com-
minatione, ut videaut, non quanta accipiant indigni bona sed quanta mere-
antur mala. Ne quis ideo se putet habere propitium Deum, quia bonis eum
obruat. Imo tunc maxime metuat ab iis, quae apud eum condita sunt et
signata in thesauris. is
32. 35 3(3. 'Mea est ultio et ego retribuam, ut labatur pes eorum in tempore,
Quia prope est dies calaraitatis et futura eorum festinant'. Hoc dicit, quia
tandem desinet larva beneficiorum, sub qua securi sunt, sed prodibit poena
tarn diu propter nomen suum dilata, scilicet cum toti sub Romanis in nihi-
lum redigereutur, quod olim et semper bene meriti fuerant. Sic enim labitur 20
pes eorum, ut regnum amplius non stet. Et ita vides plane Mosen pro-
phetare finem aliquando fore huius populi, idest, regni eins.
32.36 37. 'ludicabit enim Dominus populum suum sed super servos suos
placabilis erit. Videbitur, quod manus infirmata sit et clausus residuusque
consumetur\ Hoc est, ne populo quidem suo parcet, ne iactent, quod sint 25
populus eins. Placabitur vero sine personarum respectu tantum iis, qui ei
serviunt, idest, reliquiis populi ad Christum conversis. Alias infirma erit
manus apud omnes, ita ut consumetur et clausus et residuus, idest, nihil de
regno reliquum erit in terra luda omuibus ubique dispersis inter gentes,
32.37 38. 'Et dicetur, ubi est Deus eorum? petra, in qua habebant fiduciam?' 30
Sic insultat et conscientia et persecutor. Tunc videbunt, quid sub securitate
sua fuerint et fecerint, quis eorum Deus fuerit et quem coluerint, ut sequitur.
32.38 39. 'De quorum sacrificiis comedebant adipem et bibebant vinum liba-
minis. Surgant et adiuvent vos et protegant\ Cum tarnen de sacrificiis
Domiui tunc comedere sese putabant, sed nunc vident sero vanitatem suam. 35
32.39 40. 'Videtis ergo, quod Ego sum Ego et non sit alius Deus praeter
I eorum o 3 {im [?J) vehementi 4 furentem fehlt 5 (venenü) furor
6 & vita o 24 (eorum) infirmata 25 ne fvur iactent^ übet- (vt non) 29 in
terra luda rh 30 est Deus U7iter (sunt dij) und darüber (sunt) 32 se^J r
34 surgat & adiuvet [aber protegant^
II definitum E
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 739
rae. Ego occido et vivifico, percutio et sano et nou est, qui de mauu mea
possit eruere'. Sic experieutia docet, quod prius sub securitate nou didicerunt.
41. 'Levabo enim mauiim meam iu coelum et dicam: Vivo ego in-32, 40
aeteruura'. Hoc vel iiirantis vel gloriantis more dicitur, quod praeter Deum
5 nihil possit gloriain neque de esse suo neque de vivere sed solus ipse dicit :
Ego sum, Ego vivo, scilicet ut timeatur et praesumptio nostra conteratur.
42. *Si acuero fnJgur gladii mei et iudicium mauus mea arripuerit, 32, 4i
reddara vindictam in hostes nieos et inimicis nieis retribuam', id est, terri-
bilis est vindicta mea, quia peuetrat nee potest retineri sicut fulgur, 'hostes
10 meos' sive ludaei sint sive gentes.
43. 'Inebriabo sagittas meas sauguine et gladiiis mens devorabit carnes 32, 42
prae cruore occisorum et prae captivitate et prae nuditate capitis iuimicornm\
Vindictam (inquit) hanc retribuam, ut sagittae meae plenae sint sanguine et
gladius meus non vulneret sed devoret corpora, tarn raulti erunt occisi, tarn
lä multi cajjtivi. Deinde et caput inimicorum nudum erit, idest, privabuntur
regno, ut sine gloria regni sint dispersi per orbeni.
44. 'Exultate gentes. cum populo eins' (idest, cum reliquiis fidelibus 32, 43
gentes copulabuntur in fide). 'Quia sanguinem servorum suorum ulciscetur"
(seil, iu occisoribus Prophetarum et Apostolorum) 'Et propitius erit terrae
20 populi sui' (nempe reliqui de Israel), qui conversus fuerit, huic novum regnum
parabit sub Christo. Amen.
Locutusque est Dominus 2C. 32,48
Ultimo describit mandatum Domini de morte Mosi, quomodo ei osten-
derit totam terram Canaan, sed nou permisit intrare propter peccatum iu-
25 fidelitatis ad aquas contradictionis admissum. Mons Abarim est idem quod
montana Arabiae, in quorum vertice est mons Nebo in vertice Pisga, in
quem ascendit Mose et mortuus est.
Caput tricesiraum tertiuin.
Haec est benedictio, qua beuedixit Mose vir Dei ?c. 33,1
30 ante mortem suam filios Israel, Et ait:
'Dominus de Sinai et de Seir ortus est nobis et apparuit de monte 33, 2
Paran et tu cum multis milibus sanctitatis'. Hoc sie intelligo, (piod signi-
ficet adventum Dei gloriosum et insignem ad terram promissionis. IIluc
enim venit incipiens a monte Sinai, ubi pactum legis dedit, et ortus est de
2 didicerunt, (q) 5 gloriari (de) neq3 7 (vt) fulgur gladi( u ni ) c in i
9 sicut fulgur rlt 10 (i)ud^i c in I (alij) gentes 13 plentj sint über (madeant)
14 deuoret et-^ corpa 22 jc. fehlt 26 in vertice pisga rh 27 Moses 28 Cap
xxx(x) iii 33 gloriosum & insigne rli
11 inaebrlabo i? 17 reliquis J^
47*
740 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
Seir, idest, transivit terram Seir usque ad Canaan et sie venit quasi orieus
sol novo regno illustraturus terram illam. Ideiii est quod 'inclaruit a monte
Paran', quia illac transivit in finibus Edom. Venit autem cum multis milibus
sanctitatis, idest, cum populo Israel, quorum fuerunt quidem multa milia,
licet non singuli sancti, tarnen sancta fuerunt milia propter multos inter eos s
sanctos.
*A dextris eins ignea lex ad eos'. Sive hoc vere de lege Mosi intelligas,
qua regit eos in dextera, ut spiritu ardeat et ametur, uempe a sanctis, Sive
de colurana ignis, qua duxit eos, non pugno, quaravis prior sensus magis
placet, quia insigne fuit beneficium liuic populo credi legem et eloquia Dei. lo
33.3 'Quam dilexit populos"*, seil, sie cum eis habitans, ambulans ac velut
familiariter conversans toto illo transitu per desertum 2C. 'Omnes sancti
eins in manu tua sunt"* (idest, sancti eius seil, populi seu in populo) sunt in
manu tua (idest, tu defeudis eos, sie enim amas populos). 'Et ipsi iungeut
se ad pedes tuos, ut tollaut de verbis tuis" (idest, et hoc amoris sui pignus is
est, quod ministerium verbi in hoc populo instituit, ubi licet ad pedes eius
auditores sedere et audire verbum eius, ut in synagogis et in templo vel
tabernaculo).
33. 4 'Legem praecepit Mose haereditati Ecclesiae Iacob\ Hie de se loquitur
Mose, qualis fuerit officio. Primo, quod legem ipsam, de cuius ministerio 20
iam dixit, ipse attulerit. Seeundo, quod fuit in plenitudine regis congregatis
prineipibus populi cum tribubus Israel, hoc est, vice regis et autoritate et
loco Dei erat inter illos, ut ultra legem scriptam et vivae vocis oraeulo eos
regeret ex ore Dei.
33,6 'Vivat Rüben et non moriatur et sit parvus nnmero\ Eadem est 25
lanoi. 49,4l)enedietio lacob. Gen. 49., ubi dieit: 'Non erescas', seil, ne penitus pereat
ob peecatum patris.
m,7 'ludae benedietio: Audi Domine vocem ludae'. Hoc de regibus Inda
intelligitur saepe victoria potitis fide et oratione magis quam gladio. 'Et
ad populum suum introdue eum', idest, ad regnum Israel et Inda. 'Manns 30
eius roborentur et adiutorium ei fiat de hostibus suis'. Hoc est, fide roboretur
et liberetur ab hostibus, quia multos hostes passum est regnum istud.
.S3, 8-n 'Levi quoque ait: Integritas tua et lux tua sit seeundum virum sanetum
tuum, quem tentasti in Massa et cum quo contendisti ad aquas contra-
dictionis'. Vult dicere: Sacerdotium et officium tuum sit felix tam oraudo 35
quam doeendo, ut fuit in Mose in deserto, quem tentasti. Integritas enim
2 woj. 28, 30 et lux ea est, quam in 'Hosen' Mose posuit Exo. 26., quibus oraculum Dei
aecipiebatur in rebus gerendis. 'Qui dieit patri et matri: non video vos, et
2(Sic)Idem 7 in c m eiQ /"= eius7 8 (qui /"?7) qua a.üher{sa} 16 (stat)
instituit 20 Mose,, (quod primus fuerit, qui legem Domini populo attulerit)
qualis 22/23 & loco 0 25 (Ed) Eadem 32 (sepius fuit) multos (hoc) regnum
34 (in Mcriba) ad 3G que tentasti über (Vocat) 38 dieit über (dixerunt)
üeuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 741
fratribus: nescio vos, et filios non novit, hi servant eloquia tiia et custodiunt
pactum tuimi, hi docent laeob iudicia tua et Israel legem tuam, hi ponent
incensum coram naribus tuis et holocausta super altare tuum" Hoc est, multi
sunt hypocritae futuri tarn opere quam verbo, quia cor eorum non est rectum.
5 Qui vero primum ipsi mundo mortui et soli Deo vivunt et serviunt, illi
faciunt et docent recte, tales requirit lex, horum incensum et sacrificia placent.
Significat ergo, quales debeant esse ministri verbi, nempe mundo mortui.
Hoc optat Mose dicens: 'Benedic, Domine, facultati eius et opera manuum
eins placeant tibi', hoc est, quod gerit in ministerio verbi, prosperum fac, ut
10 tibi placeat et fructificet in populo. 'Dorsum vero resistentium ei conquassa
et hostium eius, ne surgant', Id est, falsos prophetas et reges ac principes
et h^-pocritas, qui facultati eius suis vanitatibus obstant, fac infelices.
'Beniamin, Amabilis Domini habitabit secure in ipso. Tota die tuebitiir 33, 12
cum et inter humeros illius habitabit'. Forte hoc Mose dicit, quod tribus
15 Beniamin inter tribura Inda et Ephraim utranque regiam et potentem habi-
tavit et templum in sua tribu habuit.
'loseph quoque ait : Terra eius habeat benedictionem Domini fructibus 33, i3-i7
de coelo, rore et abvsso deorsum iacente' (hoc est, ut coelum benignum
habeat, quo copiosius omnia proveniant, ut coelum, terra, maria, omnia ei
20 salubria sint). Sic et 'fructibus proventus de sole et luna', idest, ut sol et
luna salubres sint pro fructibus terrae. Sic: 'De vertic« montium priorum
et fructibus coUium aeternorum' (hoc est, ut moutes tarn primi quam novis-
simi, ante et retro positi, omnes abundent). Quam\ns mea sententia haec
omnia et figurate dici videantur, ut regnum Israel florere intelligas favente
25 coelo et rore et abysso, sole, luna, montibus antiquis, coUibus mundi, idest,
dum ei Dens et homines omnia tribuant, reges, principes, magni, divites,
populi et vulgus, seil, hos diversos ordiues diversis his nominibus signi-
ficans. Nam de fructibus terrae mox dicit : 'Et de fructibus ten-ae et pleni-
tudinis eius', idest, quicquid terra profert et animalia et homines giguunt.
30 'Beneplacitum habitantis in Rubo veniat super caput Joseph et super verticem
Xasaraei inter fratres suos', idest, favor Christi sit super eos, ut abundet
Prophetis, quod et factum est. ^lultos enim habuit regnum Israel Prophetas.
'Quasi primogeniti tauri decor eius' (idest, speciosum regnum viribus et viris)
Et 'comua rhinocerotis cornua eius' (idest, reges et principes et duces ad
35 bella fortissimos), 'his ventilabit gentes usque ad terminos terrae' (scilicet
1 nouit über (noscunt) 2 iüdicia tua über (legem tuam) 4 eorum o
11 fals(ari)os c prophetas bis principes r 13 in ipso über (apudeüm) 15 vtrancß
bis potentem rh 18 (vt) quo 20 (de vertice) Sic prouentus rh de 0
sol(is) c in e 24 & o 25 antiqs 0 26 & über (c^lum) oia tribuant über
(faueant magni pr) 28 de zicischen Et und fructibus /eÄ/< 33 (forme) speciosum
34 et vor principes fehlt 35/742,1 sg (su^) terr^
22 et de fructibus li 31 Nazaraei EF
742 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525.
terrae Israel, expellendo ipsos). 'Haec suut milia Ephraira et haec milia
Manasse'.
33, 18 'Laetare Sebulon in exitu tuo, Et Isaschar iu tabernaculis tuis'. Con-
trariis allusionibus utitur: Sebulou enitn ab habitando et manendo dicitur,
Et hunc laetari dicit in exeundo. Kursus Isaschar a mercede, quae exeundo s
augetur, Et hunc laetari facit in manendo domi. Vult ergo dicere : Felix sis
Sebulon, si exieris, felix Isaschar, si nou exieris sed manseris. 'Populos
vocabunt ad niontem, ibi sacrificabuut sacrificia iustitiae\ Mihi hoc ad
historiam Dibora pertinere videtur, ubi in monte Thabor collecto exercitu
Barac victoriam de Sissera reportavit. 'Quoniam innndationem niaris sugent lo
et thesauros abscouditos in harena', hoc est, raercibus raarinis et metallis
terrae abundabunt.
33,20.21 'Et Gad ait: Benedictus dilatator Gad, Quia sicut leo habitat rapuitque
brachium et verticem' (hoc mihi rex lehu videtur implesse, qui fecit pietati
locum abolitis Baalitis et perrupit quasi leo fortiter caesis etiam duobus is
regibus quasi brachio et vertice). 'Et vidit principium suum, quod ibi portio
doctoris reposita esset' (hoc puto dici de bonis prophetis, qui sub lehn in
suo regno securi erant, ante sub Baalitis fugati, ut sit singulare pro plurali:
'Portio doctoris' id est: collectio doctorum). 'Et venit cum principibus populi
et fecit iustitias domini et iura eins cum Israel', quia reduxit principes et 2u
populum ab idolatris illis, uude et laudatus est a deo.
33. 22 'Dan quoque ait: Dan catulus leonis' (quia fortiter pugnaverunt contra
Lais seu I^esem), 'fluet de Basan' (idest, florebunt ex civitate Dan usque
in Basan).
33.23 'Et Naphthali dixit: Naphthali abundantia perfruetur plenus beue- 25
dictione Domini' (quia fertilis terra tribus suae ut in Gallilaea). 'Mare et
meridiem possidebit', Meridiem scilicet maris Gallilaei.
33, 24. 25 'Asser quoque ait: Benedictus filiis Asser' (scilicet prole abundans),
'sit placens fratribus suis' (idest, favore abundet). 'Et intingat in oleo pedem
suum' (idest, oleo abundet), 'ferrum et aes sit calciameutum tuum' (ideo aere 30
et ferro abundet). 'Sicut dies iuventutis tuae, ita sit et senectus tua' (idest,
viribus corporis praestet).
Vides hie tribum Siraeou omitti et non benedici. Qua causa, quis
novit? Nam quod Ebraei venditionem loseph et stuprum in Baalpeor
caussantur, nihil moror. Hieronymus arbitratur ludam Ischarioten de hac 35
tribu futurum id meruisse. Sed fabulae sint fabulae. Certum autem est.
5 a o mercede dicitur quQ 7 si [%wr exiei'isy c «ms sicut/?/ 13 (latita)
dilatator quia sicut] qua H si 14 (Ihe) rex 15 locüm über (spacium) fortiter o
18 ante bis fugati rh 20 (iudi) iura 23 (d)an c in D vscß c aus? 26 Gallilea
27 Gallil^i 28 Affer ^^* q3 34 losseph 35 caussantur 36 futurü(s) c m m id 0
25 Nephthali (zioei Mal) F 34 losseph ÄJ^ 36 sint] sunt E
Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1525. 743
quod Simeon propriam sortem non habuit siciit caeterae sed in tribu luda
liabuit. Sit ergo conteutus generali benedictione, quae seqnitnr.
'Non est sicut deus plenitndinis seu abundantiae. Qui vehitur coelo,3.^, 26
sit anxiliator tuus, cuius superbia in nubibus' (idest, qni tonitru ostendit
5 niaiestatem suam). 'Ibi habitacnlum dei ab ante et infra brachia in mundo'
(idest, licet in coelis habitet, tarnen brachia sua dominantur in mundo, ut
suos liberet, nt sequitur). 'Eiiciet a facie tua inimicum dicetque: conterere'
(scilicet solo verbo prosternet eura). 'Ideo habitabit Israel secure et solus
et oculus lacob erit in terra frumenti et musti' (idest, delectabitur in terra
10 fertili), 'coelum enim eins stillabit rore' (scilicet, ut fecundet eam).
'Beatus tu Israel, Quis tibi similis est, popule, qui salvaris per domi-33, 29
num' (non viribus hominum ut alii populi), 'qui est clypeus adiutorii tui et
gladius victoriae tuae. Sic enim lassabuntur inimici tui et tu super excelsa
eoruni calcabis' (q. d. viribus tuis esses impar inimicis tuis, sed potens est,
15 qui gladius tuus est).
Nunc confer cauticura Mosi cum istis benedictionibus et videbis con-
traria. Ibi enim totum populum damnat, bic singulos benedicit sed propter
promissionem patribus factam. Sic propter paucos bonos toti populo bene-
dictio datur. Et tamen tandem propter malos populus cum regno perditur
20 segregatis ab eorum medio bonis.
Caput tricesimum quartum.
Ascendit ergo Mose de campestribus Moab. 34,1
Hoc capitulum Moses non scripsit sed losua vel Eleasar, nisi mortem
suam velis dicere sicut praecognitam ab ipso esse hoc modo descriptam.
25 Non inveniri autem eius sepulchrum ab homine recte ideo factum dicunt,
ne ludaei idolum ex ipso faeerent. Sed magis significat veniente luce Euan-
gelii ministerium legis sie tolli, ut ludaei ipsum neque invenire ueque
reparare unquam possint.
Quod autem Mose anno centesimo et vicesimo aetatis suae moriens34, 7
30 scribitur tanto vigore fuisse, ut oculi eius non caligaverint et forma faciei
eius non fugerit, pro miraculo insigni recitatur, cum reliqui patrum ut Isaac,
lacob, Eli et alii scribantur prae senectute caligantes oculos habuisse et
adhuc hodie, qui paulo provectioris aetatis sunt, oculis et visu deficiunt.
Idem miraculum est sie formam vultus vigere, ut nee color nee species
1 sicut ceterQ o 2(Deinde)Slt que sequitur rh 3(aliusDeusvt)
sicut (q)ui c in Q 5 (subter) infra in o mund(i) c in o 7 conte(r)rere c
8 habitabit bis solus Et rh 10 enim o c^lumq3 c in c(jlum 17 (velut) damnat
17; 18 sed bis factam rh 18 Sic] Sic c in Sed oder umgekehrt 20 (a) [fj segregatis
bonis] malis 21 Cap xxx(x)iiij 24 (ab. eo) sicut (ipse). ab 25 ab homine r
28 mit possint \\ Finis endet die Ildschr.
744 Deuteronomion Mosi cum annotationibus. 1625.
deficiat, cum natura ferat, ut rugis et pallore deformes flaut senes. In Mose
vero multo magis miraculum est, ut qui tota vita sua tot laboribus, periculis,
rebus gestis exercitatus, ut mirum sit, quod uon prae caeteris exhaustus et
deformior fuerit aut citius mortuus sit. Nostra translatio habet 'Et deutes
eius non suut moti' seil, falsa dictionis similitudine, quod vigor et maxilla s
pene eisdem literis scribantur in Ebraeo.
Significat vero perseverantia ista visus et vigoris in Mose iuxta alle-
goriam, quod virtus legis nulla dierum longitudine, nulla operum multitudine
deficit sed urget et agitat reas conscientias in perpetuum, donec moriatur,
idest, donec per Christum abrogetur novo gratiae ministerio instituto. Erat lo
autem, cum Christus adveniret, autiqua lex et prope finem sui, Iuxta illud
^cßi. 8, 13 ad Ebraeos : Quod antiquatur et seuescit, prope interitum est.
34, 10 Commendatur ultimo Mose a magnitudine, quod post eum nullus sur-
rexerit similis ei in tantis signis in Aegypto et in deserto per eum factis,
maxime vero, quod Dominus eum facie nosset, hoc est, qui sie familiariter is
cum Deo conversaretur et loqueretur. Hoc dicitur non pro tempore perpetuo,
sed quam diu Mose ministerium duravit. Omnes enim posteriores Mosen
docebant ut sub eo et ex eo docti tanquam minores. Verum simul stat,
quod Cap. 18. dictum est, Quod post Mosen alius erat suscitandus similis
Mosi, scilicet Christus, cui magnus ille Mose cederet ut longe maiori in 20
dignitate et virtute, ut ibi vidimus. Significat et hoc ipsum, Quod nihil
maius doceri et tradi potest, quantum ad leges pertiuet, quam lex Mosi,
omnia enim suut summa in eo, Nisi quod magna lex maiori cessura erat
Euangelio.
F i n i s. 25
15 sie fehlt D
9i a c^ 1 1 a ö
8Ut
35orIc|'ung über "i^a^ ^cutcronomium. 1523;24.
ry^n ber G^tnleitung (©. 490) "^attc iä) bic 35ermutf)ung geäußert, ^ugen'^agen
Ijabc eine ^lac^fcfirift ber S)euteronomiumüor(efung \.'ut§er3 beiefjcu unb fei too^t
aud^ felbft xl^eilnel^mer am 'familiäre colloquium' getoefen. Se^tere§ muB 3}er=
mutl^ung Bleiben, für erfteree ^at fic^ ber 33etDei5 gefunben. ^n einem im Übrigen
SSugen'^agenfc^c Schriften entfialtenbcn ^onbe (Cod. msc. theol. oct. 40) ber Äönig=
liefen 93i6ÜDtp ^u Serlin ermittelte D. @. 2?urf)motb auf *Iatt 226»' -231»';
213*— 220»^; 202=* — 205'' (beim (?inbinben ift bas 3ufcimmengel)örige au5einanber=
geriffen n^orben) eine Ütieberfc^rift öon ^ugen^ogens .öanb be^eic^net: In deutero-
nomium excepta a d. Martine. S)ie 5tuf3ei($nungen reicfien bis in ba5 4. Äapitet
unb nmfaffen 545,1 — 597,14 unferer 9Iu§gabe.
SBir bejeic^nen biefen ätoeiten '^anbfcf}rift(ic^cn 2ert mit r. '^(iicf) r ift nur
bie 3Ibfcf)rift einer unmittelbaren 9lac^fcf)rift SBugen^agens ober eines 5(nberen.
Stellen, wo ^ugen^agen falfc^ lieft (f. unten 569, 7; 574, 15j ober felbft über bie
richtige Sefung ber S}orlage im 3toeifel.tft (f. unten 568,3 affectum) legen hk
Slnna^me nal^e, ^ugen'^agen 'i)abe eine frembe .f^anbfc^rift bor ficfi gel)abt. ^n ben
31bfc^nitten, mo V unb v fad}li(f) unb großentl^eit« auä) trörtlidj übereinftimmen,
feigen toir, baB Sugenl^agen ftiliftifd^ unb grammatifc^ nac^gebeffert l^at; ber
elegantere Slusbrucf ift ftet§ in r>. Söir l^aben in v bie Überarbeitung einer S5or=
läge, unb juiar nur einer: l^ätte 33ugen^agen 3.35. 569,6 baffelbe ^]3laterial föie
V Benü^en fönnen, fo mürbe er fiel) burc^ 'f($(ed)ter ^arf)' auf bie richtige J^efung
feiner (mal)rfc^einli(i) par: ri: bietenben) 3]orlage ^aben leiten laffen.
Slnberte 58ugen^agen überhaupt, fo lag es i^m auc^ na^e, 3U fürten; r ift
geringer an Umfang als V. %oä) ^at ba§ 5Re^r bei V fieser nocf) einen anbcru
@runb: V ^at noc^ eine ^meite Cuelle benü^t. ^ei bem ^ufommenarbeiten bciber
ftnb atoar feine Söieber^olungen entftanben, aber SteEen mie 574, 11 — 14 öergl.
mit 575, 7 — 13; 574, 7 — 10 mit 3fife 25 — 32 jeigen, ba^ V feine 31ufgabe,
einen ein'^eitlii^ fortlaufenben 2ert ju formen, nic^t glatt gelbft '^at.
SBenn bie beutfi^en Söorte in r> nieberb. Gepräge tragen, fo fönnte man ba§
auf 5?ugen^agen6 9ted§nung fefeen, inbeffen mu^ aui^ bie gemeinfamc Cuellc üon
V unb V nieberb. Färbung gehabt l^aben, ba fic^ folc^e auc^ in V ^ie unb ba
finbet (ögl. i^ormort S. XIII). Wöc^üd) bagegen, ba§ bic in V bcnü^te jmeite Sßor=
läge biefe nieberb. Färbung nic^t ^atte unb ha^ au§ il)r 3. 3?. big ftammt, burc^
baö 571, 1 ber Scl)reiber üon V (9iörer) ba§ nieberb. fei; 3U beffcrn fud^te.
746 5Za(i)tvag 311V 2}orlefung über ha% ^euteronontium. 1523,24.
S;ic 9tanbbemevfungen in V (irir bejeid^nen fie mit Vr) ftimmen mit ben
cntfprec^cnben Sä^en üon v ftärfer überein aU V mit r. S)a inbe| fid) boc^ 3(t)=
meic^ungen finben (f. ^u 568, 4; 570, 10 u. a.), fo ftammt Vr nic^t anö v Jonbern
au§ beffen 5öorlage, an ben abtoeirfienben Stellen auö ber ^lüeiten Quelle. 2)ie
gfianbBemerfungen ft»erben übrigens mit bem 4. Kapitel feltener. 2Bir §nben nun=
me^r alle 9tanbbemertungen ber erften $anb toer^eid^net, anä) biejenigen, Ujelc^e
mir oben ol^ne Söeitereg a(§ öon Sutfjer ^errül^renb mit üiec^t in ben Zt^t gebogen
Ratten; too ßintueifungsjeid^en ftetjen, be.^eic^nen mir fie mit Vrh.
S)ie ^yevgleit^nng öon v mit V öerbanfen mir ber ®üte be§ .^errn D. Jöu(^=
matb, ber fie trolj anberer 5(rbeiten mit felbfttofer 33ereitmiIIigfeit üoll^og. ßinigc
©teilen '^at .^err ^^^rofeffor 'ipietfc^ bann nod^malS eingefel^en. 3ufammenfaffenb
bemerfen mir, ba| v immer Moises (gen. Moisi), gigantes, idololatria, Seir fcf)reibt.
&. Äoffmanc.
545,1/2 Überschrift lautet: lu deuteronomium excepta a d. Martino 3 4 Moises vocat
eam 2 ™ legem 4/5 nos Epilogo summam orationis (IIs. oröc;) perstringiraus Auch
V hat nickt omues, sondern wohl oratioue (Hs. oföe?^ 5 Leviticum Vrh con-
scribuntur
546,2 est fehlt sunt dicta 2/4 Sicut bis Arabiae] quibus terminatur ludaea, sicut
Alpes discernunt Gerniaiiiam ab Italia JC. 5 Solitudo locum] loco significat bis
bie] sicut est be 5/7 Wittenbergam bis ^eibe] Söittenbert^ et Up^ uisi quod illic non
erant civitates et villae sicut apud nos sunt. Terra fuit subiecta Moabitis 7/8 dicitur
petisse soHtudinem 8 in montanis habitabant] inhabitabant montana 9 Idumaei
oecupant Vr: Seyr 10 nos fehlt am] im ita bis erant fehlt Vr: 2lm
'^ar^ (wiederholt) 11 Vr: Moab 13 situm bis promissionis /e/t^< 15 gro§ l^o'^e
Berg fehlt prophetis repetuntur ideo
547, 1 Fvr barnea hat V vielmehr barne JC, D nur berne 2 pergere Wittenbergam
3 miserunt potius exploratores ideo sunt retroacti 4 @t)Iff tag ret)§] Via undecim
dierum est 4;5 h)cn bis Seyr] per montana 5 scriptura vocat 7 quoque]
etiam 9 Tempus bis die ic] Quadragesimo jc. Tempus, quando legem tulit, describit
10/548, 1 Coepitque bis legem] Omnia quae: IV; Locutus est omnia, quae praeceperat
illi dominus
548, 1 Semper semper inducit 2 et] id quod Vult itaque] quia vult doceamus] doce-
amus in ecclesia 3 sie] simus Dd 4 locutus fehlt 5 narrationem] narrandum Vx>
6 item] iterum 7 Oreb et Sinai idem sunt. Sufficit Vr: Oreb et Sinai idem sunt
est fehlt 7/8 Ego bis sufficit] satis hie fuistis 9 Satis bis montibus] Hoc saepe
hjcnb bis sanctam /e/tZ< 10 est revertimini /e/«^< 11 perturbat] turbat. Pro 'vertite
huc faciem', scilicet in directum ad terrara sanctam
549, 1 Ad moutem Amorrheorum/eÄ/< Kmovr^i (so auch i. folg .) terrae partem 2 ein] in
2/3 quod bis tat fehlt 3/4 plana bis S3etg. Ad] plana dicuntur quaedam, quaedam
montana, quaedam campestria. Incipite ab ea parte terrae Vr: Campestria, Montana
et humiliora 7 multis bis mons] Magnus mons est libanus multis miliaribus latus
et longus Vr: Magnus mons est Libanus 8 quoque fehlt 8/9 inter bis Meso-
potamia fehlt 10 Syriam] Syria 11 Regnante] Sub rege tota bis fuit] posse-
derunt totara illam terram 12 subiectam ibi] hie 14 statuta 15 qui]
quae alioquin 16 sunt] sunt leges tractationem
550, 1 vane Incipit ergo de personis tractare 3 est fehlt 4 Copia primum 5 ad-
ministratione] regimine 6 7 Deus 64« concordat] Sustinere melius portare sicut in Paulo
9iod^hag jur Sorlefung über ba^ S:euteronoiniuin. 1523/24. 747
7 Est] Est enim 9 Dominus bis vestrorum fehlt 10 nos] vulgo 10/11 tvic
bin fie^utä fehlt 1 1 potes In V ist potes in potest gebessert be^ut hi^] fegen bi
Vr (zu lurgia^; nomen vitii est (nicht ganz sicher, tceil mit sehr blasser Tinte geschrieben)
sed fehlt 13 loco tacet iu alio 19 iustificabitur 20 vivens] caro 1. fehlt
21 551, 1 Ideo conferre locos (periculosuin) est necessarium. Periculosum vero sequi
scripturam secundum faciem
551, 2/3 Mos bis conferatur fehlt 3 apparet velut diversitas quasi Moises et proprio
fehlt 4 instituisset cum] dum darum sit] pateat 5,6 quod letro bis fecisse]
letri eonsilio fecerit et spiritu dei 7 consulit] cousulit et deus non reiicit consilia
humana ex spiritu profecta Vr: deus non reiicit consilia humana ex spiiütu profecta
9 quamquam hoc non 10 psalmus bis arietum] in psalmis: afterte domino filii dei
11 id^affet fi^aff btinc forge off ben ^cren In] Ex 12 pro date fehlt 13 i. e.
bis lunbtg fehlt Vr: Sapiens dann Sapientia 14 15 nedum bis rerum] Sapiens in
rebus dei, licet etiam aliarum rerum cognitio huc spectet 16 qui deligatur] jc. usus]
mos 17 totjfen
552, 1,2 quam multum] quanta possideant 2 in consulatum semper assumpti sunt
3 aut] ac Notos] Nobiles 4/5 quorum bis ebetteut] vellera non sie vertisset (sed
Notes .i.) quorum conversatio sit probata, non vult ebbellübe Vr: Mallem, sie non
vertisset 8 aut] an 10 11 ideo bis divinarum /eÄ/< 11 13 bo bis donum] est
vis 13 observat] pertineat ad iudicii] iudicii. lam vocamus acrimoniam Vr: lam
vocamus acrimoniam 15 aut alios] aliosve 16 bene] et beue Daniel] vt Daniel
17 dicit fehlt 18 pariet] hoc pariturum sit 18,19 Magistratus bis perturbans]
Magistratus iudicio carens omnia sine ordine confundit et perturbat ^)Iuin|)t bar in
20 Scientia bis ISef^etben^eit fehlt Hieronymus bis doctrinam] Hieronymus vertit nobiles
pro scientes, sapientes, gnaros, quos vocant vulgo discretos, qui cognoscunt doctrinam
22 — 553, 18 V hat nur ut magistratus ferat et auferat leges secundum vires. Das m V
Dazwischenstehende (labili bis FeratJ ist durch Versehen hierher gerathen, es findet sich
mit einigen Äbiceichungen in v an der rechten Stelle, nämlich 557,4 hinter incommutabili.
Dies Wort vertheilte sich auf zioei Blätter so: incommu || tabili. Das tabili las V labili und
fand es vor verbo passend. Die Abweichungen, die D van V in diesem Absatz aufweist,
s. unten zu 557, 4.
553, 19 Ideo (Hs. lo)] Tertio V Bugenhagen hat also To oder 3° für lo gelesen
554, 3/4 Si bis fein] Quod iustum. Hoc uecesse esset 5 alias nihil expediretur] et nihil
hie exciperetur. Sed Moises 6/7 qui bis sciunt fehlt 7 tc] qui sint sapientes,
iudices, scientes jc. 8 Tunc bis mihi fehlt Consentit maxime cum] quando
9 Prius] Quod supra vertit 10 vertit fehlt transtulit] dicit 11 nobiles
11/14 Non hie bis parit] non male quidem secundum latinos sed errorem parit i. e. qui
cogniti sint quod sunt boni viri. Nobilis significat latine el)n Berümpter man vt nobile
scortum Hebraeo est tribunus 19 absolutus] est absolutus sicut dicimus] Christus
habuit Vr: Christus 12 fratres habuit 19,20 pertinent bis monasterium fehlt
20/21 Unus bis hominibus] ünus fuit super decem sive civitates sive villas sive homines
incertum est 22 vos docerent 23 sint 24 satellites. Schotrim] be ftotfne^te,
ego vertere debeam 25 instituit exactores et qui assignavit be ba 26 fc ben
arbeit ooCfcrac^ten 28 facit] sie facit
555, 1 Vr: ps. 9. 14 Audite bis attendite] Iudex claudat oculos, non respiciat personas,
nihil vereatur, tantum verba et causam attendat 5 soror ist Druckfehler, Dp haben
socer 6 non est bonum 6/10 Agnoscere bis Para. 19. fehlt 11 iuditium]
iuditium. Quod si difficile 2C. 15 immediate] statim
556, 2 crudelius] durius 4 n^m§ 6 duo tantum 7 mittamus
557,4 Hier folgt in V das von V an falsclier Stelle (552,22 — 553,18) gebrachte Stück. Es
748
9lac()trag jur Söorlefung übet ba§ Seuteronomium. 1523,24.
beginnt in V : incommutabili verbo et solum oculos iniicit in externam tentationem. Es
sind dann noch folgende Abweichungen des Textes von V zu verzeichnen: 563, 3 magiii-
ficet 4 etium fehlt 5 timere] ti: Saft bis ^xn^en fehlt 7 adfuturus 11 voceni
bis vestrorum jc. fehlt 12 via] ira V ira K. D Cum bis deus jc. fehlt 13 fuei'it,
cum tarnen in Numeris proprio peccato Mosis] proprio ipsius peccato 14/15 Illic
bis sensus] Sic ergo intelligo Dann folgt in t) 553,15 — 17 ^ä) l^aB bis casurus
18 Ferat fehlt
557, 4/9 Moses bis muffcit] Valde occultum peccatum est Moisi vel incredulitatis vel aliquod
aliud. Hoc peccatum reducit hie Moses ad populum, qui fuit ei occasio peccati. X)r:
Peccatum Mosy occultum valde (mit anderer Tinte)
558, 1 et bis labatur] vt non desperes si labaris 2 quod] quia sanctos fehlt fit] hoc fit
3 conserventur] contineantur et in solum deum fidamus 3/4 unusquisque inquit
opus suara probet jc. 6 ad Aegyptum 7 quae] id quod 8 Et bis mihi fehlt
domino] domino ascendemus et pugnabimus 9 placent 10 hie ofterunt vitam
etiam 11 non est acceptum non est praeceptum Cunque] Cum pugnaretis
12/13 i.e.] in 13 i. e.] i. e. non sum 14 — 559,1 Si quis bis laesio est fehlt
559, 1 quantumvis 3 sed fehlt 4 omnes dominum] os domini D Auch in D ist wahr-
scheinlicher so zu lesen 5/7 Hieronymus bis dei nostri steht hinter i. e. rebellastis bis
domini. Die () fehlen und supra bis nostri steht nicht wie in D am Rande 8 proprie
fehlt poenitentes iam] quos iam poenitebat 9 parati erant ad quodvis sed est t)or=
meffen^eit, sicut in 10 SBermeffen ober freuet fehlt 12 usque Horma fehlt
terra ist Lesefehler für circa So auch D Seyr. Montana 14 quomodo regat
15 Ideo] quod 16 faciant] faciamus iudicet
560, 3 officium legis Moisi 4 Christum] euangelium Moisi 5 speculantes JC.
6 apertam] reuelatam 7 praedicatio et fehlt 8 nos fehlt iustificat et salvat
561, 2 est fehlt 3 habent Uno modo est claritudo revelata 4 totum] contra
docuit] docet 5 revelata est 6 unde fehlt 7 et (vor \\e) fehlt 8 de-
signat. In 9 prominebant 13 contritis in Cor. et Rom.] dicens 15 lex
cognoscitur sed non spiritualiter. Hinc hypocritae fiunt ut quando 16 volunt legem
implere opera. Revelata
562, 2 iustificabitur caro] horao 4 facies] lex Quando] quin afFectum 5 literam
fehlt 8 oppugnatur] impugnetur 9 Pharaonis steht über magis D, fehlt D
levat JC. Duplices leges praescribit 11 secundas tabulas X)r: lex fidei impletur
12 sanctam] secundam (richtig) nee] ubi non 12/13 in ^rimo fehlt 13 dabatur
14 quae locutus est] Principium capitis X>r: Principiura capitis 17 auri, instructionis
.spiritualis et promissionum 18 2C. fehlt Anima audiendo legem est in 19/563,1 in
cordibus fehlt
663, 1 facit arida corda. In solitudine sunt circumseptl 2 quam] nisi 3/4 instructus.
Ilic nomina montium vim legis designant secundum sui interpretationes. Qui enim sub
lege sunt, scrupulosis sunt conscientiis. Compungitur homo a facie legis. Tophel Vr: Hec
nomina montium vim legis designant 4/6 quae pertinent bis ruina fehlt 6 Quanto
enim magis enititur homo, taiito 7 Laban est candor i. e. h3'pocrisis 7/9 est
bis Aiehus fehlt 10 ift ungetab quia] prope est salus, quo tendimus. Nam 11 in
(vor legej fehlt 12/13 In bis praeparautur fehlt 13 plurimum. Usque in Cades,
liomo 14 legis higo fehlt capax fit] aptus sit 16/17 [Seyr vau^] fehlt
564, 1 vobis bis mansistis fehlt 3 gratia et bis leut fehlt Tum] Tunc 4 Amor-
raeos (so auch stets im folgenden) lebusaei quidam, Evaei 5 et] Jc. 7 abiit]
declinavit 9 vias proprias JC. Amorraei 11 crassa] rudia et crassa vitia mundo
aperta sint etiam ab ipso obiurgentur 12 petit] magnifacit 13 'Amer' eloquentiam
14 primum occurrunt fehlt aequivocatores 14/15 pugnant bis verborum] ic.
^Rac^trag 3itt Sottefung über ba% S^euteronomtum. 1523/24. 749
15 inquit] dicit legis doctores IG vocant] appellant appellant fehlt 17 esse-
mus de vocabulis concordes quid iusticia jc. significaret IS Cananaei i.e. Iremer,
lauffleut 19 quae] Omnes, quae 20 iusticiariorum enini] quia iusticiariorum
21 ventrem pro deo] deum ventrem 22 i. e. fehlt 23 pro se fehlt
565, 1 hie] ille cum] in 2 multi cum eis congressi occiduntur super veritate 3 ic.
fehlt 4 10 In allegorisando bis Quod operibus suis fehlt (vgl. Z. 13) Vr: De Allego:
10 Explorant terram non iussi, operibus suis. Qui proprio V>r: Explorant terrara in-
iussi 13/14 congressui Satauae sunt. In allegoriis non verbum sequatur vei'bum.
Verba promissionis non possunt allegorizari, sed locorum descriptio et cbronograpliia et
nomina locorum et propria nomina JC. 14 Caput ij als Überschrift Profecti bis
solitudinem fehlt 15 profectionem, qua coacti
5Ö6, 1 saepe occurrent in proplietis 2 Ammonitae bis australem fehlt Seir 3 Vides
4 eis malum inferant. Valet hie textus ad obscuros aliquos locos. Seen "Dr : Valet
hie textus ad obscuros aliquos locos 6 deleverunt] devicerunt D Auch in V> kann
vielleicht so gelesen icerden Transibitis D ist aus Transietis geändert Transietis D
6/7 vertimusque bis viam] vertimus nos per viam jc. 8/9 circumisse melius est] cir-
cumire pro circumisse 9/10 'i)abm. bis ^eyr fehlt Seir 11 Obstruetis its habemus
fehlt Videte diligenter pro observate vos. Cui'a 15 debemus iure belli Respmidet
dominus; esto 16 ipse tibi providebit, cum nolit, vt fratres praederis 17 dei est
erga istum populum
567, 1 suum] dei 3 egit] facit 4 imperaute facit 5 facit ratio manuum tuainim]
ergo JC. 6 opus tuum quod] quicquid 7 iter fehlt JC. fehlt 7/9 Nee
tibi bis minus fehlt X)r: In Regum: Nee fatua minuetur 10/11 Notificavit bis
desertum Jc. fehlt Vr: Ad aÖ'ectum referendum 12 ipsa etiam poena te fehlt
13 Sic novit] Si vero Novit legeris, intellige
568, 1 deum: Et sie spiritualis significatio erit. Ita Pr; Et sie spiritualis significatio erit
2 et] i. e. 3 affectum mit e über a Auch in D ist die Lesung nicht sicher 4 simus jc.
Novit iter dupliciter exponitur, pro notificavit constructum, alio modo absolute, sicut
'curro ad te' et 'curro'. Non es imminutus i. e. nihil X)r: Novit iter dupliciter exponi
potest: pro notificavit sumptum absolute, alio modo constructum, ut curro absolute dicitur
et constructum: curro ad te jc] eam 5/6 S)ie ftjtb bis solum felilt 6 8 sterilis,
ubi terra inculta est, campestria dicuntur be ftjtb. 2lug. vero "ba^ flache fett l^tevniebev,
fertile solum. Helath et Aziongaber civitates terrae 9 Venimus bis Hebraeo felilt
Transivimus viam, heb. venimus ad iter. Non 10/11 ludicum libro, losua, Hieremiae, in
12 lateque] et late 14 gigantes, gtotc ferte heroes graeci ut fuit Achilles
15 Eniath fehlt abelteut 15/16 be bojen obcltcut 17 \g\X\\v fehlt ein bis ^ai^]
torquem significat auream Vr : Enach torqueni significat aureaiu 18 Romani
19 teutonice öxufatn fehlt 20 i. e. fehlt
560, 1 gigantum ferocium gigantum (ebenso im Folgenden) 3 Horritensis bis Esau]
Una ex uxoribus Esau fuit Horritensis 4 Jc. fehlt sie fehlt 5/6 Et bis gertJeft
fehlt 6 parvus rivulus] parva ripa 7 misericordiae] mie V minime D Bugenhagen hat
also ein mie der Vorlage falsch aufgelöst 7/8 istum verbo suo regit deus Alia vero
regna regit tam] adeo 9 ia§ bis ]püxt fehlt dei et gentium fehlt 10 verbo
dei 11 incerta 14 se bis eis] sibi subiiciendas illis] eis suo verbo 15 JC.
fehlt 16 Amon 17/19 sicut qui bis trai^shu. fehlt 20 vocant Emim, Cananaei
vero suos gigantes Enachim. Cave ne pugnes 21 in Hebraeo] heb. Quos iis vocant
fehlt 22 Zomim in Heb. teutonice fehlt 23 6ebed^tt(^ Vr: Consyderans rem
24 sive bis dicuntur fehlt 26 esse jc. ein buBenöotcf Populus magnus et fehlt
570, 1 vertit, sie] dixit. Ita 3 Et fehlt teutonice fehlt cinnemen 4 iarasch bis
iüitcr fehlt Azerim 5 Ilistoria est fehlt 7 In Actis apostulicis c, 17.] Act. 17
750 ^Jindjtviig jur 93ortefung über bos jDeutctonomium. 1523/24.
Vr: Deus omnibus (regnis) populis distribuit regna 10 coufirmatus est per Moisen
13 proficiscimini est in Hebraeo 14 ntm§ mittere terrorem jc. fehlt 15 pro-
pbetae tractarunt praecipue] tractarunt in primis prophetae parturire .i. angustiare t.
ongften Vr: Angustiari 16/17 dicit bis babet] i.e. 17/571,1 Parturiunt Ms
faciam] Sic hie: angustiabo eos
571, 1 quo] qua 2 et ad officium concepimus 3 parturivimus zc. fehlt Vr:
psalmus 4 teutonice fehlt ge^et 4/5 Variat bis torrens] Variat interpres in
vocabulo torrens. Vicus abundat Vr: Vicus abundat 6 hebraice fehlt 7 psalmo
fehlt 8 Non bis nos] Nomen domini est tutela 9/10 in nostro bis redditur fehlt
1 1 Esebou sive Seon sita ille] illius 1 2 Amonitas super] supra 1 3 2C. fehlt
in Hebraeo sie] Heb. 14 civitatem] civitas credo fuisse civitatem Aroer 15 civitas
fehlt sita fuit 16 Magdeburga habet civitates 17 quattuor habuerunt
18 militabant bellis 19 demum bis fjanhtoexä^Uüt^] postremi erant artifices qui
vocantur Hüni l^antlBerdSleut. Auch v hat Huni wie V aus der unverstandenen Vorlage
übertragen 20 est] est JC. Enachim habuit abellent 21 nobiles bis regebaut
fehlt 22 ))ufetboW
572, 1 In losua saepe] In losue bj (Gemeint ist also Jos. 7,2) 6 esset mendacium 7 tantum
tribubus 8 vellet ut populus suus succumberet] vellet succumbere cum populo
9 populum suum ut bis sustentari] ut sciant se verbo et viribus dei sustentari, non
sua multitudine 10 et per superbiam destruere 11 in terra fehlt 11/14 O
populus bis vecordem] Fecit ergo contemni suum populum quasi vecordem et fugientera
adversarios 14 trojftg 15 et] ac 15/16 expectare bis consistere] consistere,
expectare, superare 16/19 Inflatus bis videmus fehlt 19 suam semper
573, 1 nos certe (recte ist Druckfehler) V] certe nos V 2 infirmissimi] infirmissimi sumus
3 tendunt, ut nemo innitatur et hoc 7 fiunt] sunt 7/8 species sunt interioris
impietatis 9 varifj 11 partitus] divisus 14 conspurcarunt variis idololatriis,
quas, qui 15 Israelitae fehlt conversi fehlt 16 studia] studia humana
17 scripturae sanctae] scripturae sanctae i. e. terrae lacte et melle manantis 18 — 574, 1
Terra bis fluens i. e. fehlt
574, 1 ideo fehlt et fehlt 6 Syhon] Seon vel Sihon 7 Est fehlt Omnium vero
pessima est Esebon i. e. incantatio 7/8 Sihon significat 8 interpretatur Seon
fehlt 9 habitant incantationibus 10 in terra hinter passi 11 Basan i. e. pinguis
12 in fehlt fiunt] sunt 12/13 euangelium percussit 15 describuntur jc. (wohl
falsch) Vor 16 Caput iij als Überschrift 19 sed provocantur] et provocat
20 quas] quae 21 possumus] nos quod omnia aguntur 24 Draconitidis
Vr: Hebron incantatio Esebon Ingeniosum 26,32 Esebon his isLcere fehlt 29 Vr:
Non bis figmentum
575,4 aquilonarem partem, Latini Vr: Montana eadem sunt sed diversa nomina habent
6 Seir et Sanir In V steht Sanir über Seyr Vr : Affectus et mores 7/13 Rex
bis Seon rex fehlt 14/18 ferreus iis est ic. fehlt 18 ctte Brett ba§ S9ctt. Ipse
cEen 19 inseruit Moses? prodit et 20/22 Et bis ostenditur fehlt 25 cor]
caro, quae occiso Og primum apparet esse ferrea i.e. postquam occisa est impia doctrina
25 — 576, 4 Magnus rex bis gloriam fehlt
576, 4 Rabath i. e. in 5/11 Nostra bis corruissent fehlt 7 Für cunmlus vestis in V hatte
die Vorlage geioiss: tumulus testi[nionii] s. 1. Mos. 31, 48 12 hoc] isto 13 dei steht
hinter expresso 17 pr^cedite i.e. armati peedite. Pulclmun 18 Tarnen fehlt
electione eorum 19 Expediti bis viri fehlt 19/20 in Hebraeo] Heb. 20 omnes
viri fehlt frigeg Uli praecedant /cäZ/ 21 ibi] hie simulat 24 in] cum
promissioni 25 hominum fehlt 26 sed ut laborent 27 sua] eins 28 non
ociosae iaceant dei est
9lad^ttag ,3ur 93orIefung über ha^ S)euterottomiunt. 1523/24. 751
577, 2 custodisset quia] qui 2/3 fecit quod et quicquid 5 viribus] cum viribus
7 ad hoc] sed ad hoc concessis] ad hoc concessis sint] dei sint 8 confisi sunt]
confidunt 9 tibi in os involet 10 tauri et ut datis non ut in 11 neque]
aut 12 jc. fehlt 13 14 opera (sua) revera 14 impii habent opera sunt
pii] bonorum 15 penna, inquit, struthionis struthio 10 quod non potest] ut
non possit volatu bis accipiter] volatus accipitris 17 assequuntur] assequuntur
pietatera jc. 18 eis] nobis 19 20 ita bis proximis] Ratio haec non consyderat in
historia Sacra (Ratio bis sacra auch Vr) 20 et fehlt spiritu.] spiritu etiam absque
allegoria Vr: Non est hie Allegoria 22 deest] et deest verbum] verbum dei
22,23 fidei, charitatis 24 in Hebraeo] Heb. est in Hebraeo fehlt Vr: losue
quoque praecepi
578, 3 tuorum a seculo domine et consolatus sum jc. In (lu die um) ludith 4 uostri jc.
Mons 5 operum priorum] prioribus operibus 9 considerari] contemplari 12 tidu-
ciam] confidentiam 13 regnis fehlt 15 ^ei fehlt 17 sum. Yides eundem ritum
observari Moises apprehendit 18 sunt hie in 19 Si verba spiritu considerentur
20 revera ignita] mere ignea (mera icird besser in V zu lesen sein)
579, 1 mihi] nuper cogitare ac petere] vel cogitare vel rogare 2 Libänum Israel.
Hierusälem, raphäel Hebraei pronunciant, nos cormpte Vr: Libänum bis corrupte icie
in V 4 Monteni bis accipit] Totam terram per montem accipit 7 velit 2.]
Secundo 8 3.] Tertio 12 ut verum maueat dei verbum 13 petendum sit]
petamus 15 dicit bis sibi] ei hoc denegat "EA fehlt fidei est Vr: Tentatio
fidei sed victoria 16 devincitur sed] nam 16/17 Ei bis Non] Dicit iratum sibi
fuisse dominum tarnen non 17 quin ostendat terram promissionis et paterne 20 Molsi
ingredi] intrare 21 (ad Hebraeos) fehlt adduxit 22 Moise
580, 1 et (vor ideo) fehlt 2 reges] XX reges 4 gerimus ic. Ubi 5 est et occisus
6 Paulus steht hinter vim Vrh: Legis bis Paulus 9 et] i.e. 10 mortuura.
Suitanus iam occupat Arabiae Vr: Soldanus iam occupat 10 13 Habebis bis
legem fehlt 16 Phanum 18 humanas. Peor apertura, loquacium homiuum cultus.
Gladius Vr: Beor apertura, cultura, loquatium hominum cultus
581, 1 Caput iiij (als Überschrift) aliis libris Molsi 2 Cavendum est, ne 3 haec.
Quod] tantum repetitionera. Cur repetitui'? causa est] quia est 4 5 verbum
dei fehlt 6 supprimamur 7 et] aut 8 malum hoc 9 haberi in pretio
est steht hinter quia 13 sicxxi fehlt exactor dicitur JC. 13,14 noc^ gnab] ad
gratiam 14 incipit exactio et proprio officium legis 16 facias. Heb. ad t'aciendum.
In heb. 17 vocabula vel sex observata ab Hieronymo
582, 1 et] ac Vr: Hoc discrimen vocabulorum diligenter observa 17 hat Vr : 1. 2. 3. 4.
1/3 Primum bis iusticias fehlt 3 Lex, Thora 6 beöel^en 7 getiettcn, gcbott
8 Israelitico/e/t/< 10 vel] interdum 1 1 scribitur /eA/< iudicialia /e/j^< 12 vitiarit]
oppresserit JC. ceremoniae 14 Legem 15 i. e. fehlt 16 et hie] Hie
teutouice fehlt 16,17 e^n tc^fe ceremoniae e^n toife modus et ritus colendi. Haec
19 toife 20 Et bis Hebraeo fehlt 20/21 Audi bis iudicia] Audi ceremonias et iura.
Ex Heb. Hoc est: 21 ie fehlt coram] cum
583, 1 cum fehlt Quae bis vos fehlt Ad faciendum valet i. e. ut 2 audias] audi
2/4 Non addetis bis auferetis] Loquor. Heb. praecipio. Quod dicit Ad verbum dei
4 Insignis est locus ad verbum dei fehlt 5 pati nequit 6 dogma] dogma, quae
est praesumptio maxima Impia res est hominem Vr: Praesumptio roaxima
8 angelus] ab angelis novit fehlt 10 cum] quanquam 11 magistra] nosfra
12 colamus] colamus. Maxime post naturam corruptani nihil sapimus spirituale Vr:
Maxime post naturam comiptam nihil prorsus sapimus spirituale 13 Dei donum
14 per] trans 15 est ratio ibi] et terreni.s] humanis sivc terrenis
752
9ia(i)trQg jur 23otlefim9 über ba§ Seuteronomiuin. 1523/24.
584, 2 expoiiere] aut expendere 3 Hinter liomini die in X) am Rande stehenden Worte
(4 — 6) Insignior est stultitia Ms struere 4 calcare pedibüs 6 Similiter pro libero
arbitrio 9 Cobaerent bis praecedentibus] Custodite. Heb. ut custodiatis. Nam cohaerent
cum praecedenti 9/10 Ut bis custodite fehlt 10 addideritis be'^uten unb bertaren
fehlt 11 in Hebraeo] Heb. bebraica est 12 a fehlt
585, 1 i. e. feldt 4 Niliil sit in 5 quam ad homines haec] hoc 6/7 deum et
iu charitate erga proximum agat Vr: Monacborum vita non habet praeceptum dei JC.
8 quia bis incedunt fehlt 9 topazion jc. Sit 12 crassa et externa 15 caeca
est ibi, non possunt persuaderi se idololatras esse sicut monachi jc. Vr: Ratio non
capit, sicut Monachis persuaderi non potest, quod sint idololatrae 15 — 586, 1 primum
theologiae
586, 1 imminuendum o Francisco 2 ipse fehlt 3/5 Sacrae bis Peor] Vita lietorum
melior fuit vita monachali, quia haec sine verbo est dei, quod vidit Wicleft' iuiuste in
hoc articulo damnatus X)r: VuiclefF, Franciscus, Dominicus 8 divinitatis] divini-
tatis, Ro. 1. Invisibilia K. V>r: Ro. 1 Invisibilia jc. 10 avaritiae K. legeritis]
legis 13 se putabant deo vero
587, 3 l^uftoirt 4 debent 4/5 sunt supra nos et regunt 5 Exeniplum hoc addit
5/6 ut indicetur 6 constituitur] est additio sit] esse additionem
588, 2 constupremus 4 Vide] Scitis, quod JC. Heb. Vide (In bis ac.) fehlt
589, 1 sermone] verbo 2 possum 3 at facietis sie, sie facietis] Sic facietis, Heb. Ut
faceretis sie
590, 1 En in Heb. quam. Dedit prosit 3 est enim 5 faciat opera sua 8 scire oportet
X)r: Sapientia et intelligentia vestra 9 hebraice fehlt proprie significat (causa
proposita) 11 Ut bis sed fehlt 12 deo fehlt
591, 2 formicam sapientem 4 ut] oportet, ut 12 In Hebraeo fehlt gens fehlt
Iura] Heb. Iura 15 Vr: Leges 17 Romani omnia ferme torserunt] traxerunt
18 proprium] suum fere et eo hodie 19 hominibus fehlt
692, 1 Custodi] Prima exhortatio. Custodi Vr: Prima exhortatio 2 haU bu borgeffeft
3 sine bis Ego fehlt sie fehlt 4/5 per bis est fehlt 6/7 unus docendo, ex quo
efficimur tediosi, alter exliortando, quo excitamur 7 habet scriptura 9 Synai]
Horeb i. e. siccitas. Sinai plenus] quia plenus 10 Sicut bis petq, fehlt Vr: Horeb
i. e. siccitas trudEen Wir getcinnen hier einen Einblich in die Vorlage : Horeb i. e. siccitas,
truäcn ^lerg sicut Gideon de vellere dicit (denn Eicht. 6, 37. 39 steht Horeb nn'n für
tvodm) dann folgte S'ma. bis ipufcJ^ig 10 mons] mons est Vr: Alle: 11 i.e. fehlt
12 foecundet 15 Item bis propheta] Sic maris] niaris, in corde terrae jc. 16/17 psalm.
bis conscientia fehlt 17 Tum] tunc 18 inf'ernum 19 peccati, inferni, sensus
irae 20 adest fehlt 22 solum
593, 1 verbo dei. Solam vocem audistis i. ei non debes Vr: Solam vocem audistis i. e.
2 vocem dei 3 oculos JC. sed 4 observanda est, ut 6/7 Minoritae bis fuit fehlt
8 aliquam similitudinem] K. 9 audienda sit. Et solet 13 dei vocem 14 agno]
agnis 15 ratione humana Vr: Aut imagines mas: vel leminae 17 ab interna
venerunt idolatria /e/i^< 18 volumus 20 viro, quasi habeat talem intellectum
aut 22 esse content! 23 concipere fehlt 28 teuffcl
594, 1 debet deo placere 3 in Hebraeo] Heb. 4/5 locis est idem 5 est, teutonico] t.
öottexbct 5/6 Studia bis dicere fehlt 6 \)x§ nit öorbcrte 7/8 sed ut bis ücrbcttict
feldt 8 Heb: 9 in Hebraeo /e/iZ« 10 deceptus Heb. eiectus. Prophetae elo-
quentiam Molsi sempcr secuti sunt in talibus verbis 'eiectus' JC. Vos Vr: q. d. pro-
phetae eloquentiam Molsi semper secnti sunt in talibus verbis eiectus K. 11 ex-
turbemini a via reeta 13 aberret] abhorreat 15 modo] alio 16 nunc] alio
20 imo fehlt 21 de mcdietate coxit K. 22 17.] xiiij LV: 14 similesj siniiies
9la(|trag jur SBotlefuiig über ba§ Sieuteronomium. 1523/24. 753
vobis jc. 22/23 vel hominem extra gratiam proprie est bominem obsessum esse a
Satana 24 apprebenderunt 25 ab aliis babitum 26 surgimus JC. coram]
commuiiia Eine Bestätigung der in der Einleitung geäusserten Vermuthung
595,1 Igitur inquit Vr: Furia et insania exagitat vos 3 populus posset sibi formare
5 Ubi legis populum oppressum vel Reg 6 legem Ms significat] ad legem vel euangelium
pertinet 6/7 Oppressio bis euangelium fehlt 8 et multiplici fehlt 12 quae bis
occidere fehlt 15 ut] ita ut audiretur consistit fehlt 16 conscientiae] con-
scientiae consistit ferrea, ps. ij i. e. 17 18 populum bis ferrea] sed 20 bic] sie
21 et fehlt 21/22 nomen bis celehrnt fehlt 22 est fehlt fremat] fonnat V
So %vird toohl auch in V zu lesen sein 23 sicut] deum sicuti Dies deum hat Bugen-
hagen seiner Lesung zu Liebe zugesetzt sanis oculis 24 Oriente sola 25 boc]
Hos 25/26 Quod vero est purum, deus magis sanat 26 indurescit] indurat
596, 2 fiunt] faciunt Deus fehlt 3/4 Zelotes bis quando] Zelotes ne^bifl^, l§aB§ invidia
est, Zelus ^le^bt, Sfer uuper transtulimus, quando 4 uec] nou 5/6 nutuni neque
Signum 6 Zelus] Ubi amor, ibi et zelus. Zelus Vr: Ubi amor ibi et zelus
7 se habet] sed 9/10 Potest bis cor] Deus ferre potest, quicquid tibi accidit etiam
crassa peccata, si in ea incideris, modo cor 10 malum Jc. et hoc esse bonum fehlt
12 et bis consumetur fehlt perpetuum JC. 13 feceritis, vastaveritis vos in Heb.
14/15 bic bis additur fehlt 15 enim fehlt 16 et (vor bonesto_) fehlt 16/17 ad
ultimum bis Moses fehlt 17 per] ad 19 totum] ubi totum ut bis babemus
fehlt 20 Pheresaeos fehlt sequitur fehlt 20 — 25 babitabat bis Syriaca (so zu
lesest statt Syraicaj] Et babitabat lebusaeus in medio eorum, lebusaeorum igitur i. e.
magnam partem eorum, quae figura grammatica multos locos conciliat 26 Pars bis
promissionem fehlt 27 bodie sunt
597, 1 antequam patietur] alioqui ultor 2 suscipiet te 3/4 in captivitatem ducti] in
captivitate 5 igitur] ergo in Hebraeo] Heb. 6 vestrum] tuum est feJilt
9 ?c. fehlt 9/10 textum volui ad nostros ludaeos reducere, sed non 11 diebus]
temporibus redibitis 12 sententia est 13 Nee omnino fehlt 13/14 Delebit,
Heb. perdet. Neque obliviscetur pacti. Promissio est 14 Mit Promissio est Schlicss
der Aufzeichnungen Bugenhagens
597,21 Dr: Augustinus: Ordinasti et est ita
598, 15 X)rh (zu vivet_); quod et verum est
602,28 Vrh (zu faciemj; Item Paulus raptus est in 3. celum
604, 26 in bis vor der Zeile am Rande
605,20 Pr; Homo non potest ferre vocem dei
610, 7 über cbaritatem erga eum steht diliges ex toto corde, am Rande: Dicinuis deus noster
deus unus est
613,10 Dr/i (zu dulia^: liyperdulia, dulia JC. sunniia sunt neque graeci bribeut boruiu
doctrinam
615, 14 Vr: Salsum 17 Vr: lusticia et ludiciuiii non observarunt, Sic solent quer! prDjilietae
618,10 Vrh: legis
622, 4/5 Vr: Par enim ratio est sicut textus habet
623,5/6 Vr: Scriptura non adniittit usui aücui ea, quae sunt ita exconnnunicata
624, 15 Vr: Virgiliu [so] peculium sie utitur
625, 10 Vr: Sola administratio spirituulis hodie cxigitur
Sut^erS aßerfc. XIV. 48
Slad^trägc unb S3crirf)tiguiigc«.
Zu S. 3 sei nacligetragen : 1. Von B gibt es Exemplare mit Meinen Abiceichimgen. So haben
die einen Bl. i iij » im Kustos ba§ ein, andre ba§ ct)n. 2. Nicht in allen Exemplaren
von E^ sind die Bl. & iij und ® iiij von demselben Satz abgezogen. Es finden sich
hier z.B. folgende Verschiedenheiten: ©iij*, Z. l'2 bann \\ juuor brumb : ban 31! || uor
brüb; ® üj^ Z. 1 ntiemanbt . . . bon b' lieb : nt)einüb . . . bon bei- lieb; 65 iiij», Z. 7 S)ar=
iiber : S^oruber; Z. 13 eucf) : euci); @ iiijb, Z. 3'2 v. u. fci^ermet^fter mit fclrer || Verbrennen :
fe^ermet) || fter mit fetoer üerbrennen; Kustos 2ßir : Söie (falsch). Je einen Vertrete^-
dieser Spielarten sowohl von B wie von E^ bietet die Sammlung D. Knaahes. P. P.
S. 19 In den Lesarten zu Z. 26 ist ©intcnmal A^F für ©intemol A^F zu setzen. P. P.
Zu S. 26 In den LesaHen ist die Zeilenzahl 25 iw nl)emonb *B zu tilgen und vor ita^]
bi§ *B zu setzen. P. P.
S. 27 In den Lesarten zu Z. 16 ist bifem BC zu streichen.
Zu S. 31, 6 Es Juitte wohl nahe gelegen, statt das in A an falscher Stelle stehende ni(i)t zu
streichen, es zu ju batoen zu setzen. Denn nach Zeitwörtern wie verbieten, vei-hindern.
fürchten usiv. steht bei Luther (wie überhaupt in älterer Sprache) im abhängigen Satze
oft eine Negation. Vgl. Franke 297; Neid)auer II, 245 und z. B. auch in dieser selben
Schrift tveiter unten 8. 56, 6. Aber in allen diesen Beisiyielen steht die Verneinung in
einem durch dasz eingeleiteten Satze, nicht wie es hier der Fall imre, in einem sog.
verkürzten Nebensätze. Auch in der Sammlung von Belegen, die Chimms Wtbch.
7, 709 fg. bietet, steht die Negation nur einmal beim Infinitiv. Daher mag man mit
Recht Bedenken tragen, sie an unserer Stelle einzusetzen. P. P.
S. 31, 22 ist VW lDetct)e§ Komma zu setzen.
S. 32, 26 ist hinter nic^t Komma zu tilgen.
Zu S.33,11 Am Rande lies 5«att^. 24, 23f. statt «öiatt^. 20, 23f.
Zu S. 38, 6 ]. = 50. IrrtJium des Schreibers in der Zahl des Kapitels.
Zu S. 45, 13 — 15 sei die Übersetzung Bucers ncuiligetragen : Haec itaque tria illa liorrenda
exempla sunt, qnibus Petrus impiis cominatur, quae cum tanquam ad ipsos per-
tinentia adduxerit, necesse sane est, ut et ipsi ita vivant, ut illi vixerunt, quibus
scilicet illoruni ultio proponitur in terrorem. P. P.
S.47 In den Lesarten ist 11 vor jnen i>] \\ä) BCEGJ zu streichen.
S. 48 In den Lesarten zu Z. 11 ist ^f)m statt l)l)n zu lesen.
8. 53, 28 Hinter folget ist : statt . zu setzen.
Zu 8.57,20121 vgl. Bucer: ut . . . populuni ad sacrificium suoruni Deoruiii invitarent,
qui mox cum ipsis Deos earum coepit adorare ... P. P.
S. 61, 14 ist hinter aud) Komma zu setzen.
8. 61, 15 ist Komma hinter tf)un zu tilgen.
8.66,2 lies: se propterea id epistolium se scripsisse Auf das zweimalige se bezieht sich
die Anmerkung.
8. 66, 22 Hinter attc^ ist Komma zu setzen.
5Jac^träge unb Berichtigungen. 755
S. 67, 20 ist das Konwut hinter falftricf zu tilgen.
S. 69, 15 Hinter erbe ist Komma zu setzen.
S. 69 In den Lesarten zu Z. 29 ist zu lesen: (?^ni§ BC Sltjne» D et)n§ E eine§ FGJ Sling H
S. 71, 26 Hinter gelüitter ist Komma zu setzen.
S. 71, 32 Hinter bencfet ist Komma zu setzen.
S. 72, 28 Hinter toixh ist Komma zu setzen.
S. 76, 24 Hinter prebiget ist Komma zu setzen.
S. 78, 21 Hinter tretomer ist Komma zu setzen.
S. 115 Änm. 1 ist 1 hinter l^irfen durch . zu ersetzen.
Zu S. 118, 7 mie der Hdschr. ist nicht icie geschelien in mina, soiuiern in mitie aufzu-
lösen. P. P.
S. 126, 1 Die Hdschr. hat se exhiberet se erga. Genauer icäre also unter dem Texte die
Angabe se exhiberet] se exhiberet se gewesen. Ob angesichts des sonst in Eörersdien
Niedersdiriften (vgl 52, 1; 66, 2 und dazu diese Nachträge) begegtienden doppelten se
die Entfernung des einen aus dem Texte geboten war, mag dahingestellt bleiben. Aller-
dings ist der Fall hier ein anderer. P. P.
Zu S. 127 Anm. 2 ist auch auf 127, 11 zu beziehai. — Hinzugefügt sei ein Hinweis auf
Waldemar Kawerau, die Reformation und die Ehe (1892), besomlers S. 44 fg. tind
Anm. 118. P. P.
Zu S. 128, 15 Sie maibt fef)ret bo f)l)rt jcum Breuttgant mit leib unb gutt scheint ein Bechts-
sprichnoH. Vgl. Graf und Dietlierr: Deutsche Eechtssprichwörter (1864), S. 152, Nr. 59:
Ein Weib vertraut dem Mann leid Gut und Haut; Nr. 60: Wem idi meinen Leib
gönne, dem gönne icJi auch mein Gut. P. P.
Zu S. 131 Anm. 4 ist bericJitigend nadizutragen, dass 287, 25 Loths Töchter meieren genannt
werden. Hier also ist das Wort = scortum gebraucht. P. P.
Zu S. 136, 33 So borgieng fie ber fu^el. Vgl. 136,27 todi)x t^n nid^t borgangen. Stünde
jene erstere Stelle in Rörers Texte, so ivürde es nahe liegen, fie = ]iä) (vgl. zu 42, 7 u. ö.)
zu setzen: sich vergän = 'dahin schwinden, aufJiören belegt Lexer III, 109 des öfteren.
Da es aber Roth geschrieben, so ist wohl borgieng = vürgieng zu nelimen. vürgän
m. Acc. wie vürkommen, -lout'en, -varn. P.P.
Zu S. 186, 9 Eine dei' bei Luifier Mufigen (vgl. meine Anm. zu, Uns. Ausg. 12, 497, 29) Be-
ziehungen auf Dietrich von Bern, die in dem Text von 1527 beseitigt ist. P. P.
S. 186, 25 lies vulgus für vulgas
S. 194 Anm. 1 sind die Verse insofern unvollständig angefühH, als der erste ^d) leb unb
toeiß nicf)t toie lang in Folge eines Verseliens ausgefallen ist. So stehen die Verse in
den von Cruciger 1.538 lierausgegebenen Predigten Luthers über Joh. 14 — 16, ebenda
findet sich Luthers bekannte 'Umkehrung' derselben (Erl. 49, 54. 55). Wander 2, 1849
gibt als älteste Stelle des Vorkommens diese letztere, die unsrige ist noch etwas
früher. P. P.
Zu S. 199, 24 fd^mcijc^en = mlul. smeizen. Das Wort hat Luther auch in der Übersetzung
von Tobias 2,11. seh für z icie z.B. in dem nicht seltenen (vor)heischen-ung für
verheizen -ung z. B. Uns. Aicsg. 12, 667, 27128; vgl. ferner verhaschung Uns. Ausg.
12, 453, 17. P. P.
Zu S. 221, 3 Für gabt tcird gäbe (vgl. 57, 15 uml S. 20 Anm. 2) oder gibt zu lesen sein. P. P.
S. 234, 1 ist 6. ©ept. 1523 in [ ] zu setzen.
Zu S. 245,10. 30 31 all rebe !Iau^ fd^mib mit l^ans IRic^ell. Offenbar will Luther mit diesen
Namen den Handwerker und den Bauern bezeichnen. Das Charakteristische liegt
in den Beinamen, frf)mib und 3)Ud)CÜ, letzterer ist im 16. Jahrhumlert schon tccsentlidi
Bauernname. In dem Texte von 1527 ist Tlidjiü durcli 2)iift ersetzt und dadurch die
Meinung noch deutlicher ausgedrückt: ^onö (^einj) $Diift ist eine öftcj; aber nicht aus
756 Dioditröfle unb Sgcrid^tigungcn.
LiitJiers Schriften (Gh-imm, Wtbch. 4, 2, 460; 6, 2266. 2271) belegte Bezeichnung des
Bauern. Klaus rmd Hans erscheinen auch sonst gern vereint. So heissen z. B. die
beiden redenden Personen in 2tin f(|6ner 2iaIogu§ . . . fagent bom 3(nti(i)ttft tonb jet)nen
jungem (Schade, Satiren und Pasqii. II, Nr. XV), und in einer von ihm selbst zum
DrucJc gegebenen Predigt sagt Luther: S:a» er iüd)t fd)(ed)t§ !^a\\^ obci ßlaii», fonbern
Sater unb 3Jtutter ^eift. (Erl. '-19, lli.) P. P.
Zu S. 250 Was in der Anm. 1 zur Begründung der angenommenen Datirung (Nr. 30 die
Matthaei 21. Sept.; Nr. 31 Dom. ante Mich. 27. Sept.) gesagt toird, ist nicfit ganz
ausreichend. Ich trage daher einiges nach. Am nächsten läge die Annahme, dass der
Fehler bei der ziceiten Predigt, Nr. 31 zu suchen. In 31 findet sich ein Hinweis auf
das Evangelium des Tages, an dem die Predigt gehalten (254, 13). Diesen auf das
Evangelium des Michaelistages Matth. 18, 1—10 (vgl. besonders 18, 4) zu bezielien, halte
ich nicht für unmöglich, dann Mitte man für 30 richtige Datirung anzunehmen, 31
auf den Michaelistag selbst anzusetzen. Aber es lässt sich nicht in Abrede stellen, dass
der Hinweis besser auf Luc. 14, 11 passt, ivelcher Vers das Ev. des 17. Stgs. n. 'Irin,
schliesst, der 1523 Dom. ante Mich. war. Da Nr. 29 Dom. ante Matthaei = 16. Stg.
n. Trin. 1523 datirt ist, so bleibt für Nr. 30 nur der Matthacustag (21. Sept.) selbst
übrig. P. P.
Zu S. 258,516. 21122 Wander 4,570 Nr. I3i) führt an: ©§ t)i(ft fein ©ingcn unb ©agcn
ohne jedoch für diesen Wmilaut einen Beleg beizubringen. Den Urspru)ig fiUirt er
auf die alten Rügelieder zurück, die als letztes Mittel angewendet tcerden, jemanden
zu etwas zu bestimmen. Vermuthlich schwebte LutJier diese sprichiüöHliche Redeiveise
vor oder sie war vielleicht auch schon in der bei ihm erscheinenden Umdeutung gang-
bar. Der Tesct von 1527 hat: ^Pfeift man, fo tan3en fie nid)t, flagt man, \o deinen fie
nici^t. P.P.
Zu S. 258, 11112. 25.26 I}al[tarrig boirf, el}fern feiten (eiserne jeil) l)at'3 im t)al§. Auch wenn
man feiler für feilen setzt und annimmt, dass Drahtseile gemeint seien, bleibt der Aus-
druck auffallend. Sollte nicht seien gemeint sein und zivar in de)' von Schmeller
^11, 256 und Lexer 2, 864 bereits aus dem mlid. nacJigeiviesenen Bedeutung 'Innerstes',
besotiders eines länglichen Kiyrpers (Federkiel, Fisch, Lauf des Geivehrs ustv.) ? Als
ein .solche)' kann natürlich auch der Hals angesehoi iverden. feilen (feit) tväre datin
als eitle falsche Verhochdeutschung des von Luther gesprochenen seien anzuseilen, viel
iveniger dürfte die Möglichkeit in Betracht kointnen, dass feilen die niederd. Nebenform
von sele enthalte. P. P.
Zu S. 269, Anm. 1. Die Stellenangabe ist dahin zu vervollständigen, dass die betr. Stelle
in Frauenlobs ' Unser Frauen Leicli 15, 30 steht. P. P.
Zu S. 274, 21(22 Die Ergänzung von nisi ex ist wohl nicht unbedingt e)'forderlicfi. Abrahatn
kann als Dativ genommen iverden: Noch einmal wird die Sarah betreffende Verheissung,
die sie aber nicht gehört hatte, don Abraliam iviederholt. Nun aber in dieson Kapitel
muss Sarah selbst auch heran. . . P. P.
S. 275, 17 ist zu lesen credit, ab angelis audit et ridet. P. P.
Zu S. 286, 617 Dies bedeutet: Kleidung utid^ Nahrung ausreichend und damit aus deni
Leben (vgl. Z. 11112), das ist der moischliclien Natur am gemässesten. Über die urspri'uig-
liche Bedeutung voti Hülle und Fülle vgl. Grimnis Wtbch. unter Hülle ; im Texte von
1527 tritt diese durch den Gegensatz von überleng noch detitliclier hervor. Über um
unb an vgl. Schweiz. Idiot. I, 226 tmd besonders Schmeller -I, 77, too die ganz ähnliclien
Verbindungen zu beachten sind. P. P.
Zti S. 293, 2 — 4 Luthers Gebrauch des Wortes Muhme iväre erst noch genauer festzustellen,
als in Ch'. Wtbch. 6, 2645 geschielit. hi ganz deutliche))i Unterschiede von Geschwister-
kind In'aucht er Muhme =; 'der Mutler Schwester^ in da' Schrift Som (Sd)cm .§om=
^iadjträge unb 33eric^tigungeu. 757
p^ora§ (1543) Erl.32,333j334; für die Bedeuiioig 'GeschwisterMtur bringt Grimms
Wthch. 2. 3Iose 6, 20 und eine Stelle aus den Tischreden. An unsrer StcUe icird
als Mubme i/( absteigender Linie (herunter) des Bruders Tochter (die Xichtej an-
geführt und ihr des Vaters Schwester gegenüber gestellt, quae idem habent nomen
d<is meint dodi tcohl 'die beide Muhme heissen'. Der Text von 1527 hat aber dafür:
toietool fie beibe in gleichem ©elib finb. P. P.
Zu S. 294 Anm. 1 Da die Züge der Hdschr. auch als teub fie ge)wmmen werden können,
so dürfte man rieHeidit die niederd. Form tudet, tut = zieht (Lübben, Gram. 78) zur
Erklärung heranziehen, sik ten = 'sidi bemidien belegt Schiller -Lübben. P. P.
Zu S. 296, 13. 31 Das Sprichwort, aber in etwas andeirr Fassung auch Frl. Ausg. 50, 349:
Söilt bu bei ben Sßolfcn fein, fo inuft bu mit i^nen tjeulen. P. P.
Zu S. 303 Anm. 1 ist nachzutragen, dass Wander a. a. 0. unter Nr. 556 das Sprichwort
genau in der Form verzeidmet, die es 303,23 hat. Eine andere Form begegnet in
diesem Bande 443, 9. P. P.
Über die S. 32.3, 25 324, 1 enmhnte tabula vgl. weiterhin in den Nachtr. zu 566, 22. P. P.
S. 337 Anm. 1 lies 3G2, 15 statt 362, 13.
Zu S. 340, 31; 341,19.28 Die hier gebrauchte Redensart hai lebet toirt 311 futj hat offenbar
die Bedeutung 'es tritt Mangel am Xothwendigstcn ein und dürfte aus der Bergmanns-
spradie herrühren, tco der nadi hinten getragene Lederschurz kurzweg das Leder genannt
icird. Dieses muss seine riditige Länge Iwben, xcenn es die durch Abnützung ein-
büsst, nuingelt dem Bergmann dwas, was er bei der Arbeit nicht entbehren kann. Ein
sonstiger Beleg für diese Redensart ist mir nicht bekannt. Auch im Texte von 1527
steht sie nicM; 341,19 entspridit toit jeberman bet^ungent; 341,28 (efft bie narung 3U
futj toetben. P. P.
S. 341, 17;18 Worauf hier Luther hinweist, luit sidi nicht feststdlen lassen. Herr D. Knauke
hatte die Freundlichkeit, auf Erl. -13, 150; 243 ff.; 328 als auf Äusserungen vei-
wandten Ldialts aus etwas simterer Zeit aufmerksam zu madien. P. P.
Zu S. 359, 10 Sie ^tou fe^fec^en. Kurz vorher (358, 18. 30) sind in K die Frauen Esaus
jctou ftotfee me^eit genannt icorden und uxores superbae entspricht in R und*'S.. Unserer
Stelle entspricht in R Superbae uxores (3-59, 3) in *K duae mulieres. Auch im Texte
von 1527 finden wir bie jtoo ftol^en me^en an der einen Stelle. So düiften die fcfe^cjen
tcohl nur eine Entstellung aus ftol^e me^en sein, die begreiflich w^ird, wenn nuin sich
die Worte (als schon einmal vorgekommene) in der Torlage abgekürzt denkt. Dafür
spricht auch die auffallende Häufung ^ § cj. Was sich Roth bei den fe^fec.jen gedacht,
ii-ird schwer zu sagen sein. Verschiedene Worte könnten in Betracht kommen, z. B.
das hodi- utid niederdeutsch verbreitete fotze (cunmis, mulier); pfitze = neidische,
empfiruJliche Weibsperson (Klein, ProvinzialwöHerbuch II (1792), 51 allerdings nur als
elsässisdi angeführt). P. P.
Zu S. 371, 18 Hintei- ?((5 !^ie ist wohl : oder , zu setzen. P. P.
Über die S. 380, 26127 erwähnte Tafd vgl. iveiterhin in den Naditr. zu 566, 22. F. P.
Zu S.385, 7.23. 25.35 OJtcifter ©ani bezeidinet bei Luther und sonst den Henker. Grimm,
Wtbch. 4, 2, 4.58 fg. In *K dafür barbitonsor. Man kijnnte in letzterem Worte eine
voTksthümliche Benennung des Henkers suchen, wenyi nicht aus einem Briefe Luthers
vom 18. Juni 1.524 f Enders 4, Nr. 801 = de Wdte 2, Nr. 604, wo falsdi datirt) der
barbitonsor 5Jletfter .6an5 bekantit tcäre. Dessen Geschick, von dem in dem Briefe die
Rede ist, mochte Luther schm damals, als er diese Predigt hielt (Februar 1524), be-
schäftigt hohen tind so kam ihm hier der Name als Beispiel in den Muml. P. P.
Zu S. 39.5, 20 ftof)neii fic^ unb üortraucnn fid) G^rifto. Die Worte sollten in ' ' geschlossen
werden, denn sie sirul aus dem Sintu; der Bräute Christi gesprochen und das Folgende
ist Lutheis Entgegnung. Vorher am besten Punkt oder auch Doppelpunkt. — Der Dativ
758 9ia(^träge unb Sertdjttgungen.
6t)ttfto ist ivohl auch zu frol^nen fi(^ zu beziehen: sie setzen sich für Christas die Krone
auf. Gemeint ist natürlich die Brautkrone, aber nicht die himmlische, von der Berthold
von Regensburg an der Grimm, Wtbch. 5, 2357 angeführten Stelle redet, sondern es
bezieht sich das gewiss auf einen Bratich bei Einiveihung der Nonnen. Nur bei dieser
Annahme erklärt sich ein me^en in eint franse 396, 15, %vm-unter doch nach dem Zu-
sammenhange nur die getveihte Kloster jung fr au verstanden loerden kann, und besonders
im Texte von 1527 die Zusammenstellung fronen nnb fappen als Abzeichen der Kloster-
leute. Auch das txomä)en ber 5ionnen unb ßtofterjuncjfrauen, dessen in den Tisch-
reden (Förstemann- Bindseil 3, 301) gedacht ivird, ist nur so zu verstehen. Aber Näheres
über diesen Gebrauch und seine Verbreitung vermag ich nicht beizubringen, auch
Bud. Hildebrand, der in Gh-imms Wtbch. 5, 2355 die Tischredenstelle und ein niederd.
krönen = 'Nonnen, Mönche, Priester weihen" beibringt, spricht sich darüber nicht
aus. P.P.
Zu S. 395, 22 Für Srouc^tigam ist ivohl SBrantfjtigain zu lesen. Weder Lexer noch Biefen-
bach-Wülcker, die eine grosse Zahl mundartlicher Formen dieses Woiies verzeichnen,
bieten jene. Sie wäre auch nur bei Annahme einer Urndeutung allenfalls erklärbar. P. P.
Zu S. 397,314: erueritis der Hdschr. hat der Herausgeber dem Sinne nach richtig in enu-
triebant geändert. Den überlieferten Buchstaben näher liegt aber erneritin oder ernereten
vom deutschen Zeitworte erneren. P. P.
Zu S. 402, 27 Im Hinblick auf 405, 20l21 ist vielleicht auch hier piiter für ))atri zu lesot
und zufaren in der bei Luther so häufigen Bedeutung "^rasch, übereilt zu Werke gehen'
zu nehmen. Ein zufaren 7mt Dativ = '^einem zustossen wäre aber ebenso möglich
als letztere Wendung selbst oder etwa ''einem zukommen'. P. P.
Zu S. 404, 21 Inatte ist ivohl Imp. von warten , das in da- besonders niederd. belegten Ik-
deuturuf ''aufpassen. Acht geben'' zu tielmien sein wird. Also etwa ''das beachte ivohV.
Ob toatte auf den ihm vorhergehenden, wie der Herausgeber durch seine Interpunktion
andeutet, oder auf den folgetulen Satz zu beziehen ist, loird sich kaum entscheiden
lassen. P. P.
Zu S. 417, 23,24 Hinter beäceljmen ist zunächst loffen zu ergänzen; B. (äffen = gewähren
lassen vgl. Dietz 1, 290^. Die iveitere Ergänzung ergibt sich aus K (417, 35136). P. P.
Zu S. 417, 33 fg. fad) feiner norfod) fid) ber fd)Qlfl)eit nid)t jn ^aco''^- Steckt vielleicht indem
fad; feiner cticas Ähnliches wie das sen .sacli, das Palm in Frommanns Mundarten
VI, ISöfg. aus den Dramen des Martin Haynecciios (geb. zu Borna, gest. zu Grimma)
nachivies? Dessen Verwendungsart ist allerdings anders. Oder ist bod) jener zu lesen?
vgl. Nam si hoc scivisset Laban, non tulisset 417,38 (H) und haii jeuer nic^t tneife,
benn et '^ette eB i'^nt fonft nic^t geftattet Text von 1527. P. P.
Zu S. 428, 18 Zu 3a in feudlerg l)t)mmel§ jc. liegt es nahe zu ergänzen namm. Aber der
Gebrauch der Formeln in (xottes, Himmels, Teufels Namen zum Ausdruck der un-
tvilligen Ergebung in etwas oder der ividerwilligen Zulassung ist bisJier, so viel ich sehe,
aus älterer Zeit nur spärlich und aus Luther gar nicht nachgeiriesen. Vgl. Grimm,
Wtbch. 7, 336; 4, 2, 1339; 11, 272. — Zu feudlera I)l)mmel ist gandcC^tjinmel zu vergleiclien,
das Tjuther in der Schrift 3)o§ biefe Söorte 2)ia ift mein leib usio. (1527) gebraticht
(Erl. Ausg. 30, 56), um damit einen Himmel zu bezeichnen, wie Um kindlicJie tmd
kindische Vorstellung sich voi'gaukelt. Auch an un.serer Stelle ist von dem die Bede,
was befangener Sinn sich als Verdienst gegen Gott vorspiegelt. P. P.
Zu S. 429, 15 vocatur hie vir Jungfer glei^ner in ber ftuden ?c. Da mir Dr. Buchivald auf
besondere Anfrage versicherte, dass die Hdschr. tdrklich ber bietet, so scheint das bon
bem crften ftnd, das der Text von 1527 an dieser Stelle aufweist, nu/r auf einem Ver-
suche zu beruhen, der vermeintlich fehlerhaften Überlieferung aufzuhelfen, in ber
fturfeu gibt einen guten Sinn. Niederd. stiike, hd. stäche, stauche schw. fem. be-
^iac^träge imb Sert(f)tigungen. 759
zeichnet einen TJieil der iceihliclien Kleidung, besonders einen weiten, heräbluhigcnden
offenen Ärmel, dann auch Kopftudi, Schleier, Schürze, Handschuh (vgl. Lexer, Lübben-
Walther, Schmeller- Frommann; Älber, Nov. Dictionarii Genus, Bl.riij^usic). JDic
Grundbedeutung des germ. *stukjo ist wohl in der romanischen Entlehnung frz. etui,
it. astuccio = 'FritteraV erhalten. Wenn nun hier der Papst hie vir Jungfer gleißnex
in ber ftucfen genannt ivird, sosoll er wohl als Mann in theilweise weiblicher Kleidung
bezeichnet und dmlurdi der Begriff des Gleissners verstärkt u-erden. Zu beachten dürfte
aber noch sein, dass die stäche ('= Ärmel) auch an MünnerMeidern voi'kommt (Lexer)
tind namentlich dass sie zuweilen den Hängeärmel des Chorrockes bezeichnet (Frisch,
Lat.- deutsches Wtbch. II, 322<=). P. P.
Zu S. 432, 16 fincäefenqet vgl. fi^eln unb fc^ctn in Luthefrs Schrift 2'aS biefc tüovt &f)rifti usiv.
(1527). Dictz I, 66 1\ P. P.
Zu 8.436 Änm.2 ist ein Hinweis nachzutragen auf Erl. 38,242: tüic Inir jagen 'Cf'tn guter
iruurf ^ilft Seit) uub ©cd jufantmeu', item '5luf einen Ijoüen 93aud) gcf)oret ein froUd)?'
^eupt', unb loie lx)ir jagen, toenn loir geffen '^abcn, '6^ ift Keffer loorbcn'.
<S'. 437, 10 ist hinter regio Komma zu setzen und das hinter magna zu .'Streichen. P. P.
Zu S. 438, iSjiy S)a§ h)et)ren bt) bre^ ßapittel de lacob. Es ist dies der älteste bislier be-
kannte Beleg jenes merkwürdigen uns heute geläufigen Konjunktivs, der etwas Wirk-
liches als von dem Sprechenden subjektiv und lebhaft erfasst ausspi'icht, und darum
mehr Itesagt als das blosse Feststellen der Wirklichkeit durch den Imlikativ. In dem
hJe^ren liegt die Befriedigung über die Beemligung eines schweren Stückes der Er-
klärung. Die beiden etwa glcidizeitigen Belege, die Th. Matthias in Zeitschr. f. d.
deutsdien Unterr. 4, 433 fg. aus Thom. Platter und LutJwr (Uns. Ausg. 8, 708, 2) bei-
gebracht hat, sind etwas anderer Art. P. P.
Zu S. 456, 31 ist am Rande 225 luwhzutragen.
Zu S. 463,13114 Die Vermuthung Buchwalds, dass tue» für tücfen stehe, ist durchuus an-
nehmbar, möglich wäre aber auch, dass zu lesen icäre: ta§ bo§ jein lt)e§ (f. tvex^) fet).
Dann wäre der Sinn: So muss jeder von Chri.stus predigen, sofern er eben recht
predigen will. P. P.
Zu 8. 463, 23 ist am Rande 239 imchzutragen.
Zu S. 464, 31 ist 240 und zu Z. 37 241 am Rande nachzutragen.
Zu S. 489, 3 Da sonst im Urdrucke wie auch in Luthers Hdschr. der Genetiv Mosi laidei
(497,6; 499,12; 545,7 t(,.ö.), so wird die Form Mose im Titel des Urdruckes dem.
Setzer zuzusdireiben sein. Wir haben daher in unserm Titel durdiweg die Form Mosi
gesd,zt.
S. 490 Zu den Zeugnissen über den Druck der Annotationes sind noch zwei nachzutragen.
Kasp. Htisel in Nth-dlingen schreibt am 21. September 1524 an Steph. Roth: „Martini
item in Deuteronomium neque uidi neque audio, edite fnämlich Annotationesy sint
necne. Und Wolf Zceyner in Zwickau am 9. Mai 1525 an denselben: Expectamus
et scripta d. Martini in deuteronomium insuper et in duodeeim milicie ut ferunt
paganoruni articulos. (Vgl. G. Buchwald, "^ Stadtschreiber M. Steph. Roth' in dem' Archiv
f Geschichte des deutsdien Btichhamlels" XVI (1893) S. 31.35). P.P.
Zu S. 49112 sei nachgetragen, dass die Übersetzung a audi in Hamburg, Stadtbibliothek;
Nürnberg, Stadtbibliothek; Stuttgart und Wolfenlnittel vorhanden ist. P.P.
Zu S.492 ist nachzutragen, dass die ?lu^(egung über ba^ Sieb 9JJofc in der Übeiiragung
des Justus Jonas audi in die Gesammtausgaben Aufnahme gefunden hat und zwar
steht sie Wittenberg V (1.552), 247^>fg.; Eisleben I, 555^ fg. ; Altenburg IV, 786^ fg.;
Ijeipzig IV, 287^ fg.; Walch III, 2728 fg. ; Erlangen, Deutsche Schriften 52, 400 fg. P. P.
S. 498 In Anm. 1 ist b zu streichen.
S. 500, 27 Die Vergleichrmg des Luthaschen Deuteronomiumtextes mit demjenigen in da-
760 9loc^ttäge unb Seriditigungen.
Wittenbeiger lateinisclmi Bibel von 1329 (s. Ehileitunfj) hhiht einem spütei-en Bande
vorbehalten. Die Abiveichungen sind gering.
S. 502, 41 ist Cibos f. cibos zu setzen.
Zu S. 503, 4 Hinter Seir ist Komma zu setzen.
8. 508, 4 ist Filii für filii zu setzen.
S. 513, 30 Vor Sicut ist Komma zu setzen.
Zu S. 549, 2—4 vgl. Lutliers Übersetzung von 5. Mose 1, 7; 11, 11. P. P.
Zu S. 549,5 netnpt§ muss 3. Person der Mehrheit sein. Niederd. Fwm? P.P.
Zu S. 549, 16 Bei 'ecclesia nostra' ist an die Stadtkirche zu denken; der 'tractator' sollte
den Schriftabschnitt, der — von einem Andern — verlesen ivorden, erklären. Nach
Spalatin (Moicken II, 620) hat LutJter am 23. März 1523 für die Stadtkirche geordnet,
ut primo aliquicl legatur ex Bibliis, secundo id enarretur ab aliquo, und für das
N. Testament einen Licentiaten der Rechte dazu bestellt, donec iaveniatur, qui ex
Veteri vesperi legat.
Zu S. 549, 19 ist am Bande 4 SJlofe 33, 36 nachzutragen.
Zu S. 549, 28 ist am Bande 2 3Jiofe 18, 14 nachzutragen.
Zu S. .550,32133 vergl. Erl. Ausg. 39,277 (S;et CI 5pfalm ausgelegt. 1534): %\\o '^orct td) in
toelfc^em lonbe 311 Senis öon fieifet ^^riebrid) fagen: äßir ^aben ton eurem Ä?ct|er gelernt
ölet Sprüche, jonberlic^ biefen: Qui nescit dissiinulare, nescit imperare. lücr nid)t nbcr:
fe^en ober übergoren fan, ber ian nid)t regiern; benu fte fetten gerne gcfe^en, ba-is er nüt
bem Äopf f)inburct) gefat)ren toere unb it)ren ©djaben gerod)en. P. P.
Zu S. 550, 36 Diesen Spruch des Blas fühii, Lxdlier auch sonst an und legt ihn an einer
anderen Stelle dem Aristoteles bei. Vgl. 0. G.Schmidt: LutJiers Bekanntschaft mit den
Klassikern (1883), S. 54. P. P.
Zu S. 554, 2,3 6r ntn^ im fc^toancf faren mit ber fd)ttiuppen d. i. er muss die Gerte (Peitsclie)
tüchtig schicingen. Nd.-md. swep(p)e, swippe, swop(p)e f. = Peitsclie, eigentlich nur
der biegsame Theil, die Geissei an der Peitsche (zu swebenj. Die Form schwuppo
z. B. schlesiscJi (vgl. Weinhold) in der Bedeutwng "^schioanke Gerte\ die auch Albrechf,
Leipz. Mda. verzeichnet. Wegen des Zusammenhanges, in dem das Woi't hier gebraucht,
ist twdi swöpendriver = SchweinehiH zu encähnen, das das brem. Wörterbuch ans
Stade beibringt. P. P.
Zu S. 555, 1 ist am Bande ^ßf. 80, 2 nachzutragen.
Zu S. 566, 22 Wie Luther eine di/ronologisclie tabula (tabella) übe>- die Meder- und Perser-
könige drucken Hess (Uns. Ausg. XIII, S. XXXI), so hat er aucfi eine Kaiie des
lieiligen Landes herstellen lassen. Im November 1522 schreibt Melarwhthon (Corpi.
Bef. I, 583) an Cruciger, dieser solle die römische Karte (jiivuxu) von Judäa im Besitz
eines Leipziger Antiquars für Wittenberg leihweise oder käuflich erwerben. Später
sclmnt man eine solcJie für Hörsaal und Kircli^ erlangt zu lutben. D^nn auch in
den Genesispredigten oben S.323, 251324, 1 und 380, 26;27 werden die Hörer auf eine
Landkarte vor ihren Axigen vermiesen. Man b.eadite, dass die zum Ih-uck bestimmten
Genesispredigten von 1527 und die Annotationes in Deuteronomiuiu diese Hinweise
auf die tabula nicht Imben.
Zu S. 577, 8110 Zu dem ersten Sjn-ichwoit verweise ich auf meine Anmerkung zu Bd. XII,
635,27. Zu dem zweiten vergl. Wander 2, 16 Nr. 312: 65ott befi^eret alte^ Qui-i, aber
bu muft jugreifcn unb ben Cc^fen bei ben -Römern neljmcn. Und genauer dem W^ortlatd
an unserer Stelle entsprechend Wander 5, 1366, Nr. 2729: ®ott gibt ben Cd;fen, aber
nic^t bei ben Römern. Die erstere Form belegt Wanden- aus dem Anfmuje des 17. Jahr-
hunderts ziveimal, für die letztere gibt er gar keinen Beleg. Verwandt ist das be-
kanntere Sj)richwo)i: ©ott befeuert bie .ßnt), ober nid)t ben ©trief ba^n. Wander 2, 16
N.315. P.P.
^fladjttäge uub SBeric^tiguitgcn. 7(3 [
S. 577. 24 Statt des eisten 'in Hebraeo' erwartet man 'in nostra translatione' rf. 7«. Hieronjmi.
Jedenfalls meint Luther es so.
Zu S. 582 Lesarten, ziceite Anordnung zu Z. 29 ist hinzuzufügen sniaxoneiy F dioxeeiy
(undeutlich) F
S. 582. 600. 610 ist in den Lesaiien der Drucke (untere An&rdnung) statt A> immer A^ zu
setzen. An letzterer Stelle auch A' statt A.
Zu S. 584, 34 Li den Lesarten, obere Anordnung ist intacta] intracta [?] zu streiclien.
Zu S.587 Anm.l ist noch ein Hinu-eis auf Erl. 28,164 und Uns. Ausg. 14, 589, 18 hinzu-
zufügen, wo die Gleidisetzung des Baal Peor mit Priapus besprochen tvird. P. P. —
Ferner ist zu bemerken, dass Luthen- maiilaffe sonst nur als Bezeichnung einer Person
(tde an der angeführten Stelle) zti gebrauchen scheint, und dass die Wendung Maul-
affen feil haben, an die das mulaffen I)a6en unseres Textes erinnert, in Grimms
Wtbch. 6, 1797 erst aus dem 17. Jahrhundeii belegt uird. — "^iiichjirt = hüswirt zu
setzen verbietet das e in der Kompositionsfuge, v hat allerdings fjuftDirt. P. P.
S. 594, 7 'infra' Luther irrt: auch v. 25 und Kap. .30, 17 hat die Vulgata corrumpere nicht.
S. 600, 20 Buchwald zog ohne Noth Sex civitates iioch zu den ausgelwbenen Schriftworten,
nahm also ein Veiselien Luthers oder Börers an. Zeile 24 zeigt, dass Luther von
6 Freistädten im ganzen iceiss.
Zu S. 604, 3 unfcr frato 311 ber Gtc^eit cgi. in der Schrift SEßibet bic f)i)mcnid)en ^^rop^eten
(1524): bie 3BiIbcr ,3ur (5id;eii, im örimmetol, 311111 S^irnbaum (Erl. Ausg. 29, l.JO). Ferner
SBermaiuing an bie 9ei[tltd)cn (l-jSO): %[\o mit ben loalf arten, ta gingen teglicf) nene auf,
3um ©rimmtal, 3ur Giemen, 35irubaum, 3U 9iegenöburg unb )d biet linier liebe fraucn
(Erl. - 24, 373). Der OH lag in Franken.
S.610 isf in den JjesaHen der Drucke zu lesen: 33 tesaurus (beide Jlalej A^ thesaurus
(beide Male) A^BCDEF
Zu S. 615, 13 14 Der Sinn ist: sie berufen sich nach kanonischem Becht beim Zeugeneid
auf iJire Priesterschaft, schwören also nicht auf die Erangelien oder Beliquien (mögen
sie meinethulben auf einen Dr . . . sduvören'.j utul machen ehrliche Zeugen zu nichte.
"^ fressen' im biblischen Sinne, wie "^ fressen der Witt wen Häuser'.
S. 634, 35'ß6 Der Setzer von A hat tcohl die in der Handschrift Ltitliers am Bamle stehenden
Worte falsdi eingesetzt. Luther icollte gewiss liaben: gloriari in deo de misericordia
eins et gloriari in nobis ipsis de iustitia et operibus.
S.671 Lesarten zu Z. 15 ist für postularant ABCDEF zu setzen: postularant ABDEF (C
hat postularent).
Zu S. 692, 28,29— 693. 24:25 Audi das Exemplar von A in der Breslauer Stadtbibliothek
enthält den handsdiriftlich^n NacMrag; es scheinen in allen bekannten Exemplaren
die Schriftzüge von derselben Hand zu sein.
gut^ctö SBcttc. XIV. 49
5Pa^icr boii Öetrüber SaiHiit in ^^fiillingcu (SBürttem'Oerg).
^^^^•♦-►-'^^v Wv?o^ *',,>^W^'V^ <^')pyA^*yvv> vx^l^^'V»^
iJi^ ^y^^A^ ty<'lU fr^-fr^-wf /3? iv/^^c -i'*^-»^:^ /'y^^ ;-'^
'»-^-r; ^^ ^7.^ , f^ -»,> -r*^^' |^*v<Aw ivW^**^*^^^^ ^**^-
Aus dem „Deuteronomion cum annotationibus".
Das im Urdruck fehlende Stück der Handschrift Luthers. 1524/25.
I. Vorderseite des Blattes 73 (= Unsere Ausgabe Bd. XIV, 692,28—693,19).
2iitf)cr5 aScxfe. XIV. SBeifagen. a
A
yV,^;^/^ ßJb i^v^ = ^--W/ ^-^-^lyv^^^^ -^/Lf ^9y^l- -^^^
*/>,-.*> y^nUi^ IV-^ & >^5/ c/7t ^/*v^ -^^ >^
*'^*
Aus dem „Deuteronomion cum annotationibus".
Das im ürdruck fehlende Stück der Handsclirift Liilhcrs. 1524/20.
II. Rückseite des Blattes 73 ^= Unsere Ausgabe Bd. XIY, 693,19 — 694. 11).
n
BINDING SECT. AÜ6 1 t9BQ.
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SUPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
ER
330
A2
1883
Bd.l^
Luther, I-Iaxtin
Werke
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Open Library
American Libraries
TV News
Understanding 9/11